Λίγες ακόμα σταγόνες ζωντανής ιστορίας: βίγλες, πύργοι και κουλέδες

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 23 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Ιστορικές περιηγήσεις 39

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ

Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής - Συγγραφέας strharis@yahoo.gr

Λίγες ακόμα σταγόνες ζωντανής ιστορίας: βίγλες, πύργοι και κουλέδες 2

Το πρόβλημα του Μπιριτζί Κουλέ, που έθεσε ο Νίκος Δερεδάκης στο «Ρέθεμνος» λίγο πριν την εκπνοή της χρονιάς και που είχε παλιότερα απασχολήσει τον Θοδωρή Πελαντάκη σε δύο δημοσιεύματά του στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα», με ώθησε κι εμένα να ανασύρω μια παλιότερη έρευνα στο βιβλίο «370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου» αλλά και στη συνέχεια στη σειρά δημοσιευμάτων «Αναζητώντας θησαυρούς προστιθέμενης γνώσης». Έτσι στην αντίστοιχη με τις «Ιστορικές Περιηγήσεις» στήλη μου «Αναδιφώντας το χθες», ξεκίνησα μια σειρά δημοσιευμάτων για τους φρουριακούς πύργους του Ρεθύμνου σε διάρκεια πέντε αιώνων. Σήμερα θα κάνω μια ανασκόπηση και θα παρουσιάσω τους περιμετρικούς της πόλης κουλέδες της περιόδου της οθωμανική κατοχής.

Αρκετοί από τους πύργους που συναντάμε σήμερα στη ρεθεμνιώτικη ύπαιθρο και στην Κρήτη συνολικά οικοδομήθηκαν κατά την περίοδο της ενετικής κατοχής του νησιού. Είναι μάλιστα πιθανόν η χρονολόγηση αυτή να πηγαίνει ακόμα πιο πίσω, στη δεύτερη βυζαντινή περίοδο της Κρήτης (961-1204 μ.Χ.). Αυτή για παράδειγμα είναι η περίπτωση του κάστρου Bonriparo, στην περιοχή του δυτικού Ρεθύμνου, το οποίο είχε ανεγείρει επί των θεμελίων προγενέστερου φρουρίου στο μεσοδιάστημα της κατοχής της Κρήτης από τους Γενουάτες ο αυτοανακηρυχθείς κόμης της Μάλτας Ερίκος Πεσκατόρε. Να σημειωθεί ότι, παρόλη την παντελή έλλειψη αναστηλωτικών εργασιών, το κάστρο Bonriparo εξακολουθεί να ορθώνει κάποιους από τους πύργους του και να «βιγλίζει» τη γύρω περιοχή.

Σε χειρότερη κατάσταση βρίσκεται εκείνο στο Καστρί Μυλοποτάμου, το οποίο στις μέρες μας δύσκολα αναγνωρίζεται από τους ανυποψίαστους περιπατητές του τόπου. Θυμάμαι αξέχαστα την έκπληξη των εκδρομέων δασκάλων και νηπιαγωγών, όταν πριν από 22 χρόνια είχα διοργανώσει, ως υπεύθυνος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, εκπαιδευτική επίσκεψη στον Μέσα Μυλοπόταμο και είχαμε «ανακαλύψει» σ’ ένα τόπο τόσο απομακρυσμένο και παραμελημένο ένα τέτοιο κατασκεύασμα. Ο τότε και σήμερα δήμαρχος Μυλοποτάμου Δημήτρης Κόκκινος είμαι σίγουρος ότι θα ανακινήσει το θέμα της συντήρησής του, όπως το έκανε αποφασιστικά και αποτελεσματικά και στις περιπτώσεις άλλων μνημείων, όπως οι μονές Βωσάκου και Χαλέπας.

Η ρεθεμνιώτικη ύπαιθρος είναι διάσπαρτη από κτήρια και ερείπια κτηρίων φρουριακής κατασκευής, που συνήθως περιλαμβάνουν ψηλούς πύργους, έστω και αν αυτοί έχουν σήμερα ταπεινωθεί. Τα συγκροτήματα αυτά συμμετείχαν σε ένα ή περισσότερα συστήματα προφύλαξης από τη μάστιγα των πειρατών, που την εποχή εκείνη δεν είχαν μόνο τη μορφή ξαφνικών επιδρομών αλλά και μονιμότερων εκστρατειών. Για παράδειγμα ο διάσημος πειρατής Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, αργότερα ναύαρχος του τουρκικού στόλου (που σήμερα υπενθυμίζει την ιστορία του με το ομώνυμο σκάφος στο Αιγαίο) είχε διαγουμίσει την κρητική ύπαιθρο το 1538 για πολλούς μήνες, καταλαμβάνοντας έτσι και κάστρα της, όπως το κάστρο του Πανόρμου (τότε Καστέλι Μυλοποτάμου), από το οποίο σήμερα διασώζεται ένα θλιβερό υπόλειμμα.

Από την επόμενη της βυζαντινής περίοδο, εκείνη της ενετικής κατοχής, τα σημάδια της ιστορίας είναι πολύ περισσότερα. Να επα4 ναλάβουμε με την ευκαιρία ότι η μακροχρόνια ιστορική περίοδος για τον τόπο μας δεν ήταν η οθωμανική κατοχή, που στην υπόλοιπη Ελλάδα είχε όντως διάρκεια τεσσάρων αιώνων, αλλά η ενετική, που διήρκεσε στο Ρέθυμνο από το 1211 μέχρι το 1646, ακριβώς δηλαδή 435 χρόνια! Αντίθετα, η οθωμανική κατοχή είχε διάρκεια μόλις δυόμιση αιώνων, η οποία μειώνεται σε λιγότερους από δύο αν λάβουμε υπόψη μας την περίοδο της ημιαυτονομίας της Κρήτης, από το 1868 δηλαδή που υπογράφηκε ο Οργανικός Νόμος και το νησί απέκτησε Συνέλευση, μέχρι την κατάκτησή του από τις Μεγάλες Δυνάμεις και την επιβολή του καθεστώτος της αυτονομίας.

Ένας άλλος πειρατής, με τα ίδια όμως χαρακτηριστικά, ο Ουλούτς Αλί, το είχε κατορθώσει το 1571, αφού μάλιστα η φήμη του,, που προηγούνταν του ιδίου, είχε κάνει τη φρουρά της πόλης να επαναστατήσει και να την εγκαταλείψει, αφού πρώτα την λεηλάτησε. Έτσι ο κατόπιν ναύαρχος του τουρκικού στόλου, με το όνομα πια Κιλίτς Αλί (=ξίφος), δεν βρήκε σχεδόν τίποτα να κουρσέψει και επιδόθηκε στην πυρπόλησή της και στην ανασκαφή των νεκροταφείων, προς εύρεση τυχόν κρυμμένων στους τάφους τιμαλφών. Η καταστροφή αυτή, ως μέγα κακό που ήταν, επέφερε όμως και δύο καλά: επίσπευση στην έλευση του αναγεννησιακού ρυθμού στα ανοικοδομούμενα κτίσματα και ώθηση στην οικοδόμηση του πιο ισχυρού φρουριακού συγκροτήματος όλων των εποχών στο Ρέθυμνο, της Φορτέτζας.

Εξυπακούεται ότι υπήρχαν και άλλα δίκτυα φύλαξης, πλην εκείνου της ακτοφρουράς. Τα έχουν μελετήσει η Χρύσα Μαλτέζου και η Μαρία Αρακαδάκη, εμβριθώς μάλιστα η δεύτερη, στην οποία οφείλουμε χάριτες γι’ αυτό. Παραθέτω εδώ πρόχειρα τη διαδρομή των σημάτων από τη σκοπιά στον Άη Γιώργη στον Μέγα ποταμό του Πρέβελη: Αγιά Φωτιά, Λίγκρες, Τριόπετρα, Άγιος Βλάσης. Και στα βόρεια: Άγιος Γεώργιος, Καστέλι Μυλοποτάμου (Πάνορμο), Αρκάδες, Σκαλέτα, Τρία Γεράκια, Πύργος Sanguinazzo, Πλάκα Γκαρόλα, Ρέθυμνο, Γεράνι κ.λπ. Αυτή η περίεργη αρχικά «Πλάκα Γκαρόλα», θα πρέπει να ήταν ο πρόγονος του Μπιριτζί Κουλέ, αφού μάλιστα το φρουριακό του συγκρότημα διαφαίνεται σε αρκετούς βενετσιάνικους χάρτες.

Με μια πρόχειρη ματιά συναντάμε σήμερα γύρω από το Ρέθυμνο τουλάχιστον έξι πύργους που έλκουν την καταγωγή τους σ’ εκείνη την ιστορική περίοδο: τον πύργο στο Γεράνι (εικόνα), τον πύργο στο Γιαννούδι, τον πύργο στα Χαμαλεύρι, τους πύργους στο Μικρό και στο Μεγάλο Μετόχι και τον πύργο του Συγγέλου στο δυτικό Ρέθυμνο. Κι ακόμη συναντούμε μερικούς αμφισβητούμενους χρονολογικά, όπως για παράδειγμα τους δύο στον Μαρουλά. Τα ερείπια πύργων είναι αρκετά, όπως του πύργου Saguinazzo, του πύργου της Αμνάτου, του πύργου του Πίκρη και κάμποσα ακόμη άλλα. Από τον Αδελιανό πύργο δεν νομίζω να σώζεται ούτε καντονάδα, όπως πιθανόν και από τον Αρσανιώτικο, τον Καπεδιανό και τον Μουντριανό. Οι αναγνώστες που έχουν γνώση τους καλούνται να με διαψεύσουν ευχάριστα, με την υπόδειξη τυχόν υπολειμμάτων

Μια από τις σημαντικότερες απεικονίσεις του πύργου αυτού στα χρόνια της οθωμανικής κατοχής μού επεσήμανε ο Κώστας Ράλλης, που συνάντησε τον Μπιριτζί Κουλέ να υψώνεται στην απεικόνιση της πόλης του 1833 από τον A. Schranz, που είχε περιληφθεί στις περιηγητικές εντυπώσεις του Robert Pashley. Είναι ψηλός μέσα σ’ ένα επιβλητικό φρουριακό συγκρότημα, που χρήζει περαιτέρω έρευνας. Μάλιστα, ακριβώς στα αριστερά του εμφανίζεται ασαφώς ένα ακόμα φρουριακό συγκρότημα, για το οποίο δεν γνωρίζουμε απολύτως τίποτα! Σε κάθε περίπτωση φαίνεται ότι για μια ακόμα φορά ερευνούμε φρουριακά συγκροτήματα και όχι μεμονωμένους πύργους, οικοδομημένους στο πουθενά, του τύπου δηλαδή των μανιάτικων πυργόσπιτων.

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 23 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Για παράδειγμα το σημερινό κτήριο του ελαιουργείου αποτελούσε αναπόσπαστο κτήριο του μεγάλου πύργου του Μαρουλά, όπως επίσης και τα πέριξ φρουριακά συγκροτήματα των πύργων στο Μικρό και στο Μεγάλο Μετόχι. Τέτοια ήταν η περίπτωση και του Πύργου των Κερίμηδων στην Μέσα Επισκοπή Μυλοποτάμου αλλά και του «Πύργου του Μπέη» στον κοντινό του Άγιο Ιωάννη. Ανάμεσα στα συγκροτήματα αυτά, που διέθεταν σ’ όλες τις ιστορικές τους περιόδους μόνιμες φρουρές, παρεμβάλλονταν οπωσδήποτε απλές σκοπιές, βίγλες, κάποιες από τις επανδρώνονταν από τα γύρω χωριά μόνο τα βράδυ και κάποιες άλλες καθ’ όλο το εικοσιτετράωρο.

Μια άλλη σημαντική οχυρωματική κατασκευή ήταν η «Μπαλτά Ντάμπια», που είχε ονοματοδοτήσει και την ευρύτερη συνοικία κοντά στον Άγνωστο Στρατιώτη, προς τα δυτικά. Γνωστή και ως «Προμαχώνας της Άμμου», είχε οικοδομηθεί αμέσως μετά την οθωμανική κατάληψη, αφού ήδη το έτος 1669 ο Evliya Chelebi έγραφε: «Πάνω από την ακτή πέρα από τα τείχη του φρουρίου υπάρχει ένα εξωραϊσμένο ορθογώνιο ribat [στρατιωτικός σταθμός] με χαμηλούς πέτρινους τοίχους και χωρίς τάφρο και σε ορισμένα σημεία των πλευρών του υπάρχουν προπύργια, τα οποία εν τούτοις δεν είναι ισχυρά....». Η Ντάμπια χτίστηκε για την αμυντική κάλυψη της Πύλης της Άμμου αλλά και του Ρεθύμνου συνολικά από το κενό του τείχους ως τη θάλασσα και ειδικά του προμαχώνα της Αγίας Βαρβάρας.

Ο επόμενος ανεγέρθηκε μερικές εκατοντάδες μέτρα δυτικότερα, βορείως των Αρμένων. Είναι γνωστός με δύο ονόματα, «Καλοσυνάς» και «Χαρούπ Κουλές». Ένας ακόμα είχε οικοδομηθεί την ίδια περίοδο, της επανάστασης του 1866, βορειοδυτικά των Πρασών, στην περιοχή Άγιος Κύριλλος, κοντά στην ομώνυμη ημιερειπωμένη μεσαιωνική εκκλησία, που αποτελούσε μικρομονάστηρο. Κουλές οικοδομήθηκε και στην περιοχή του Φωτεινού. Η άνθηση επί ενετικής κατοχής του ταπεινού σήμερα αυτού χωριού, όπως τεκμηριώνεται από την αναγεννησιακή κρήνη του, μας προϊδεάζει μήπως ο Κουλές αυτός αποτελούσε μετεξέλιξη παλιότερου οχυρού. Οι δύο τελευταίοι πύργοι, Αρμένων και Φωτεινού ήταν κοντά χωροθετημένοι, επιχειρώντας να ανακόψουν το πέρασμα από τα νότια προς το Ρέθυμνο και αντιστρόφως.

Οι αναγνώστες θα μου επιτρέψουν να αναφέρω μια απολύτως προσωπική εμπειρία, όταν το 2013 έψαχνα τις βίγλες ακτοφρουράς στην θαλάσσια περιοχή της Σκεπαστής. Έτσι εντόπισα σχετικά εύκολα την περιοχή της Αγίας Παρασκευής, στην οποία σταματούσαν οι βενετσιάνικες γαλέρες για ανεφοδιασμό σε νερό, εφόσον μάλιστα και η πηγή είναι σήμερα ακόμα εμφανής αλλά και σε ανάμνηση του παλιότερου εκείνου ναού οι νεότεροι έχουν ανεγείρει έναν νεότερο. Όμως τα πράγματα δεν ήταν το ίδιο εύκολα με τον όρμο «Κουκίστρες», που βεβαίως δεν εξαφανίστηκε αλλά μας περιμένει για περαιτέρω διερεύνηση και για μπάνιο, σε μια παραλία που αποτελεί «κρυφό διαμάντι», όπως και άλλες στην ευρύτερη περιοχή.

Ένα άλλο φρουριακό συγκρότημα ήταν εκείνο του πενταγωνικού οχυρού, απέναντι από την κύρια ανατολική πύλη της Φορτέτζας. Δεν θα αναφερθούμε σ’ αυτό, εφόσον το έχει κάνει άριστα ο Στέλιος Στεφανάκης, απόφοιτος της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου Κρήτης και πολλά υποσχόμενος αρχιτέκτονας, που εκπόνησε την μεταπτυχιακή του εργασία στο Πανεπιστήμιο Λουβέν του Βελγίου με θέμα αυτό ακριβώς το κτήριο. Μάλιστα η εργασία περιέχει πρόταση επανάχρησης του μνημείου, που σήμερα απαξιώνεται ως αποθήκη της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Περίληψη του ιστορικού τμήματος της εργασίας, με τον τίτλο «Το οθωμανικό Ριβελίνο του Ρεθύμνου», έχει περιληφθεί στο τελευταίο τεύχος (38/2020) του περιοδικού «Νέα Χριστιανική Κρήτη».

Ο «Κουλές της Κοξαρές», όπως ακούγεται μέχρι σήμερα, δεν αποτελούσε μια απλή φρουριακή κατασκευή αλλά ένα μικρό φρουριακό συγκρότημα. Οικοδομήθηκε σε ύψωμα νοτίως του χωριού, καλύπτοντας αυτό που σήμερα ονομάζουμε «Αγιοβασιλειώτικο δρόμο», δηλαδή το στρατηγικό πέρασμα από το Ρέθυμνο προς την πεδιάδα της Μεσαράς, μέσω του Κουρταλιώτικου φαραγγιού. Παρά το μεγάλο πάχος της λιθοδομής του (1,20 μ.), έχει καταρρεύσει σε σημαντικό του μέρος, ενώ διασώζονται η εσωτερική αυλή, δύο συνεχόμενοι θολωτοί χώροι στα δυτικά, ενωμένοι με καμάρα, ένας θολωτός χώρος στα ανατολικά και μια μεγάλη στέρνα νερού. Το Διεθνές Συνέδριο για τον Άγιο Βασίλειο ανέδειξε δεόντως το οχύρωμα αυτό, έτσι που εναποτίθεται στη δημοτική αρχή να δώσει συνέχεια, μετά και την κήρυξή του ως διατηρητέου μνημείου, με την αναστήλωσή του.

Στη διάρκεια των εκεί περιπλανήσεών μου μια κυρία, που προθυμοποιήθηκε να με εξυπηρετήσει, αν και φρόντιζε έναν ανάπηρο άνθρωπο σε ένα απομονωμένο σπίτι, μου υπέδειξε τα ερείπια του «Μελιδονιώτικου Πύργου», που όντως δέσποζαν στην ευρύτερη περιοχή. Η καλή εκείνη κυρία είχε ζήσει πολλά χρόνια στο εξωτερικό ως μετανάστρια, όμως δεν ξεχνούσε την ανάμνηση από τα παιδικά της χρόνια στην περιοχή μιας «σταγόνα ιστορίας», από τις ατελείωτες που χάνονται κάθε μέρα, αφού όσοι ασχολούμαστε με τέτοια θέματα δεν αποφασίσουμε να βγούμε στο ύπαιθρο και να τις ψάξουμε. Προς τιμήν της πρώτη το είχε πράξει η Αργίνη Φραγκούλη και μάλιστα σε προχωρημένη ηλικία. Περνούμε τώρα στα φρουριακά συγκροτήματα της πόλης, τα υπ’ αριθμόν δηλαδή «μηδέν» στους καταλόγους της φρυκτωριανής φύλαξης του τόπου. Πρώτο πρώτο βεβαίως ήταν το «Ιτς Καλέ», η γνωστότερή μας Φορτέτζα, με μερικά ψηλά κτήρια, μεταξύ των οποίων κι έναν τουλάχιστον μιναρέ. Ήταν «εσωτερικό φρούριο», αφού το εξωτερικό αποτελούνταν από τις περιμετρικές οχυρώσεις της πόλης, ακολουθώντας την πορεία των σημερινών οδών Εθνάρχου Μακαρίου, Γερακάρη και Δημακοπούλου. Παράλληλα ένας πραγματικός πύργος, ο γνωστός μας «Σου Κουλές» ή «Πύργος του Νερού», αποτελούσε τον παράκτιο προμαχώνα της πόλης, που είχαν ανεγείρει οι οθωμανικές δυνάμεις. Η μεταγενέστερη ιστορία του, ως φυλακή (πιθανόν και των Τεσσάρων Μαρτύρων), μεταξαργειό, καφενείο Κόκκινου και Κήπος του Πρίγκιπα Γεωργίου, μας είναι αρκετά γνωστή.

Ας δούμε όμως πέντε φρουριακά συγκροτήματα της μεταγενέστερης περιόδου των κρητικών επαναστάσεων (1870-1897). Μας είναι γνωστό ότι για την κατάπνιξη της μεγαλύτερης απ’ όλες, εκείνης του 1866, με απόφαση του Χουσεΐν Αβνί πασά οικοδομήθηκαν σε βουνοκορφές, σε οδικές αρτηρίες, σε περάσματα και σε όρμους περισσότερες από 150 φρουριακές κατασκευές σ’ ολόκληρη την Κρήτη. Μέχρι σήμερα οι φρουριακές αυτές κατασκευές ακούγονται ως «κουλέδες» (=πύργοι). Σκοπός της εξαιρετικά φιλόδοξης εκείνης προσπάθειας ήταν ο έλεγχος των κινήσεων των επαναστατών. Οι κουλέδες επικοινωνούσαν οπτικά με το σύνολο των παλιότερων οχυρωματικών έργων. Έτσι δημιούργησαν ένα ισχυρότατο δίκτυο, που βοήθησε πολύ στην καταστολή της επανάστασης.

Ο πρώτος προς νότον Κουλές ήταν εκείνος στην περιοχή «Παράδεισος» του Βρύσινα, που σήμερα σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση, όπως φαίνεται και από την δορυφορική φωτογραφία που παραθέτουμε. Η περιοχή του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο εξαιτίας της ύπαρξης του Κουλέ όσο και μιας ημιερειπωμένης λατινικής εκκλησίας. Ερωτηματικά προκαλεί η ύπαρξη πολύ κοντά ενός άλλου φρουριακού συγκροτήματος και πύργου, εκείνου του Ιρβάν μπέη, που καθιστά την ανέγερση του Κουλέ περιττό έξοδο. Το μόνο που μπορούμε να σκεφτούμε είναι ότι η δύναμη του μπέη αυτού ήταν τόσο μεγάλη, που η οθωμανική διοίκηση φοβόταν ή δεν ήθελε να δοκιμάσει το μέγεθος της αντίδρασής του σε τυχόν κατάσχεση του υποστατικού του για χρήση του ως κρίκου της αλυσίδας των Κουλέδων.

Σταματάμε εδώ, αφού παραθέσαμε ίσως περισσότερα του δέοντος ιστορικά τεκμήρια: στις δύο σελίδες της πάντα φιλόξενης εφημερίδας «Ρέθεμνος» αναφερθήκαμε σε 31 φρουριακά συγκροτήματα. Θα συνεχίζουμε με δεκατρείς ακόμα κουλέδες στην παράλληλη στήλη «Αναδιφώντας το χθες»: με τον Αρκαδιώτικο Κουλέ, με εκείνον των Ποταμών, με τον Πατσιώτικο, με τον εξαφανισμένο σήμερα Κουλέ του Νεφς Αμαρίου, με τον Κουλέ του Βαθειακού (εικόνα), με τον πιο απομακρυσμένο της Λοχριάς, με τον Κουλέ της Γιαλιάς (Μύρθιου), που έχει σημαντική βιβλιογραφία, με τον Κουλέ του Καλονύχτη, με εκείνον της Φλαμούρας (Γαράζου), με τον Κουλέ των Ασυρώτων (Κρυονερίου), με τον Κουλέ του Μπαλί και με τους εκείνους του Φόδελε, που τότε υπαγόταν διοικητικά στον Μυλοπόταμο: τον Κουλέ της Κοπροκεφάλας, με τον Κουλέ της Κεφάλας και με τον Κόκκινο Πύργο.

Όμως υπολείπονται πολλοί ακόμα, σχεδόν δέκα, μέχρι τους 55 που υπολογίζουμε ότι ήταν απαραίτητοι για την αποτελεσματική επόπτευση της ρεθεμνιώτικης υπαίθρου. Θέλω να πιστεύω ότι μετά την επέλαση του κορωνοϊού, θα μπορέσουμε να οργανώσουμε μια ιστορική ξενάγηση στους καλύτερα σωζόμενους απ’ αυτούς. Και είμαι σίγουρος ότι οι φιλίστορες αναγνώστες δε θα διστάσουν, εάν γνωρίζουν και κάποιους ακόμα, να με ενημερώσουν γι’ αυτούς. Εγώ με τη σειρά μου υπόσχομαι ότι όπως πάντα θα αναφέρω ονομαστικά τη συνεισφορά τους, έτσι που να στρώσουμε όλοι μαζί «πεδίον δόξης λαμπρόν» σ’ όσους, νεότερους από μας και εργατικότερους, επιχειρήσουν τη συνολική διαπραγμάτευση του θέματος των φρουριακών κατασκευών του τόπου μας.