1陋 Impresi贸n en Argentina: 200 ejemplares. 2006, Ediciones Leyen A.C. Casa del Paso del Peregrino Imprenta braille: Biblioteca Argentina para Ciegos Lezica 3909, Tel. 4981-0137 / 7710 Buenos Aires - Argentina Hecho el dep贸sito de Ley 11.723 Impreso en la Argentina
2
TECHAUKAHA: INDICE Mba´e ñemoñarä kuña mba'éva Mba'e ñemoñarä kuimba'e mba'éva Mba´e ñemoñarä kuña Mba'éva. Mba'e ñemoñarä kuimba'e Mba'e éva. Mba' éichapa oiko ñemuña. Ta'ýi apytere guive mitaräpeve. Membyrä. Aparato Reproductor Femenino Aparato Reproductor Masculino ¿Mba'épa reikuaa pe mba'asy hérava SIDA gui?. Mba' asy Oporojukáva Katuete (MB.O.K). ¿Qué sabés del Sida? Mba'éichapa ko tembiapo hérava Sistema Inmunológico oñangarekó va umía umi mba'ásýgui. Como el sistema inmunológico te protege de las enfermedades. 3
MBA'E ÑEMOÑARA KUÑA MBA'ÉVA Aparato Reproductor - Femenino
Kóva ko mba'e oreko: kuaruha, ojekuaáva, ha umi ojekuaa'ýva, memby ryru, Fallopio rembiapo ha upe tupi'a ryru (ovarios). Äva ä mba'e oime ñande retépe, oime ojekuaáva ha oime ojekuaá'ýva.
Kuaruha ojekuaáva: 1) Tapypi (tatu): Kóva ko mba'e ejekuaáva kuñanba'éva ha oikóva umi pire jo'a'jo'a vevui asýva ha ojeheróva tembe tuicháva ha tembe michíva. Yvatéguio ha yvygotyo jatopa:Tapypiküclitoris). Yvygotyo mive oime pe kuaruha, ha äva ryepýpe oime petei kua osëva okápe, äva ä mba'épe oñañuáva ha omosýiva ñande poreno aja. 2) Kuaruha - Vagina - Ojekuaa, tatu tea tako: Tetepýpe oiméva ha oñeñañuáva petei ambýu pytangy ha omoapýiva pe memby ryru ajúrare, oiméva hyepýpe. Oreko hembiapora ñeporeno ha upépe oiko la mombary. 4
3) Memby ryru ajúra - Cuello uterino: Upéa ha'e memby ryru vore ojejuhúva pe tatu ryepýpe. Pe imbytérupi oreko petei tapekua omoguahéva tako ruguápe upe memby ryru ryepýpe. 4) Memby ryru rete - Cuerpo uterino o endometrio: Kóa ko memby ryru retekuápe oiko la jehe'a oñondive kuña ha kuimba'e mombary kuéra ha ojeprepara la tupi'a rä, tye guasu ñepyrurä, kóva ko mba'e ndoikóiro ha oguahë ára ojehekýivo ha'eñónte ñavo jasýpe, koako mba'épe ja'e avei España Ñe'éme Menstruación, tea kuña mba'asy. Ha hi'are pokói ára (una semana). 5) Tï Fallopio Mba'éva -Trompas de Falopio: Avei oñehenóiva tupi'a ryru guataha ha oguähéva upe oimehápe memby ryru ojuajuha. Áva ä mba'e ko oiko oguahévove upe potei tea poapy ára jave oñepyrúvo upe fecundación (mita reñói jave), ha upéicha rupi o guata ohóvo upe mita pyahu oñepyruva hína. 5
6) Tupi' ä Ryru-Ovarios: Äva ä mba'e tupy 'a ryru kuña mba'éva oiméva Tï Fallopio ypypete ha ñavo útero lado avei, ha ojapóva hembiapo hekopete pe kuña hasy aja ( kuña mba'asy jave). 7) Tupi'arä-Óvulo: Äva ä mba'e ñamohesakä porahaguä tekoteve ñaikumby heta jehaipyréva ha ñande la ñaikotevéva ñañantende pe menstruación (kuña mba'asýre), ha umi ñahendumavaekue tenondera, umía umi mba'e ja respetáro, ikatu jaiko poravé. 6
MBA'E ÑEMOÑARÄ KUIMBA'E MBA'ÉVA Aparato Reproductor - Masculino.
Ko mba'e ñemoñarä kuimba'e mba'éva ko ha'e hína upe mba'e orekóva äva ä mba'e orekóva tembo ha ta'ýiryru upe hyepýpe oiméva pe ta'yi tea tembo ha kuaruha. Tembo ha Tyrape - Pene y uretra peniana: Upe tembo ha'e hína pe mba'e hatäva ha upéa rupive oiko la juaju tea poreno. Iñapýime tea iñepyruhápe oime tyrape. Upérupi osë mombary poreno jave ha avei osë ty jekuaru aja. KUARUHA HYEPYPEGUA. 1) Ta'ÿi-Tapi'a-Testículos: Pe ta'ÿi kuéra mokói oiméva ta'ÿi ryrúpe, umiaha'e kuimba'e orekóva ñemoñarä. Ha ko'ápe ou mba'éichapa oñehesa'ÿijo mba'éichapa omba'apo ñande ryepýpe, omopukueterei ha hasy ñamo hesakambaporä, la ikatúva ja'e peéme peikuaa haguä; ñande kuimba'e kuéra ikatu pytu'u'ÿme ñapo reno(ñamomba ñepyruguive), 14-15 ary ha ñande suerterö 80-90 ary mevë, Nda ha'éi umi kuñakueraicha ñavo 28 ára, opytu'u vaerä imestruación jave. 7
2) Mombary-Espermatozoides Kóa ko mba'e hína upe kuimba'e mombarygui iñasäiva pe kuña tatúpe ha oheka ñemoña rä: Kuña kuéra ko ñavo jasy, petei ñemoñaránte ojapo ha kuimba'e katu hetaiterei ñemoñara opoi ñavo ñemombápe. Ko'ápe omyesakä mba'éichapa äva ä mba'e omba'apo pe kuña retepýpe oguahë haguä ñemoñarä peve. Kóva ko tembiapo ohechayka ñandéve mba'éichapa ojereroguata oguähemeve ha omyesakä upe kuñápe oguahë porä haguä, upe mita pyahu. 3) Epididimo: Kóa ko mba'e ha'e hína petei ojuajuha ojetopáva pe kuimba'e rupi'a ári upe oñembiatyhápe ha hi'ajuhápe pe mombary oúva pe tapi'águi. 4) Deferente: Kóa katu ha'e petei juajuha avei ha ipoguásuvéva ombojuajúva hyepygo toveha ojapo la hembiapo oguahemevë pe mombary. 8
5) Próstata - ha vesículas seminales: Kóa ko tembiapo ha'e avei tembiapo oikóva ñande retepýpe ha ñamyesakä haguä hekopete mba'éichapa oguahë ko tembiapo ja ro momba'éguasu vaërä.
9
MBA'ÉICHAPA OIKO UPE ÑEMUÑA Como se produce la Reproducción
Ikatu haguä äva ä ñemoñarä hekopete jajapo vaerä peteïcha tembiapo. 1) Poreno porä - Factor coital: Pe poreno ha'e vaerä tatu-rupive ha oñembyaje vaerä pe kuña imbareteve jave. Upéarä la kuimba'e guyra hatä porä vaerä ha oike porä upe tatu ryepýpe ha la mombary oiko vaerä hekopete. 2) Kuimba'e Rembiapo - Factor masculino: Upe poreno jave hekopete, pe kuimba'e omoingé pe kuña tatu ryepýpe pe mombary. Tekoteve koa ko mombary, hetakue iporangue ha opavave mba'éva, ko ava ä mba'e oiko porambáro áva ä mombary iporambáro ha opyta pe kuña ryepýpe. 3) Factor cervica - migración, selección y maduración espermática: Kóva ko partepe oñemyesakave pe tembiapo oguahémeve petei jeporavo apytépe oiko poramevë ovulación porä. Umi 10
kuña kuéra orekóva tasy katu orekóta ñepysanga ñemoñarä. 4) Ñemuñä - Ovulación: Oiko haguä pe ñemuña pe kuña rupi'a ryru oiko porä vaera hekópete Umi kuña orekóva ñepysanga omboaje pora haguä hupi'a ryrúpe ndika tu mo'ái la hye guasu. 5) Mba'éichapa pe Fallopio Tï omomba'e óvulope Captación del óvulo por la trompa: Kóa ko tembiapo a mas jaha hese hína hasyve ñamohesakä porä haguä ñane ñe'ëme upéare che ha'ese peéme umi hasykatuva ndaikatu mo'áiha Hye guasu ha Okuera porä mboyve toha'äro oiporä mevë. 6) Mba'éichapa oiko upe Ñemuñä - Fertilización del óvulo: Mba' éichapa oikóta ñemuña katúva ha ipahápe heta jeporavorire oiko ñemuña ha avei ojekuaáma mba'étapa, kuñátapa tëapa kuimba'étapa, mboytapa, petei, moköi, mbohapy, ect.ect . 11
TA'YI APYTERÉGUI, MITARÄ Del embrión al feto:
Jasytei - Mes 1: Iñapyséma upe ikoraso ha ipy'a. Peta'yi apyte orekóma 1centimetro ha i pohýi 2 a 3 gramos rupi. Jasyköi - Mes 2: Ojekuaáma ijyva ha hetymakuéra. Hetékatu ojoguavéma mávape, hovami avei hesäkavéma ha iñapytu'ü oñemomýima, ikorasö otytýi mbaretéma. Peta'ÿi apytere orekóma 3 centimetros ha ipohyi 5 a 6 gramos. Jasyapy - Mes 3: Nda heravéima ta'yi apytere, ko'äga hérama mitarä ó feto. Ojekuaáma mba'étapa kuñátapa tea kuimba'étapa. Hovami ja ojekuaávema. Mitarä ipukúma 9 a10 centimetros ha ipohýima 100 gramos rupi. Jasyrundy - Mes 4: Upe mitarä omopu'äma ipokuéra, omomýi iñakä, i pukúma 21 centímetros ha ipohýima 250 gramos rupi. Jasypo - Mes 5: Iñakä oñeñuä tague kyrýigui. Häikuéra oiko oikóma mbegue katu ikorasö otytýi pya'eteve: 12
Ipukukue 27 centimetros rupi ha ipohýima 500 gramos rupi. Jasypoteï - Mes 6: Hesakuéra ojepe'a ha oñembotýma okakuaa hopea, ityvyta ha iñakarague ojekuaaa ititikuéra: ojekuaáma ipÿape ha ipysape: Ipukukue 33 centimetros rupi ha ipohýima 1000 gramos (1 kilo) rupi. Jasy poköi - Mes 7: Mitami oreko tuicha esperanza oikovévo. Ipukúma 40 centimetros ha ipohýima 1800 gramos (1kilo 800 gramos rupi). Jasy poapy - Mes 8: Pe hetégui ho'apa pe hague vevúi. Ipukúma 40 centimetros ha ipohýima 2500 gramos ( 2 kilos y medio rupi). Jasy porundy-Mes 9: Oguähe hu'áme ha jaoíma oikovehaguä membyryru okápe. Ipuku 50 centimetros rupi ha ipohýi 3.500 gramos rupi. 13
Upe mitami omokö michimimi umi hykuere oïva upépe, okuarúma avei michimimi ha oreko avei upe kakuaa pahárupi ñehendu, upéicha avei ohendu isygui tytýi aorta oje'éva, upeícharupi oikuaa isyha la ohupíva heñói rire. Membyrä - Parto: Upe Membyrá ha'e no'öngue aty jatopáva pe oguahévo, tye guasu apýime ha ojapóva pe mita ñemosë okaragotyo upe oihaguégui. Jasy porundy rire pe mitarä omoguahë hu'áme haupépe oiko la membyrä (parto).
14
ARA PA'Ü PA'Ü MEMBYRÄ Periodos ó etapas del parto: Pe mita oñemosë mbohapy pa'ü pa'üme: Arapehengue peteïha (etapa 1): Upe jaikuaáva Ñemomýi tyepýpe (contracción) oñeñandúva ha ha'ete pe ñavo Kuña mba'asyichagua, omboguejy pe mitame Membyryru ajura peve; ha kóa mbeguekatúpe ohasa. Uperire osoro pe membyryruvosa ha upe tykue oïvakue upépe omosýi ha omopotï pe mita raperä membyrä. Arapehengue moköiha (etapa 2): Kóa ko ára pa'ü aja, hiáréva 20 ha 60 áravo'i (minutos), upe jave pe mita ohasa pe memby ryru ajúrarupi ha tatúrupi ha osë okárape. Upe puru'a sä ndotytyvéi ha upépe oñekytï opyta haguä ha'eñöma isýgui. Upe puru'a sä ikärire oikochugui puru'ä. Arapehengue mbohapyha (etapa 3): Kóa ko ára pa'ü hi are aravo'i tea 15 aravo'i rupíntema (10 a 15 minutos rupi), mita onase haguépe, pe mita oipuruvakue oñemosemba okápe. Kóa ko arapehengue héra Membysë - Alumbramiento: Kó ára ohasapa haguä ha opyta poramba haguä tekotevë haimete de 6 a 8 ára poköindy (semanas). 15
¿MBA'ÉPA REIKUAA PE MBA'ASY HÉRAVA SIDA GUI? MBA'ASY OPOROJUKÁVA KATUETE (MB.O.K)
ANIKE
NDE RESARÁI:
!Eipuru tembo ryru (condón) ipyahúva ñavo poro'urä! Anike reiporutei ñandy poha (vaselina), ha ñandyry (vaselina) remohe'ö haguä upe guyra ryru, äva a mba'épe; ikatu reiporu remosýi haguä y poti orekóva michimi ñandyry. La mba'e iporavéva oiméva ani haguä jaiporutei ko'ä mba'e, ñambo haku pora raë kuñápe ha upejave, he'ó ijehegui la i tatu, ha uperire ja ikatúma ñamoinge mbeguemi ñande guyra (ñane rembo).
16
Heta ñanderapicha ndoipuruseíva ävä a mba'e ikatu haguä ñaime kyhyje'ýme ñaporenórire, ápe retopáta mbohovái omyesakáva umi tapicha kuéra ndoipuruséiva oñeñangareko haguä mba'asýgui. Ñembo tavy Ndaikatúiche: "Nañandúi mba'eve" Mbohovái: "Nereñadúiro jepe iporaveháicha rerekóta uperire hetaiteve revy'a haguä. Ñembo tavy: "Ndaikatúi che, nachembovy'ái" Mbohovái: ¿Mba'épa ere japovyvy oñondive? Oime kuimba'e hembo atáva aretéve. Ñembo tavy: "Che avei ndarekói mba'asy mba'evéichagua, ha aretereíma nda rekói poreno avavéndie. Mbohovái: "Che avei ndarekói mba'eveichaguä mba'asy, ikatu reguereko ha ndereikuaái mba'e". Ha'e he'i "Ambyasy ndarekói "guyra" ryru (condón)" 17
Mbohovái: "Che areko he'i la kuña, jaiporu chemba'éva. Umi mba'e Sarambi'ýva (método) Mba'e pota Ogayguáva. Umi mba'asy Oñembohasáva Porenorupive (Mb.O.P.), ha avei pe Mba'asy Oporojukáva Katuete (Mb.O.K) (SIDA).
Umi pohä apu'a, py'asangue, mba'e membyryrúpe oñemoiva,kuña mba'asy aja jejoko, mombary jukaha, äva ä mba'e noñangarekóiri mba'asy oñembohasáva porenorupive ha mba'asy oporojukáva katuetégui (Mb.O.K.), (Mb.O.P), mante ani hyeguasutei la kuña. Reipotáro añete ani oñembohasatei nde rehe upe Mba'asy Ñaro Ojasurúva Yvypóra retépe (Mb.O.Y.), tea Mba'asy Oñenbohasáva Porenorupive (Mb.O.P.), reiporuvaerä, tembo ryru (condon), rejohéirano poreno mboyve tea poreno rire no ñangarekói ani haguä hye guasu ni mba'asy ojátei. Umi temboryru (condón), añoite ikatúva oñangareko mokoivéva mba'égui, Tyeguasu ha avei Mba'asy Oñembohasáva Porenorupive (Mb.O.P.). 18
UMI SARAMBI'ÝVA (MÉTODO) MBA'E POTA OGAYGUA.
Umi Pohä Apu'a:Umi pohä Apu'a ha'e ndohejáiva hye guasu kuñakuéra, mokói pohä ejejapóva rupive,ä mokói pohä ha'ete upe tupi'a ryrúgui osëva ha ndo hejáiva heñói mba'eveichaguä tupi'ärä. Umi pohä apu'a (píldora) naneñangarekói kuña ha kuimba'épe Mba'asy Oñembohasáva Porenorupive, (Mb.O.P.), Ndereipotáiro upe tyeguasu nde gustope' ÿ Mba'asy Oñembohasáva Porenorupive, ha Mba'asy Ojasurúva Yvypóra retépe (Mb.O.Y.), reiporúvaerä poha apu'a, ha tembo ryru. Pytu'ü Kuña Hasy aja - Periodo: Kóva ko tembiapo oikotevë tuicha tesa pe'a kuña hasy aja,reikuaa pora haguä árañemoña katu ha avei anitei poreno oikótei umi ára ha'e iñemoña katúva, äva ä tembiapo reroguatáro hekopete ikatu nde,tyeguasu reipota'ýva, ha katu umi mba'asy vaígui nemoñangareko temboryru añoite. 19
Kuña Menby'yrä - Ligadura de Trompas: Upe kuña memby'yrä ojejapova'erä peteï tye mbovo rupi, ha uperire ndaikatuvéima ojehe'a ojuehe mombary kuña ha kuimba'e kuéra: Ko'ágä peve ojeporu Fallopio rempiapokue ndohejáiva ipuru'a los kuña. Mombary jukaha - Espermicida: Kóva ko pohä oñemoguahevaerä pe kuña rakópe reñepyrunboyve poreno, äva ndohe jái hye guasu ojuka rupi mombarýpe. Condón Kuña Mba'éva: Kóva ko mba'e ojejapo poliuretanogui, hu'ü sÿi ojepysóva jepémo hatämie temboryrúgui ha orekóva mokói kuairúicha ijapu'áva pe mokóive ipahápe. Upe iñapýi oñembotýva oñemoi vaerä takoryepýpe ani haguä oike mombary memby ryrúpe, ha katu ambue apÿi oñemoivaerä, upe ikuaha remoi vaerä kuña rako rembére. Ñavo kuña condón avei ojeporuvaerä petei tei porenorä. Kóva ko tembiapo ndo hejái hye guasu ndojepotáiva. 20
Py'a sangue-Diafragma: Kóva ko mba'e ha'e petei kagua mangaisygui ojejapóva ha iñapýiva háime ijapu'áva ha ojepysóva. Oñemoingë kuña rakópe poreno mbóyve, peicha rupi oñemboty pe memby ryru ajúra, Pe py'a sangue (diafragma), no ñangarekói umi Mba'asy Oñembohasáva Porenorupive (Mb.O.P.), tea Mba'asy Ñarö Ojasurúva Yvypora retepýpe (Mb.O.Y).
Tembiapo Membyryruryepypegua - Dispositivo Intrauterino: Kóva ko tembiapo Membyryruryepyegua ha'e petei tembiapo michimíva ikatúva ojejapo Itatïgui, Kuarepotígui pÿtava tea, plasticogui avei ha oñemoïva membyryruryepýpe. Omboyke ñemomuña ha katu nane ñanga rekói Mba'asy Oñembohasáva Porenorupive (Mb.O.P).
21
¿Ha Aipotäro petei mitä?: Iporä vaerä jajapo tuguy kuaa ra'ä ha ose poräro ñañeha'a katu hese. Nde ha'érönde ruguy, Mba'eve añetehápe (O.positivo), ereko ne apytu'üme oiha kyhyje upe mita avei ha'éne avei mba'eve añete hápe (O.positivo). Nde py'a guasúpe erevaerä mba'épa iporave nemba'erä ha mitameguarä. ¿Mba'e ojehu ñemokambu pyti'agua? "Ikatúko oime mita nda hasýiva, oñembohasy isy kamby hasyrupive". Ñemongeta upe kyhyje Mba'asy ha poreno añetegua: Opavave jarekovaerä ñane apytu'üme ikatuha ñande pyhy mba'asy, pámo, yma guaréma poreno téa jarekóva ko'ägärupi. Ani ja heja upe ñanerenondera po'a pope ñañemongeta umi kyhyje, py'a mokói, py'a mirire, Ñamboja'o ñane irúndie, sapy'a guáva tea pe oku'e'yvandie ñane remiandu. 22
ÑEPYTYVÖ OÑEPYRÜ HAGUÄ ÑEMONGETA HASÝVA...
Ikatu remoñe'e kóva ko kuatia ñe'ë ne irúndie peñeha'ä pemyesakä oñondive. Ikatu reñe'é oimeraéva angiru omba'apóva ñepohanohárupi ha upéa he'ïramo ndéve mba'asy rehechaykaha hasykatúva ñepohanópe (Mb.O.K) (SIDA), ha poreno Kyhyje'ÿ. Ikatu reñepyrü reñemoñe'ë ohechaykáva ñemoñe'ëra kóva ko mba'asy vaiete (Mb.O.K.), osëva kuatia ñe'ë ha ta'anga Mbyry (t.v.) rupive. Ejesareko ha oñemongeta ne irúndive mba'eichaguä porenópa ikatú añete nañanembohasýi ha upéa jaiporu haguä .
23
!Mba'e guasu hína ñañemongetáramo ñande rembirekóndive tea ñaneirúndive!
Reikuaasevëro äva ä mba'égui Eporandu ne pohanohárupi, ne pohanoharandie tëa nde aty guasu Ogayguáva oipytyvóva. !Aníke nde resáraitei! !EPORANDU!
Upe (Mb.O.K.) ha'e hína mba' asy poreno rupive ñane !Mbohasýva. Eñeñangareko nde jehe ha nde irüreheve! Aníke nde resarái che hegui (karai Condón) "guyra" ryru. 24
MBA'ÉICHAPA KO TEMBIAPO HÉRAVA SISTEMA INMUNOLÓGICO OÑANGAREKÓ VA UMÍA UMI MBA'ÁSÝGUI.
Kóva ko tembiapo ha'e hína petei mba'e oipurúva umi tembiapo hasýva jatopa ha katu ojejapóva células ha sustancias químicas rupive. La hembiapo ha'e hína oñangarekóvo ñanderehe anitei ñande retépe oiketei mba'asy hérava micro organismos y sustancias, omoheñóiva mba'asy. 25
Umi ja'émavakue hérava células del sistema inmunológico ikatu ha'ekuéra oikuaa ha'e hína mba'asyrä ha ojuka umi hérava micro organismos. Omba'apo haguä hekopete,kóva ko sistema inmunológico oikoporambavaerä heta células ha heta avei sustancias químicas. Kóva ko tembiapo hérava el sistema inmunológico ikatu orresponde hetaiterei mba'éicha oñemombaretévo umi organismos oikeséva hekope'ÿme. Mba' éichapa petei tembiapo oñomoirúva umi células T. Ayudantes avei ojekuaava CD4 ha'ekuera omba'apóva ha'ete umi director de orquestaicharö. Umi células T. omomarandu ambue células kuérape, mba'épa ojapova'erä. 26
Amás pe VIH, ojuka umi células T., iñimportántetéva, ñande rete ikangy umi ambue mba'asÿgui. Upe células ndojejapóirö hekopete, la hembiapo umi ambue células ndikatúiri avei ofuncioná, Ha oheja ñande retépe, ha'eño, ha upépe ikatu ñande aho'i umi mba'asy oiva katuete oma'ëva hína uperupieténte. Ape jahecháta mba'éichapä upe células T. omba'apo hekopete ha Orreacciona inmunológikarehe. Kóva ko tembiapo pereko pene apytu'üme, ñañe'ëha hína petei mba'eguinte, ohaigui hetave reacciones inmunológica, oikóva ñande retépe. Oimeraëva mba'e ky'a, infeccioso, oikéva ñande retépe 27
upégui oguahevaëra al sistema linfático. Kóva ko mba'eikatu pya'eterei pe mba'eky'a (infección), tea ani upe invasor oñepyruvo oñemuña petei módulos kuápe (dentro) linfático, upe virus ojetopa petei macrófagondie hérava "Okaruguasüva (gran comilón). Upe macrófago ho'u umi mba'asy ñaro (virus) invasórpe. Upe jave, omongu'i ha ohechayka umi antigenos mba'asy ñarö ikatu haguä Umi ambue células kuéra oikuaa avei upe momarandu. Umi antigenos ha'e proteínas especificas ñavo microorganismos en particular. 28
Umi antigenos o servi umi carnet de identidad omboha'éva ñande rembiapo inmunológicope oikuaayka organismos ñane añuaaséva oúvo ojuka haguä anítei ñande aho'i. Upe jahechaykarire umi antigenos mba'asy ñarö, el macrófago he'iyka ñandéve células T. ayudante, ikatu haguä ojekuaa ha ojekuaaporä haguä umi antígenos. Kóva ko marandu omboaje umi células T. ha omoñepyru upe reacción inmunológica. Upe células T. oikuaarire umi antígenos, ohenói umi células B. pe,ou haguä ha to detectá umi antígenos en la superficie del macrófago. 29
Upe células B. ko'ágä omba'apómava (activada), ofabrikáta millones de anticuerpos. Upe anticuerpos ha'ehína proteínas ha la hembiapo ojuaju vaerä peteï antígenos rehe. Ñavo anticuerpos peteï año ha oreko mba'e porä o permitíva ichupe ojuajúvo peteï antigenos en particular ndive, ja hecha haguä, peteï anticuerpo de viruela ojuaju peteï virus de viruelandive ha ni peteivérehe: Ojapo anticuerpos hetaiterei, ñande macrófago kuéra nda hetái ikatu haguä o muña umi oiháme hetaiterei organismos invasores oje'éva. Ha upéicharupi, umi anticuerpos hetaitevéta umi inavasores kuéragui ha upéicha ikatúta ojukapa. 30
¿Mba'icha ikatúta umi anticuerposojuajúvo umi invasores kuéragui ndive?. Mba'éichapa upe anticuerpos ojuaju poräiterei antígenos rehe (como una llave de cerraduraicha). Upéicha umi anticuerpos otopárö petei antigenos rehe, oipyhy ha ndo poíri ichugui. Upe anticuerpos oipyhývo invasórpe ojapo peteï señal he'iva che'u chéve ha cheprésape. Macrófago peteï ohechakuaata ha oúta ho'u umi anticuerpos hamba'asy ñarome ha upéicha ojukapa umi invasór ñanderetépegua. Upéichante oguatáro ohóvo umi mba'e infecciosos mbovyvétama ha upépe ñañeha'ámane jajoko pe ñorairö. 31
Avei opavave umi células no manombái gueteri, ha upe tembiapo inmunológico oikotevéta, edesactiva. Upearä, ambuéichagua célula T, pe célula T. Supresora (t.s), ojapóta peteï momarandu ó desactiva haguä umi ambue célula T. Supresora. Ndaipóri rire upe células T. Supresora pe tembiapo oñembo mbaretéta gueteri upe mba'asy ndaiporivéimagui. Upe V.I.H. rehe ko tembiapo ndoho porambái. Ñepyrurä, umi macrófago omboaje upe VIH pe, ha umi celulas T. Ayudantes oñepyrü ha orreaciona, ha umi celulas B. 32
Ojapo anticuerpos. Ha katu, jepémo iñepyrurä imba'e porä, umi anticuerpos ndo jukái infecciónpe. Jopémo michimi ikatu ña elimina pe VIH, tuichave ikatu ó infecta umi células T. Ayudantes pe, umi células ojapovaerakuri ñorairö umi virus contrape, umi células T. Hasýmava oiko chuguikuéra virus apoha, en lugar que oipytyvö ojapohaguä anticuerpos virus contrape. Avei umi células B, monocitos, macrófagos kuéra pe, VIH ikatu ombohasy ha ohasa upe barrera tuguy apytu'ügua ombohasy upe sistema nerviosope. Umi célulaita inmunológica ndaïkatúiri ohasá pe barrera oprotehéva apytu'üme ha espina dorsalpe, ha upéicha pe 33
VIH ikatu okañy umi sistema inmunológico anítei oseguichupe. Upe tembiapo inmunológico gua nda ha'éi hesakambáva, ha heta hembiapokúera oime gueteri ñamohesaka vaerägueteri. Mbykymíkoñamyesakä mba'éichapa ó reacciona ko inmunológica coordinada células T. rehegua nembo hekombo'e tratamiento ha mba'éichapa reroguata ha resegui ñepohano. Oimévako tembiapo ojejapómava umi hasymava VIH guï, ohechayka iporaha mba'éichapa omba'apo sistema inmunológico. Umi jehechayka ha pya'eve reñanduykáro iñimportanteiterei rehapo joko haguä VIH pe.
34
Ñepytyvö ha Moñe'ë: Doctora-Pohanohára: Susana Hermosid. Médica Tocoginecóloga Hospital Durand, Ciudad Autónoma de Buenos Aires. Traducción al idioma Guaraní: Nicolás Costadoni
35