Operacja Polska Book by Roman Sulima

Daria Wasilenko Władimir Masłak Żanna Osikowicz Siergiej Siezin Dmitrij Siezin

«OPERACJA POLSKA» w obwodzie połtawskim w latach 30-tych XX wieku

Dniepr «Seredniak T.K.» 2017

УДК 94(477.53)(=161.2)»193»(02.064) П 53

Recenzenci:

Brechunenko Wiktor Anatolijewicz, doktor habilitowany nauk historycznych, profesor Wyrskij Dmitrij Stanisławowicz, doktor habilitowany nauk historycznych Łyman Igor Igorewicz, doktor habilitowany nauk historycznych, profesor Wasilenko D., Masłak W., Osikowicz Ż., Siezin S., Siezin D П 53 «Operacja polska» w obwodzie połtawskim w latach 30-tych ХХ wieku — Dniepr: «Seredniak T.K.», 2017, — 304 s. ISBN 978-617-7599-25-7 W monografii analizuje się przebieg „operacji polskiej” NKWD na Ukrainie na przykładzie obwodu połtawskiego przez pryzmat ludzkich losów. W książce przedstawiono 100 archiwalnych spraw karnych prowadzonych przeciwko Polakom represjonowanym z powodów etnicznych w czasie „operacji polskiej” na Połtawszczyźnie. Księga owa powstała na podstawie prawdziwych protokołów archiwalnych z inicjatywy Sz. P. Wiktora Marenicza, Prezesa Połtawskiego obwodowego centrum Związku Polaków Ukrainy. Wydano za wsparcia finansowego sieci handlowych «ОптовичОк» i «МаркетОпт». Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów, w szczególności sposobem elektronicznym, bez pisemnej zgody wydawcy zabronione. УДК 94(477.53)(=161.2)”193”(02.064) П 53 ©Wasilenko D., Masłak W., Osikowicz Ż., Siezin S., Siezin D. 2017

Szanowni Panstwo! Chciałbym przedstawić Państwu publikację przybliżającą tragiczny, a jednocześnie wciąż mało znany okres historii Polaków na Wschodzie. Operacja Polska NKWD była jedną z zaplanowanych ludobójczych operacji sowieckiego aparatu bezpieczeństwa przeprowadzonych w czasie „Wielkiego terroru”, w wyniku której śmierć poniosły tysiące naszych rodaków. Pamięć o Polakach na Wschodzie należy do priorytetów polskiej polityki zagranicznej. Polskie władze podejmują działania na rzecz upamiętniania losów naszych rodaków, tak aby ich historie nie odeszły w zapomnienie. Nie byłoby to jednak możliwe bez wsparcia ze strony organizacji polskich, dla których te historie są szczególnie bliskie. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na szczególną rolę Połtawskiego Obwodowego Związku Polaków na Ukrainie a przede wszystkim Pana Wiktora Marenicza i członków polskiej organizacji, bez których nie byłoby niniejszej publikacji. To z ich inicjatywy i dzięki ich żmudnej pracy, polegającej na gromadzeniu, analizowaniu i systematyzacji materiałów archiwalnych, możemy dziś poznać zapomniane losy naszych rodaków. Wiedza o „Operacji polskiej NKWD 1937–1938” wymierzonej wówczas w Polaków mieszkających na terenach sowieckiej Ukrainy i jej tragiczne skutki co roku poszerza się i wzbogaca dzięki takim inicjatywom i projektom. Pamiętajmy o tym, że jest to cześć naszej narodowej pamięci zbiorczej, którą dzisiaj z wielkim trudem odtwarzamy. Pamiętajmy też o tym, że pamięć o tych ludziach w zamiarze oprawców nigdy nie miała ujrzeć światła dziennego. Stało się jednak inaczej i dzisiaj naszym wspólnym obowiązkiem jest przekazać pozyskaną wiedzę następnym pokoleniom Polaków mieszkających w kraju i poza jego granicami. Ujawnione po rozpadzie ZSRR materiały archiwalne przybliżają nam szczegółowe historie Polaków dotkniętych represjami. Niniejsza publikacja, oprócz wymiaru historycznego, ma również wymiar symboliczny, gdyż upamiętnienie polskich ofiar Wielkiego Terroru skłania nas do chwili refleksji na ich losem. Mam jednocześnie szczerą nadzieję, że ten projekt nabierze również wymiaru praktycznego, zaś ujawnione historie będą mogły trafić do rodzin, które dotychczas bezskutecznie poszukiwały informacji na temat losów swoich bliskich. Liczę ponadto, że niniejsza publikacja stanowić będzie wstęp do dalszych badań nad tym tragicznym okresem historii.

Janusz Jabłoński, Konsul Generalny RP w Charkowie

„Naród, który nie zna swojej przeszłości, umiera i nie buduje przyszłości” – tymi słowami świętego już Jana Pawła II mam zaszczyt przedstawić martyrolog Polaków z Połtawskiego obwodu Ukrainy, przygotowany na podstawie archiwalnych spraw karnych, odtajnionych po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w roku 1991, i późniejszej eliminacji ograniczeń ideologicznych na badania historyczne. Wydanie ujawnia szczególne okrucieństwa systemu komunistycznego, dla którego życie ludzkie – najwyższa wartość – nic nie było warte, każdy czlowiek nie tylko mógł zostac zniesławiony, wyznany za przestępcę, zabity, ale również pozbawiony prawa do ludzkiej pamięci, a nawet na skromny pogrzeb. Ofiary „czerwonego terroru”, przedstawicieli różnych narodowości, mieli zniknąć na zawsze w nieoznakowanych „dołach śmierci”, zostać zapomnieni przez ludzi, historię , Boga. Te krótkie odniesienia biograficzne, które były wcześniej niedostępne dla badaczy, są dokumentami dotyczącymi najnowszej historii Ukrainy i są cenne przede wszystkim dla osób szukających informacji o losach swoich krewnych. Potrzebują ich też historycy, nauczyciele, dziennikarze... Są potrzebne żeby wybaczyć... Niniejsza publikacja poprzez los konkretnej grupy etnicznej pokazuję tragedię jednostki, rodziny, społeczności, kraju, walkę zróżnicowanej populacji zreżimem totalitarnym... Suwerenna, demokratyczna i solidarna Polska, również jak i Ukraina, urodziła się z ofiar setek tysięcy męczenników współczesnych. Nie byłoby godne tej ofiary, jeśli bym zapomnieli o tych, którym zawdzięczamy naszą wolność, spełniając swój obowiązek nie tylko wedlug zmarłych, ale również wedlug przyszłych pokoleń. Pamięć o strasznych czasach terroru i represji, o milionach niewinnych ofiar łączy nasze narody wzywając nas leczyć rany, czuwać, aby zapobiec powrotu terrorutom, kochać i przebaczać, bez względu na różnice między nami. Pozwolę sobie jeszcze jedno zdanie cytatśw. Jana Pawła II: … Dusza Europy pozostaje zjednoczona, ponieważ oprócz tych wspólnych początków żyje wspólnymi wartościami chrześcijańskimi i ludzkimi, takimi jak: godność osoby ludzkiej, głębokie przywiązanie do sprawiedliwości i do wolności, pracowitość, duch inicjatywy, miłość rodzinna, szacunek dla życia, tolerancja, pragnienie współpracy i pokoju” (Santiago de Compostela, 9 listopada 1982 r.). +Edward Kawa OFMConv, biskup pomocniczy Archidiecezji Lwowskiej Kościoła Rzymsko-Katolickiego na Ukrainie

SPIS TRESCI Przedmowa 12

~ Y KK USRR ARTYKUL 54-6, 54-10, 54-11

Barkowski Kleofas Ignatiewicz (syn Ignacego) 18 Barsowa Czesława Ławrientiewna (córka Wawrzyńca ) 21 Bobrow Andriej Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 22 Boczulak Iosif ( Józef ) Martynowicz (syn Iwana / Jana) 23 Boczulak Wojciech Stiepanowicz (syn Szczepana) 24 Bondar Michaił Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 26 Bondariew Siergiej Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 27 Buńkowski Franc Fomicz (syn Tomasza) 30 Buńkowski Feliks Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 31 Burczyński Kazimierz Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 32 Centomirski Zygmunt Francewicz (syn Franciszka) 33 Centomirski Stanisław Francewicz (syn Franciszka) 33 Czeprecki Kuźma Konstantynowicz (syn Konstantego) 34 Długasz Anton Antonowicz (syn Antoniego) 36 Drapikowski Robert Michajłowicz (syn Michała) 36 Drapikowski Adolf Michajłowicz (syn Michała) 38 Fidik Stefan Kazimirowicz (syn Kazimierza) 39 Germaziński Feliks Iosifowicz (syn Józefa) 39 7

Gilewski Bronisław Demjanowicz (syn Damiana) 40 Gołowczenko Lukeria (Glikeria) Francewna (córka Franciszka) 41 Gor(z)żązelski Henryk Francewicz (syn Franciszka) 46 Górska Joanna Władysławowna (córka Władysława) 47 Jabłoński Iosif ( Józef ) Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 50 Kamiński Iwan ( Jan) Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 52 Kaczanowa Anna Siłowna (córka Sylasa) 53 Kartiński-Korzański Narcyz Bronisławowicz (syn Bronisława) 57 Kartiński-Korzański Bronisław Josifowicz (syn Józefa) 58 Kozarecki Stiepan (Szczepan) Francewicz (syn Franciszka) 59 Komar Fiodor (Teodor) Martynowicz (syn Marcina) 59 Kopiec Timofiej (Tymoteusz) Francowicz (syn Franciszka) 60 Korczewski Stiepan (Szczepan) Michajłowicz (syn Michała) 62 Kostiński Anton Antonowicz (syn Antoniego) 63 Kuklewski Stanisław Pawłowicz (syn Pawła) 63 Kuczyński Adolf Nikołajewicz (syn Mikołaja) 68 Lisiak Wojciech Stanisławowicz (syn Stanisława) 68 Łukaszewski Michaił Francewicz (syn Franciszka) 70 Łukasik Michaił Michajłowicz (syn Michała) 70 Łysiak Wojciech Michajłowicz (syn Michała) 71 Mazurik Wojciech Wojciechowicz (syn Wojciecha) 72 Makariewicz Siemion (Szymon) Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 73 Malisow Stanisław Pietrowicz (syn Piotra) 74 Matkowski Fiodor (Teodor) Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 76 Misiluk Wasilij Nikołajewicz (syn Mikołaja) 77 Naumczyk Iwan ( Jan) Stiepanowicz (syn Szczepana) 78 Naumczyk Fiodor (Teodor) Stiepanowicz (syn Szczepana) 79 Niewidłowski Edward Wikientiewicz (syn Wincentego) 80 Nusenbaum Dawid Moisiejewicz (syn Mojżesza/Mosze) 81 8

Oleszczak Franc Martynowicz (syn Marcina) 81 Ożarowski Siemion (Szymon) Stiepanowicz (syn Mojżesza) 82 Pajuk Piotr Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 83 Pilkiewicz Władysław Adamowicz (syn Adama) 84 Płowska Zofia Iwanowna (córka Iwana / Jana) 85 Rusecki Wikientij Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 85 Sawicki Franc Iosifowicz (syn Józefa) 86 Siergacz Nikołaj Ustimowicz 86 Sienkiewicz Ignacy Iwanowicz (syn Iwana / Jana) 88 Silka (Siłko) Bolesław Daniłowicz (syn Daniela) 89 Skawrońska Maria Aleksandrowna (córka Aleksandra) 91 Słatwiński Michaił Francewicz (syn Franciszka) 92 Solimczuk Anton Pietrowicz (syn Franciszka) 95 Statkiewicz Anna (Aniela) Adamowna (córka Adama) 96 Swienticki (Święcicki) Anton Teofilowicz (syn Teofila) 101 Swienticki (Święcicki) Georgij (Grigorij) Teofilowicz (syn Teofila) 104 Szapował Stanisław Antonowicz (syn Antoniego) 104 Szewczuk Iosif ( Józef ) Wasilijewicz (syn Bazyliego) 105 Szepelski Zygmunt Francewicz (syn Franciszka) 106 Szkarupa Paweł Ławrientiewicz (syn Wawrzyńca) 106 Sztengel Leon Piotrowicz (syn Piotra) 107 Triszpet Franciszek Antonowicz (syn Antoniego) 108 Urbański Iwan ( Jan) Karłowicz (syn Karola) 109 Uroda Iwan ( Jan) Wojciechowicz (syn Wojciecha) 110 Wilkowska Wiktoria Michajłowna (córka Michała) 111 Zagórski Zygmunt Pietrowicz (syn Piotra)

115

Żugda Stanisław Antonowicz (syn Antoniego) 115 Żurkowski Iosif ( Józef ) Konstantinowicz (syn Konstantego) 116 9

~ KK USRR ARTYKUL 54-12 Bondar Karolina Grigoriewna (córka Grzegorza) 120 Bujar Jekaterina (Katarzyna) Iosifowna (córka Józefa ) 121 Buńkowska Franciszka Francewna (córka Franciszka) 121 Buńkowska Stanisława Iwanowna (córka Iwana / Jana) 122 zyszewska Aniela Pietrowna (córka Piotra) 122

Diewiatkowska Stanisława Martynowna (córka Marcina) 123 Dembicka Anna Timofiejewna (córka Tymoteusza) 123 Ganusowska Jadwiga Władisławowna (córka Władysława) 123 Golec Emilia (Milia) Wojciechowna (córka Wojciecha) 125 Gorczyńska Paulina Iwanowna (córka Iwana / Jana) 126 Kozarecka Wiera Nikołajewna (córka Mikołaja) 126 Łukaszewska Maria Iwanowna (córka Iwana / Jana) 127 Łysiak Ewa Ławrientijewna (córka Wawrzyńca) 127 Markiewicz Michalina Michajłowna (córka Michała) 128 10

Niewidłowska Jadwiga Josifowna (córka Józefa ) 128 Pajuk Wiktoria Nikołajewna (córka Mikołaja) 129 Rusecka Petronela Silwestrowna (córka Sylwestra) 129 Sawicka Bronisława Leontijewna (córka Leontego) 130 Szapował Aniela Pawłowna (córka Pawła) 130 Szarikowa Maria Aleksandrowna (córka Aleksandra) 131 Szepelska Janina Marianowna (córka Mariana) 132 Urbańska Celina Feliksowna (córka Feliksa) 133 Uroda Maria Ławrientiewna (córka Wawrzyńca) 133 Zdybiel Ewa Iwanowna (córka Iwana / Jana)

134

Żugda Jekaterina Iwanowna (córka Iwana / Jana)

134

Aneks 137 Epilog 145 Bibliografia 146 11

PRZEDMOWA

Przedmowa XX wiek to okres najtrudniejszych prób dla ludzkości, czas, w którym monstrualne imperia, na czele których stali dyktatorzy. Dążąc do światowego przywództwa, zamazywali granice państwowe, pokonując słabsze kraje i skazując miliony ludzi na głód, chłód i tułaczkę. Aby zrealizować swoje nikczemne plany, organizowano rewolucje, rozpętywano wojny, przeprowadzano czystki etniczne, stosowano metody masowych represji i likwidacji ”wrogich elementów”. Wśród zbrodni przeciw ludzkości szczególne miejsce zajmuje tak zwana „polska operacja”, przeprowadzona w Związku Radzieckim według notorycznego rozkazu nr 00485 z dnia 9 sierpnia 1937 roku. Komisarz ludowy spraw wewnętrznych ZSRR, komisarz generalny bezpieczeństwa narodowego Jeżow, w celu likwidacji organizacji lokalnych POW (Polska Organizacja Wojskowa – autorzy), „jej kadry dywersyjno-szpiegowskiej i powstańczej w przemyśle, transporcie, sowchozach i kołchozach” w ciągu trzech miesięcy - od 20 sierpnia do 20 listopada 1937 roku, rozkazał przeprowadzenie masowych aresztowań. W pierwszej kolejności aresztowywano aktywnych członków POW, osiedlonych w ZSRR polskich jeńców z czasów wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921 , uciekinierów z Polski niezależnie od czasu ich przejścia na stronę ZSRR, emigrantów politycznych i więźniów politycznych wymienionych z Polską, członków Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS – autorzy) i innych „polskich antyradzieckich partii politycznych”, ”najaktywniejsza część miejscowych antyradzieckich nacjonalistycznych elementów z polskich rejonów” . Polecano przeprowadzenie aresztowań w dwóch turach: ”w pierwszej 12

kolejności aresztowaniu podlegają wymienione wyżej kontyngenty pracujących w organach NKWD, w Armii Czerwonej, w zakładach zbrojeniowych, na wydziałach zbrojeniowych wszystkich innych zakładów, w komunikacji kolejowej, śródlądowej, morskiej i lotniczej, w gospodarce energetycznej wszystkich przedsiębiorstw przemysłowych, w zakładach rafineryjnych i gazowniczych”. „...w drugiej kolejności ”aresztowaniu podlegają wszyscy pozostali, pracujący w przedsiębiorstwach przemysłowych nie mających znaczenia dla obronności kraju, w sowchozach, kołchozach i urzędach”. Wszyscy aresztowani byli dzieleni na dwie grupy: „pierwsza kategoria, do której należy cała szpiegowska, dywersyjna, szkodnicza i powstańcza kadra polskiego wywiadu, podlega rozstrzelaniu”; druga kategoria, również uważana za mniej niebezpieczną, npodlegała karze więzienia lub obozu na okres od 5 do 10 lat”. Sprawy tych „szczęśliwców” przy których pojawił się problem z określeniem kategorii, w 10-dniowym terminie przesyłano do rozpatrzenia do NKWD ZSRR. Rozkaz nie pozwalał również na uwolnienie z więzień i obozów tych więźniów, którzy odbyli swoje wyroki, ale mieli jakieś związki z polskim szpiegostwem. W celu „jakościowego” przeprowadzenia operacji planowano stworzenie sieci agentów, powołanej po to, by rozbić POW od wewnątrz. O wadze planowanych „przedsięwzięć” świadczy polecenie raportowania przebiegu operacji co pięć dni. Należy zaznaczyć, że „polska operacja” 1937 roku była tylko jednym z elementów koła zamachowego „wielkiego terroru” i skutkiem wcześniejszych wydarzeń. Masowa kolektywizacja gospodarstw wiejskich ujawniła słabą „sowietyzację” Polaków. Głód w latach 1932-1933 nie przysporzył sympatii do władzy sowieckiej i partii komunistycznej, dlatego też rząd sowiecki od 1933 roku zaczął polowanie na członków POW, od 1934 roku rozpoczęło się wysiedlanie Polaków ze strefy przygranicznej, czystki kadrowe na wszystkich poziomach państwa. Pod tym kątem dość wzorcowym okazał się los B. Skarbka – kierownika Polskiego Biura KC KP(b)U, dyrektora Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej przy OUAN. Na szczególny stosunek ze strony władzy stalinowskiej Polacy zasłużyli „cudem nad Wisłą” z 1920 roku, pamięcią o wielkości Rzeczypospolitej i dążeniem części przedstawicieli polskiego narodu do powrotu do granic z 1772 roku (od czerwca 1937 roku prowadzona była analogiczna „niemiecka operacja” – autorzy). 13

PRZEDMOWA Rozkaz komisarza ludowego N. Jeżowa przekreślił postanowienia Konstytucji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zatwierdzonej w grudniu 1936 roku przez Nadzwyczajny Zjazd Rad ZSRR. Konstytucja ta opisywana była jako „najbardziej demokratyczna na świecie”! Art. 124 gwarantował wolność religii, i tu należy wspomnieć o losie tysięcy polskich księży, a także innych duchownych oraz masowym likwidowaniu miejsc kultu. Art. 125 gwarantował wolność słowa, druku, zebrań i wieców, ulicznych pochodów i demonstracji. Uwzględniając kolejne wydarzenia, szczególnie kłamliwie odbierane są gwarancje „pracującym i ich organizacjom do zapewnienia drukarni, zapasów papieru, budownictwa społecznego, ulic, środków komunikacji i innych warunków materialnych”. Szczególne miejsce w Konstytucji zajmuje art. 127, który zapewnia obywatelom ZSRR nietykalność osobistą. „Nikt nie może zostać aresztowany inaczej niż wyrokiem sądowym lub przez sankcje prokuratora”. Niestety, ani ten, ani żaden inny artykuł Konstytucji nie obowiązywał pracowników NKWD. Czekiści w pełni stosowali mechanizm masowej zagłady, maksymalnie uprościli czynności śledcze, nie cofali się przed torturami, praktycznie nie pozostawiając aresztowanym szans na ratunek O trybie ich pracy niech świadczy to, że w niektórych wypadkach wszystkie działania wobec jakiejś osoby od aresztowania do rozstrzelania udawało im się przeprowadzić w jeden dzień! Apogeum cynizmu stało się materialne zachęcanie śledczych (50 rubli za każdego polskiego szpiega – autorzy) i stąd gorliwość NKWD-owców, ich obojętność wobec ludzkiego losu i dążenie do podciągnięcia aresztowanego pod artykuł „do rozstrzelania”. Nawet sowiecka praworządność zmuszona była uznać wielokrotne nadużycia w czasie przeprowadzania „polskiej operacji”. W 1941 roku został rozstrzelany kierownik zieńkowskiego oddziału rejonowego NKWD Kucenko „za fałszowanie spraw śledczych”. Autorzy opracowali sprawy archiwalne 100 represjonowanych Polaków w obwodzie połtawskim. Język rosyjski niniejszej pracy został wybrany umyślnie, w celu dokładniejszego przedstawienia treści spraw śledczych (wprowadzono jedynie mało istotne poprawki gramatyczne). Notatki biograficzne zostały sporządzone na podstawie akt śledczych i zachowują ich stylistykę, jednocześnie pokazując jakie cechy człowieka były najważniejsze dla organów bezpieczeństwa. Państwa urodzenia ofiar podano zgodnie z przynależnością 14

państwową odpowiednich miejscowości w momencie aresztowania, jeżeli nie jest wskazano inaczej). Proponujemy Czytelnikowi zwrócić uwagę na słownictwo stosowane w protokołach przesłuchań, obfitość epitetów „faszystowski”, „nacjonalistyczny”, „kontrrewolucyjny”, „szkodniczy”, „szpiegowski”, „dywersyjny”, „powstańczy”, itp. Odbiciem epoki stały się też nazwy sowchozów i kołchozów: „Światowy Październik”„, imienia Bluchera”, „imienia Klary Zetkin”, „imienia Stalina”, „imienia Lubczenki”, „imienia Pietrowskiego”, „Czerwony Partyzant”, „Nowa droga”, „Czerwony Październik”, „Testament Lenina”, „imienia XVI Zjazdu KP”. Osobnym przedmiotem badawczym może stać się struktura i rekwizyty blankietu protokołu przesłuchań. Obowiązkowym pytaniem do małżonków, żyjących w małżeństwie dziesiątki lat i wychowujących wspólnie kilkoro dzieci było: „Czy się znacie?”! Dokumenty świadczą, że śledczy w pierwszej kolejności zwrócili swą uwagę na polskie kluby, biblioteki, szkoły, kościoły i konsulaty. Art. 54 Kodeksu Karnego USRR (1927 rok, nowa redakcja 1934 rok – autorzy) zrównywał 1312 Polaków z obwodu połtawskiego, bez względu na wiek, płeć , wykształcenie czy stanowisko. Nie ratowało przed wyrokiem ani członkostwo w partii komunistycznej, ani współpraca z organami NKWD. Różnice pojawiają się jedynie w aktach oskarżenia w postaci zastosowania innych paragrafów artykułu: kogoś skazywano za kontrrewolucję, kogoś za zdradę ojczyzny, przygotowywanie ucieczki za granicę, niedoniesienie na przestępcę (za to było sądzonych większość żon represjonowanych), stosunki z obcymi państwami (przestępstwem była również korespondencja z krewnymi, mieszkającymi za granicą), szpiegostwo ( uważano za nie nawet podawanie w listach wysokośi radzieckich pensji oraz cen towarów, na podstawie których można było łatwo określić poziom życia w ZSRR). Na przykład, Josif Konstantinowicz Żurkowski został rozstrzelany, chociaż ani razu (!) nie był wzywany na przesłuchanie, za: działalność szpiegowską, szkodnictwo (tu i ilość wołka zbożowego, niszczącego ziarno na polach, złamanie norm siewu, okaleczenie zwierząt gospodarskichlub), terroryzm (w ten sposób S.W. Łysiak dowiedział się o szykowanym przez niego zamachu na wodzów sowieckich), dywersję, antysowiecką propagandę (nieostrożnie opowiedziany dowcip mógł kosztować życie), sabotaż (odmowa 15

PRZEDMOWA uczestnictwa w ruchu stachanowskim, czy zakupu obligacji skarbowych, które w istocie były obciążeniem pracujących przez rząd ). W tamtym okresie śledczy w dosłownym sensie rozstrzygali o ludzkich losach i od ich decyzji zależał los aresztowanego, ponieważ artykuł 54 obejmował cały szereg przestępstw, za które można było wymierzyć kary od 6 miesięcy pozbawienia wolności do kary śmierci przez rozstrzelanie. Naszym wspólnym obowiązkiem jest nie dopuścić powrotu takich czasów!

~Y ARTYKUL KK USRR 54-6, 54-10, 54-11

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL

Art. 54-6

– szpiegostwo lub przekazywanie za granicę tajemnicy obrony państwowej: pozbawienie wolności na okres nie krótszy niż 3 lata, wraz z konfiskatą całości lub części majątku, aż do najwyższego wymiaru ochrony społecznej – rozstrzelania. Przekazywanie za granicę państwową tajemnic obrony państwowej: uwięzienie w obozie pracy przymusowej od 5 do 20 lat.

Art. 54-10 – antysowiecka propaganda i agitacja: pozbawienie wolności na okres nie krótszy niż 6 miesięcy, aż do rozstrzelania lub ogłoszenia wrogiem ludu pracującego wraz z konfiskatą majątku i pozbawieniem obywatelstwa.

Art. 54-11 – uczestnictwo w organizacji kontrrewolucyjnej, której działalność jest skierowana na przygotowanie lub popełnienie przewidzianych w niniejszym rozdziale przestępstw, a także uczestnictwo w organizacji utworzonej w celu przygotowania lub popełnienia jednego z przestępstw, przewidzianych w niniejszym rozdziale. pociągają za sobą – środki ochrony społecznej, wymienione w odpowiednich artykułach niniejszego rozdziału (rozstrzelanie lub zamknięcie w obozie pracy przymusowej). 18

arkowski Kleofas Ignatiewicz urodził się 3 maja 1901 roku we wsi Stankiewicze nowoaleksandrowskiej /nieczytelne/ guberni kowieńskiej, w momencie aresztowania mieszkał we wsi Filenkow /nieczytelne/ w rejonie czutowskim obwodu połtawskiego. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Zdobył zawód księgowego, pracował w filenkowskiej spółdzielni. Ukończył trzy klasy miejskiej niższej szkoły. Nie należał do partii, nie był represjonowany przed ani po rewolucji. Rodzina: żona Tatiana Kondratiewna, urodzona w 1905 roku, gospodyni domowa, córka Joanna Kleofasowna 11 lat. Jego ojciec pracował jako pomocnik ślusarza w fabryce w Zaporożu. Podczas aresztowania 25 grudnia 1937 roku przeprowadzono przeszukanie u Barkowskiego K. I., przeszukiwania dokonał współpracownik czutowskiego rejonowego oddziału NKWD USRR tow. Charczenko, na podstawie rozkazu czutowskiego rejonowego oddziału NKWD USRR w Artiomowskiej Cukrowni. Podczas przeszukania znaleziono: dowód osobisty, książeczkę wojskową, dziennik pracy, różne zaświadczenia – 6 sztuk. Zgodnie z decyzją, aresztowano Barkowskiego K. I. z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. W decyzji zaznaczono, że był wrogo nastawiony do władzy sowieckiej i prowadził wśród ludności agitację faszystowską, „chwaląc faszystowski ustrój państwa polskiego”. 30 grudnia 1937 roku Barkowski K. I. był przesłuchiwany. Przesłuchanie prowadził młodszy lejtnant Progliadow. Tekst zamieszczony jest poniżej. PYTANIE: Jesteście oskarżeni o szpiegowanie na rzecz Polski. Śledczy proponuje wam złożyć wyczerpujące zeznania. ODPOWIEDŹ: Nie. Nie byłem szpiegiem i nie zajmowałem się szpiegostwem. Nie przyznaję się do winy. PYTANIE: Świadek potwierdził, że wy, będąc wrogo nastawieni, rozpowszechnialiście wśród robotników fabryki faszystowską agitację, zachwalając faszystowski ustrój Polski. Potwierdzacie to? ODPOWIEDŹ: Nie, nie potwierdzam. Nie prowadziłem agitacji faszystowskiej. PYTANIE: Kłamiecie na temat waszej faszystowskiej działalności, mówiliście że „w ZSRR ludowi żyje się źle, a w gazetach piszą nieprawdę”, „Konstytucja jest dobrze napisana tylko na papierze, a 19

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL w rzeczywistości naród /nieczytelne/ żadnymi zasadami”. Zachwalaliście Polskę: „W Polsce narodowi żyje się dobrze”, przeprowadzaliście /nieczytelne/ kontrrewolucyjną agitację faszystowską. Śledczy proponuje wam składać prawdziwe zeznania! ODPOWIEDŹ: Zeznaję prawdę. Nie zajmowałem się kontrrewolucyjną agitacją faszystowską i nie uznaję siebie za winnego. PYTANIE: Czy znacie Kopiakowskiego Iwana Michajłowicza, i kim on jest? ODPOWIEDŹ: Tak, znam, pracowałem razem z nim w jednym pomieszczeniu w Tawerowskim Sowchozie blisko roku. Mówił, że jest z Galicji, i że pracował w konspiracji niby członek partii, i że przekroczył granicę Polski z ZSRR. Kopiakowski w 1937 roku został aresztowany, za co, to nie wiem. To mi mówił sam Kopiakowski. PYTANIE: Za co zwolnili was z pracy z Artiomowskiego Sachrabkota. ODPOWIEDŹ: /nieczytelne/: Za nieprawidłowe rozliczenie udziałowców. Za to, że nie zwróciłem uwagi na zdawanie raportów towarowych. Za krycie złodzieja /nieczytelne/ Wasyla z pociągnięciem mnie do odpowiedzialności, a także przewodniczącego rajkomu Szejka Jakowa Filipowicza. PYTANIE: Ile sprzeniewierzono pieniędzy na /nieczytelne/? ODPOWIEDŹ: (niezrozumiałe) sprzeniewierzono 28 tysięcy rubli, w tym za ósmy kwartał 1937 roku do 10 tysięcy. PYTANIE: Kiedy przybyliście do ZSRR i gdzie pracowaliście? ODPOWIEDŹ: Z zagranicy przybyłem do Rosji w 1915 lub 1916 roku do miasta Zaporoże z matką, która zmarła w 1921 roku, w tym samym roku zmarł też ojciec. Do 1921 roku mieszkałem przy ojcu. W 1921 roku w Chersonie pracowałem przy Morskim Oddziale w punkcie wojskowym, jako kontroler stanowiska w Porcie Cherson około 6 miesięcy. W mieście Kirowsk przy 15 strzeleckiej dywizji pracowałem jako pisarz – do 1922 roku, później w sowchozie obwodu tulskiego pracowałem blisko roku na różnych stanowiskach, później w czubariewskiej cukrowni w wydziale buraczanym, gdzie pracowałem do jesieni 1924 roku. W /nieczytelne/ cukrow20

ni na produkcji około 5 miesięcy i od 1925 roku w artiomowskim sowchozie rejonu czutowskiego. PYTANIE: Kto z krewnych przebywa za granicą? ODPOWIEDŹ: Za granicą w (nieczytelne) guberni mieszkają moi wujowie Josif Ustimowicz i Wikientij Ustimowicz /nieczytelne/ czy jeszcze żyją nie wiem. Nie koresponduję z nimi i nie korespondowałem. Dwóch moich młodszych braci Kazimierz i Józef pracowali w Zaporożu a w 1923 roku straciłem z nimi kontakt. Do zadanych pytań nie mogę niczego dodać. Zeznanie z moich ust zapisano wiernie i przeczytano mi przed podpisaniem.” „W wyniku dodatkowego przesłuchania aresztowanego i świadków, a także przeprowadzenia konfrontacji między Barkowskim K. i Starokoszko M., oraz Szełożkowym S. śledztwem udowodniono winę oskarżonego o kontrrewolucyjną działalność w zespole pracowniczym”. Sprawa Barkowskiego była skierowana do rozpatrzenia do Narodowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR Generalnego Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego Jeżowa w trybie rozkazu Nr 00485. Przez cały ten czas oskarżony przebywał w więzieniu połtawskim. Wyrokiem Kolegium Specjalnego NKWD ZSRR od 11 lutego 1938 roku Barkowskiego Kleofasa Ignatiewicza skazano na 10 lat pozbawienia wolności w Siewiero-Uralskim Łagrze. 20 września 1939 roku sprawa Barkowskiego K. I. została skierowana do ponownego rozpatrzenia, w wyniku którego, po przesłuchaniu świadków Starokoszko, Szłapikowa, Bakumienko i Kalnego, ustalono, że Barkowski nie był zamieszany w antysowiecką działalność i nie prowadził agitacji przeciw ustrojowi sowieckiemu, z wyjątkiem tego, że... „czasem pił wódkę i pojawiał się w miejscach publicznych pijany”. W związku z nowymi dowodami sprawę Barkowskiego K. I. umorzono, a on sam został uwolniony 21 października 1942 roku.

B arsowa Czesława Ławrientiewna urodziła się

w 1895 roku w Połtawie, mieszkała w tym mieście przy ulicy Komsomolskiej 51. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Z zawodu krawcowa, 21

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL pracowała w fabryce Indposzyw. Bezpartyjna. Wykształcenie podstawowe. Rodzina: ojciec zmarł w 1920 roku, matka zmarła w 1920 roku, mąż Barsow Jurij Kuzmicz, w 1937 roku aresztowany i skazany, córka Wiktoria Gieorgijewna ur. 1925 r.. Sprawa Barsowej Cz. Ł. została skierowana do rozpatrzenia przez Kolegium Specjalne przy Narodowym Komisarzu Spraw Wewnętrznych ZSRR 10 czerwca 1942 roku . Wniesiono oskarżenie, w którym Barsową Czesławę Ławrientiewną oskarżono o wypowiedzi antysowieckie i skazano na zesłanie do Kraju Krasnodarskiego na 5 lat, licząc termin od 23 czerwca 1941 roku. Dalszy jej los jest nieznany.

obrow Andriej Iwanowicz urodził się 26 sierpnia 1915 roku w Wilnie (Polska). Mieszkał w Połtawie przy ulicy Czapajewa 9, mieszkanie 14. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Niewykwalifikowany robotnik, pracował w Połtawskim Zakładzie Remontu Parowozów w wydziale mechanicznym. Wykształcenie podstawowe. Bezpartyjny. Szeregowy rezerwista Armii Czerwonej. Rodzina: matka Anastazja Bobrowa, lat 49, pracowała jako sprzątaczka w pierwszym szpitalu. Bobrow A. I. został aresztowany 22 lutego 1938 roku w Połtawie, siedział w więzieniu połtawskim. Sprawa Bobrowa była rozpatrywana przez Sąd Południowej Kolei w składzie przewodniczącego Kuriejewa, narodowych ławników Jacyny i Rastorgujewa, sekretarki Ponomariowej, z udziałem prokuratora Siwopliasa i obrońcy Rozengarten. Sprawa była rozpatrywana przez sąd na wyjazdowej sesji na zamkniętym posiedzeniu na stacji Połtawa. Bobrow Andriej Iwanowicz był oskarżony z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Sąd uznał za udowodnione to, że Bobrow A. I pracując w PZRP w wydziale mechanicznym w latach 1937-1938 prowadził agitację antysowiecką, skierowaną na dyskredytację władzy sowieckiej i przedsięwzięć rządu i partii, rozpowiadając plotki o głodzie i ciężkim życiu w ZSRR, do tego był zwolennikiem interwencji ze strony Niemiec i Polski. W sądzie oskarżony Bobrow A. I. nie przyznał się do tego, że zajmował się agitacją. 22

Wina Bobrowa w sądzie została potwierdzona przez świadków Kostiewa i Soprygina, do zeznań świadka Kulbasznego sąd odniósł się krytycznie. Na podstawie powyższych dowodów, kierując się art. 296-297 KK USRR, sąd skazał Bobrowa Andrieja Iwanowicza wg art. 54-10 cz. 1 KK USRR na pozbawienie wolności w łagrze na 3 lata, pozbawienie praw publicznych na 3 lata na podstawie punktów a, b i c art. 29 KK USRR po odbyciu wyroku. Poprzedni areszt zaliczono Bobrowowi A. I. od 16 lipca 1938 roku. Aż do uprawomocnienia się wyroku pozostawiono go w połtawskim więzieniu.

B oczulak Iosif Martynowicz urodził się w styczniu

1878 roku we wsi Greczany w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim (tu i dalej - dzisiejszy rejon chmielnicki obwodu chmielnickiego, Ukraina – red.). Do czasu aresztowania mieszkał w Nowo-Grakowie w rejonie karłowskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował przy koniach w kołchozie „Krasnyj Orczyk”. W 1935 roku sądzony był z artykułu 54-10 KK USRR, jego gospodarstwo było rozprzedane za niedostarczenie kontyngentu ziarna, w tym samym roku został wysiedlony ze strefy przygranicznej. Rodzina: żona Maria Jakowlewna 59 lat, syn Iosif Iosifowicz lat 19. Został aresztowany 15 sierpnia 1937 roku przez karłowski rejonowy oddział NKWD za działalność kontrrewolucyjną i umyślne niewykonanie zobowiązań państwowych, art. 54-6, 54-10 cz. 1 KK USRR. Oskarżenie oparte było na zeznaniach świadków, którzy jakoby potwierdzali, że Boczulak I. M. niejednokrotnie przekraczał granicę z Polską. W latach 1935-1936 prowadził „oszczerczą kontrrewolucyjną agitację wśród kołchoźników przeciw dostarczaniu kontyngentów ziarna, mówił: „będziecie pracować, a za dniówkę niczego nie otrzymacie, ziarno trzeba oddać, a my będziemy puchnąć z głodu.” Boczulaka I. M. oskarżano o to, że bywał na zebraniach religijno-nacjonalistycznego polskiego koła, któremu przewodniczyła Zawada Ewa, gdzie prowadzono agitację kontrrewolucyjną”. 26 października 1937 roku Sąd Trójki skazał Boczulaka I. M. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 2 listopada 1937 roku. Zrehabilitowany przez Sąd Najwyższy USRR w 1965 roku. 23

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL

oczulak Wojciech Stiepanowicz urodził się 19 lutego 1901 roku we wsi Greczany w rejonie proskurowskim obwodu winnickiego, mieszkał w Połtawie. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował jako jezdny w jezdnym wydziale UWSR-III. Wykształcenie podstawowe. Bezpartyjny. Skreślony z listy rezerwy Armii Czerwonej z powodu wieku. Został wysiedlony ze strefy przygranicznej za antysowiecką działalność. Rodzina: żona Maria Ludwikowna 31 lat, syn Wojciech (Wacław ? red.) Wojciechowicz 14 lat, córka Maria Wojciechowna 10 lat. Boczuliak został aresztowany przez 5 wydział UBP połtawskiego obwodowego urzędu NKWD 21 listopada 1937 roku z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Podczas przeszukania znaleziono paszport i książeczkę wojskową. Znalazł się w połtawskim więzieniu. Referencje z miejsca pracy wskazują, że „w czasie pracy prowadził antysowiecką agitację, szkodzącą pracy transportu, a dokładnie wypowiadał się na temat wzmocnienia zdolności obronnych ZSRR, mówił: „Po co zapisywać się na pożyczkę państwową, oddawać ostatnie grosze. Już kilka lat się zapisywaliśmy i żadnego pożytku to nie przyniosło”. Przewodniczący UWSR-III napisał w opisie, że Boczulak agitował wśród nowych pracowników, przekonywał ich, że „Po co przychodzicie do Wojenstroju (wojskowe przedsiębiorstwo budowlane – red.), tu nic nie zarobicie, sami zamierzamy odejść z tego przeklętego Wojenstroja”. Opisano również jak oskarżony „pił z nieznajomymi, defraudował społeczną własność oraz odwiedzał swojego teścia Łozę, który był wrogiem narodu”. 28 listopada 1938 roku Boczulak W. S. zeznawał przed upoważnionym sierżantem Storożenko. Tekst przesłuchania został zamieszczony poniżej. PYTANIE: Kiedy i za co zostaliście wysiedleni ze strefy przygranicznej? ODPOWIEDŹ: W 1935 roku mi, mojej rodzinie i jeszcze kilku zaproponowano wyjazd do Kazachstanu, co było przyczyną nie wiem. Z Kazachstanu, wiedząc, że mój teść, również wysłany, mieszka w Połtawie, zdecydowałem się do niego przyjechać. PYTANIE: Tak po prostu uciekliście z miejsca zesłania? ODPOWIEDŹ: Nie, nie uciekłem, po prostu zdecydowałem się przyjechać. 24

PYTANIE: Śledztwo dysponuje dowodami, że na UWRS-III pro-

wadziliście antysowiecką nacjonalistyczną agitację, czy są to prawdziwe dowody? ODPOWIEDŹ: Nigdy nie zajmowałem się agitacją antysowiecką, niczego złego nie zrobiłem przeciw władzy sowieckiej, nie byłem ani za, ani przeciw. Nie przyznaję się do winy. W toku śledztwa przeprowadzono konfrontację z Markiem Rodionowiczem Korobko 28 listopada 1937 roku. Tekst został przedstawiony poniżej. PYTANIE: Co wiecie o antysowieckiej działalności Boczulaka W. S.? ODPOWIEDŹ: Wraz z przybyciem do pracy Bojczulak wymagał najłatwiejszej roboty. Wśród robotników okazywał swoje niezadowolenie mówiąc: „Dają mi taką pracę na której ani czorta nie zarobisz. Chcą moją rodzinę całkiem pogrzebać – zemrą z głodu. Oto wasza troska o pracowników”. Przy zapisie na pożyczkę Boczulak mówił: „Do kiedy będą brać od robotników ich kopiejki, zapracowane w pocie czoła w takiej durnej pracy za niską wypłatę. Państwo troszczy się tylko o siebie, a o pracowników i ich życie zupełnie nie dba. Wypłatę dają nijaką, a od pracowników w formie pożyczki zdzierają ostatnie kopiejki”. PYTANIE: Czy przyjmujecie zeznania świadka o waszej antysowieckiej działalności? ODPOWIEDŹ: Nie, nie przyjmuję, takich rozmów nie prowadziłem.” Sprawa Boczulaka W. S. była rozpatrywana przez połtawski oddział NKWD, który stwierdził, że Boczuliak W. S. na przełomie 1936-1937 roku, w okresie pracy w UWSR-III wśród robotników stale oczerniał sowieckie państwo, jakoby troszczyło się wyłącznie o siebie, a nie o klasę roboczą. Władza sowiecka tylko mówi o polepszeniu życia robotników, lecz w istocie go nie ma. Oprócz tego w rozmowach z robotnikami wypowiadał się o tym, że władza sowiecka specjalnie przesiedliła ludzi ze strefy przygranicznej, bojąc się, że większość z nich przejdzie na polską stronę, gdzie życie jest lepsze. W wyniku śledztwa Boczulaka Wojciecha Stepanowicza skazano na karę rozstrzelania, na podstawie art. 54-10 cz. 2 i 54-2 cz. 3 KK USRR. 25

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL Wyrok wykonano 21 grudnia 1937 roku. W 1964 roku żona skazanego, Boczulak M. Ł. złożyła prośbę o powtórne rozpatrzenie jego sprawy, w wyniku czego ustalono fakt nieuzasadnionego skazania.

ondar Michaił Iwanowicz urodził się w 1902 roku we wsi Mackowice w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim ( dzisiejszy rejon chmielnicki obwodu chmielnickiego, Ukraina – red.). Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Rubanowka w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pochodził z rodziny kułaków. W 1935 roku wysiedlony ze strefy przygranicznej za działalność kontrrewolucyjną. Pracował w kołchozie „Czerwonyj żowteń” (Czerwony październik (ukr.) – red.) jako kowal. Rodzina: żona Bondar Karolina Grigoriewna 1902 r., aresztowana przez organy NKWD, synowie Bondar Stanisław Iwanowicz ur.1922 roku, Bondar Wiktor Iwanowicz ur. 1933 roku, córka Bondar Anna Iwanowna ur. 1926 roku. Aresztowany w 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD za prowadzenie kontrrewolucyjnej działalności pośród kołchoźników, art. 54-7, 54-10 cz. 1, 54-11 KK USRR. Umieszczony w więzieniu połtawskim. Oskarżenie przeciw Bondarowi M. I. było zbudowane na dowodach, że oskarżony rzekomo prowadził działalność kontrrewolucyjną, w sierpniu 1936 roku Bondar M. I. wypowiadał się przeciw zakupom chleba i mówił: „musimy zorganizowanie wystąpić przeciw zakupom chleba, ponieważ w 1937 roku będzie ogromny nieurodzaj i nastanie głód, taki, jak był w 1933 roku, w pierwszej kolejności trzeba chleb rozdać ludziom według godzin pracy, a potem zarządzać co zrobić z resztą .” W maju 1937 roku wypowiadał się przeciw pożyczkom państwowym, mówił: „czy długo jeszcze władza sowiecka będzie z ludu pracującego zdzierać skórę, musimy się zorganizować i nie zapisywać się na pożyczkę państwową, ponieważ pieniądze pójdą władzy, która siedzi w Moskwie, prosto do kieszeni”. 26

Oskarżali go także o to, że pracując w kołchozie rzekomo próbował remontować maszyny rolnicze w taki sposób, żeby psuły się podczas pracy w polu, w ten sposób zrywając żniwa. Bondar M. I. został skazany przez Sąd Trójki 11 sierpnia 1937 roku na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 13 listopada 1937 roku. Brak informacji o jego rehabilitacji.

ondariew Siergiej Iwanowicz urodził się 5 czerwca 1894 roku we wsi Sielec w guberni grodzieńskiej w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Mokrije w kamyszniańskim rejonie w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR . Słabo piśmienny (tu i dalej: radziecki zwrot dla oznaczenia osoby bez wykształcenia podstawowego, słabo umiejącej czytać i pisać – red.). Bezpartyjny. Pracował w kołchozie „Nowyj pobut”, kołchoźnik. W 1934 roku był sądzony za szkody w kołchozie „Nowyj pobut”, skazany na rok robót przymusowych. Rodzina: żona Jewdokia Jakowlewna, córki Anna 13 lat, Nadieżda 1 rok. Aresztowany 26 marca 1938 roku przez kamyszniański rejonowy oddział NKWD za szpiegostwo dla organów wywiadowczych Polski i przeprowadzenie agitacji o charakterze antysowieckim i działalności dywersyjnej w kołchozie (art. 54-10 cz. 1 KK USRR). Pozostawał w areszcie w więzieniu łubieńskim. Na przesłuchanie Bondariewa S. I. wezwano dopiero 29 czerwca 1938 roku, przesłuchanie prowadził kierownik kamyszniańskiego rejonowego oddziału NKWD młodszy sierżant Bezpieczeństwa Państwowego Fiodorow. Tekst protokołu przesłuchania podany jest poniżej. „PYTANIE: Proszę powiedzieć śledczemu w jaki sposób wy z zagranicy, z Polski, przybyliście do ZSRR? ODPOWIEDŹ: W 1915 roku w okresie wojny imperialistycznej (rewolucyjnie poprawna nazwa I wojny światowej – red.) jako uchodźca z ojcem Iwanem Leontiewiczem Bondarem, siostrami Stiepanidą i Olgą z Polski przybyliśmy do ZSRR do wsi Poworino, w guberni woroneskiej, gdzie ojciec i siostra Olga zmarli w 1920 27

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL roku, siostra Stiepanida w 1921 roku wyjechała z powrotem do Polski, gdzie mieszka do dnia dzisiejszego, ja od 1919 roku do 1922 służyłem w szeregach Armii Czerwonej, po demobilizacji w 1922 roku, mieszkałem we wsi Mokrije, w rejonie kamyszniańskim, do dnia mojego aresztowania. PYTANIE: Jesteście oskarżeni o to, że jesteście agentem wywiadu jednego z zagranicznych, wrogich Związkowi Radzieckiemu państw, waszym zadaniem była, mieszkając na terytorium ZSRR, działalność szpiegowsko-wywiadowcza. Proponujemy w niniejszej sprawie złożyć szczegółowe i prawdziwe zeznania. ODPOWIEDŹ: Dobrze zrozumiałem, że organom śledczym wiadomo o moich najcięższych przestępstwach i widząc bezprzedmiotowość dalszego wypierania się , postanowiłem złożyć szczere i prawdziwe zeznania z tej kontrrewolucyjnej działalności szpiegowskiej, którą prowadziłem przez szereg lat, aż do momentu mojego aresztowania na terytorium ZSRR, dla faszystowskiej Polski, według zadań polskiego wywiadu, do którego zostałem zwerbowany w 1926 roku, w tym najcięższym przestępstwie przyznaję się do winy. Do działalności szpiegowskiej na rzecz Polski zostałem zwerbowany przez konsula w Charkowie w następujących okolicznościach. W 1926 roku byłem u polskiego konsula w Charkowie, w rozmowie z konsulem, którego nazwiska nie pamiętam, spytałem o wydanie przepustki na wyjazd do Polski, ponieważ w Polsce mam własną ziemię, tam jest moja siostra i inni krewni, na moja prośbę konsul mi powiedział, że da mi przepustkę, jeśli zgodzę się być agentem polskiego wywiadu, na propozycję konsula zgodziłem się, po zwerbowaniu konsul wziął ode mnie oświadczenie, że zobowiązuję się pracować dla polskiego wywiadu. PYTANIE: Jakie zadania dał wam konsul jako agentowi polskiego wywiadu? ODPOWIEDŹ: Konsul dał mi wskazówki, abym zbierał materiał o nastrojach wśród dowódców i żołnierzy 75 Mirgorodzkiego pułku artyleryjskiego, jak również o uzbrojeniu jednostki, i przekazywał wszystkie materiały osobiście do agenta polskiego wywiadu Naumczyka Nikołaja Stiepanowicza, mieszkańca wsi Czerkaszczan, a on 28

materiały będzie przekazywać do konsula w Charkowie. PYTANIE: Jakie dokładnie materiały o charakterze szpiegowskim przekazywaliście polskiemu wywiadowi? ODPOWIEDŹ: Dobrze znałem się z Gordą Andriejem Korniejewiczem, mieszkańcem wsi Mokrije, chorążym Armii Czerwonej, służącym przy sztabie 75 pułku artyleryjskiego jako starszy pisarz, później służył jako dowódca plutonu rezerwy, który w rozmowie ze mną mówił o uzbrojeniu 75 pułku artyleryjskiego Mirgorodzkiego, osobiście polskiemu wywiadowi przekazywałem dane o ilości karabinów, pistoletów, położeniu składu amunicji, zapasie amunicji, o ilościowym składzie dowódców i żołnierzy szeregowych pułku artyleryjskiego, a także nastroje polityczne żołnierzy szeregowych, materiały te od 1928 roku przekazywałem polskiemu agentowi Naumczykowi Nikołajowi. PYTANIE: Jakie działania szpiegowskie i sabotażowe przeprowadzaliście w dziedzinie rolnictwa? ODPOWIEDŹ: Osobiście polskiemu wywiadowi przekazywałem materiały o stanie parku samochodów i traktorów na kamyszniańskim MTS, o liczbie koni w mokrijewskiej gminie, oprócz tego w 1932 roku będąc przedstawicielem kołchozu . „Nowyj pobut” (“Nowy sposób bycia”), mokrijewskiej rady wiejskiej, zniszczyłem doszczętnie kołchoz, zostawiłem żywy inwentarz kołchozu w ilości 120 sztuk koni bez karmy, w wyniku czego padło 25 koni, w okresie wiosennej kampanii siewnej, zamiast normy zasiewu na hektar 7-8 pudów (pud = 16 kg – red.) , dawałem rozporządzenie siać 4-5 pudów na hektar, tłumacząc swoje szkodnicze działania brakiem ziarna w kołchozie, w śledztwie w 1934 roku złożyłem fałszywe zeznania, dzięki czemu sąd skazał mnie tylko na rok przymusowych robót. PYTANIE: Kogo zwerbowaliście jako agent polskiego wywiadu? ODPOWIEDŹ: W 1938 roku osobiście zwerbowałem Piawkę Sawelia Iwanowicza, mieszkańca wsi Mokrije, duży kułak, którego gospodarstwo, zostało zlikwidowane jako kułackie, on podlegał zesłaniu bezterminowo na Północ, wybronił się przed zesłaniem i mieszkał we wsi Mokrije do momentu aresztowania. Zwerbowałem również Gorę Andrieja Korniejewicza, praporszczika (rosyjski 29

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL i radziecki stopień wojskowy, odpowiednik chorążego – red.) Armii Czerwonej, który przekazywał materiały o charakterze szpiegowskim o jednostkach wojskowych od 1928 roku do momentu mojego aresztowania w 1938 roku. PYTANIE: Kogo z krewnych macie za granicą w Polsce? ODPOWIEDŹ: Za granicą w Polsce jest moja siostra Stiepanida, zamężna z Siergijenką Pietrom Ignatiewiczem, mieszka we wsi Sielec w grodnieńskiej guberni, z którymi miałem kontakt do 1936 roku. PYTANIE: Proszę opowiedzieć o charakterze korespondencji z waszymi krewnymi w Polsce? ODPOWIEDŹ: Osobiście swojej siostrze Siergijenko Stiepanidzie pisałem w swoich listach, że w ZSRR źle się żyje, prosiłem ją o wysłanie mi referencji ze wsi Sielec, tym bardziej, że posiadam do teraz w Polsce swoją ziemię, 15 dziesięcin i własny dom, siostra mi pisała, że w Polsce żyje się dobrze, chciałem z ZSRR wyjechać do Polski, ale z uwagi na moją pracę dla polskiego wywiadu, zostałem. PYTANIE: Jaką kontrrewolucyjną działalność prowadziliście na korzyść Polski? ODPOWIEDŹ: Systematycznie, pośród ludności prowadziłem agitację kontrrewolucyjną o tym, że polska armia jest dobrze uzbrojona, w razie ataku na ZSRR Polska zwycięży i na Ukrainie zniszczy władzę sowiecką, wprowadzi faszystowski ustrój, w którym chłopi będą żyć lepiej niż obecnie.” 6 października 1938 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Bondariewa S. I. na śmierć przez rozstrzelanie oraz konfiskatę mienia. Wyrok został wykonany 11 października 1938 roku. W 1966 roku Wojskowy Trybunał Kijowskiego Okręgu Wojskowego zrehabilitował Bondariewa S. I. ze względu na brak znamion przestępstwa.

uńkowski Franc Fomicz urodził się w 1893 roku we wsi Wierborodińce w starokonstantynowskim rejonie w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. 30

Bezpartyjny. Pracowała w kołchozie im. Stalina. W 1934 roku przesiedlony z rejonu starokonstantynowskiego do czutowskiego. Rodzina: żona Buńkowska Stanisława Iwanowna ur. 1896 roku (aresztowana), córki Stasia Francowna ur. 1921 roku, Maria Francowna ur. 1928 roku, Jelena Francowna ur. 1930 roku, synowie Marian Francewicz ur. 1926 roku, Tola (Anatol) Francewicz ur. 1933 roku, teściowa Misiewiczna Michalina Antonowna ur.1862 r.. Aresztowany przez czutowski rejonowy oddział NKWD 26 września 1937 roku, za uczestnictwo w kontrrewolucyjnej organizacji POW i prowadzenie aktywnej kontrrewolucyjnej nacjonalistycznej działalności na korzyść Polski (art. 54-10 cz. 1 KK USRR). Nie przyznawał się do winy, oskarżenie przeciw niemu opierało się na zeznaniach świadków i zeznaniach uczestników POW Adalewskiego F. G. i Mużnińskiego I. M. Skazany przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na śmierć przez rozstrzelanie 18 października 1937 roku, wyrok został wykonany 25 października 1937 roku.

B uńkowski

Feliks Iwanowicz urodził się w 1903

roku we wsi Wierborodińce w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Bezpartyjny. W 1936 roku przesiedlony ze strefy przygranicznej do wsi Fiodorowka. Rodzina: Buńkowska Franciszka Francewna 35 lat (aresztowana), córki Wielina Feliksowna 10 lat, Józefa Feliksowna 8 lat, syn Tadeusz Feliksowicz 7 lat. Aresztowany w 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za uczestnictwo w organizacji kontrrewolucyjnej POW i prowadzenie aktywnej działalności kontrrewolucyjnej oraz wywiadowczej dla Polski (art. 54-6 i art. 54-10 cz. 1 KK USRR). Nie przyznawał się do winy, oskarżenie przeciw niemu opierało się na zeznaniach świadków i jakoby na zeznaniach współuczestników Adalewskiego F. G., Mużnińskiego I. M., Radeckiego I. K. i Podgórskiego F. F.. Skazany przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na rozstrzelanie, wyrok został wykonany 9 listopada 1937 roku. 31

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL

urczyński Kazimierz Iwanowicz urodził się 1887 roku we wsi Wierborodińce w starokonstantynowskim rejonie w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR . Pochodził z rodziny bogatych chłopów, posiadał 5 ha ziemi, 2 konie, 2 krowy, dom, kuźnię. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako kowal w kołchozie im. Stalina. Rodzina : żona Feliksa Francowna Burczyńska, córka Maria Kazimierowna Gielewskaja ur. 1907 r., syn Jurij Kazimierowicz Burczyński ur. 1921 r., wnuczka Regina Bronisławowna Gielewskaja ur. 1925 r., zięć Bronisław Daniłowicz Gielewskij ur. 1899 r. (także aresztowany 19 listopada 1937 roku). Aresztowany 19 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za prowadzenie wśród kołchoźników antysowieckiej agitacji z art. 54-6 cz. 1, 54-11 KK USRR . Zgodnie z oskarżeniem Burczyński K. I. był „wyraźnym nacjonalistą i patriotą państwa polskiego, wrogo odnosił się do władzy sowieckiej, wśród kołchoźników wsi Fiodorowki systematycznie prowadził kontrrewolucyjną agitację”, głosząc, że „...w ZSRR chłopów ograbiają i doprowadzają do głodu, zagnali do kołchozów przemocą i zmuszają do bezpłatnej pracy, jak wołów, wtedy jak w Polsce o której piszą, że tam chłopi niezamożni, ale to jest na odwrót, chłopi w Polsce żyją swobodnie, dobrze, mają swoje gospodarstwa i nie znają takiego ciężkiego życia, jakiego doświadczamy w kołchozach” lub „władza sowiecka ogłasza pożyczkę na obronę, chce tym się umocni, ale to wszystko na nic , jak tylko Polska wypowie wojnę Związkowi Radzieckiemu, to na Ukrainie będzie się nam żyć dobrze”. W czasie przesłuchań Burczyński K. I. przyznał się do winy, że „zajmował się kontrrewolucyjną antysowiecką agitacją i wychwalał państwo polskie”. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 7 grudnia 1937 roku skazało Burczyńskiego K. I. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 14 grudnia 1937 roku. W 1966 roku został zrehabilitowany po powtórnym rozpatrzeniu sprawy, ponieważ nie posiadała ona znamion przestępstwa. 32

entomirski Zygmunt Francewicz urodził się w 1908 roku we wsi Swinoje w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Storożewoje w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Posiadał 3 ha ziemi i krowę. Pracował w kołchozie „Oktiabr’skaja rewolucja”. Rodzina: żona Maria Francewna ur. 1912 roku, siostra żony Janina ur.1923 roku, syn Iwan ur. 1934 roku. Aresztowany 17 grudnia 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za prowadzenie działalności kontrrewolucyjnej wśród kołchoźników, podtrzymywanie kontaktu z Polakami i prowadzenie podejrzanego trybu życia (art. 54-6, 54-10 cz. 1, 54-11 KK USRR). W akcie oskarżenia wskazano, że jest członkiem POW, do której Centomirskiego Z. F. zwerbował jego krewny Ognicki A. I. Oskarżenie opierało się na zeznaniach samego Centomirskiego Z. F., który na przesłuchaniu powiedział, że „przyznaję się, że jestem członkiem kontrrewolucyjnej polskiej polityczno-wojskowej organizacji, do której zostałem zwerbowany przez mojego krewnego Ognickiego Antona Ignatowicza”. Przyznanie się do winy nastąpiło na ostatnim przesłuchaniu, dlatego jego prawdziwość wywołuje wątpliwości. Specjalne Kolegium przy NKWD ZSRR 10 stycznia 1938 roku skazało Centomirskiego Z. F. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 16 stycznia 1938 roku. Zrehabilitowany w 1965 roku.

entomirski Stanisław Francewicz urodził się 20 października 1903 roku we wsi Swinoje w starokonstantynowskim rejonie w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Storożewoje w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Posiadał 3 ha ziemi, krowę i konia. Pracował na stacji Koczubiejewka jako załadunkowy. Rodzina: żona Warwara Filipowna ur. 1909 roku. Aresztowany 16 grudnia 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za prowadzenie działalności kontrrewolucyjnej wśród ludności, utrzymywanie kontaktu z Polakami i prowadzenie podejrzanego stylu życia 33

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL (art. 54-6, 54-10 cz. 1, 54-11 KK USRR). W akcie oskarżenia wskazano, że był członkiem POW, do której Centomirskiego S. F. zwerbował jego brat rodzony, Centomirski Z. F., jest również jego przyznanie się do winy: „Jestem członkiem polskiej wojskowo-powstańczej organizacji, do której zostałem zwerbowany przez... mojego rodzonego brata Centomirskiego Z. F.”. Przyznanie się do winy od Centomirskiego S. F. uzyskano dopiero w ostatnim przesłuchaniu, co wywołuje pewne wątpliwości. 14 stycznia 1938 roku Specjalne Kolegium przy NKWD ZSRR skazało Centomirskiego S. F. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 21 stycznia 1938 roku. Zrehabilitowany w 1965 roku.

zeprecki Kuźma Konstantynowicz urodził się 15 lipca 1890 roku w m. Szawlach w Polsce (ciekawe, że Szawle nie były w Polsce ani w 1890, ani w 1937. - red.). Do czasu aresztowania mieszkał w Piriatinie w obwodzie połtawskim przy ulicy Proletarskiej 1. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Niepiśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako załadunkowy w punkcie „Zagotzerno” miasta Piriatin. Rodzina: żona Czeprecka Anna Michajłowna 48 lat, syn Czeprecki Iwan Kuźmowicz 13 lat. Aresztowany 26 grudnia 1937 roku przez piriatyński rejonowy oddział NKWD za antysowiecką działalność , art. 54-6, 54-10 cz. 1 KK ZSRR. 28 grudnia 1937 roku oskarżonego przesłuchiwał operacyjny Fiesienko. Tekst protokołu przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „PYTANIE: Kiedy przybyliście z Polski na Ukrainę i kogo z krewnych macie za granicą? ODPOWIEDŹ: Z Polski na Ukrainę przyjechaliśmy w 1917 roku jako uchodźcy w czasie wojny. Z krewnych za granicą mam braci w Polsce i wujka Stankunisa w Ameryce. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że macie pisemny kontakt z krewnymi z zagranicy, oczernialiście Związek Radziecki, przekazywaliście informacje o nastrojach robotników i sytuacji, czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Rzeczywiście, mam kontakt z zagranicą, zarówno z Polską, jak i Ameryką, pisałem im listy, w których pi34

sałem, że żyje mi się źle w Związku Radzieckim, pracuję dużo, a zawsze chodzę głodny i źle ubrany, w tych listach pisałem również za innych robotników. Od nich otrzymywałem listy, w których pisali, że żyje im się bardzo dobrze. Wujek w Ameryce ma swój własny sklep mięsny, kilka razy przysłał mi dolary, pisałem do niego, on mi poradził, jak wyjechać za granicę, ponieważ pisałem mu, że w Związku Radzieckim żyje mi się źle, nie chcę się już więcej męczyć i chcę wyjechać za granicę, ale odpowiedzi nie otrzymałem. PYTANIE: Wśród ludności szerzyliście kapitulacyjne nastroje, czy przyznajecie się do tego? ODPOWIEDŹ: Rozmowy wśród robotników były, także o tym, ze obecnie idzie wojna w Hiszpanii a także, że szybko wciągną Związek Radziecki do wojny, y w pierwszej kolejności powinny go zaatakować Niemcy i Polska. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że wśród ludności prowadziliście agitację antysowiecką, przeciwko pożyczkom na obronę kraju, czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: W czasie realizacji pożyczki na obronę kraju zaproponowano mi wpisać się na 150 rubli, zacząłem protestować, że jestem cudzoziemcem, nikt nie może mnie zmusić do podpisania się siłą, nie mam pieniędzy, nawet na życie mi nie wystarcza, jeśli zaś chodzi o przekleństwa pod adresem władzy sowieckiej, może i był taki przypadek. PYTANIE: Wśród ludności wychwalaliście Polskę i wymyślaliście ustrój panujący w Związku Radzieckim, czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Rzeczywiście, wśród robotników mówiłem, że w Polsce życie robotników jest lepsze, ludzie nie mają takich trosk, żyją kulturalnie, nie tak jak w Związku Radzieckim, mówiłem to na podstawie pisemnych informacji zza granicy.” 11 lutego 1938 roku specjalne Kolegium przy NKWD ZSRR skazało Czepreckiego K. K. na 10 lat w obozie pracy przymusowej za działalność kontrrewolucyjna. W 1963 roku został zrehabilitowany za nieuzasadnione oskarżenie przez Prezydium Połtawskiego Sądu Obwodowego. 35

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL

ługasz Anton Antonowicz urodził się w 1915 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Bogdanowka przy koszmańskiej radzie wiejskiej w rejonie maszewskim, obwodu połtawskiego. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie im. Szewczenki. Kawaler. Aresztowany 20 lutego 1938 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD z art. 54-6, 54-7, 54-10 cz. 1 KK USRR – za szpiegostwo i kontrrewolucyjną działalność na rzecz Polski. W sprawie był oskarżony razem ze Szkarupą P. Ł.. Zgodnie z oskarżeniem Długasz A. A. został uznany za winnego tego, że będąc agentem polskiego wywiadu zajmował się na terytorium ZSRR kontrrewolucyjną działalnością szpiegowską. Oskarżenie zostało oparte na zeznaniach samego Długasza A. A. w czasie konfrontacji ze świadkiem Asaulenko N. L. 16 lutego 1938 roku. Na pytanie, czy przyznaje się do winy, odpowiedział, że „przyznaję się do winy, jak wskazuje świadek Asaulenko N. L., że opowiadałem o dobrym życiu w Polsce. Wzywałem kołchoźników do wyjścia z kołchozu. Opowiadałem o wojnie faszystowskiej Polski z ZSRR w której ZSRR poniesie klęskę”. Oprócz tego „zeznania” i bezpodstawnych zeznań świadków, nie było żadnych innych danych o pracy Długasza A.A. Na polski wywiad i prowadzeniu przez niego działalności kontrrewolucyjnej. Sprawę przekazano do rozpatrzenia przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR, które 21 września 1938 roku wydało wyrok – śmierć przez rozstrzelanie.Wyrok został wykonany 22 września 1938 roku. W 1968 roku został Anton Długasz został zrehabilitowany z powodu braku znamion przestępstwa.

rapikowski Robert Michajłowicz urodził się 22 sierpnia 1915 roku we wsi Tartak w rejonie baranowskim w obwodzie żytomierskim. Do czasu aresztowania mieszkał w Griebionce w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny 36

chłopskiej, która posiadała 6 ha ziemi, konia, krowę, dom, oborę. Słabo piśmienny. Był członkiem Konsomołu od 1931 roku, w 1937 roku został wykluczony. Pracował jako malarz na budowie PRB-2 stacja Griebionka. Kawaler. Aresztowany 24 listopada 1937 roku przez griebionkowski rejonowy oddział NKWD za antysowiecką agitację wśród robotników z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w areszcie w więzieniu łubieńskim. W dniu aresztowania przeprowadzone zostało przesłuchanie, które prowadził młodszy sierżant Bezpieczeństwa Państwowego Worona. Tekst protokołu przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „PYTANIE: Jesteście oskarżeni o to, że prowadziliście faszystowską kontrrewolucyjną agitację, wychwalając Polskę. Przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaje się do winy, ponieważ nie prowadziłem agitacji antysowieckiej. PYTANIE: Zostały wam odczytane zeznania świadka Mechedowa Antona, czy potwierdzacie te zeznania? ODPOWIEDŹ: Zeznania świadka Mechedowa odrzucam, z wyjątkiem tego tylko, że wysławiałem własne opinie. PYTANIE: Mówicie nieprawdę śledczemu, żądam od was prawdziwych zeznań. ODPOWIEDŹ: Moje zeznania potwierdzam, nie zajmowałem się agitacją kontrrewolucyjną. PYTANIE: Proszę opowiedzieć za co was wykluczyli z Konsomołu. ODPOWIEDŹ: Z Konsomołu wykluczyli mnie za wysławianie własnych opinii. PYTANIE: Proszę opowiedzieć kto z waszych krewnych mieszka w Polsce? ODPOWIEDŹ: Z krewnych w Polsce nikt nie mieszka. PYTANIE: Proszę powiedzieć, kto z waszych krewnych był sądzony i za co? ODPOWIEDŹ: Krewnych skazanych nie posiadam. PYTANIE: Proszę powiedzieć, oskarżony, kiedy przybyliście do pracy do griebionkowskiego rejonu? 37

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL ODPOWIEDŹ: Do pracy przyszedłem w październiku 1936 roku. PYTANIE: Proszę wymienić swoich bliskich znajomych i z kim

byliście znajomi w przeszłości, oraz ich przekonania polityczne. ODPOWIEDŹ: Znajomych żadnych nie mam i kontaktów z nikim nie utrzymuję.” 14 grudnia 1937 roku Sąd Trójki skazał Drapikowskiego R. M. na 10 lat w obozie pracy przymusowej. W 1967 roku został zrehabilitowany ze względu na brak znamion przestępstwa, ponieważ wszyscy świadkowie w sprawie zmienili swoje zeznania i opisywali go jako politycznie „prawomyślnego” obywatela.

rapikowski Adolf Michajłowicz urodził się 7 grudnia 1904 roku we wsi Tartak w rejonie baranowskim w obwodzie żytomierskim. Do czasu aresztowania mieszkał w Griebionce w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny chłopskiej, która posiadała 6 ha ziemi, konia, krowę, dom, oborę. Piśmienny. Bezpartyjny, wykluczony z Partii Komunistycznej. Pracował jako cieśla przy budowie PRB-2 stacji Griebionka. Został aresztowany 23 listopada 1937 roku przez rejonowy oddział NKWD za „antysowiecką agitację wśród robotników budowy, na której pracował, oraz zachwalanie faszystowskiego ustroju Polski”. Jako dowód przytoczono jego wypowiedzi: „W Polsce naprawdę troszczą się o pracowników, a tu w ZSRR tylko się o tym mówi . Konstytucja sowiecka jest tylko na papierze dobra, wiele obiecuje, a nic dobrego nie można się spodziewać. Konstytucja w Polsce więcej praw daje robotnikowi i chłopu” albo „Niedługo Polska będzie wojować ze Związkiem Radzieckim i wszystkich bolszewików rozbije, którzy chowają się za plecami robotników i chłopów”. Oskarżali go również o to, że wypowiadał się o rozstrzelanych „wrogach narodu” Michaile Tuchaczewskim i Jonie Jakirze, twierdząc, że ich niesprawiedliwie osądzono. Na podstawie tego Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 11 grudnia 1937 roku skazało Drapikowskiego A. M. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 26 grudnia 1937 roku. W kwietniu 1968 roku zrehabilitowano go w związku z brakiem znamion przestępstwa. 38

idik Stefan Kazimirowicz urodził się w 1907 roku w Kuniewie w rejonie płużańskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał w Połtawie. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny kułaków. Pracował w UWSR-III jako murarz. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Rodzina: żona Anna Iosifowna, gospodyni domowa, synowie Aleksander 7 lat, Piotr 6 lat, Stanisław 3 lata, Leontij 6 miesięcy. Został aresztowany 29 października 1937 roku przez OS ZBP NKWD z art. 54-6 i 54-10 cz. 2 KK USRR. Przebywał w więzieniu połtawskim w baraku nr 2. Na przesłuchaniu, które zostało przeprowadzone w listopadzie 1937 roku (data na protokole nie została wpisana) Fidikowi S. K. śledczy zarzucał działalność antysowiecką, skierowaną przeciw działaniom partii i rządu, zachwalanie Polski oraz pomaganie wujowi w przeprowadzaniu uciekinierów na polską stronę. Fidik S. K. nie przyznał się do winy w żadnym z punktów oskarżenia. Decyzją Specjalnej Trójki UNKWD w obwodzie połtawskim z dnia 25 listopada 1937 roku został skazany na rozstrzelanie. Wyrok został wykonany 1 grudnia 1937 roku. W 1964 roku na wniosek żony Fidik A. I. sprawa została odesłana do ponownego rozpatrzenia. W rezultacie, Sąd Najwyższy USRR w dniu 23 stycznia 1965 roku uchylił wyrok Fidika Stefana Kazimirowicza, a sprawa została zakończona ze względu na brak znamion przestępstwa.

ermaziński Feliks Iosifowicz urodził się 13 lutego 1883 roku we wsi Moszczenoje w rejonie dzierżyńskim, w obwodzie mińskim. Do czasu aresztowania mieszkał w Piriatinie przy ulicy Pietrowskiej 24. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny biednych chłopów. Wykształcenie podstawowe. Bezpartyjny. Z zawodu kasjer, ale nie posiadał stałego miejsca pracy, okresowo handlował na rynku. Rodzina: żona Germazińska Praskowia Grigoriewna, córka Germazińska Maria Feliksowna, ur.1925 roku. 39

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL Aresztowany 25 listopada 1937 roku przez piriatyński rejonowy oddział NKWD, z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w areszcie w więzieniu liubeńskim. Germazińskiego F. I. skazano za to, że pracując jako wagowy na bazarze w Piriatynie, prowadził agitację antysowiecką w swoim otoczeniu, która była skierowana na dyskredytację przedsięwzięć władzy sowieckiej i zachwalanie pańskiej Polski. W czasie przesłuchania nie przyznawał się do winy. Germazińskiego F. J. skazano na podstawie sprzecznych zeznań świadków Fedorenko A. A., Aptekaria M. J., Nikonenko I. F., którzy byli przesłuchani po jego aresztowaniu. Wyrok został wydany 16 grudnia 1937 roku przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR, skazano go na 10 lat pozbawienia wolności w obozie pracy przymusowej. W 1964 roku wyrok został zaskarżony, Prezydium Połtawskiego Sądu Obwodowego postanowiło zamknąć sprawę Germazińskiego F. I. i zrehabilitować go.

Gilewski Bronisław Demjanowicz urodził się 13

września 1899 roku we wsi Skoworodki, w starokonstantynowskim rejonie w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny bogatych chłopów, posiadał pięć dziesięcin ziemi, 3 krowy, 2 domy. Piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako kowal w kołchozie im. Stalina. Rodzina: żona Maria Kazimierowna Gilewska ur. 1907 roku, córka Regina Bronisławowna Gilewska ur. 1925 roku. Aresztowany 19 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za prowadzenie wśród kołchoźników antysowieckiej agitacji z art. 54-6 cz. 1 , 54-11 KK USRR. W sprawie oskarżony był również jego szwagier Burczyński K. I./ Oskarżali go o to, ze jest „wrogo nastawiony do władzy sowieckiej, jako wyraźny nacjonalista i patriota państwa polskiego prowadził kontrrewolucyjną agitację wśród kołchoźników wsi Fiodorowka, mówił, że „niedługo będzie wojna Polski z ZSRR, w wyniku czego Ukraina odejdzie do Polski, wtedy chłopstwu będzie żyło się lepiej niż przy władzy sowieckiej. Na Ukra40

inie panować będzie państwo polskie i wszyscy będziemy żyć swobodnie i dobrze, tak jak żyją polscy chłopi w Polsce”, „...popatrzcie do czego doprowadziła władza sowiecka chłopów, rozorała ich, pozostawiła głodnymi, a nas, Polaków, oprócz tego, jeszcze zesłała na Ukrainę, zagnała przymusem do kołchozu i zmusiła do pracy jak wołów na władzę sowiecka””. Negatywnie wypowiadał się o pożyczkach państwowych na obronę kraju, mówił, że: „...władza sowiecka chce zabrać ostatnie pieniądze chłopom, lecz tym nie uratuje swojego istnienia, wszystko jedno na Ukrainie będzie polskie państwo”. Jedynymi świadkami w sprawie byli Butenko, Warawa. Gilewski B. D. na przesłuchaniach nie przyznawał się do winy. 7 grudnia 1937 roku Kolegium Specjalne przy NKWD ZSRR skazało go na 10 lat w obozie pracy przymusowej. W 1966 roku został zrehabilitowany po powtórnym rozpatrzeniu sprawy, ponieważ nie naleziono znamion przestępstwa.

ołowczenko Lukeria Francewna urodziła się 25 maja 1900 roku we wsi Kagilaki w powiecie zbaraskim w Polsce, do czasu aresztu mieszkała w chutorze Parnickij, w rejonie łochwickim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Należała do rodziny pracujących chłopów, ojciec miał 10 hektarów ziemi. Po rewolucji zajmowała się rolnictwem, mąż był chłopem średniakiem (radzieckie określenie średnio zamożnego chłopa – red.). Ukończyła 4 klasy. Bezpartyjna. Pracowała w chlewni w kołchozie „Bolszewik” w rejonie łochwickim. W 1937 roku trzy razy była sądzona przez wiejski sąd, w rezultacie została ukarana grzywną w wysokości 2 rubli. Rodzina: syn Iwan 19 lat, mieszka w m. Homel, pracuje na poczcie, córka Olga 14 lat pracuje w kołchozie. Aresztowana 20 listopada 1937 roku przez rejonowy oddział NKWD z art. 54-10 KK USRR. W tym samym dniu śledczy Taruc przeprowadził przesłuchanie Gołowczenko L. F..Tekst podany jest poniżej. „PYTANIE: Powiedzcie, oskarżona, dlaczego i w jakich okolicznościach, będąc urodzona na terytorium obecnie zajmowanym przez Polskę, trafiliście i mieszkacie w ZSRR? ODPOWIEDŹ: W 1917 roku w czasie wojny imperialistycznej 41

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL (radziecka nazwa I wojny światowej – red.), gdy terytorium mojej ojczyzny /nieczytelne/ było zajęte przez carską armię, poznałam żołnierza Gołowczenko Michaiła Terentiewicza, wyszłam za niego i po jego demobilizacji z wojska razem z nim wyjechałam do jego rodziny do chutoru Parnickij przy stiepuckiej radzie wiejskiej, gdzie mieszkam do dziś. PYTANIE : Śledczym wiadomo o tym, że mieszkając w chutorze Parnickim razem z mężem Gołowczenko nielegalnie przekroczyliście granicę z Polską tam i z powrotem, odwiedzając swoich krewnych w Polsce. Czy potwierdzacie dany fakt? Jeśli tak, to w jakich okolicznościach i kiedy przekroczyliście granicę? ODPOWIEDŹ: Fakt przekroczenia granicy do Polski i odwiedziny rodziców razem z mężem w 1921 roku /nieczytelne/ potwierdzam, jednakże zaprzeczam, że przekroczenie granicy do Polski było nielegalne - pojechaliśmy na podstawie /nieczytelne/ z mężem Gołowczenko, chociaż nie znam sposobu załatwiania dokumentów przez męża. Mieszkaliśmy u rodziców 2,5-3 miesiące, lecz kiedy wracaliśmy do domu, granica była już zamknięta i nie przepuścili nas z tymi dokumentami. Wtedy postanowiliśmy przejść nielegalnie, przy pomocy znajomych rodziców ze wsi Gorobijewka. Po przejściu na sowiecką stronę my /nieczytelne/ na stacji Wołoczyska, gdzie przeprowadzono kontrolę naszych dokumentów, nie robiono nam żadnych przeszkód. PYTANIE: Przybywając na terytorium Polski, czy podlegaliście kontroli czy rejestracji ze strony lokalnych władz i w jaki sposób? ODPOWIEDŹ: Takiej kontroli podlegaliśmy ze strony posterunku żandarmerii granicznej, który znajdował się we wsi Kaszlaki, w trybie ustawowym. Po dwóch dniach przebywania u mojego ojca ostatni /nieczytelne/ przyszedł do domu i poinformował, że posterunek żandarmerii wymaga, byśmy stawili się do kontroli i rejestracji, w przeciwnym wypadku mogą go ukarać, a mnie aresztować. Po tym mój ojciec razem z moim mężem Gołowczenko poszli na posterunek. Przed wyjazdem na sowiecką stronę mój mąż również chodził się rejestrować /nieczytelne/. Ja nie chodziłam na rejestrację ponieważ miałam z mężem wspólną przepustkę. 42

PYTANIE: Kiedy wasz mąż Gołowczenko zmarł? ODPOWIEDŹ: Mój mąż Gołowczenko zmarł około 1932-33

roku. Po upływie miesiąca od kradzieży krowy której dokonał ze swoim bratem Stefanem, po czym wykonano na nich samosąd, w wyniku czego Stefana zabili, a mojego męża ciężko pobili. PYTANIE: Jaki macie związek ze swoimi rodzicami i krewnymi z Polski? ODPOWIEDŹ: Regularnej korespondencji ze swoimi rodzicami i krewnymi nie prowadziłam, z wyjątkiem przypadku, gdy w 1936 roku moja siostra Stefania przysłała list do mojego syna Iwana, ale w tym czasie on przebywał w m. Homel, i ten list poleconym przesłano z poczty łucenkowskiej do miejsca jego zamieszkania. PYTANIE: Proszę powiedzieć dlaczego wasza siostra przesłała list waszemu 18-letniemu synowi, a nie wam, skoro waszego syna nie znała ani ona, ani wasi rodzice, ponieważ w czasie waszego pobytu w gościach u rodziców miał tylko 3 lata? ODPOWIEDŹ: To wynikło w następujący sposób. Mój syn chciał się uczyć na /nieczytelne/, na co potrzebne były pieniądze, których nie mogłam mu dać i powiedziałam mu, żeby napisał do dziadka, do domu, to może przyśle, ponieważ jeszcze od niego należy mi się posag. Syn posłuchał mojej rady i napisał. PYTANIE: Jak to się stało, że po 15 latach od momentu ostatniego widzenia się z rodzicami, zaczęliście z nimi korespondować, przy czym wasz pierwszy list dotyczył prośby o wysyłkę pieniędzy? ODPOWIEDŹ: Tłumaczę to swoją niedbałością, po prostu nie było czasu napisać. PYTANIE: Śledczy wiedzą o tym, że zamierzaliście wyjechać ze strefy przygranicznej, żeby nielegalnie przekroczyć granicę i zostać w Polsce, mówiąc, że życie tam jest lepsze. Czy to potwierdzacie? ODPOWIEDŹ: Całkowicie odrzucam ten zarzut. Jeśli chodzi o przejście przez granicę, to ogólnie prowadziliśmy takie rozmowy, lecz nie dotyczyły one mnie osobiście. Na przykład, były przypadki rozmów z kobietami o tym jak w okresie pokoju przechodzili ludzie, zajmujący się przenoszeniem /nieczytelne/ tam i z powrotem, jak ich łapano itd. W stosunku do tego, co mówiłam o lep43

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL szym życiu za granicą, dotyczyło to tylko mojego życia osobistego, tzn., sens moich rozmów sprowadzał się do tego, że wżeniłam się w złą rodzinę, podając przykład brata męża, zabitego za kradzież i drugiego brata Nikołaja zajmującego się bandytyzmem i nie raz grożącego mi rewolwerem, a także męża, który umarł w wyniku pobicia za kradzież, mówiłam, że lepiej by było, gdybym nie poznała takiego męża i jego rodziny, i mieszkałabym w domu, gdzie nie znałabym takiego życia. Jeśli chodzi o zachwalanie życia za granicą, to tuż po moim przybyciu w 1921 roku do chutoru Parnickij w rozmowach z mieszkańcami o życiu za granicą powiedziałam swoje zdanie o tym, że wykształcenie za granicą jest lepsze, bo jest obowiązkowe. PYTANIE: Byłiście w krótkim związku z niejakim robotnikiem Jegorem który pracował w kołchozie „Bolszewik” jako kowal, a później wyjechał. Kim on jest? ODPOWIEDŹ: Nie wiem kim on jest, przybył do kołchozu jako kowal. Zeszłam się z nim, a po 25 dniach on wyjechał do Leningradu po rzeczy i nie wrócił. W 1937 roku we wrześniu bądź w październiku przysłał mi list z Leningradu, w którym informował mnie o zamiarze przyjazdu i o tym że nie pisał do mnie długo bo przebywał w więzieniu. Odmówiłam mu w liście, uzasadniając tym, że mam już innego partnera, z którym jestem w ciąży. Bez względu na to, przyjechał, ale nie chciałam z nim być w związku, bo zeszłam się z innym Gołowczenko, z Wasylem. Wtedy /nieczytelne/ on pozostał, by pracować w kołchozie, przebywał tam około miesiąca, potem wyjechał, nie wiem dokąd. Za co siedział w więzieniu w Leningradzie, nie opowiadał mi. W sprawie figuruje jako świadek kierownik kołchozu „Bolszewik” Bojko Paweł Iwanowicz, rok urodzenia 1898, który zeznawał przeciw oskarżonej 21 listopada 1937 roku. Tekst przedstawiony jest poniżej. PYTANIE: Proszę powiedzieć, czy znacie obywatelkę Gołowczenko Lukerię? ODPOWIEDŹ: Tak, Gołowczenko Lukerię Francewną znam od 1922 roku, kiedy zaczęła mieszkać w chutorze. 44

PYTANIE: Proszę powiedzieć kiedy i jak zaczęła mieszkać w wa-

szym chutorze? ODPOWIEDŹ: Gołowczenko Lukeria z Polski wyszła za mąż za obywatela Gołowczenko Michaiła, który był żołnierzem armii carskiej i gdzieś się z nią ożenił. PYTANIE: Proszę powiedzieć, czy Gołowczenko L. ma jakiś kontakt z Polską i jaki? ODPOWIEDŹ: Kontakt z Polską Gołowczenko Lukeria ma korespondencyjny i nie wiem w którym roku wyjechała ze swoim mężem do rodziny do Polski, gdzie przebywała kilka miesięcy i wróciła. PYTANIE: Co wam wiadomo o antysowieckiej działalności /nieczytelne/ Gołowczenko Lukerii? ODPOWIEDŹ: Po pierwsze, Gołowczenko Lukeria nastawiona była przeciw władzy sowieckiej, wyrażając niezadowolenie z ustroju kołchozowego, mówiła, że chciałaby wyjechać ze Związku Radzieckiego na zawsze do rodziny, bo lepiej żyją w Polsce, a tu w kołchozie ile by się nie pracowało zawsze się będzie nagim i bosym. To mówiła mi w tym roku. PYTANIE: Powiedzcie, jak Gołowczenko pracowała w kołchozie? ODPOWIEDŹ: W kołchozie pracowała cicho, zajmowała się kradzieżą własności kołchozowej, za co nie raz była sądzona przez sąd wiejski. PYTANIE: Co jeszcze możecie dodać do swoich zeznań? ODPOWIEDŹ: Nic więcej nie chcę dodać.” Na podstawie zebranych materiałów i zeznań 10 grudnia 1937 roku Specjalne Kolegium NKWD ZSRR wydało wyrok na Gołowczenko Lukerię Francewną – 10 lat przymusowego obozu pracy. Karę odbywała w mieście Karaganda. Świadkowie w jej sprawie – Bojko P. I. i Kupor I. J. zostali aresztowani za antysowiecką działalność i osądzeni w 1939 roku. W związku z tym Gołowczenko Lukerię Francewną w czerwcu 1939 roku uwolniono z miejsca odbywania kary, ponieważ po powtórnym rozpatrzeniu dowodów w sprawie jej antysowieckiej działalności, owa nie została udowodniona, dlatego też zgodnie z art. 197 KK USRR śledztwo w jej sprawie zakończone. 45

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL

or(z)żązelski Henryk Francewicz urodził się 12 stycznia 1885 roku w Warszawie, mieszkał w Połtawie przy ulicy Korolenko 11. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Wykształcenie średnie, ukończył 6 klas warszawskiego gimnazjum. Nie kontynuował nauki z powodu braku środków i jako „politycznie nieprawomyślny”, ponieważ brał udział w strajkach uczniów gimnazjum. Od 1904 roku do 1910 nie miał stałej pracy. W momencie aresztowania pracował w Połtawskim Kombinacie Mięsnym w kartotece. Był w związku zawodowym „Piszczewkus”. Bezpartyjny. Był w areszcie w połtawskim GPU w 1923 roku, lecz uwolniono go. W 1919 roku był w wojsku Denikina. Oskarżony przebywał w areszcie w byłym połtawskim okręgowym oddziale GPU, gdzie począwszy od 1930 roku zaczęły wpływać donosy o tym, że Gor(z)żązelski H. F. rozprzestrzenia prowokacyjne plotki o upadku władzy sowieckiej i prowadzi antysowiecką agitację, skierowaną na zerwanie polityczno-ekonomicznych kampanii, prowadzonych przez partię i władzę sowiecką na wsi. Na podstawie tych danych Gorzązelski H. F. 28 października 1930 roku został aresztowany przez połtawski oddział GPU i prowadzono przeciw niemu śledztwo z art. 54-10 KK USRR. W trakcie śledztwa ustalono, ze Gorzązelski Henryk Francewicz to były oficer wojska polskigo, w 1919 roku służył w wojsku Denikina, w 1923 roku był aresztowany przez połtawski oddział GPU za podejrzeniem o szpiegostwo na rzecz Polski, rzeczywiście, będąc wrogo nastawionym do sowietów, prowadził antysowiecką agitację, skierowaną przeciw społeczno-politycznym przedsięwzięciom, prowadzonym przez partię i władzę sowiecką we wsi. Jako dowody przytaczane były jego wypowiedzi wśród chłopów, którzy przyjechali do kombinatu mięsnego: „...Przedsięwzięcia władzy sowieckiej dotyczące rekonstrukcji rolnictwa, kolektywizacja to jawne ujarzmianie ludności, ale nic to, władza sowiecka sama sobie kopie grób, ponieważ naród jest temu przeciwny i jak nie dziś, to jutro pokaże swoją siłę i pragnienia...”, „...Wszystko zmierza do wojny, a w wojnie zwycięży Polska.” Ze akt osobowych z miejsca pracy oskarżonego wiadomo, że Gorzązelski od 1923 roku przebywał w sowchozie, ale od pracy umyślnie się uchylał. 46

W czasie przesłuchania Gorzązelski Henryk Francewicz nie przyznał się do winy. Jednakże nie przeczył, że jest byłym członkiem partii eserowskiej, od 1917 do 1918 roku służył jako oficer w wojsku polskim, w 1919 roku po demobilizacji służył w denikinowskiej armii w sztabie ochrony Połtawy przed czerwoną partyzantką i w 1923 roku dwa razy był aresztowany przez połtawskie GPU za służbę u białych i za podejrzenie szpiegostwa na rzecz Polski. Na podstawie przeprowadzonego śledztwa i przedstawionego oskarżenia Gorzązelskiemu H. F., jego sprawa została przekazana do rozpatrzenia do Trójki przy Kolegium GPU USRR, gdzie p powstał wniosek o zamknięciu go do obozu pracy poprawczej na 3 lata. 19 sierpnia 1931 roku prokurator Połtawskiego Sektora Operacyjnego GPU USRR rozpatrzył sprawę i ze względu na niedostateczne podstawy nie przekazał sprawy do sądu. Prokurator postanowił umorzyć postępowanie i uwolnić Gorzązelski ego H. F.

Górska

Joanna Władysławowna urodziła się w

1879 roku we wsi Sosnowice w guberni piotrkowskiej (Polska). Do czasu aresztowania mieszkała w Połtawie. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Wykształcenie niższe. Bezpartyjna. Pracowała w domu jako krawcowa. Sprawy Górskiej J. W. z 1941 roku nie odnaleziono w archiwum, wszystkie informacje o Górskiej datowane są 1968 rokiem, kiedy to jej córka Górska Bożena Witoldowna zwróciła się do prokuratury obwodu połtawskiego w celu zrehabilitowania jej wcześniej osądzonej matki. W 1968 roku rozpoczyna się powtórne śledztwo w tej sprawie, zeznawały córki oskarżonej, sąsiadka i współwięźniarka Górskiej J. W.. Zeznania świadków odbierał starszy sierżant Szkurba. Tekst zeznań przedstawiony jest poniżej. Pierwsza na przesłuchanie 4 czerwca 1968 roku została wezwana córka Górskiej I. W., Górska Bożena Witoldowna, urodzona w 1914 w Warszawie, w Polsce. „Moja matka – Górska Joanna Władysławowna była aresztowana w pierwszych dniach wojny w 1941 roku i po tym żadnych informacji o niej 47

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL nie otrzymałam. Za co aresztowali moją matkę i na ile została skazana nie wiem. Mieszkaliśmy wtedy przy ulicy Puszkińskiej nr 29, w czasie aresztowania i przeszukania matkę pytali czy ma złoto, ale ona nie miała żadnych kosztowności. Podczas przeszukania znaleźli modlitewniki w języku polskim. Czy przesłuchiwali kogoś w charakterze świadka w sprawie matki - nie wiem. Nie wiem o żadnej antysowieckiej działalności mojej matki. Moja matka całe życie pracowała, całe życie sama wychowywała siódemkę dzieci. Przyjechaliśmy do Połtawy z Polski w czasie pierwszej wojny światowej w 1916 roku jako uchodźcy. Ojciec szybko nas zostawił i matka została sama z siódemką dzieci. W latach 1920-1922 troje z nich zmarło. Najpierw pracowała na stołówce. W Polsce matce pozostało trzy siostry z którymi do 1930 roku czasem korespondowała. One jej dwa czy trzy razy wysyłały pieniądze, za które kupowała jedzenie. Później korespondencja się skończyła, a teraz nie wiem, czy one żyją czy nie. Matce było już ciężko wychowywać dzieci, ojciec jej nie pomagał, a w 1930 roku zmarł. Ale udało się jej wychować dzieci na ludzi. Mój starszy brat Górski Bogdan Witoldowicz pracował przed wojną w stadninie koni jako mistrz, później jako kierownik wydziału, był członkiem partii. W czasie wojny nie zdążył ewakuować się z Połtawy. Tydzień po rozpoczęciu okupacji przez faszystowskie wojska został aresztowany i rozstrzelany. Z naszej siódemki dzieci pozostałam ja i moje dwie siostry. Jakie było społeczne pochodzenie matki i gdzie ona się urodziła w Polsce nie wiem. W każdym razie nie sądzę, by pochodziła z bogatej rodziny, nie mieliśmy kosztowności. Nie miała wysokiego wykształcenia, myślę, że nie więcej niż cztery klasy. Z jej słów wiem, że jej matka wcześnie zmarła, ona i jej trzy siostry były wychowywane u babki, w każdym razie, gdyby matka miała dobre wykształcenie, pracowałaby w lepszej pracy, i nam pewnie żyłoby się lepiej. Na ile ją pamiętam, matka była pracowita, wiecznie zajęta pracą i troską o dzieci. Ona nie byłaby w stanie uczynić coś bezprawnego, tym bardziej popełnić przestępstwa przeciw władzy sowieckiej, i dlatego uważam, że jej areszt był nieporozumieniem i błędem.” Sąsiadka oskarżonej Biełousowa Maria Dmitriewna, urodzona w 1913 roku we wsi Pokrowskaja w obwodzie moskiewskim, została wezwana na przesłuchanie 7 czerwca 1968 roku. 48

„Górską Joannę Władysławownę znałam, ponieważ od 1938 do 1941 roku mieszkałam w sąsiedztwie przy ulicy Puszkina 29. Stosunki między nami były normalne, przyjaźniłam się z jedną z jej córek. Narodowości Górska J. W. była polskiej, ale kiedy i w jakich okolicznościach przybyła do Połtawy nie wiem. Jakie miała poglądy Górska J. W. nie wiem, ponieważ ona była znacznie starsza ode mnie, znałam ją tylko jako matkę swojej koleżanki. W każdym razie w mojej obecności nie prowadziła żadnych rozmów antysowieckich. W 1941 roku na początku wojny Górska J. W. została aresztowana i skazana na 5 lat, za co, nie wiem. Pamiętam, że po aresztowaniu Górskiej wezwali mnie do zarządu NKWD i pytali o nią. Pytali, czy były z jej boku jakieś wrogie antysowieckie wypowiedzi. Moje zeznania zapisali, przeczytali, a później dali do podpisu. Podpisałam je, ponieważ mi przeczytali właśnie to, co powiedziałam. W sprawie Górskiej byli również inni świadkowie. Słyszałam w szczególności, od kogo, nie pamiętam, że przesłuchiwali w charakterze świadka sąsiadkę z domu, w którym Górska mieszkała do czasu przeprowadzki na ulicę Puszkina. Nie znam nazwiska tej sąsiadki. Ale ona była świadkiem w sądzie, mnie do sądu nie wzywali.” 31 czerwca 1968 roku na przesłuchanie wezwano współwięźniarkę órskiej J. W., Płowską Zofię Iwanowną, urodzoną w 1897 w Grodnie. „Górską Joannę Władysławownę znałam, stosunki między nami były normalne, poznałyśmy się z nią przed wojną, Górska była Polką, znacznie starszą ode mnie, żyła sama bez męża, który, według jej słów, rzucił ją w latach 30-tych, potem umarł. Górska była uczynną i dobrą osobą, bez względu na swój podeszły wiek dalej pracowała, oprócz tego szyła w domu. Miałam maszynę do szycia i Górska często przychodziła do mnie, aby z niej skorzystać. To była mało wykształcona kobieta, która stale martwiła się o to jak nakarmić dzieci i nic dziwnego w jej zachowaniu nie zauważyłam. Nie wiem nic o żadnej antysowieckiej, wrogiej działalności ze strony Górskiej. Nie prowadziła rozmów antysowieckich w mojej obecności. W czerwcu 1941 roku, kiedy zaczęła się wojna, Górska, tak jak i ja, została aresztowana, ale nie mogę nic dokładnie o tym opowiedzieć. Przebywałyśmy w jednej celi w więzieniu połtawskim. Pytałam, w jaki sposób się tam znalazła. Górska opowiedziała mi, że jakoby szkalowała żydów, mieszkających na tym samym podwórzu. Nie wiem tego. Mogę powiedzieć, że w języku polskim słowo „Żyd” nie ma charakteru oszczerstwa, odpowiada 49

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL rosyjskiemu słowu „jewriej”. Jak mówiła Górska, sąd w jej sprawie już się odbył i miała pewność, że ją uwolnią. Kiedy ewakuowali więzienie mnie i Górską i wielu innych więźniów wywieźli z miasta samochodami. We wrześniu 1941 roku, kiedy nas wywozili pociągiem, Górskiej już z nami nie było. Słyszałam, że jakby gdzieś zachorowała i ją gdzieś zostawili, ale tego nie wiem na pewno. Najwyraźniej nie ma jej już wśród żywych, ponieważ w tym czasie była już starszą kobietą, a jeśli do tego zachorowała, mogła nie przeżyć w takich warunkach. W każdym razie, więcej jej nie widziałam i nie słyszałam o niej.” W trakcie badania sprawy określono, że Górską Joannę Władysławownę skazali 11 czerwca 1941 roku z art. 54-10 (część nie określona) KK USRR na 5 lat w obozie pracy przymusowej. 26 sierpnia 1968 roku radca sprawiedliwości M. Wołoszko wniósł postanowienie końcowe do sprawy: materiały niniejszej sprawy skierować do prokuratury USRR do wniesienia protestu do Sądu Najwyższego USRR w kwestii odwołania wyroku połtawskiego sądu obwodowego wobec Górskiej wobec braku znamion przestępstwa. 10 kwietnia 1969 roku Sąd Najwyższy USRR zadecydował o odwołaniu wyroku Górskiej J. W. z 1941 roku i jej rehabilitacji.

abłoński Iosif Iwanowicz urodził się 19 lutego 1888 roku w Łodzi, w guberni piotrkowskiej w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał w Połtawie, przy ulicy Klary Zetkin 38. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako dozorca spółdzielni mieszkaniowej nr 17. W latach 1911-1917 służył w Armii Carskiej. W latach 1919-1921 służył w Armii Czerwonej w 81 batalionie. Rodzina: żona Domenika Timofiejewna 38 lat, matka Maria Jakowlewna 65 lat. Jabłoński I. I. został aresztowany 23 grudnia 1937 roku przez połtawski urząd NKWD i oskarżony z art. 54-6, 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w areszcie w połtawskim więzieniu. W sprawie oskarżeni byli również Swienticki (Święcicki) G. T. i Swienticki (Święcicki) A. T.. Protokół przesłuchania datowany jest na 23 grudnia 1937 roku. Przesłuchanie prowadził pomocnik pełnomocnika operacyjnego Murow. Tekst protokołu przesłuchania podany jest niżej. 50

„PYTANIE: Proszę opowiedzieć o swojej służbie w carskiej armii. ODPOWIEDŹ: W 1911 roku zostałem powołany na służbę woj-

skową i zostałem skierowany do twierdzy turkiestańskiej, skąd w czasie wojny zostałem przeniesiony na niemiecki front do miasta Grajewo, gdzie przebywałem do 1916 roku, później przeniesiono mnie na front austriacki, gdzie przebywałem do 1917, po czym zostałem zdemobilizowany. W 1918 roku i na początku 1919 roku nie służyłem nigdzie i dopiero w końcu 1919 roku wstąpiłem do Armii Czerwonej. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że jesteście aktywnym uczestnikiem wspólnoty rzymsko-katolickiej. Proszę powiedzieć, kto was wprowadził do tej wspólnoty i jakie są zadania tej wspólnoty? ODPOWIEDŹ: W 1923 roku wprowadził mnie do wspólnoty ksiądz Przytuła, zadaniem wspólnoty było otwarcie kościoła i wskrzeszenie wiary rzymsko-katolickiej, w tym celu wśród Polaków prowadzona była aktywna agitacja, w której udowadniałem, że wiara rzymsko-katolicka jest najlepsza i władza sowiecka postępuje nieprawidłowo wobec tej wiary; kościoły są obłożone podatkami, polski naród jest uciskany, mówiłem również wśród Polaków, że w Polsce naród żyje o wiele lepiej, że w Polsce kościoły i wiara Polaków są najważniejsze, nie ma podatków itd. I że my Polacy, mieszkający na Ukrainie moglibyśmy żyć lepiej, jeśli Ukraina byłaby pod rządami Polski. W przypadku ataku Polski na ZSRR powinniśmy na tyłach okazywać Polsce wsparcie poprzez rozbicie części Armii Czerwonej, wszystkie te działania prowadziłem według wskazówek księdza Przytuły. Oprócz tego, pod kierownictwem Przytuły, Rafonowicza, Krawczyka Iwana, Swientickiego (Święcickiego) Stanisława i (Święcickiego) Grigorija budowaliśmy pięćdziesiątki, czyli robiliśmy listy, z którymi chodziliśmy po domach i wciągaliśmy Polaków do wspólnoty, aby wsparli nas przy odnawianiu kościołów w Połtawie i w innych miastach. PYTANIE: Proszę opowiedzieć, kto jeszcze uczestniczył we wspólnocie oprócz osób, które wymieniliście. ODPOWIEDŹ: Oprócz wyżej wymienionych osób, do wspólnoty wchodzili jeszcze Biedrzycki - mieszka na plebanii, Grawliz i jej 51

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL siostra również tam mieszkają, Swienticki (Święcicki) Anton Teofilowicz i inni. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że zajmowaliście się pracą wywiadowczą dla Polski, opowiedzcie kto i kiedy wciągnął was do tej roboty? ODPOWIEDŹ: Tak, zajmowałem się praca wywiadowczą dla Polski, wciągnął mnie ksiądz Przytuła, który w rozmowie ze mną zaproponował mi zdobywanie i przekazywanie mu tajnych informacji tak by nikt o tym nie wiedział, ta rozmowa między nami była w 1924 roku, jak pamiętam, po wieczornej modlitwie u niego w mieszkaniu. Wtedy ksiądz Przytuła mówił mi, że my możemy pomóc Polsce w czasie wojny z ZSRR. Zadania, które otrzymałem i wykonałem w latach 1924-1934 to: zebranie informacji o nastrojach i stosunku ludności do władzy sowieckiej, usytuowanie jednostek wojska w Połtawie i jego liczebność, o władzy sowieckiej, a także ilości Polaków mieszkających w Połtawie. Wszystkie te informacje zbierałem i przekazywałem księdzu Przytule. PYTANIE: Gdzie obecnie znajduje się ksiądz Przytuła? ODPOWIEDŹ: Nie wiem gdzie obecnie przebywa, ponieważ nie kontaktowaliśmy się po 1934 roku. Kolegium Specjalne Trójki ogłosiło wyrok Jabłońskiemu Iosifowi Iwanowiczowi 14 stycznia 1938 roku, skazując go na śmierć przez rozstrzelanie. Wyrok został wykonany 21 stycznia 1938 roku. Na podstawie wniosku żony Jabłońskiego I. I. w 1965 roku jego sprawa była rozpatrzona ponownie. Oczyszczono go z zarzutów i został rehabilitowany na podstawie decyzji trybunału Kijowskiego Okręgu Wojskowego z dnia 22 listopada 1965 roku.

K amiński Iwan Iwanowicz urodził się 4 marca 1896

roku we wsi Miełczyn guberni lubelskiej, w Polsce, do czasu aresztu mieszkał we wsi Knyszewka w rejonie hadziackim obwodu połtawskiego. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR, pochodził z biednego chłopstwa. Ojciec był rolnikiem. Wykształcenie podstawowe. Pracował w kołchozie im. Pietrowskiego przy robotach rolniczych. W rejestrze wojskowym jako szeregowy rezerwista. Sądzono go w 1935 roku za /nieczytelne/, został uniewinniony. 52

Rodzina: żona Kamińska Marina Pietrowna, syn Anatolij, 7 lat, Władimir 4 lata, Wiktor 2 lata. W Polsce mieszkali dwaj bracia, Mikołaj i Paweł, oraz ojciec. Kamiński został aresztowany 27 lipca 1937 roku przez hadziacki rejonowy oddział NKWD. Pozostawał w areszcie w łubieńskim więzieniu. Dnia 26 grudnia 1937 roku Kamiński I.I. został oskarżony o przestępstwa z art. 54-10 cz. 1 KK USRR, oskarżano go o to, że „prowadził wśród kołchoźników kontrrewolucyjną agitację za Polską, mówiąc, ze Ukraina i Polska będą wkrótce jednym państwem polskim. W różnej formie szkalował władzę sowiecką, i prowadził kontrrewolucyjną agitację przeciwko działaniom władzy sowieckiej”. Na podstawie przeprowadzonego śledztwa pomocnik pełnomocnika hadziackiego oddziału rejonowego NKWD młodszy sierżant Bezpieczeństwa Państwowego Głuszczak na podstawie art. 143 (umyślne lekkie uszkodzenie ciała, niegroźne dla życia, ale powodujące uszczerbek na zdrowiu), 145 (nieostrożne uszkodzenie ciała, które powstało s wskutek świadomego złamania przepisów bezpieczeństwa, ustalonych ustawowo lub przez rozporządzenie władzy, oraz pociągnęło za sobą skutki z art. 142 i art.143, par.1) i 156 ( świadome pozostawienie bez pomocy osoby, znajdującej się w stanie zagrożenia życia) KK USRR postanowił wybrać środki zapobiegawcze przeciw oskarżonemu Kamińskiemu I. I., pozostawiając go w areszcie w celi rejonowego oddziału NKWD z następującym przeniesieniem do łubieńskiego więzienia. Zgodnie z decyzją Kolegium Specjalnego NKWD ZSRR 29 stycznia 1938 roku Kamiński Iwan Iwanowicz został osądzony i skazany na obóz pracy przymusowej na 10 lat. W 1965 roku I. I. Kamińskiego zrehabilitowano na podstawie protestu prokuratora obwodu połtawskiego, ponieważ przy powtórnym rozpatrzeniu sprawy nie znaleziono podstaw do jego zamknięcia w obozie pracy przymusowej.

K aczanowa

Anna Siłowna urodziła się 23 kwiet-

nia 1911 roku w Gorżdach w guberni kowieńskiej, w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkała w mieście Oposznia w obwodzie połtawskim. Na53

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL rodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pochodziła z rodziny robotniczej (ślusarza). Wykształcenie podstawowe. Bezpartyjna. Z zawodu zecer, nie pracowała, gospodyni domowa. Rodzina: mąż Goleniszczew Władimir Wasiliewicz, pracował jako inspektor w Rajupołkomzagotowok (rejonowy komitet z kontroli za przebiegiem zbioru upraw), syn Adolf 5 lat, córka Ludmiła 3 lata. Aresztowana Kaczanowa A. S. 23 grudnia 1937 roku przez oposzniański rejonowy oddział NKWD za uczestnictwo w kontrrewolucyjnej nacjonalistycznej polskiej organizacji młodzieży, szpiegostwo i antysowiecką propagandę z art. 54-11, 54-6, 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawała w areszcie w więzieniu połtawskim. Następnego dnia, 24 grudnia 1937 roku pomocnik operacyjnego pełnomocnika UGB Mirińskij rozpoczął przesłuchanie oskarżonej Kaczanowej Anny Siłowny, które powtarzało się jeszcze dwa razy – 26 stycznia 1938 i 20 kwietnia 1938 roku. Teksty przesłuchań podane są poniżej. Protokół przesłuchania z 24 grudnia 1937 roku. „PYTANIE: Proszę powiedzieć Kaczanowa w jaki sposób przybyliście do ZSRR? ODPOWIEDŹ: W 1915 roku samochodem ze swoją matką ewakuowałyśmy się z Polski do Mińska, ile mieszkaliśmy w Mińsku, nie pamiętam. Od 1912 roku do 1922 roku mieszkałyśmy w Charkowie. W 1922 roku z powodu złych warunków materialnych ponownie wróciliśmy do Polski, gdzie mieszkaliśmy do 1924 roku. W tym że roku, z powodu tego, że moi bracia nie mogli się nigdzie zatrudnić w Polsce, moja matka zdecydowała, że pojedziemy ponownie do ZSRR, co też zrobiliśmy. Wynajęliśmy przewodnika, który pomógł nam nielegalnie przekroczyć granicę. Po kontroli przez organy OGPU wydano nam pozwolenie na zamieszkanie w Charkowie. Szybko moi bracia: Kaczanow Konstantin Siłowicz i Władimir Siłowicz zatrudnili się jako konduktorzy w autobusie. Matka zatrudniła się do pracy jako sprzątaczka. Ja od 1927 do 1930 roku pracowałam jako sprzedawczyni w sklepie ChCPK, a od 1930 roku w typografii „Kommunica” jako zecer. Od 1934 do 1938 mieszkałam w miastach Kobelaki i Oposznia na utrzymaniu męża”. 54

Protokół zeznania z 26 stycznia 1938 roku. „PYTANIE: Kaczanowa, organy NKWD wiedzą, że jesteście uczestniczką podziemnej organizacji kontrrewolucyjno-nacjonalistycznej młodzieży polskiej. Opowiedzcie, kiedy, przez kogo i w jakich okolicznościach zostaliście zwerbowana? ODPOWIEDŹ: W 1924 roku, kiedy przyjechaliśmy do Charkowa, zapoznałam się z dziewczyną (sąsiadką) Kucharską Irą Stanisławowną. Byłyśmy znajomymi. Zaproponowała mi odwiedzić polską szkołę, ale się nie zgodziłam. Po tym, zaproponowała mi również, żebym odwiedziła polski klub, ponieważ mają tam koła, w których mogłabym aktywnie uczestniczyć. Zgodziłam się i zaczęłam odwiedzać ten klub; brałam aktywny udział w twórczej żywej gazecie i kole Kroju i Szycia. Zaczęłam rozumieć język polski, po czym w 1927 roku udzielono mnie członkostwa w klubie i wydano legitymację. Czy istniała przy tym klubie organizacja kontrrewolucyjno-nacjonalistyczna, wtedy nie wiedziałam, a dopiero w 1937 roku dowiedziałam się od mojej matki, że przy polskim klubie w Charkowie wykryto kontrrewolucyjno-nacjonalistyczną organizację polskiej młodzieży. Mnie nikt nie werbował do kontrrewolucyjnej organizacji, nie otrzymywałam zadań od klubu, będąc członkiem polskiego klubu w Charkowie do 1929 roku. Od 1929 roku nie chodziłam do klubu, ponieważ pracowałam w typografii „Kommunnica”. PYTANIE: Organy śledcze wiedzą, że wy, oskarżona Kaczanowa, razem ze swoja matką prowadziłyście działalność szpiegowską na terytorium ZSRR dla Polski. Proszę opowiedzieć, jakiego rodzaju działania szpiegowskie przeprowadziłyście? ODPOWIEDŹ: Nie zajmowałam się szpiegostwem, czy matka się zajmowała szpiegostwem, nie wiem. PYTANIE: Oskarżona Kaczanowa, śledczy również posiada informację, ze będąc wrogo nastawioną do władzy sowieckiej prowadziłyście propagandę antysowiecką, mówiłyście, że „władza sowiecka nie dała mi dobrego życia”. Potwierdzacie to? ODPOWIEDŹ: Nie potwierdzam tego, ponieważ nikomu tak nie mówiłam. Nie przyznaję się do winy w tym przypadku.” 55

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL Protokół zeznania z 20 kwietnia 1938 roku zapisany został nieczytelnie. W charakterze świadka w sprawie wezwano męża Kaczanowej A. S., Goleniszczewa Władimira Wasiliewicza, rok urodzenia 1914, wykluczonego z Partii Komunistycznej za /nieczytelne/ klasowej czujności. Przesłuchiwany był 26 stycznia 1938 roku, miesiąc po areszcie żony. Tekst przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „PYTANIE: Proszę powiedzieć, Goleniszczew, czy znacie żonę Kaczanową Annę Siłowną? ODPOWIEDŹ: Kaczanową Annę Siłownę dobrze znam, ponieważ była moją żoną. PYTANIE: Świadku Goleniszczew, jakie mieliście stosunki z Kaczanową. ODPOWIEDŹ: Stosunki moje z Kaczanową były bardzo bliskie, ponieważ ona jest moją żoną. PYTANIE: Opowiedzcie Goleniszczew , co wam wiadomo o przekroczeniu granicy przez Kaczanową. ODPOWIEDŹ: Osobiście ze słów Kaczanowej wiem, że po zakończeniu wojny, w wyniku zawarcia umowy z Polską, znalazły się dlaczegoś na terytorium ZSRR, i chcieli wrócić do swojego ojca, który został na terytorium Polski. Ten wyjazd Kaczanowa i jej matka wyjaśniały chęcią zamieszkania u swojego ojca, który zajmował się (tam w Polsce) rolnictwem. I w 1922 roku wśród licznych uchodźców, Kaczanowa razem ze swoją matką i pozostałą rodziną, wyjechały z ZSRR. Przyjechawszy do Polski, motywując to złymi warunkami materialnymi, zdecydowały wrócić z powrotem do Związku Radzieckiego, co i uczyniły; w 1924 roku nielegalnie przekroczyły granicę z ZSRR. Po kontroli przez organy GPU rodzina Kaczanowej otrzymała pozwolenie na osiedlenie się w Charkowie, skąd jeden syn wyjechał do Polski. Kaczanowa Anna Siłowna od 1927 roku pracowała jako sprzedawczyni w sklepie KCRK, a od 1930 roku w typografii „Kommunnica” jako zecer. Od 1934 roku mieszkała w Kobielakach i Oposznie na utrzymaniu męża do 1938 roku. Wiem również, że Kaczanowa A. S. do 1929 roku była członkiem klubu polskiego w Charkowie, czym ten klub się zajmował nie wiem. Nic więcej nie mogę dodać”. 56

W związku ze sprawą Kaczanowej w charakterze świadka przesłuchano innego oskarżonego w sprawie Niewskiego Leona Klimentiewicza, urodzonego w 1903 roku, rzekomego kierownika wyżej wspomnianej kontrrewolucyjno-nacjonalistycznej grupy przy polskim klubie w Charkowie. Wypis z tekstu z dnia 11-12 września 1937 przedstawiony jest poniżej. „W 1925 roku zacząłem pracę w polskim klubie robotniczym. Byłem w składzie sekcji młodzieżowej, później zostałem sekretarzem klubu. Korzystając ze swojego stanowiska oraz będąc polskim patriotą z przekonania, w celu sprzeciwienia się wpływom konsomołu i przeprowadzenia wśród członków klubu pracy narodowo-patriotycznej, stworzyłem kontrrewolucyjną grupę wśród członków sekcji młodzieżowej polskiego klubu. W składzie stworzonej przeze mnie grupy znaleźli się: Kaczanowska Anna, Kucharska Ira, Szuln Aleksandr, Szuln Piotr, Skopal Stefan i Borowczyk Wila.” 19 maja 1938 roku kierownik oposzniańskiego oddziału rejonowego NKWD, młodszy sierżant Bezpieczeństwa Państwowego Tymczenko, wyniósł decyzję w sprawie Kaczanowskiej Anny Siłowny, w której oświadczono, że dowodów na antysowiecką działalność nie znaleziono, w związku z tym należy uwolnić z aresztu Kaczanową Annę, a jej sprawę przekazać do archiwum.

K artiński-Korzański Narcyz Bronisławowicz urodził się w 1920 roku w Łodzi w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał w mieście Reszetiłowka w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował jako stolarz w zakładzie im. Klary Zetkin. Mało wykształcony. Bezpartyjny. Rodzina: ojciec Kartiński-Korzański Bronisław Iosifowicz, lat 52, mieszkał w ZSRR, matka Korzańska Bronisława, lat 42, mieszka w Łodzi w Niemczech, brat Korzański Cyryl Bronisławowicz ur. 1925 roku, mieszka w Łodzi w Niemczech. Aresztowany 1 lipca 1941 roku przez reszetiłowski rejonowy oddział NKWD z art. 54-6 KK USRR. Pozostawał w więzieniu połtawskim. W aktach jego sprawy są też zeznania jego ojca, Kartińskiego-Korzańskiego Bronisława Iosifowicza, razem z którym oskarżony uciekł z Polski. Przyczyną ucieczki na 57

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL terytorium ZSRR stało się zabójstwo przez Narcyza sąsiada Niemca w Łodzi gdzie mieszkali, oraz obawa przed aresztowaniem. Przesłuchanie Kartińskiego-Korzańskiego N. B. prowadził pełnomocnik operacyjny Boriaszyński 1 lipca 1941 roku. W czasie przesłuchania śledczy zadawał Kartińskiemu-Korzańskiemu N. B. pytania o przyczyny i to, kiedy pojawił się na terytorium ZSRR, na co otrzymał odpowiedź, że uciekał przed niemieckimi okupantami, którzy zajęli miasto Łódź. Jednym z głównych pytań było sprecyzowanie rodzaju zajęcia ojca oskarżonego Kartińskiego-Korzańskiego Bronisława Josifowicza, na co odpowiedział, że ojciec pracował jako policjant w Polskiej Policji. W stosunku do Kartińskiego-Korzańskiego Narcyza Bronisławowicza sprawa została umorzona, został zwolniony z aresztu 12 grudnia 1941 roku.

Kartiński-Korzański

Bronisław Iosifowicz

urodził się w 1889 roku w Łodzi, w Polsce. Narodowości polskiej. Piśmienny. Do czasu aresztowania nie posiadał określonego zajęcia i miejsca zamieszkania. W latach 1918-1924 służył w polskiej policji jako starszy policjant. Rodzina: żona Korzańska Bronisława, lat 42, mieszka w Łodzi w Niemczech, synowie: Korzański Cyryl Bronisławowicz, 1925 rok, Kartiński-Korzański Narcyz Bronisławowicz, 1920 rok, mieszka w ZSRR. Kartińskiego-Korzańskiego Bronisława Josifowicza zatrzymano, został oskarżony o szpiegostwo dla Polski. Jego sprawę rozpatrywało NKWD w Machaczkale. W aktach sprawy Bronisława Josifowicza Kartińskiego-Korzańskiego są zeznania, w których określa przyczynę, przez którą razem z synem nielegalnie przekroczyli granicę i znaleźli się w ZSRR. Zgodnie z tymi zeznaniami, jego syn Narcyz zabił sąsiada Niemca i bał się aresztowania, dlatego razem z synem postanowili uciec do ZSRR. Ojciec z synem twierdzili, że rozstali się w styczniu 1940 roku w Połtawie, i od tej pory nie utrzymywali kontaktów. Na jednym z przesłuchań Kartiński-Korzański B. I. przyznaje się, że został przerzucony przez granicę z ZSRR w celu przeprowadzenia operacji wywiadowczej. Wszystkie przesłuchania Kartińskiego-Korzańskiego B. I. datowane są na maj-czerwiec 1940 roku, czyli rok przed aresztowaniem syna. Wyrok na Kartińskiego-Korzańskiego B. I. został wydany przez Trybunał Wojskowy Północno-Kaukaskiego Okręgu Wojskowego. Został skazany 58

na 15 lat pozbawienia wolności w obozie pracy przymusowej wraz z konfiskatą mienia, zgodnie z art. 58-6 cz. 1 KK RFSRR.

ozarecki Stiepan Francewicz urodził się w 1902 roku we wsi Wierborodińce w starokonstantynowskim rejonie w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z kułackiej rodziny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie im. Stalina. W 1930 roku został skazany na 3 lata za szpiegostwo, w 1932 roku uciekł z zesłania. Rodzina: matka Maria 63 lata, żona Wiera Nikołajewna 34 lata (aresztowana w 1937 roku), córki Roza 14 lat, Ludwiga 11 lat, Józefa 8 lat. Artesztowany 22 września 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za to, że był członkiem kontrrewolucyjnej organizacji POW i prowadził aktywną kontrrewolucyjną działalność nacjonalistyczną oraz wywiadowczą na rzecz Polski (art. 54-6, 54-10 cz. 1 KK USRR). W sprawie oskarżeni byli również Adamowski F. G. i inni. Skazany przez Kolegium Specjalne NKWD na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 25 października 1937 roku.

omar Fiodor Martynowicz urodził się w 1896 roku we wsi Iwagniwka w powiecie wileńskim w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał w Piriatinie w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako stróż na rzeźni w Piriatinie. Rodzina: żona Anna 35 lat, córki Antonina 13 lat, Kława (Klaudia) 6 lat. Aresztowany 3 stycznia 1938 roku przez piriatiński rejonowy oddział NKWD, oskarżony o kontrrewolucyjną agitację nacjonalistyczną przeciw władzy sowieckiej i wypowiedzie defetystyczne na rzecz Polski, art. 54-6, 54-10 cz. 2 KK USRR. W akcie oskarżenia znajdują się zeznania Komara F. M. o stosunku do władzy sowieckiej: „ W Związku pracownikom i służącym żyje się źle, pra59

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL cuje się wiele, otrzymuje się mało, cały czas chodzisz głodny i nieodziany. A w Polsce ludziom żyje się dobrze, niczego im nie brakuje...” Powodem ku oskarżeniu stały się również niesprawdzone zeznania świadków: Fesika W. A., Zgórskiego M. S. i in.. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 29 stycznia 1938 roku skazało Komara F. M. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 7 kwietnia 1938 roku. Zrehabilitowany w 1963 roku.

opiec Timofiej Francowicz urodził w kwietniu 1891 roku we wsi Ligota, w powiecie bielskim, w Austrii. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Chilkowka w pokrowo-bagaczańskim rejonie. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Jego ojciec przed rewolucją posiadał dwie dziesięciny ziemi, krowę, konia, chatę i stodołę. Wykształcenie: piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie „Krasnyj Partizan”. Od 1916 roku mieszkał w pokrowsko-bagaczańskim rejonie. W 1934 roku zaczął pracę w kołchozie „Krasnyj Partizan”. W 1931 roku został aresztowany przez chorolski rejonowy oddział GPU, gdzie przesiedział 3 doby. Rodzina: żona Kopiec Agafia Finogienowna, córka Jekaterina lat 11, syn (przybrany) Iwan; w Polsce mieszkają matka Jekaterina, bracia Wiktor, Karol, Roman, Stanisław. 7 września 1937 roku u Kopca T. F. przeprowadzono przeszukanie, w wyniku którego znaleziono pieniądze sowieckie po 50 kopiejek, zawinięte w papierowe słupki po 8 rubli – 16 sztuk, paczki starych carskich pieniędzy związane w teczce 1 szt., listy i fotografie 48 szt. Kopiec T. F. został aresztowany przez pokrowsko-bagaczański oddział rejonowy NKWD 8 września 1937 roku z art. 54-6 i 54-10 cz. 1 KK USRR. Podejrzewany o utrzymywanie kontaktów pisemnych ze swoimi krewnymi, mieszkającymi w Polsce, w swojej korespondencji „podawał różne przemyślenia kontrrewolucyjne o życiu w Związku Radzieckim, oprócz tego rozprzestrzeniał wśród kołchoźników wszelakie kontrrewolucyjne oszczerstwa pod adresem Związku Radzieckiego”. Oskarżony pozostawał w areszcie w łubieńskim areszcie śledczym. Przesłuchanie Kopca T. F. odbyło się miesiąc po aresztowaniu, 10 października 1937 roku, przesłuchanie przeprowadzał kierownik pokrowsko60

-bagaczańskiego oddziału rejonowego NKWD. Tekst przesłuchania podany jest poniżej. „PYTANIE: Śledczy dysponuje dowodami, że jesteście agentem polskiego wywiadu. Czy to potwierdzacie? ODPOWIEDŹ: Nie byłem i nie jestem agentem polskiego wywiadu. PYTANIE: Z kim utrzymujecie pisemny kontakt w Polsce? ODPOWIEDŹ: Kontakt pisemny w Polsce utrzymywałem ze swoimi krewnymi, mieszkającymi w Polsce. PYTANIE: Śledczy posiada informację, że w swoich listach do Polski pisaliście różne kontrrewolucyjne oszczerstwa pod adresem Związku Radzieckiego, w szczególnie w kwestii budowy kołchozów. Przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Oszczerstw pod adresem Związku Radzieckiego w swoich listach nieumieszczałem. PYTANIE: Śledczy również posiada wiedzę, że będąc wrogo nastawionym przeciw władzy sowieckiej w pierwszych dniach września wypowiadaliście wśród kołchoźników kontrrewolucyjne oszczerstwa pod adresem władzy sowieckiej, uprzedzając, że wszystkich kołchoźników, którzy nie dostarczą kontyngentu mięsnego, władza sowiecka będzie wieszać. Przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nigdy nie wypowiadałem oszczerstw pod adresem władzy sowieckiej. PYTANIE: Śledczy posiada również wiedzę o tym, że będąc w kołchozie, zajmowaliście się sabotażem, wziętą umyślnie pałką wybiliście oko kołchoźnemu buhajowi, przez co tamten został niepełnosprawny i był odesłany na rzeźnię. Przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: To nie ja wybiłem oko buhajowi, tylko pasterze. PYTANIE: Oto religijna kontrrewolucyjna ulotka, napisana waszą ręką, która była znaleziona u was podczas przeszukania. Proszę się przyznać, kiedy przepisaliście tę ulotkę i między kogo ją rkolportowaliście? ODPOWIEDŹ: Przyznaję, pokazana przez was religijna kontrrewolucyjna ulotka faktycznie została znaleziona u mnie i napisana przez mnie, ulotka ta była przeze mnie przepisana ponad rok temu 61

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL z jakiejś książki, której znaczenie i cele nie są mi znane, nie wiem również po co ją przechowywałem u siebie. PYTANIE: Proszę powiedzieć, ile razy próbowaliście wyjechać do Polski? ODPOWIEDŹ: Do Polski faktycznie próbowałem wjechać dwa razy, jeszcze w 1931 roku, a także w ostatnim okresie, tzn. przed aresztowaniem. PYTANIE: Od kogo otrzymaliście pozwolenie na wyjazd do Polski? ODPOWIEDŹ: Pozwolenie na wyjazd do Polski otrzymałem w 1931 roku od polskiego konsulatu pocztą, sam nie jeździłem do polskiego konsula, a w ostatnim czasie posłałem powtórnie pisemny wniosek o wyjazd, na co otrzymałem odpowiedź od polskiego konsula, abym przyjechał do niego do Charkowa z paszportami, ale nie pojechałem.” 26 października 1937 roku NKWD ZSRR postanowiło skazać Kopca Timofieja Francewicza na rozstrzelanie, wyrok został wykonany 17 listopada 1937 roku. W 1963 roku w sprawie Kopca T. F. rozpoczęło się powtórne śledztwo na wniosek żony skazanego Kopiec Agafii Finogienownej. Po przeprowadzeniu powtórnych działań śledczych zdecydowano o nieuzasadnionym oskarżeniu. Sprawę uzamknięto.

K orczewski Stiepan Michajłowicz urodził się w

1910 roku we wsi Czerniatyn w rejonie starokonstantynowskim, w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Kozłowszczyna w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował jako traktorzysta w kołchozie imienia Bojkowa. Ukończył 3 klasy szkoły. Bezpartyjny. W 1936 roku został wysiedlony ze strefy przygranicznej starokonstantynowskiego rejonu. Rodzina: ojciec Michaił aresztowany, matka Anna 65 lat, żona Stanisława 25 lat, córka Adela, syn Iwan 3 lata, brat Wacław 22 lata. Aresztowany 27 grudnia 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD, oskarżony o to, że będąc specjalnym przesiedleńcem z zachodnich 62

obwodów Ukrainy, we wsi Kozłowszczyna zajmował się agitacją antysowiecką, art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w połtawskim więzieniu. Oskarżenie zostało uzasadnione własnymi zeznaniami Korczewskiego S. M., na niekonkretnych, zapisanych ogólnymi frazami i sprzecznych zeznaniach świadków, którzy przy powtórnym przesłuchaniu w 1964 roku wyparli się ich i opisali go jako „politycznie prawomyślnego obywatela”. 2 lutego 1938 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Korczewskiego S. M. na 10 lat pozbawienia wolności w obozie pracy przymusowej za działalność kontrrewolucyjną. Korczewski S. M. odbył tylko 8 lat wyroku, ponieważ za dobre sprawowanie i wysoką jakość pracy zmniejszyli mu karę o dwa lata. Po uwolnieniu wrócił do wsi Kozłowszczyna, gdzie pracował w kołchozie. W 1964 roku Połtawski Sąd Obwodowy zrehabilitował go.

ostiński Anton Antonowicz urodził się 14 września 1914 roku we wsi Jawne w rejonie baraszowskim w obwodzie kijowskim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Riabkowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. kończył szkołę siedmioletnią. Bezpartyjny. Pracował jako nauczyciel i kierownik szkoły dla dorosłych. Rodzina: żona Nina Iwanowna 20 lat, córki: Jadwiga, Lida 6 m-cy, siostra Malwina Antonowna Kostińska. Został aresztowany przez czutowski rejonowy oddział NKWD 26 grudnia 1937 roku, z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w areszcie w więzieniu połtawskim. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 16 stycznia 1938 roku skazało Kostinskiego A. A. na 10 lat w obozie pracy przymusowej. 30 marca 1964 roku został zrehabilitowany.

uklewski Stanisław Pawłowicz urodził się w 1876 roku we wsi Koniecznoje, guberni kieleckiej. Do czasu aresztowania mieszkał w Krzemieńczuku przy ulicy Artioma 11. Narodowości polskiej, obywatel USRR. Wykształcenie: piśmienny. Bezpartyjny. Z zawodu był cie63

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL ślą, pracował jako sprzedawca w sklepiku spółdzielni inwalidów. Rodzina: żona i pięcioro dzieci. Kuklewski S. P. został aresztowany 27 listopada 1932 roku przez krzemieńczucki oddział NKWD jako oskarżony z art. 54 KK USRR (działalność szpiegowska na korzyść Polski). Znalazł się w areszcie w charkowskim oddziale obwodowym, w gmachu specjalnym nr 2. Figurantami sprawy byli też jeszcze Statkiewicz A. A. i Silko B. D.. Przesłuchanie oskarżonego odbyło się 1 listopada 1932 roku, przesłuchanie prowadził Brenger. Protokół przesłuchania jest nietypowy, w charakterze zwartego tekstu, w którym Kuklewski opowiada o sobie i swoich rzekomych przestępstwach. Tekst przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „Urodziłem się w 1876 roku w wyżej wymienionym mieście, mój ojciec był stolarzem, zmarł kiedy miałem 5 lat. Ja w 1898 roku mieszkałem w Polsce, później zostałem powołany do służby wojskowej w armii carskiej, po służbie w 1901 roku pozostałem, aby mieszkać w Rosji, w Krzemieńczuku. Od 1901 roku do 1904 roku pracowałem w zajezdni tramwajowej jako motorniczy a potem konduktor. Od 1904 do 1906 roku ponownie zostałem powołany do carskiej armii. Od 1906 roku po zranieniu na japońskiej wojnie i demobilizacji wstąpiłem na służbę na kolei Charków - Mikołajów w charakterze konduktora, pracowałem tam do 1910 roku. i. W 1912 roku przeprowadziłem się do Znamienki, gdzie pracowałem chałupniczo jako cieśla, czym zajmowałem się do 1914 roku. W 1914 roku ponownie przeprowadziłem się do Krzemieńczuka i pracowałem w polskiej fabryce jako cieśla. W 1918 roku zatrudniłem się w Krzemieńczuku w Sojuszu Spółki Spożywców,, w której zarządzałem magazynem garbarskim, tam służyłem do 1922 roku. Od 1922 do 1924 roku byłem bezrobotnym i materialnie otrzymywałem zasiłek od Związku, a chałupniczo dorabiałem jako cieśla. W 1924 roku, jako inwalida zacząłem pracę w spółdzielni inwalidów jako sprzedawca w dziale obuwniczym, gdzie przepracowałem do 1925 roku, później przeszedłem do innej spółdzielni inwalidzkiej, gdzie pracowałem również jako sprzedawca skóry, aż do 1926 roku. W 1926 roku pracowałem we młynie w charakterze stróża, sprawdzałem 64

przepustki wjeżdżających do młyna, gdzie pracowałem do 1928 roku. W 1928 roku pojechałem na Kaukaz pracować, mieszkałem w Machaczkała, gdzie pracowałem jako cieśla rzemieślnik, mieszkałem tam do grudnia 1929 roku, po czym przyjechałem ponownie do Krzemieńczuka i ponownie zatrudniłem się we młynie. We młynie pracowałem do sierpnia 1931 roku, po czym poszedłem pracować do spółdzielni inwalidów „Rozdribnyk” jako sprzedawca w dziale przemysłowym, aż do dnia mojego aresztowania 26 listopada tego roku. W 1926 roku zacząłem aktywnie odwiedzać polski kościół, i w tym że roku Rada Kościelna wybrała mnie na członka Rady. W 1924 roku u nas w kościele pojawiła się Statkiewicz Aniela Adamowna, przyniosła cały stos polskich książek, aby je wymienili na książki z biblioteki kościoła. Jako przedstawiciel Rady wymieniłem jej kilka książek. Od tej pory Statkiewicz zaczęła aktywnie odwiedzać kościół i aktywnie uczestniczyć w jego rozwoju. Bardzo często spotykaliśmy się i zaprzyjaźniliśmy się. Pod koniec 1925 roku zostałem przez organy GPU zwerbowany do tajnej pracy i otrzymywałem zadania od GPU, aby systematycznie i szczegółowo informować ich o działaniu społeczności kościelnej. Dlatego też zacząłem dużo czasu poświęcać kościołowi i ludziom, biorącym aktywny udział w rdziałaniu kościoła, później zaprzyjaźniłem się ze Statkiewicz, ponieważ ona naprawdę interesowała się życiem kościoła. Moja przyjaźń ze Statkiewicz pociągnęła za sobą poważne skutki dla mojego życia osobistego, ponieważ zaczęliśmy żyć razem, nie patrząc na to, że mam żonę i pięcioro dzieci. W 1928 roku, kiedy wyjeżdżałem do Machaczkały, korespondowałem ze Statkiewicz. W tym samym roku Statkiewicz przyjechała do mnie do Machaczkały, była ze mną, później znalazła sobie pracę u pewnego polskiego lekarza, gdzie służyła jako pomoc domowa. Jak już wspomniałem wyżej, mieszkałem tam określony czas, po czym wyjechałem stamtąd, a Statkiewicz kontynuowała tam pracę. Później, jesienią 1931 roku przyjechała stamtąd do Krzemieńczuka. Statkiewicz mi bardzo ufała i wiele mi o sobie opowiadała, o tym, że miała 5 mężów o nazwiskach: Budnikow, Lebiediewskij, Puzyriow i często zmieniała swoje nazwiska. 65

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL Około lutego, lub na początku marca 1931 roku Statkiewicz wyjechała do Charkowa, gdzie przebywała 3-4 dni. Po przyjeździe z powrotem do Krzemieńczuka opowiadała mi, że pojechała do Charkowa specjalnie do polskiego konsulatu. Opowiedziała mi, że na początku przyjął ją asystent polskiego konsula lub sekretarz. Wypytywał jakie są nastroje w Krzemieńczuku, jak żyją mieszkańcy. Opowiedziała konsulowi, że kościół w Krzemieńczuku zamknęli, zaplombowali, bardzo ciężko się żyje, naród głoduje. Płakała tam i jednocześnie prosiła i prawo do wyjazdu do Polski dla siebie i swojego brata Grigorija. W czasie tych rozmów w konsulacie Statkiewicz ze wskazanymi wyżej osobami, wyszedł sam konsul polski, który wysłuchał ją uważnie a jego asystent lub sekretarz poinformował go, że ona nazywa się Statkiewicz. Konsul powiedział Statkiewicz, że to nic strasznego, trzeba przecierpieć, oni to wszystko dobrze wiedzą. Więcej o wizycie w konsulacie nic mi nie powiedziała. W konsulacie ten, z którym rozmawiała dał jej dwie ulotki o zasadach przyjęcia polskiego obywatelstwa, i kto ma prawo wyjechać do Polski. Po przyjeździe w Krzemieńczuk opowiedziała to Silce Bolesławowi, Nizie Stanisławowi Francewiczowi i innym. O wszystkim opowiadałem w GPU – towarzyszowi Nazarowowi. 4 lipca tego roku pojechałem ze Statkiewicz do Rostowa-Jarosławskiego na zakupy. Zatrzymała się w hotelu „Rostow”, zajęła osobny pokój nr 9. Ja mieszkałem w hotelu we wspólnym pokoju. Następnego dnia ja z zakupami wyjechałem, a ona została. Statkiewicz często była w rozjazdach, jak mi wiadomo, ponieważ jeździła i spekulowała (tu: odsprzedawała drożej kupione taniej towary – red.). W krzemieńczuckim kościele była pierwszą aktywistką, zbierała podpisy, aby kościoła nie zamykano. Więcej nic o niej nie wiem. Kiedy mieszkaliśmy w Machaczkale, zeznawałem tam w GPU, ale nie tak często, ponieważ warunki nie pozwalały, i nie miałem tam takich kontaktów jak w Krzemieńczuku. W kościele nie zauważyłem żadnej antysowieckiej działalności ani agitacji ze strony kogokolwiek. Więcej w tej sprawie nie mam nic do dodania.” 66

Decyzją Kolegium Specjalnego NKWD ZSRR z dnia 15 grudnia 1937 roku Kuklewski Stanisław Pawłowicz został skazany na rozstrzelanie, wyrok został wykonany 25 grudnia 1937 roku. Z zeznań samego Kuklewskiego z dnia 7 grudnia 1937 roku wynika, że „około 1922 roku poznał Jeremiejewą-Hauser Mariannę Romanowną, mieszkającą w Krzemieńczuku, narodowości polskiej, która utrzymywała ścisłe kontakty w polskimi księżmi. Z Jeremiejewą spotykałem się czasem w kościele lub na bazarze itp. Podczas spotkań Jeremiejewa interesowała się nastrojami chłopów, życiem polskiej społeczności religijnej i jej działalności. Ponieważ w tym czasie pracowałem na bazarze, często rozmawiałem z chłopami, którzy przyjeżdżali na bazar, i mówili o niezadowoleniu z władzy sowieckiej, przekazywałem to Jeremiejewej, a ona, jak zrozumiałem, przekazywała te dane polskiemu wywiadowi. W 1931 roku otrzymałem zadanie od Racza, będącego agentem polskiego wywiadu i zebrałem informacje o moralno-politycznych nastrojach Polaków w Krzemieńczuku, te informacje przekazałem Statkiewicz Anieli, a ona odwiozła je do Charkowa, do polskiego konsula, do którego Statkiewicz jeździła w sprawach kościoła. W 1933 roku na kilka miesięcy pojechałem do Mariupola, do swojej córki Miny, która pracowała jako technik w fabryce „Azowstal” i tam w rozmowach z córką i po osobistych obserwacjach, zebrałem dane o fabryce, produkcji i nastrojach robotników. Po przyjeździe do Krzemieńczuka te informacje przekazałem Godlewskiemu, który również, najprawdopodobniej, przekazał je polskim organom wywiadowczym.” Zgodnie z aktem oskarżenia Kuklewski został uznany za winnego dokonanych przestępstw z art. 54-6 KK ZSRR przez to że on „mieszkając w Krzemieńczuku zajmował się działalnością szpiegowską na korzyść burżuazyjnej Polski”. Sprawa Kuklewskiego S. P. nie była ponownie rozpatrywana, chociaż w dokumentach o proteście Statkiewicz A.A. z 1972 roku chodzi o to, że dowodów na przynależność Kuklewskiego S. P do polskiego wywiadu nie znaleziono. 67

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL

uczyński Adolf Nikołajewicz urodził się 10 marca 1900 roku we wsi Łowkowce w guberni kurlandzkiej w Polsce (w momencie urodzenia to była Rosja, w momencie aresztowania – Łotwa - red.). Do czasu aresztu mieszkał w Hadziaczu przy ulicy Starokuznieckiej 35. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako załadunkowy na stacji Hadziacz. Rodzina: żona Uliana Prokofijewna ur. 1904 roku, córka Milania Adolfowna ur. 1921 roku, synowie Wiktor Adolfowicz ur. 1930 roku, Anatolij Adolfowicz ur. 1932 roku. Aresztowany 14 grudnia 1937 roku przez Oddział Drogowo-Transportowy UBP NKWD stacji Krzemieńczuk za to, że był uczestnikiem organizacji dywersyjnej, na czele której stał polski agent Tarazewicz. Oskarżony był z art. 54-1 pkt. a KK USRR. Pozostawał w romnieńskim więzieniu. Na przesłuchaniach Kuczyńskiego A. N. oskarżano o to, że w czasie swojej pracy na stacji Hadziacz prowadził kontrrewolucyjną nacjonalistyczną propagandę przeciw ZSRR dla Polski, a do tego w latach 1935-1937 utrzymywał kontakt z innymi szpiegami, takimi jak Makluda F. I. i Ganusowska J. S.. W oskarżeniu chodzi również o to, że będąc w areszcie Kuczyński wyrażał swoje niezadowolenie pod adresem Stalina, w śledztwie przypisano mu również kontakt szpiegowski z siostrą, która mieszkała w Polsce. Podstawą do uznania go winnym stały się zeznania Makludy F. I. pochodzące z niewskazanego źródła. 2 marca 1938 roku Kuczyńskiego A. N. rozstrzelano. W 1966 roku na wniosek córki Kuczyńskiego A. N. jego sprawa była odesłana do powtórnego rozpatrzenia, w wyniku czego został zrehabilitowany z braku dowodów w sprawie.

isiak Wojciech Stanisławowicz urodził się w 1904 roku we wsi Miatkowce w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Rubanowka w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował w kołchozie „Czerwonyj żowteń” (“Czerwony październik” - red.) jako rolnik. Znajdował się na liście rezerwy 68

maszewskiej rejonowejkomendy uzupełnień. Rodzina: żona Lisiak Aniela Iwanowna urodzona w 1914 roku, syn Lisiak Stanisław Wojciechowicz, urodzony w 1931 roku. Aresztowany przez maszewski rejonowy oddział NKWD 25 grudnia 1937 roku z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w połtawskim areszcie śledczym. Podczas przeszukania u oskarżonego znaleziono książeczkę wojskową i zaświadczenie o zdaniu paszportu. Przesłuchanie Lisiaka S. W. odbyło się w dniu jego aresztowania 25 grudnia 1937 roku, przesłuchanie prowadził Tertysznyj. Tekst protokołu przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „Pytanie: Śledczy posiada informację, że rozprzestrzenialiście plotki kontrrewolucyjne o wojnie, wypowiadaliście oszczerstwa pod adresem władzy sowieckiej i wzywaliście do organizowania pomocy faszystom w przypadku wojny. Czy przyznajecie się do winy? Odpowiedź: Przyznaję się do tego, że wypowiadałem oszczerstwa i wzywałem kołchoźników do organizowania pomocy faszystom w przypadku wojny. Pytanie: Śledczy posiada informacje, że w sposób terrorystyczny wypowiadaliście się w stosunku do wodzów partii i władzy sowieckiej, czy przyznajecie się do winy? Odpowiedź: Przyznaję się w pełni do winy, że wypowiadałem się w sposób terrorystyczny o wodzach partii i władzy sowieckiej. Pytanie: Śledczy posiada informacje, że prowadziliście kontrrewolucyjną agitację, wzywając kołchoźników do nie podpisywania się na pożyczkę państwową. Czy przyznajecie się do winy? Odpowiedź: Nie przyznaję się do winy, że prowadziłem kontrrewolucyjną agitację, wzywając kołchoźników do niepodpisywania się na pożyczkę państwową.” 11 lutego 1938 roku w sprawie Lisiaka Stanisława Wojciechowicza Specjalne Kolegium przy NKWD ZSRR skazało oskarżonego na podstawie art. 54-10 cz. 1 na 10 lat w obozie pracy przymusowej. W 1947 roku został uwolniony i skierowany do pracy do sowchozu Tawrowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. W 1952 roku przeprowadził się do wsi Mackowice w rejonie krasiłowskim w obwodzie chmielnickim. Po długiej chorobie zmarł w 1960 roku. 69

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL W 1963 roku jego syn zwrócił się z prośbą o rehabilitację ojca, sprawa została rozpatrzona ponownie i zdecydowano, że Lisiak S. W. został skazany na podstawie niesprawdzonych danych. W związku z tym 12 grudnia 1963 roku Prezydium Połtawskiego Sądu Obwodowego zrehabilitowało go.

Łukaszewski

Michaił Francewicz urodził się w

1895 roku we wsi Grichiwka w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania przebywał we wsi Wozdwiżenka we flerowskiej radzie wiejskiej w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował w kołchozie „Bolszewik”. Rodzina: żona Łukaszewska Maria Iwanowna, córki Stanisława Stanisławowna ur. 1919 roku, Teodora Michajłowna ur. 1924 roku, Maria Michajłowna ur. 1924 roku, Helena Michajłowna ur. 1931 roku, Alicja Michajłowna ur. 1935 roku. Aresztowany w październiku 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za uczestnictwo w kontrrewolucyjnej organizacji POW i prowadzenie aktywnej kontrrewolucyjnej nacjonalistycznej działalności i działalności wywiadowczej z art. 54-6, 54-10 cz. 1 KK USRR . W sprawie oskarżeni byli również Adamowski F. G. i Budriński I. M.. Skazany przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 2 listopada 1937 roku.

Łukasik

Michaił Michajłowicz urodził się w 1890

roku we wsi Greczany w rejonie proskurowskim, obwodzie winnickim, do czasu aresztowania mieszkał we wsi /nieczytelne/ w rejonie karłowskim przy ulicy Szewczenki. Niewykształcony. Pracował jako robotnik w karłowskiej fabryce budowy maszyn. Wypisany z rejestru wojskowego ze względy na wiek. Rodzina: żona Wiktoria Andriejewna, córki Fila (Filipina)18 lat, Lida 13 lat, Albina 11 lat, /nieczytelne/ 1 rok. 70

Zgodnie z wypisem z kopii protokołu NKWD ZSRR i prokuratora nr 875 z dnia 1 lutego 1938 roku Łukasika M. M. skazano na rozstrzelanie. W 1965 roku żona oskarżonego Łukasik Wiktoria Andriejewna złożyła wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy jej męża, na skutek czego 23 stycznia 1965 roku Kolegium Sądowe Sądu Najwyższego USRR odwołało decyzję z 1 lutego 1938 roku co do Łukasika (Łukatika) Michajła Michajłowicza, pracującego jako robotnik niekwalifikowany w karłowskiej fabryce budowy maszyn, a sprawę zamknięto ze względu na brak znamion przestępstwa. Łukasik M. M. został w tej sprawie zrehabilitowany.

ysiak Wojciech Michajłowicz urodził się w 1895 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Starickowka w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny kułaków. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie im. Kalinina. Rodzina: żona Ewa Ławrientijewna 1897 rok (aresztowana w 1937 roku), córka Karolina 1922 rok. Aresztowany w sierpniu 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za działalność kontrrewolucyjną przeciw władzy sowieckiej (art. 54-10 cz. 1 KK USRR). W oskarżeniu przedstawione są daty, kiedy Łysiak W. M. wypowiadał się przeciw władzy sowieckiej. W marcu 1936 roku burzył dyscyplinę wśród kołchoźników i mówił: „wlazły ludziom za skórę te kołchozy, ale nic to, naród szybko się obudzi i porzuci kołchozy, przecież u nas w strefie przygranicznej nie ma kołchozów i narodowi żyje się dobrze...”, w marcu 1937 roku wypowiadał się: „przyjdzie do was antychryst, przez którego zbłądziliście, staliście się niewolnikami, komuniści z was się znęcają, co chcą to robią, a wy powinniście się modlić i prosić Polskę, która może was uratować przed niewolnictwem...”. Na podstawie tych informacji w listopadzie 1937 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Łysiaka W. M. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 13 listopada 1937 roku. 71

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL

azurik Wojciech Wojciechowicz urodził się w 1880 roku we wsi Greczany w rejonie proskurowskim w obwodzie chmielnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Andriejewska w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował jako pasterz bydła w kołchozie imienia Stalina. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Wypisany z listy rezerwy w komisji uzupełnień wojskowych ze względu na wiek. Został osądzony w 1936 roku za kradzież zboża oraz mienia kołchozowego i skazany na dwa lata, ale wyrok został zamieniony na 6 miesięcy przymusowych robót. Rodzina: żona Jekaterina Demjanowna, urodzona w 1883 roku, synowie: Iosif ur. 1905 r., Michaił ur. 1922 roku, córki: Ludwina ur. 1912 roku, Wiktoria ur. 1914 roku, Staśka ur. 1920 roku, synowa Teofilia Wojciechowna ur. 1912 roku, wnuki: Zojka ur. 1937 roku, Adolf ur. 1937 roku. Aresztowany został 29 sierpnia 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w areszcie śledczym w Połtawie. Przesłuchanie oskarżonego odbyło się, zgodnie z protokołem przesłuchania, aż 27 października 1937 roku. Tekst protokołu przesłuchania został przedstawiony poniżej. „PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że prowadziliście agitację, skierowaną przeciw jesiennej kampanii żniwnej i prowadziliście wrogie działania wśród kołchoźników. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy w sprawie agitacji przeciw jesiennej kampanii wśród kołchoźników. PYTANIE: Śledczy posiada informację, że prowadziliście agitację kontrrewolucyjną przeciwko pożyczce państwowej, mówiliście: „Dokąd władza sowiecka prowadzić będzie zapisy na pożyczkę i dokąd będzie z nas zdzierać /nieczytelne/”. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy w sprawie agitacji przeciwko pożyczce państwowej. PYTANIE: Śledczy posiada informację, że prowadziliście agitację przeciw wykonaniu norm stachanowskich, która mówiła o zwięk72

szeniu o 50% wprowadzonych norm. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy w sprawie prowadzenia agitacji przeciwko wypełnieniu norm. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że oczernialiście wodzów partii i władzę sowiecką, nazywaliście Stalina niecenzuralnymi słowami, mówiąc: „dał prawo komunistom antychrystom, którzy uciskali ukraiński naród”. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się, ze oczerniałem władze partii i rządu sowieckiego i w pozostałych oskarżeniach. PYTANIE: Śledczy posiada informację, że wychwalaliście Polskę, mówiąc „w Polsce nie ma kołchozów, i naród o wiele lepiej żyje i nie męczy się tak jak u was w kołchozie przy władzy sowieckiej”. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Przyznaję się do winy, że wychwalałem Polskę i oczerniałem władze sowieckie. 13 listopada 1937 roku Mazurika Wojciecha Wojciechowicza Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 20 listopada 1937 roku. W 1962 roku powtórnie otwarto sprawę i odesłano do ponownego rozpatrzenia. Kolegium Sądowe Sądu Najwyższego USRR 20 kwietnia 1963 roku zrehabilitowało Mazurika W. W. w związku z brakiem znamion przestępstwa.

akariewicz Siemion Iwanowicz urodził się w 1907 roku we wsi Zubry w rejonie goleńskim guberni grodzieńskiej w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Staryje Sanżary w rejonie nowosanżarskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Niepiśmienny. Bezpartyjny. Pracował w połtawskiej fabryce „Metal” jako woźniczy. W 1926 roku był sądzony za chuligaństwo, skazany na 2 lata więzienia. Rodzina: żona Ksenia Pawłowna 27 lat, gospodyni domowa, córka Maria Siemionowna 10 lat, synowie Wasilij Siemionowicz 6 lat, Nikołaj Siemionowicz 1,2 roku. Aresztowany 20 lutego 1938 roku przez nowosanżarski rejonowy od73

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL dział NKWD, z art. 54-6 KK UCRR (prowadził wśród kołchoźników kontrrewolucyjną działalność skierowaną na dyskredytację ustroju sowieckiego). Utrzymywany w więzieniu połtawskim. Zgodnie z aktami sprawy Makariewicz S. I. był oskarżany o to, że regularnie odwiedzał polski konsulat w Charkowie i interesował się informacjami o przemyśle i jednostkach wojskowych, znajdujących się w Połtawie i Łubniach, a także nastawieniem ludności do władzy sowieckiej. W toku śledztwa ustalono, że w 1936 roku Makariewicz S. I. faktycznie odwiedzał konsulat w celu otrzymania wizy na wyjazd z ZSRR. Do tego faktu śledczy przypisał rzekome zeznania świadków, którzy twierdzili, że tam zwerbowali go do szpiegostwa dla Polski. W oskarżeniu znajdował się spis informacji, które zdążył przekazać polskiemu wywiadowi od 1936 roku do momentu aresztowania: „1. O ilości i usytuowaniu jednostek wojskowych w Połtawie i Łubniach, o ilości lotnisk, ilości i typach samolotów, znajdujących się na tych lotniskach. 2. O ilości wojskowych fabryk i fabryk, które mogą być przystosowane do produkcji sprzętu wojskowego w czasie wojny, położonych na terenie obwodu połtawskiego 3. O ilości wytwarzanej przez te fabryki produkcji oraz informacje o fabryce „Metal”. 4. O nastrojach ludności”. Został skazany przez Sąd Trójki 4 kwietnia 1939 roku na 10 lat obozu pracy przymusowej, zmarł 28 stycznia 1944 roku. Na wniosek swojej córki Dobrowolskiej Marii Siemionowny w 1989 roku został zrehabilitowany.

alisow Stanisław Pietrowicz urodził się w 1896 roku w Biłgoraju w guberni lubelskiej w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał w m. Chorou w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Wpisany na listę rezerwy rejonowej komisji uzupełnień wojskowych . Rodzina: żona Malisowa Jekaterina Jefimowna, córka Jelizawieta 12 lat. Został aresztowany 17 kwietnia 1938 roku przez chorolski rejonowy oddział NKWD, z art. 54-10 cz. 1, 54-2 KK USRR. Oskarżony pozostawał w więzieniu łubieńskim. Przesłuchanie oskarżonego odbyło się 28 czerwca 1938 roku. Tekst przesłuchania znajduje się poniżej. 74

„PYTANIE: Jesteście oskarżeni o uczestnictwo w kontrrewolu-

cyjnej wojskowej organizacji partyzanckiej, istniejącej w mieście Chorolu. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy ponieważ w żadnej kontrrewolucyjnej organizacji nie uczestniczyłem. PYTANIE: Mówicie nieprawdę. Śledczemu dobrze znana jest wasza kontrrewolucyjna działalność. Chcemy prawdziwych zeznań w kwestii zadanego pytania. ODPOWIEDŹ: Jeszcze raz powtarzam, że w żadnych kontrrewolucyjnych organizacjach nie uczestniczyłem. PYTANIE: Zostaliście zwerbowani do kontrrewolucyjnej powstańczej organizacji wojskowej przez Iwanczenkę Iwana Dmitrijewicza. Czy potwierdzacie to? ODPOWIEDŹ: Kategorycznie odrzucam to, ponieważ Iwanczenko nigdy mnie nie werbował i nawet słowem nie wspomniał o tym. PYTANIE: Odczytuję zeznanie oskarżonego Iwanczenko I. D., który mówi, że werbowanie odbywało się w takich okolicznościach. „...po jakimś czasie w 1936 roku, zebrawszy się w jadłodajni, byli partyzanci Malisow Stanisław, Bibik Grigorij, Cyba Karp, Korolenko Aleksiej i Kowalczuk Stepan, w rozmowach wypowiadali niezadowolenie z działań władzy sowieckiej, uważali się za obrażonych przez władzę sowiecką, ponieważ pozbawiła ich wszystkich przywilejów i nie dała byłym partyzantom pracy; mówili, że kiedyś walczyliśmy o władzę sowiecką, a teraz trzeba będzie walczyć przeciw władzy sowieckiej. Poinformowałem obecnych, że w rejonie chorolskim takich samych niezadowolonych z władzy sowieckiej jest już wielu, i mamy organizację, składającą się z osób niezadowolonych z władzy sowieckiej, która to w odpowiednim momencie rozpocznie z nią walkę. Zaproponowałem przystąpienie do członkostwa w kontrrewolucyjnej organizacji powstańczej. Malisow, Bibik, Korolenko, Kowalczuk, dali z góry swoją zgodę. Czy potwierdzacie to, co zostało przeczytane? ODPOWIEDŹ: Kategorycznie zaprzeczam, to nigdy nie zaszło.” Malisowa S. P. przesłuchiwano jeszcze kilka razy. Drugie, dodat75

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL kowe przesłuchanie przeprowadzono 9 marca 1939 roku. Tekst protokołu przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „PYTANIE: Czy zamierzacie opowiedzieć cała prawdę śledczemu o swojej antysowieckiej działalności? ODPOWIEDŹ: Żadnej antysowieckiej działalności nie prowadziłem, dlatego nie mam o czym opowiadać. PYTANIE: W ciągu kilku lat opowiadaliście antysowieckie kawały, nastawialiście ludzi przeciw partii i władzy sowieckiej, czy przyznajecie się do tego? ODPOWIEDŹ: Żadnych antysowieckich kawałów nie opowiadałem, nie przyznaję się do winy. PYTANIE: /nieczytelne/ ODPOWIEDŹ: Niczego takiego z mojej strony nie było i nie przyznaję się do winy. PYTANIE: W czym przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy.” Podobne przesłuchanie odbyło się po dwóch dniach, 11 marca 1939 roku. 10 maja 1939 roku Malisow S. P. został osądzony z art. 54-10 cz. 1, i skazany na pozbawienie wolności na 7 lat z odbywaniem kary w oddalonych rejonach kraju, oraz na pozbawienie praw publicznych na 3 lata. Malisow S. P. złożył protest i 21 listopada 1939 roku Sąd Najwyższy USRR postanowił zamknąć jego sprawę i uwolnić do z aresztu.

M atkowski Fiodor Iwanow urodził się w 1895 roku

w Matkowie turkowskiego powiatu, Polska, do czasu aresztowania mieszkał w Połtawie, ulica Komuny Paryskiej nr 23. Narodowość polska, obywatel ZSRR. Pochodził z biednego chłopstwa. Zdobył zawód szewca. Wykształcenie podstawowe. Bezpartyjny. Rodzina: żona N. W. Marczenko, mieszkała w Połtawie. Służył w armii austriackiej jako szeregowy od 1914 do 1916 roku. Zgodnie z decyzją, wydaną przez 3 wydział 3 oddziału UGB NKWD USRR w Kijowie z dnia 8 lutego 1938 roku Matkowskiego Fiodora Iwano76

wicza oskarżono z art. 54-6 cz. 1 KK USRR i w charakterze kary wysłano go poza granice ZSRR.

isiluk Wasilij Nikołajewicz urodził się 19 marca 1903 roku we wsi Mizowo w powiecie kowelskim w guberni wołyńskiej w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Kustołowo-Suchodołka w rejonie nowosanżarskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny biednych chłopów. Słabo piśmienny. Członek KP(b)U do 1937 roku, wykluczony. Pracował jako przewodniczący kołchozu „Zgoda”. Rodzina: żona Misiluk Miłaszka Kondratowna, syn Fiodor Wasiliewicz 12 lat, córki Katerina Wasiliewna, Lina Wasiliewna 5 miesięcy. Aresztowany 10 stycznia 1938 roku przez nowosanżarski rejonowy oddział NKWD z art. 54-6, 54-7 KK USRR. Misiluka W. N. oskarżano o to, że prowadził działalność szpiegowską dla Polski i przeprowadzał szkodnicze akcje w kołchozie. Na przesłuchaniu z dnia 10 stycznia 1938 roku Misiliuk W. N. zeznaje, że : „będąc członkiem KP udało mi się otrzymać kierownicze stanowisko w kołchozie „Zgoda”, gdzie pracowałem na stanowisku przewodniczącego kołchozu. Pracując na tym stanowisku, zacząłem prowadzić akcje sabotażowe w celu osłabienia mocy kołchozu a tym samym przynieść szkodę władzy sowieckiej. W ten sposób udało mi się przeszkodzić w walce ze szkodnikiem wołkiem zbożowym, organizując popijawę w kołchozie, w jakości akonta wydając kołchoźnikom wódkę zamiast ziarna. .. Także w sposób szkodniczy prowadziłem stertowanie zboża, opóźniając prace, w wyniku czego ziarno się osypało i zbiory się zmniejszyły. Oprócz tego, w kołchozie zupełnie brak było dyscypliny. Za powyższą szkodliwą robotę wykluczono mnie z szeregów WKP(b). Moja nienawiść do władzy sowieckiej jeszcze bardziej wzrosła po aresztowaniu mojego brata Misiluka Grigorija, po czym zacząłem różnym osobom w kołchozie mówić o swoich kontrrewolucyjnych poglądach, ale bezpośredniej agitacji wśród kołchoźników nie prowadziłem. Mówiłem kołchoźnikom, że w Polsce żyje się lepiej niż w ZSRR, chłopstwo żyje tam 77

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL lepiej, niż przy władzy sowieckiej. Poszerzałem również plotki o tym, że wkrótce będzie wojna z Polską i że Polska zwycięży Związek Radziecki, ponieważ jest silniejsza niż sowieckie państwo.” Zgodnie z tymi materiałami, Misiluka W. N. Sąd Trójki UNKWD obwodu połtawskiego skazał na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 22 września 1938 roku. W 1976 roku zrehabilitowano go z powodu braku dowodów w sprawie.

N aumczyk Iwan Stiepanowicz urodził się 15 mar-

ca 1911 roku we wsi Zawidczyca w gminie choińskiej pinskiego powiatu w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Czerkaszczany w rejonie kamyszniańskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie „Nowyj szlach” („Nowy szlak” - red.). Rodzina: żona Maria Jakowlewna, syn Grigorij 2 lata. Aresztowany 12 kwietnia 1938 roku przez kamyszniański rejonowy oddział NKWD za szpiegostwo na rzecz Polski, z art. 54-6 KK USRR. Pozostawał w areszcie łubieńskim. Pierwsze przesłuchanie przeprowadzone zostało dopiero po dwóch miesiącach i datowane jest na 28 czerwca. W czasie przesłuchania Naumczyk I. S. przyznał się, że prowadził działalność kontrrewolucyjną na rzecz Polski: „ przyznaję się do kontrrewolucyjnej działalności szpiegowskiej, którą prowadziłem w ciągu szeregu lat na terytorium ZSRR na rzecz faszystowskiej Polski, realizując zadania dla polskiego wywiadu, do którego zwerbowano mnie w 1931 roku. Do działalności szpiegowskiej zwerbował mnie mój brat rodzony Naumczyk Nikołaj Stiepanowicz w następujących okolicznościach. W maju 1931 roku w mojej chacie we wsi Czerkaszczany osobiście mój brat mi powiedział, że on jest agentem polskiego wywiadu.i może posprzyjać żeby polski konsulat w Charkowie wydał mi zezwolenie na wyjazd do Polski, ale pod warunkiem że zostanę agentem polskiego wywiadu; zgodziłem się zostać agentem i szpiegować na rzecz Polski, podpisując oświadczenie. W czasie tego przesłuchania Naumczyk I. S. wymienił nazwiska ludzi, którzy rzekomo tak jak i on pracowali dla polskiego wywiadu: „Ze słów Naumczyka Nikołaja wiem, że zostali zwerbowani jako agenci polskiego wywiadu: 78

Bondarow Siergiej Iwanowicz, Polak, mieszka we wsi Mokrii, aresztowany; Wisowik Iosif Iosifowicz, Polak, mieszka we wsi Czerkaszczany , aresztowany; Naumczyk Fiodor Stiepanowicz, mój brat, aresztowany.” Opierając się na tym zeznaniu Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 6 października 1938 roku skazało Naumczyka I. S. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 11 października 1938 roku. W 1966 roku został pośmiertnie zrehabilitowany ze względu na brak znamion przestępstwa.

N aumczyk

Fiodor Stiepanowicz urodził się 10

stycznia 1914 roku we wsi Zawidczyca, w powiecie choińskim w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Czerkaszczany w kamyszniańskim rejonie w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie „Nowyj szlach”. Rodzina: żona Akulina Jakowlewna, syn Iwan 2 lata, córka Eudokia 2 lata. Aresztowany 12 kwietnia 1938 roku przez kamyszniański rejonowy oddział NKWD za szpiegostwo na rzecz Polski art. 54-6 KK USRR. Pozostawał w więzieniu łubieńskim. Oskarżenie zbudowane jest na zeznaniach Naumczyka F. S., który w czasie przesłuchania przyznał się do winy, że szpiegował na rzecz Polski: „ W 1926 roku mieszkałem razem z ojcem który prowadził korespondencję z polskim konsulem w Charkowie, mój ojciec – Stiepan osobiście jeździł do Charkowa, był u konsula, którego prosił o wydanie pozwolenia na wjazd do Polski. Po odwiedzeniu przez ojca konsula, ten ostatni nadesłsał list przez oddział pocztowy wsi Czerkaszczany na imię ojca, w którym to liście prosił, aby ojciec go odwiedził po raz drugi, oraz wymagał informacji o związkach rodzinnych między nami, dobrze pamiętam, że ojciec drugi raz nie pojechał do konsula, a do konsula pojechał mój brat, Nikołaj Po śmierci ojca w 1931 roku wyjazd z ZSRR do Polski cały czas odwlekał mój starszy brat Nikołaj... W 1931 roku zostałem zwerbowany do działalności szpiegowskiej na rzecz Polski przez swojego rodzonego brata Naumczyka Nikołaja Stiepanowicza w następujących okolicznościach. Podczas rozmowy ze swoim bratem w mojej chacie we wsi Czerkaszczany, osobiście mi Nikołaj powiedział, że ma ścisły kontakt z polskim konsulatem w Charkowie i jest agentem pol79

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL skiego wywiadu, dodał, że konsul wymagał, abym wyraził zgodę na pozostanie agentem polskiego wywiadu, wtedy wyda mi przepustkę na wyjazd do Polski, dałem swoją zgodę na zostanie agentem i prowadziłem działalność szpiegowską na rzecz Polski, w czym dałem mu oświadczenie. Po moim zwerbowaniu Nikołaj dał mi wskazówki, bym zbierał informacje o nastrojach wśród ludności, szczególnie o politycznych reakcjach wśród kołchozowej młodzieży i przekazywać je osobiście Nikołajowi. Zajmowałem się zbieraniem informacji szpiegowskich o nastrojach politycznych mas i młodzieży kołchozowej, które przekazywałem swojemu bratu Nikołajowi, a ten przekazywał je konsulowi w Charkowie.” Interesujący fakt stanowi to, że w ciągu dwóch miesięcy po aresztowaniu żadnych działań śledczych w stosunku do aresztowanego nie prowadzono, a przesłuchanie datowane jest dopiero na czerwiec. Na podstawie zeznań Naumczyka F. S. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało 6 października 1938 roku na śmierć przez rozstrzelanie. W aktach sprawy są nieścisłości, znajduje się również dokument świadczący o tym, że zamiast rozstrzelania Naumczyk F. S. otrzymał 10 lat pozbawienia wolności w obozie pracy przymusowej. Zmarł 27 lutego 1944 roku na raka przewodu pokarmowego, a nie był rozstrzelany 11 października 1938 roku tak jak to widnieje w informacji o wykonaniu wyroku. W 1966 roku został zrehabilitowany ze względu na brak znamion przestępstwa.

N iewidłowski

Edward Wikientiewicz urodził

się w 1913 roku we wsi Wierborodińce w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie imienia Stalina. W 1936 roku został przesiedlony ze strefy przygranicznej. Rodzina: żona Jadwiga Josifowna ur. 1914 roku (aresztowana w 1937 roku), synowie Anatolij ur. 1932 roku, Władimir ur. 1936 roku. Aresztowany w sierpniu 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za to, że był członkiem organizacji kontrrewolucyjnej POW i prowadził aktywną kontrrewolucyjną działalność nacjonalistyczną i wywia80

dowczą na rzecz Polski (art. 54-6, 54-10 cz. 1 KK USRR). W oskarżeniach nie przyznawał się do winy, ale jakoby potwierdził, że wiedział o istnieniu nacjonalistycznej organizacji wśród polskiej ludności. Oskarżenie opiera się na zeznaniach Kozieradzkiego S. W sprawie był oskarżony razem z Adamowskim F. G. i innymi. Skazany przez Kolegium Specjalne NKWD na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok wykonano w październiku 1937 roku.

N usenbaum

Dawid Mojsiejewicz urodził się 13

września 1914 roku w Warszawie, w momencie aresztowania mieszkał w Połtawie na ulicy Frunze 4. Narodowośi żydowskiej, były polski obywatel. Z zawodu zecer, nie miał pracy w momencie aresztowania. Wykształcenie średnie. Służył w polskiej armii od 1936 do 1938 roku. Zmobilizowany w sierpniu 1939 roku w związku z początkiem wojny polsko-niemieckiej. W latach 1934 i 1935 był aresztowany przez polską policję za udział w strajkach, przebywał w areszcie około 30 godzin. Rodzina: w ZSRR nie miał rodziny, rodzina znajdowała się w Warszawie: ojciec zmarł, matka Perla – 62 lata, siostry Bronia – 38 lat, Hinda – 24 lata, bracia Szlomo – 30 lat, Izrail – 40 lat, żona Bluma 23 lata. 4 kwietnia 1940 roku Nusenbaum D. M. został aresztowany przez połtawskie UNKWD i znajdował się w areszcie wewnętrznym UNKWD. Zgodnie z wypisem z protokołu Kolegium Specjalnego przy Komisarzu Ludowym Spraw Wewnętrznych ZSRR z dnia 25 stycznia 1941 roku Nusenbauma Dawida Mojsiejewicza skazano na pięć lat obozu pracy przymusowej, od 4 kwietnia 1940 roku, za agitację antysowiecką.

Oleszczak Franc Martynowicz urodził się w 1889

roku w Gorczy w łaskim powiecie guberni piotrkowskiej w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał na stacji Romodan w rejonie mirgorodzkim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny chłopskiej. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako elektromonter na elektrowni Romo81

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL dan. Rodzina: żona Nadieżda, ur. 1902 roku, syn Stanisław 9 lat. Został aresztowany 20 marca 1938 roku przez współpracowników NKWD z Połtawy, na podstawie art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w areszcie w więzieniu połtawskim. Podczas przeszukania znaleziono u niego dowód i legitymację. Podstawą oskarżenia i aresztowania Oleszczaka F. M. stały się zeznania świadka, który jakoby słyszał, że mówił robotnikom, że „...w ZSRR nigdy nie będzie chleba, ponieważ partia i rząd wprowadzili kolektywizację, która nie zapewni swoim obywatelom chleba”. Oleszczakowi zarzucano „rozmowy na temat pochwały życia i porządków w krajach faszystowskich”. Jeszcze jednym punktem oskarżenia była korespondencja z krewnymi, mieszkającymi w Polsce, jeśli chodzi o ten punkt Oleszczak przyznawał się do winy, wskazując, że odsyłał listy do 1934 roku. Wszystkie pozostałe punkty oskarżenia odrzucał i nie przyznawał się do winy. 24 czerwca 1938 roku w sprawie Kolegium Specjalne NKWD ZSRR wydało wyrok - 10 lat w przymusowym obozie pracy. W 1958 roku sprawa była ponownie rozpatrywana w związku z wnioskiem syna Oleszczaka F. M.. 3 października prezydium połtawskiego sądu obwodowego postanowiło odwołać wyrok z 24 czerwca 1938 roku, a sprawę zakończyć w związku z brakiem dowodów oskarżenia.

żarowski Siemion Stiepanowicz urodził się 2 lutego 1898 roku w Briańsku w bielskim rejonie w obwodzie grodzieńskim (dzisiejszy Brańsk, Polska – red.). Do czasu aresztowania mieszkał w rejonie krzemieńczuckim w taburiszczańskiej kopalni granitu. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. W 1914 roku ukończył wyższą szkołę miejską, w 1918 roku ukończył homelskie technikum o specjalizacji technik budowlany. Pracował jako technik górniczy w piesczańskiej kopalni granitu, a później jako kierownik kopalni we wsi Taburiszcze w rejonie krzemieńczuckim w obwodzie połtawskim. Rodzina: żona Maria Grigoriewna ur. 1901 roku. Aresztowany 28 grudnia 1937 roku przez krzemieńczucki rejonowy oddział NKWD za szpiegostwo i działalność kontrrewolucyjną z art. 54-6, 5410 cz. 1. Wszystkie dokumenty w sprawie Ożarowskiego S. S. datowane są 82

na 1965 rok, ponieważ wszystkie wcześniejsze dokumenty zostały zagubione. Dlatego też przy powtórnym śledztwie w związku z rehabilitacją Ożarowskiego S. S. które rozpoczęto w 1965 roku, wydarzenia odtwarzano na podstawie zeznań samego wnioskodawcy, a także archiwalnym zeznaniom Cywińskiego B. I. w sprawie którego figuruje nazwisko Ożarowskiego S. S.. Prawdopodobnie Ożarowskiego S. S. aresztowano w związku z masowymi aresztami w 1937 roku uczestników tak zwanej grupy POW, która prowadziła działalność kontrrewolucyjną przeciw władzy sowieckiej i zajmowała się szpiegostwem na rzecz Polski. W zeznaniach Cywińskiego B. I. wskazano, że w „Krzemieńczuku jest aktywny agent polskiego wywiadu Ożarowski, kierownik kachnowskiej kopalni”. Opierając się na tych zeznaniach Sąd Trójki w lutym 1938 roku skazał Ożarowskiego na 10 lat pozbawienia wolności w obozie pracy przymusowej, skierowany został do obozu wschodnio-uralskiego, gdzie przebywał do grudnia 1947 roku, po czym wrócił do Krzemieńczuka, gdzie leczył uraz ręki i ogólną dystrofię. W 1965 roku został zrehabilitowany.

ajuk Piotr Iwanowicz urodził się w 1903 (1893) roku we wsi Maszkowce w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Rubanowka w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Niepiśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie im. XVI zjazdu partyjnego. Wykluczony z kołchozu w 1937 roku za kradzież mienia kołchozowego i za agitację kontrrewolucyjną przeciw kołchozowemu ustrojowi. Rodzina: żona Wiktoria Nikołajewna (aresztowana w 1937 roku). Aresztowany 12 sierpnia 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD z art. 54-10 cz. 1 KK USRR, za agitację antysowiecką. W oskarżeniu Pajuka P. I. napisano, że jest wrogo nastawiony przeciw sowieckiej władzy i partii, prowadził wśród kołchoźników aktywną działalność kontrrewolucyjną. Pajuk P. I. tak rzekomo wypowiadał się o kołchozach i życiu we wsi: „po co żyć w kołchozach, przecież to nie dla nas, życie w kołchozach to niewolnictwo – nie ma lepszego życia niż w Polsce, gdzie naród chodzi czysty i nie głoduje... wkrótce przyjdzie Polska, rozbije komunistów, znisz83

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL czy waszych wodzów i będziecie żyć swobodnie”. Podczas przesłuchania Pajuk P. I. negował swoją winę, ale w trakcie przeprowadzonych konfrontacji fałszywi świadkowie potwierdzali jego winę. Opierając się na tych faktach, 26 października 1937 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Pajuka P. I. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok wykonano 2 listopada 1937 roku. W 1989 roku został zrehabilitowany.

ilkiewicz Władysław Adamowicz urodził się w 1872 roku we wsi Folwarka w Polsce. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Do czasu aresztowania pracował w Kriukowskiej Fabryce Budowy Wagonów. Był członkiem USDPR. Pilkiewicz odpowiadał z art. 54-10 KK USRR, został aresztowany w 1937 roku. Według danych śledztwa Pilkiewicz W.A. „będąc polskim nacjonalistą i pracując w kriukowskiej fabryce budowy wagonów prowadził działalność kontrrewolucyjną wśród pracujących Polaków, skierowaną przeciw polityce narodowej partii oraz władzy sowieckiej. Twierdził, że jakoby przy władzy znajdujłą się sami Żydzi, że Polacy są uciskani tak samo jak za cara. W 1923 roku w Kriukowskij Fabryce Budowy Wagonów zorganizowano specjalne kursy, podnoszące kwalifikacje wśród komunistów. Pilkiewicz W. A., będąc na tym kursie wykładowcą specjalistycznych dyscyplin, w celu stworzenia wrogiego antagonizmu między komunistami a bezpartyjnymi robotnikami mówił tym ostatnim, że komuniści po to się uczą, żeby wymienić starych wykwalifikowanych pracowników, aby ich usunąć z fabryki. Jeśli chodzi o kwestię utrudnienia w zdobyciu żywności, to Pilkiewicz opowiadał wśród robotników, że władza kłamie że kołchozy mają mnóstwo chleba i żeklasie robotniczej lepiej będzie się żyło, a w rzeczywistości oni(robotnicy) głodują”. W czasie rozwoju ruchu stachanowskiego w Kriukowskiej Fabryce Budowy Wagonów, Pilkiewicz W. A. rzekomo prowadził wśród robotników anty-stachanowską propagandę, mówił, że ruch ten jest organizowany przez partię komunistyczną, aby zwiększyć wypracowywane normy, że robotnicy nie mają z tego żadnej korzyści, a są eksploatowani nawet gorzej niż za cara. O pożyczce państwowej na rzecz obrony kraju w 1937 roku Pilkiewicz mó84

wił, że „realizacja tej pożyczki nie jest potrzebna ludności, ponieważ pogarsza jej stan materialny”. Decyzją Sądu Trójki NKWD USRR Pilkiewicza Władysława Adamowicza skazano na najwyższy wymiar kary, czyli rozstrzelanie.

łowska Zofia Iwanowna urodziła się w 1897 roku w Grodnie, w obwodzie grodzieńskim na Białorusi, do czasu aresztowania mieszkała w Połtawie na ulicy Komsomolskiej. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pochodzi z rodziny robotniczej. Wykształcenie podstawowe. Bezpartyjna. Pracowała w Miasotorgu jako sprzedawca, aż do zwolnienia 5 maja 1941 roku. Po zwolnieniu była na utrzymaniu męża. Rodzina: ojciec i matka zmarli, mąż Płowski Iwan Pietrowicz, w 1937 roku aresztowany i skazany na 10 lat obozu pracy przymusowej, synowie Henryk Iwanowicz (1925) i Edward Iwanowicz (1928). Płowska została aresztowana 24 czerwca 1941 roku, sprawę prowadził starszy śledczy komórki śledczej UNKGB, młodszy sierżant Bezpieczeństwa Państwowego Ganieczko. 23 czerwca Płowska S. I. została skazana przez Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR na pięć lat zesłania do Krasnodarskiego Kraju za wypowiedzi antysowieckie.

Rusecki Wikientij Iwanowicz urodził się w 1888 roku

we wsi Skororodka w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Wodianoje w stienkowskiej radzie wiejskiej w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował w kołchozie imienia Kaganowicza. W 1936 roku przesiedlono ich ze strefy przygranicznej. Rodzina: zona Rusecka Petrunela Silwestrowna (aresztowana w 1937 roku), syn Edward, córka Janina. Aresztowany w październiku 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD „za członkostwo w kontrrewolucyjnej organizacji POW i prowadzenie aktywnejdziałalności kontrrewolucyjnej dla Polski (art. 54-10 cz. 1 KK USRR)”. W sprawie oskarżeni byli również Adamowski F. G. i in.. 85

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL Skazany przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok wykonano 2 listopada 1937 roku.

awicki Franc Iosifowicz urodził się w 1908 roku we wsi Wierborodińce w starokonstantynowskim rejonie w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie imienia Stalina. Przesiedlony w 1936 roku ze strefy przygranicznej. Rodzina: żona Bronisława Leontiewna (aresztowana w 1937 roku), córki Anna ur. 1928 roku, Stasia ur. 1932 roku. Aresztowany 26 września 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD, oskarżony o to, że był członkiem kontrrewolucyjnej organizacji POW i prowadził aktywną kontrrewolucyjną nacjonalistyczną działalność na rzecz Polski (art. 54-6, 54-10 cz. 1 KK USRR). W oskarżeniu nie przyznawał się do winy, ale niejako potwierdził, że wiedział o istnieniu nacjonalistycznej organizacji wśród ludności polskiej. Był oskarżony w sprawie razem z Adamowskim F. G. i innymi. Skazany przez Kolegium Specjalne NKWD na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok wykonano 25 października 1937 roku.

iergacz Nikołaj Ustimowicz urodził się w 1906 roku we wsi Buczyn, w Polsce, Do czasu aresztowania mieszkał w Łubniach przy ulicy Sowieckiej 163. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował jako pomocnik maszynisty w parowozowni w Łubniach. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Rodzina: bracia Siergiej, Michał, Fiodor, siostry Ula, Antonina, Fiodora, Maja mieszkali w Polsce, żona Anastazja Pawłowna, córka Olga, syn Nikołaj mieszkali w Łubniach. Aresztowany 29 grudnia 1937 roku przez łubieński rejonowy oddział NKWD, oskarżony o to, że utrzymywał kontakt z krewnymi w Polsce, stale przekraczał granicę ZSRR z Polską tam i z powrotem, oraz pracując jako pomocnik maszynisty stale zajmował się działalnością antysowiecką z art. 54-6, 54-10 KK USRR. Pozostawał w areszcie w więzieniu łubieńskim. 86

29 grudnia 1937 roku odbyło się przesłuchanie oskarżonego. Tekst protokołu przesłuchania znajduje się poniżej. „PYTANIE: Kiedy i skąd przyjechaliście do ZSRR? ODPOWIEDŹ: przybyłem do ZSRR na początku rewolucji w 1918 roku z grodzieńskiej guberni, obecnie Polska. PYTANIE: Kto z waszych krewnych mieszka w Polsce? ODPOWIEDŹ: W Polsce mieszkają moi bracia: Siergiej, Michaił i Fiodor, siostry Ulana, Antonina i Fiodora, a także matka. PYTANIE: Z kim z krewnych mieszkających w Polsce macie kontakt i jaki? ODPOWIEDŹ: Nie mam żadnego kontaktu ani z matką ani z braćmi i siostrami. PYTANIE: Czy próbowaliście przekraczać granicę z ZSRR do Polski i z powrotem? ODPOWIEDŹ: Tak, próbowałem wrócić z powrotem do Polski, w tym celu jeździłem do Kijowa do polskiego konsula, ale on mi powiedział, że trzeba zwrócić się z tym do Moskwy, ale nigdzie się nie zwróciłem i zostałem w ZSRR. PYTANIE: W którym roku byliście w konsulacie Polski po raz pierwszy. ODPOWIEDŹ: W polskim konsulacie byłem w 1922 roku. PYTANIE: Ile razy jeździliście do polskiego konsula? ODPOWIEDŹ: Do polskiego konsula jeździłem tylko raz. PYTANIE: W książeczce wojskowej napisano ,ze jesteście narodowości polskiej, a w dowodzieie napisane że jakby Białorusin, powiedzcie, co za /nieczytelne/, że ukrywacie polską narodowość? ODPOWIEDŹ: To wydarzyło się przez moją nieświadomość, nie robiłem tego umyślnie. PYTANIE: Czy byliście karani administracyjnie,, jeśli tak, to ile razy i za co? ODPOWIEDŹ: Mam jedną karę w 1937 roku w styczniu, za pojawienie się w pracy w stanie nietrzeźwym.” 31 grudnia 1937 roku przeprowadzono dodatkowe przesłuchanie. Tekst przesłuchania znajduje się poniżej. „PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że wy w /nieczytelne/ 87

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL 1935 roku pracowaliście jako pomocnik maszynisty i zajmowaliście się głoszeniem antysowieckiej agitacji, obwinialiście rząd /nieczytelne/ polityczno-gospodarczym /nieczytelne/ wypowiadaliście się, że rząd doprowadził naród do głodu, czy przyznajecie się do tego? ODPOWIEDŹ: Nie, nie przyznaję się. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że na jednym z zebrań pracowniczych parowozowni w Łubniach występowaliście przed robotnikami i wzywaliście ich do zerwania stachanowskiego ruchu, czy potwierdzacie to? ODPOWIEDŹ: Nie, nie mówiłem tego.” 15 czerwca 1938 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Siergacza N. U. na 10 lat pozbawienia wolności w obozie pracy przymusowej. Odbywał karę do 28 grudnia 1947 roku, po uwolnieniu powrócił do miasta Łubnie. W 1960 roku został zrehabilitowany przez wojskowy trybunał Kijowskiego Okręgu Wojskowego.

Sienkiewicz Ignacy Iwanowicz urodził się w 1862

roku we wsi Jeziery grodzieńskiej guberni w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał w Łochwicy w guberni połtawskiej. Narodowości polskiej, obywatel USRR. Otrzymał domowe wykształcenie. Bezpartyjny. Członek związku zawodowego „Piszczewkus”. Pracował jako młynarz. Rodzina: syn Sienkiewicz Franc Ignatiewicz (mieszkał w Kijowie). Aresztowany 15 czerwca 1927 roku przez romeńskie OGPU za sympatię do ustroju carskiego i pogardę wobec władzy sowieckiej, art. 66 cz. 1 (546) KK USRR. W toku śledztwa ustalono ze słów oskarżonego, że przybył do Łochwicy w 1912 roku, a po jakimś czasie przyjechała do niego Skawrońska Maria Aleksandrowna, którą zapisał jako służącą, jednak z papierów wynika że była jego siostrzenicą, chociaż sama Skawrońska M. A. twierdziła, że Sienkiewicz I. I. był jej bratem. Ustalono, że Sienkiewicz skupował złoto i wyroby ze złota, które przewoziła do Polski Skawrońska M. A., która niejednokrotnie przekraczała granicę, niby w celu odwiedzenia sióstr, przy czym została zatrzymana w 1926 roku, wtedy przy niej znaleziono złoty zegarek, złote pierścionki i inne przedmioty. 88

Dokładniejsze zeznania w sprawie Sienkiewicza I. I. oraz Skawrońskiej M. A. złożyła jej siostra Sumowska M. A., która wskazała na fakt, że Sienkiewicz nie jest krewnym Skawrońskiej M.A. i ona z nim mieszkała jako konkubina. Po tych zeznaniach romeński OGPU oskarża Sienkiewicza I. I. o szpiegostwo na rzecz Polski, ale w związku z tym, że nie zebrano dostatecznej ilości materiałów dowodowych 3 października 1927 roku uwolniono go z aresztu. Specjalne Kolegium OGPU 17 lutego 1928 roku postanowiło pozbawić Sienkiewicza I. I. prawa do mieszkania w Moskwie, Leningradzie, Charkowie, Kijowie, Odessie, Rostowie nad Donem, a także w owych guberniach i guberniach pogranicznych, na 3 lata bez prawa do amnestii. W 1995 roku został zrehabilitowany.

Silka (Siłko) Bolesław Daniłowicz urodził się w

1896 roku we wsi Ludwikowka w powiecie sierpeckim w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał w Krzemieńczuku. Narodowości polskiej, obywatel USRR. Wykształcenie wyższe. Bezpartyjny. Pracował w krzemieńczuckim biurze „Mieżrajtorgu” jako niekwalifikowany robotnik. Handlował na targu. Rodzina: ojciec, matka, dwóch braci, kuzyn.Silka B. D. został aresztowany 27 listopada 1932 roku przez krzemieńczucki rejonowy oddział NKWD za podejrzenie działalności szpiegowskiej na rzecz Polski, art. 54-6 KK USRR. Pozostawał w areszcie w charkowskim obwodowym oddziale spec korpusu nr 2, cela nr 17. Przesłuchanie Silki rozpoczęło się 2 grudnia 1932 roku, przesłuchanie prowadził operacyjny upoważniony Brenger. Protokół zeznania został sporządzony w charakterze tekstu zwartego, w którym Silka B. D. opowiada o sobie i popełnionych przez siebie przestępstwach. Fragmenty tekstu protokołu przedstawione są poniżej. „...A także w tym czasie, nie mogę sobie przypomnieć, w którym miesiącu 1932 roku, gdy Statkiewicz mnie pytała, czy powinna jechać do konsula, poradziłem jej pojechać osobiście, lecz czy była u konsula, czy nie, nie wiem. Mówiłem jej, żeby dowiedziała się czy będą traktować kościół jako majątek zagraniczny, czy sowiecki. I więcej nie widziałem Statkiewicz, tak czy inaczej zostaliśmy bez kościoła. 89

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL ...Wtedy rozpoczęły się rozmowy o tym, że komitet wykonawczy nie chce oddać kościoła, że trzeba wysłać do konsula do Charkowa kogoś, żeby charkowski konsul pomógł w odzyskaniu kościoła krzemieńczuckiego, i ktoś powinien jechać, i to zadanie wzięła na siebie Statkiewicz i w 1932 roku jeździła do Charkowa i tam opowiadała konsulowi, że w Krzemieńczuku kościół jest zaplombowany. Władza sowiecka zmusza do tego, by Polacy wyrzekali się kościoła, ale to było jakby przejazdem, ponieważ ona jeździła w rejony Archangielska, gdzie spotykała się z różnymi kontrrewolucyjnymi kułakami. Mówiła, że oni tam lepiej żyją, niż my. Statkiewicz spekulowała do czasu aresztowania jej, a także Kuklewskiego i mnie, Silkę, lecz nas uwolnili. Według słów Kuklewskiego, Statkiewicz Annę osądzili i zesłali.” W archiwum znajduje się jeszcze jedna sprawa Silki B. D., która datowana jest na wrzesień 1937 roku, kiedy to powtórnie aresztowano oskarżonego. Na przesłuchaniu 22 listopada 1937 roku, oskarżony Siłko wyjawił że „jest polskim nacjonalistą, w 1931 roku wstąpił do społeczności kościelnej miasta Krzemieńczuk, gdzie razem z nieprzejednanymi wrogami władzy sowieckiej – polskimi nacjonalistami: Racz – przewodniczący wspólnoty, Kuklewski – sekretarz wspólnoty, Statkiewicz Anną i innymi prowadziłem aktywną działalność wśród Polaków, w celu wznowienia działalności wcześniej zamkniętego kościoła. Do tej działalności wciągnęła mnie polska nacjonalistka Statkiewicz Anna, która systematycznie utrzymywała kontakt z polskim konsulatem w mieście Charkowie, skąd otrzymywała instrukcje i wskazówki, dotyczące nacjonalistycznej działalności kontrrewolucyjnej. Jednocześnie informowała konsula o podjętych działaniach w Krzemieńczuku . Oprócz tego, przedstawiała szpiegowskie dane o warunkach materialnych ludności, to znaczy o wysokości zarobków; ilości otrzymywanych produktów itp.. Przyznaję się do winy, że jestem polskim nacjonalistą i jestem związany wspólną kontrrewolucyjną działalnością z polskimi nacjonalistami Raczem, Kuklewskim, Statkiewicz Anną i innymi i prowadziłem działalność kontrrewolucyjną wśród Polaków z miasta Krzemieńczuka, skupiając ich wokół wspólnoty kościelnej, której członkiem byłem od 1931 roku. Przyznaję się do winy również, że będąc aresztowanym w 1932 roku za działalność kontrrewolucyjną przez organy nie byłem szczery”. Decyzją NKWD ZSRR i prokuratora ZSRR z dnia 7 grudnia 1937 roku 90

Siłko Bolesław Daniłowicz został uznany za winnego popełnionych przestępstw, z art. 54-6 i 54-10 cz. 1 KK USRR, że będąc polskim nacjonalistą prowadził wśród robotników agitację antysowiecką, utrzymywał kontakt korespondencyjny z krewnymi, mieszkającymi w Polsce. W listach przekazywał nieprawdziwe informacje o warunkach życia w ZSRR i zachwalał faszystowski ustrój Polski, a także brał udział w działalności polskiej wspólnoty kościelnej i występowałem przeciw zamknięciu polskiego kościoła w Krzemieńczuku. Został skazany na 10 lat obozu pracy przymusowej. Silka Bolesław Daniłowicz zmarł 28 czerwca 1943 roku w Kargopolłagu. W 1959 roku ponownie rozpatrzono sprawę Silki i uznano bezpodstawność oskarżeń w jego sprawie. Trybunał wojskowy Kijowskiego Okręgu Wojennego na posiedzeniu w dniu 10 kwietnia 1959 roku zamknął sprawę ze względu na bezpodstawność oskarżeń.

Skawrońska Maria Aleksandrowna urodziła się

w 1886 roku we wsi Poręba w powiecie będzińskim guberni kieleckiej. Do czasu aresztowania mieszkała we Fastowie w guberni kijowskiej, od 1922 roku mieszkała w Łochwicy w guberni połtawskiej. Narodowości polskiej, obywatelka USRR. Piśmienna, 2 klasy szkoły wiejskiej. Bezpartyjna. Bezrobotna. W 1926 roku została aresztowana przez polskie władze za nielegalne przekroczenie granicy i skazana na 2 miesiące więzienia, po odbyciu kary została wysłana na terytorium sowieckie. Rodzina: siostry Sumowska Maria Stanisławowna 30 lat (mieszkała w Fastowie), Drabek Józefa Aleksandrowna 58 lat (mieszkała w Porębie), Barajed Matylda 53 lata (mieszkała w Porębie), wuj Sienkiewicz Ignacy Iwanowicz (mieszkał w Łochwicy). Aresztowana 22 czerwca 1926 roku przez straż graniczną wsi Wiazowiec lachowieckiego rejonu, okręgu szepetowskiego w guberni wołyńskiej za nielegalne przekroczenie granicy. Sąd rozpatrując jej sprawę postanowił pozostawić Skawrońską M. A. w areszcie do czasu wydania wyroku w jej sprawie przez Specjalne Kolegium GPU USRR. Następujące dokumenty są datowane na wrzesień 1927 roku i chodzi w nich o zatrzymaniu Skawrońskiej M. A. i jej wuja Sienkiewicza I. I. w romeńskim areszcie śledczym. Nie do końca wiadomo z jakiej przyczyny Skawrońska M. A. tam się znalazła 91

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL i dlaczego oskarżono ją o zbieranie informacji o stanie rzeczy w ZSRR i ich przekazywanie Polsce, art. 66 cz. 1 (art. 54-6) KK USRR. Możemy przypuszczać, że jej sprawa o nielegalnym przekroczeniu granicy została zamknięta i ją wypuścili, po czym zdecydowała zamieszkać u swojego wuja w Łochwicy, gdzie była ponownie aresztowana. W oskarżeniu znajdują się zeznania Sienkiewicza F. I., który twierdził, że Skawrońska M. A. i jego ojciec Sienkiewicz I. I. byli w bliskich stosunkach i że ona w 1925 roku nielegalnie jeździła do Polski do swojego męża i mieszkała w Warszawie. 3 października 1927 roku Skawrońska M. A. została uwolniona z aresztu po podpisaniu oświadczenia o nie opuszczaniu miasta. Kolegium Specjalne OGPU 17 lutego 1928 roku postanowiło pozbawić Skawrońską M. A. prawa do mieszkania w Moskwie, Leningradzie, Charkowie, Kijowie, Odessie, Rostowie nad Donem, a także w owych guberniach i guberniach przygranicznych, w okresie 3 lat bez prawa amnestii. W 1995 roku została zrehabilitowana.

S łatwiński

Michaił Francewicz urodził się w

1906 roku we wsi Werborodińce w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny bogatych chłopów. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako stolarz w kołchozie imienia Stalina. W 1936 roku został wysiedlony ze strefy przygranicznej, jako antysowiecki, kontrrewolucyjny element. Rodzina: ojciec Franc Walentiewicz ur. 1860 roku, matka Emilia ur. 1864 roku, żona Galina ur. 1910 roku, córka Orelina ur. 1937 roku. Aresztowany w 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD z art. 54-6, 54-10 cz. 1, 54-11 KK USRR. Słatwiński M. F. według śledztwa był członkiem polskiej kontrrewolucyjnej organizacji nacjonalistycznej i prowadził agitację antysowiecką wśród kołchoźników. Podstawę jego oskarżenia stanowiły jego własne zeznania, w których przyznawał się do winy, przy czym przyznanie się do winy nastąpiło na pierwszym przesłuchaniu. Tekst zeznania znajduje się poniżej. 92

„PYTANIE: Jesteście oskarżeni o to, że należycie do kontrrewo-

lucyjnej polsko-faszystowskiej wojskowo-powstańczej organizacji i prowadzicie działalność kontrrewolucyjną dla Polski, czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Rzeczywiście jestem członkiem kontrrewolucyjnej polsko-faszystowskiej organizacji w której prowadziłem działalność kontrrewolucyjną, do czego się przyznaję. PYTANIE: Kto, kiedy i w jakich okolicznościach zwerbował was do organizacji kontrrewolucyjnej? ODPOWIEDŹ: Do organizacji kontrrewolucyjnej zwerbował mnie mój wuj, brat mojego ojca, Słatwiński Iosif jeszcze w 1930 roku, gdy byłem jeszcze młodym człowiekiem. Obecnie Słatwiński Josif - nie wiem gdzie przebywa, ponieważ pod koniec 1930 roku został wykryty i zesłany na północ. Słyszałem, ze zmarł, to mi mówiła jego żona Słatwińska Apolinaria. PYTANIE: Jakie wam postawiono zadania, działania praktyczne, jak często i co robiliście? ODPOWIEDŹ: Słatwiński Iosif jako kierownik organizacji kontrrewolucyjnej we wsi Wierborodińce po wciągnięciu mnie do organizacji dawał mi rozkazy i instrukcje w prowadzeniu działalności kontrrewolucyjnej wśród miejscowej polskiej i ukraińskiej ludności, a także młodzieży. Otrzymane od Słatwińskiego zadania wprowadzałem w życie. Po zdemaskowaniu jako członków kontrrewolucyjnej organizacji moich przywódców – wuja Słatwińskiego Iosifa i księdza Kruszeńskiego, związałem się z członkami organizacji kontrrewolucyjnej Niewidłowskim Grigorijem i prowadziłem z nim działalność do samego mojego przesiedlenia do rejonu czutowskiego w 1936 roku... W owym 1936 roku zimą, w określonym miesiącu został zdemaskowany jako członek kontrrewolucyjnej organizacji Niewidłowski Grigorij i zesłany do północnego Kazachstanu, gdzie znajduje się prawdopodobnie do teraz, od tego czasu po przeniesieniu mnie do rejonu czutowskiego kontakt z Niewidłowskim został przerwany. PYTANIE: Kto z członków organizacji kontrrewolucyjnej przybył w trybie przesiedlenia do rejonu czutowskiego w 1936 roku i gdzie teraz się znajduje? 93

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL ODPOWIEDŹ: W trybie przesiedlenia ze strefy przygranicznej

do rejonu czutowskiego ze wsi Werborodińce praktycznie przesiedlono całą komórkę kontrrewolucyjnej polsko-faszystowskiej wojskowo-powstańczej organizacji z wyjątkiem kilku osób wcześniej represjonowanych jak ksiądz Kruszeński, mój wuj Słatwiński Iosif, Niewidłowski Grigorij, oprócz tego uczestniczyli i przybyli do rejonu czutowskiego: 1. Ja, Słatwiński Michaił 2. Razicki Iwan 3. Niewidłowski Kazimierz 4. Pawłowski Feliks 5. Niewidłowski Konstantyn 6. Buńkowski Franc 7. Niewidłowski Altin 8. Kazeracki Stiepan 9. Sawicki Franc 10. Niewidłowski Edward 11. Buńkowski Marian 12. Niewidłowski Iwan Konstantynowicz 13. Szepelski Zygmunt 14. Burczyński Kazimierz Iwanowicz 15. Szemański Władysław Feliksowicz 16. Gilewski Bronisław Feliksowicz 17. Dubiszniewski Wasilij Iosifowicz Spośród wyżej wymienionych osób obecnie w miejscu przesiedlenia do wsi Fiodorowka, gdzie pracowaliśmy w kołchozie imienia Stalina, nikt nie pozostał ponieważ od września do października nasza organizacja została wykryta i niemal wszyscy jej członkowie byli aresztowani, za wyjątkiem: 1. Mnie, Słatwickiego Michaiła, 2. Szymańskiego Władysława Feliksowicza, który w ostatnim czasie pracował przy różnych pracach w sowchozie imienia Piotrowskiego. 3. Niewidłowski Iwan Konstantinowicz 4. Burczynowski Kazimierz 5. Dubiszniewski Wasilij Josifowicz 6. Gilewski Bronisław Demjanowicz 94

Wszyscy prowadziliśmy aktywną działalność kontrrewolucyjną do ostatniego okresu, dopóki nie aresztowano ich w drugiej połowie listopada tego roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD jako członków kontrrewolucyjnej organizacji nacjonalistycznej.” 7 grudnia 1937 roku został skazany przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na najwyższy wymiar kary, śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 14 grudnia 1937 roku. W 1966 roku przeprowadzono na wniosek żony powtórnee śledztwo, po którym został zrehabilitowany ze względu na brak znamion przestępstwa.

Solimczuk Anton Pietrowicz urodził się w 1912 roku

we wsi Siniow w powiecie rówieńskim, w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał w Połtawie, przy Prospekcie Pierwomajskim 24. Narodowości ukraińskiej, obywatel Polski. Pochodził z biednej rodziny rolniczej. Wykształcenie średnie. Członek CzAKSM. Należał do związku zawodowego RZR. Student Instytutu Rolniczego. W Polsce posiadał majątek: dom, stodołę, chlew, dwie krowy, dwa konie, pół młyna, stajnię, W 1931 roku sądzony był w Polsce za karykaturę popa, otrzymał dwa miesiące więzienia i dwa lata dozoru. W młodym wieku odbywał karę w więzieniu. Rodzina: w ZSRR nie miał nikogo; w Polsce ojciec Solimczuk Piotr Dawidowicz /nieczytelne/, brat Roman Pietrowicz (ur. 1901 r.), siostry Olga (ur. 1919 r.), Lida (ur. 1921 r.), Gaponczuk Anna Pietrowna 30 lat, Nakonieczna Pałaszka Pietrowna (ur. 1909 r.), Gaponczuk Eudokia Pietrowna 29 lat. Solimczuk A.P. został aresztowany 9 października 1935 roku, z art. 197 cz. 2 KK USRR (za zmuszenie kobiety do kontynuowania współżycia małżeńskiego). Śledztwo w jego sprawie było prowadzone nieumiejętnie, z rzucającym się w oczy naruszeniem zasad i norm. Na przykład, podczas przesłuchania oskarżonemu zadano pytanie, które nie dotyczyło oskarżenia w sprawie: „Czy w instytucie są polscy wykładowcy i czy utrzymujecie znajomość z którymś z nich?” Sprzeczne zeznania Solimczuka A.P. wykorzystane były w nieumiejętny sposób. W wyniku tego śledztwo nie potrafiło udowodnić jego winy i zebrać dostatecznie dużo dowodów do przekazania sprawy do sądu. Na skutek tego Kolegium Specjalne NKWD postanowiło uwolnić Antona Pietrowicza z aresztu. 95

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL

tatkiewicz Anna (Aniela) Adamowna urodziła się w 1896 roku we wsi Żukowicze w guberni grodzieńskiej, w Polsce. Do czasu aresztu zamieszkiwała w Krzemieńczuku. Narodowości polskiej, obywatelka USRR. Pochodziła z rodziny chłopskiej. Słabo piśmienna. Bezpartyjna. Handlowała na targu. Rodzina: w ZSRR brat Grigorij Adamiwicz, pracował jako załadunkowy w Krzemieńczuku, siostra w /nieczytelne/ znajduje się na utrzymaniu męża. Statkiewicz A.A. została aresztowana 27 listopada 1932 roku przez charkowski oddział GPU USRR za podejrzenie działalności szpiegowskiej na korzyść Polski (art. 56-6 KK USRR). Pozostawała w areszcie w charkowskim obwodowym areszcie w gmachu specjalnym nr 2 cela nr 15. Przesłuchanie oskarżonej odbyło się 29 listopada 1932 roku, przesłuchanie prowadził Brenger. Protokół przesłuchania stworzony został w formie ciągłego tekstu, w którym Statkiewicz opowiada o sobie i popełnionych przez siebie przestępstwach. Tekst przesłuchania podany jest niżej. „Urodziłam się w rodzinie chłopskich parobków, w której było 9 członków rodziny – ojciec, matka, trzy siostry, czworo braci, z których trzech zmarło w 1905 roku, a ojciec i matka zmarli w 1904 roku. Ojciec do śmierci służył jako parobek u pana Poniemożskiego, po śmierci ojca i matki w ciągu roku zmarło trzech moich braci, a mnie, dwie siostry i brata zabrali obcy na wychowanie, mnie zabrał mój ojciec chrzestny Matuk Ignacy Gieorgijewicz, również chłop z tej wsi w której mieszkałam. Siostrę moją Teofilę zabrał pan Poniemożski, u którego wychowywała się do 1914 roku, po czym wyszła za mąż za żołnierza armii carskiej, którego w 1918 roku zabili, gdzie i w jakich okolicznościach, nie wiem. Druga siostra, Zosia Adamowna, po śmierci ojca poszła pracować na mleczną farmę do dziedzica Żukowskiego, trzy wiorsty od naszej wsi, pracowała tam do 1915 roku, po czym wyjechała do Grodna, gdzie wyszła za mąż za Bajkowskiego Konstantina Gieorgijewicza, który w tym czasie zajmował się krawiectwem. Mój brat, Gieorgij Adamowicz poszedł na wychowanie do mojego wujka Statkiewicza Iwana Nikołajewicza, który w tym czasie pracował u tego samego dziedzica, co mój ojciec, jako robotnik. Gdzie znajduje się ten ostatni nie wiem, myślę, że obecnie mieszka w Polsce. Mój brat Gieorgij do 1914 roku był wychowywany u wujka, po czym zabrała go ciocia Antonina Nikołajew96

na, która w tym czasie mieszkała w Prużanach, w guberni grodzieńskiej, mąż jej był stolarzem, a ona gospodynidomu. Gieorgij mieszkał tam do 1918 roku, po czym z ciocią wyjechali do guberni orłowskiej w ZSRR. Tam z nimi była moja siostra Fienia, ponieważ jej mąż był wtedy na froncie niemiecko-komunistycznym. Ja do 1915 roku mieszkałam w Polsce i pod koniec roku, razem ze swoją starszą siostrą Zosią przeprowadziłam się do ZSRR w związku z tym, że w strefie frontowej nie pozwalano mieszkać wolnym obywatelom. Po przyjeździe do ZSRR razem z siostrą pojechałyśmy do Krzemieńczuka, dlatego że powiedzieli nam, że Krzemieńczuk to małe miasto i można tam szybko się urządzić. Po przyjeździe do Krzemieńczuka, w 1915 roku we wrześniu, razem z siostrą wynajęłyśmy mieszkanie na ulicy Michajłowskiej nr 48, gdzie mieszkał Rabinowicz (imienia nie znam). Tam zaczęłam pracę w hotelu „Palmira” jako kelnerka. Pracowałam do 1917 roku, w czasie pracy w hotelu zapoznałam się z Puzyriowem Antonem Iwanowiczem, który pracował w hotelu również jako kelner, i wyszłam za niego za mąż. W hotelu ja i mąż pracowaliśmy do jesieni 1917 roku, po czym rozpoczęłam pracę jako gospodsia u niejakiego Binieckiego Izraiła Markowicza, fryzjera, który także obecnie mieszka w Krzemieńczuku i pracuje w spółdzielni na stanowisku fryzjera. Pracowałam u niego do 1922 roku, po czym w związku z głodówką wyjechałam do teścia swojej siostry Fieni – Chrula Wasilija Iwanowicza, który mieszkał na stacji Griebionka, w byłej guberni połtawskiej. U Chrula mieszkałam i pracowałam w sowchozie, który znajdował się na stacji do 1924 roku, do września, po czym wróciłam do Krzemieńczuka. Po przyjedzie do Krzemieńczuka rozpoczęłam pracę u prywaciarza na fermie „Pticebojnia”, gdzie pracowałam do 1925 roku. Później pojechałam na Krym, wyłącznie w celach zarobkowych. Po przyjeździe tam, żyłam oszczędnie, w fieodosijewskim rejonie, gdzie pracowałam w ogrodzie warzywnym. Przepracowawszy cały sezon letni, wróciłam z powrotem do Krzemieńczuka. Tam pracowałam w ubojni drobiu do 1929 roku, po czym ze względów zdrowotnych wyjechałam na Kaukaz do Machaczkały, gdzie pracowałam jako pomoc domowa u doktora Grie97

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL wiezirskiego Aleksandra Pawłowicza. Pracowałam u niego i leczyłam się do wiosny 1931 roku. Później wróciłam do Krzemieńczuka i nie pracowałam w związku z choroba nerek. Od tej pory żyłam tylko z tego co uhandlowałam, pomagali mi brat i siostra z Możajska. W 1932 roku, w maju pojechałam do siostry w celu spekulacji i od tej pory jeździłam po miastach spekulować. Byłam kilka razy w Możajsku, Rostowie, Archangielsku i Moskwie. We wrześniu na zawsze wróciłam do domu do Krzemieńczuka. Obecnie mieszkam z bratem, on pracuje jako załadowczy w państwowym transporcie wodnym. Pomaga mi materialnie, a ja sprzedaję ziarna s słonecznika. W Polsce mieszka moja siostra, nie koresponduję z nią, ale chciałam do niej pojechać. W tym celu w styczniu 1932 roku złożyliśmy dokumenty do działu zagranicznego Rady Miejskiej Krzemieńczuka, by przyjąć polskie obywatelstwo, i byśmy mogli pojechać do Polski, ale odmówiono nam. Do Charkowa do konsulatu nigdy nie jeździłam.” 4 grudnia 1932 roku przesłuchanie było kontynuowane. Tekst protokołu zeznania zamieszczony jest dalej. „Kontynuując moje wcześniejsze zeznania, chcę dodać, że ukryłam informację o swojej wizycie w polskim konsulacie, i chcę powiedzieć o tym prawdę. Zimą, w końcu stycznia, składałam dokumenty do działu zagranicznego Rady Miejskiej miasta Krzemieńczuka, aby przyjąć polskie obywatelstwo, abyśmy z bratem mogli pojechać do Polski. W dziale zagranicznym otrzymałam odpowiedź, że ja mogę otrzymać pozwolenie, a mój brat nie. Otrzymując taką odpowiedź, która mnie nie zadowoliła, ponieważ chciałam wyjechać do Polski razem z bratem, aby osiągnąć cel postanowiłam pojechać do polskiego konsulatu, taką radę otrzymałam od inspektora działu zagranicznego Rady Miejskiej, nie znam jego nazwiska. Tak więc ostatecznie postanowiłam pojechać do konsulatu. Przed moim wyjazdem do konsulatu spotkałam w dziale zagranicznym Siłko )Silkę) Bolesława, który także składał wniosek o wizę do Polski, dowiedział się, że jadę do konsulatu i poprosił mnie, bym się dowiedziała o otrzymaniu prawa do wyjazdu do Polski, a także o kościele, ponieważ w tym czasie był zamknięty. O to samo poprosił mnie Nize Stanisław, Piotrowski Bolesław, Kosych Jewgienij. Kuklewski Stanisław Pawłowicz prosił, bym dowiedziała się tylko o kościele. 98

Przyjechałam do Charkowa około połowy lutego tego roku, odwiedziłam polski konsulat. Przyjął mnie na początku sekretarz konsulatu, rozmawiał ze mną około godziny, opowiedziałam mu, że chcę wyjechać do Polski z bratem, on mi powiedział, że ani mnie ani bratu nie dadzą polskiego obywatelstwa, ponieważ już dawno jesteśmy radzieckimi obywatelami. Później opowiedziałam mu o sytuacji kościoła w Krzemieńczuku, o tym, że nie mamy przewodniczącego wspólnoty, kościół jest zamknięty, aby go otworzyć potrzebnych jest 50 podpisów, te podpisy zebrałam i mam je przy sobie. Kiedy zebraliśmy się po raz pierwszy, przyszedł milicjant i zmusił nas do rozejścia się, drugi raz zebraliśmy się, i przyszła kobieta z oddziału administracji i kazała nam się rozejść, później przyszedł mężczyzna, na pewno konsul i powiedział, żebyśmy poczekali, wszystko się wyjaśni i oddadzą wam kościół. Później sekretarz konsulatu spytał mnie, ile chleba i produktów ogólnie otrzymują robotnicy w Krzemieńczuku, odpowiedziałam, że ten, kto pracuje, otrzymuje w zależności od kategorii. Wszystkie moje odpowiedzi sekretarz zapisywał, nie pamiętam, czy podpisywałam to, czy nie, możliwe, że tak, dokładnie nie potrafię powiedzieć. Z konsulem nie rozmawiałam, on tylko powiedział, że z kościołem sprawy wyjaśnimy. Siłko (Silka), o ile mi wiadomo, w 1930 roku miał dla siebie wizę na wyjazd do Polski, i kiedy był już gotowy wyjechać, przyszedł człowiek i polecił mu zostać, co on i uczynił, o tym mówił mi Siłko, Kuklewski mówił, że Siłko był w polskim konsulacie, ile razy nie powiedział. Nie wiem, kto jeszcze jeździł do konsulatu.” 5 grudnia 1932 roku przesłuchanie na temat wyjazdu do konsulatu było powtórzone, ale przez kierownika pierwszego wydziału Specjalnego oddziału Charkowskiego Obwodowego Oddziału GPU USRR Baszę. 8 grudnia 1932 roku operacyjny Brenger kontynuował przesłuchanie. Tekst protokołu przesłuchania przedstawiony jest dalej. „Jako uzupełnienie swoich poprzednich zeznań chcę dodać, że kiedy odwiedziłam polski konsulat 15.02.1932 roku, w rozmowie z sekretarzem spytał mnie, czy znam Nowickiego Ironiła Antonowicza, odpowiedziałam, że znam, ponieważ on w krzemieńczuckim kościele zastępował księdza. Później sekretarz konsulatu pytał mnie, czy wiem, że Nowicki został areszto99

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL wany przez GPU, i w czasie pobytu w areszcie był bity. Odpowiedziałam, że on po uwolnieniu z aresztu, gdzie przebywał w Krzemieńczuku w GPU, konwojenci prowadząc go z GPU do sali przesłuchań kilka razy go poszturchiwali. Później sekretarz konsulatu pytał mnie, czy w Krzemieńczuku jest klub polski, polska biblioteka, polska szkoła, a także interesował się jakimi środkami rozporządza polska wspólnota do utrzymania kościoła. Jeśli chodzi o klub, bibliotekę i polską szkołę, to odpowiedziałam mu, że w Krzemieńczuku ich nie ma, co zaś dotyczy środków na utrzymanie kościoła, to powiedziałam mu, że jeśli nam oddadzą kościół, to będziemy w stanie go utrzymać. Sekretarz konsulatu pytał, kto czym się zajmuje z Polaków, na co odpowiedziałam, że większość Polaków zajmuje się chałupnictwem. Wszystkie moje odpowiedzi sekretarz zapisywał, potem dawał mi to do podpisu i ja się podpisałam. Na tym rozmowę zakończyliśmy, po czym sekretarz dał mi dwie broszury w języku rosyjskim z regulaminem przyjęcia polskiego obywatelstwa i prawa wjazdu do Polski. Poprosił mnie, bym na ich podstawie wyjaśniła tą sprawę Polakom. Po moim przyjeździe do Krzemieńczuka dawałam do przeczytania te broszury Siłko (Silce) Bolesławowi, Kuklewskiemu Stanisławowi, Nizie Stanisławowi, Kosych Jewgienii i innym.” Decyzją Sądu Trójki Statkiewicz Anna Adamowna była uznana za winną szpiegostwa i skazana na pięć lat obozu pracy przymusowej. Na początku przebywała w obozie „Sorowskij Łagier”, znajdującym się w obwodzie riazańskim „Sorowskij Łagier”. Później w 1933 roku została przeniesiona do obozu tiemnikowskiego w obwodzie riazańskim. W 1933 roku została przewieziona do więzienia Butyrki w Moskwie, a stąd, w tym samym roku skierowana do obozu na Kemie w Karelskiej ASRR. W obozie pozostawała do 27 lutego 1939 roku, po czym została uwolniona. W 1972 roku Statkiewicz A. A. złożyła wniosek o przyczynach jej zwolnienia z obozu, i czy okres przebywania w obozie liczy się do jej stażu pracy i czy są podstawy do przeprowadzenia ponownego śledztwa w celu rehabilitacji. Wojskowa Prokuratura odznaczonego Orderem Czerwonego Sztandaru Kijowskiego Okręgu Wojskowego rozpatrzywszy na posiedzeniu w dniu 21 100

czerwca 1972 roku sprawę Statkiewicz A. A. postanowiła uchylić decyzję Sądowej Trójki przy Kolegium GPU USRR z 2 stycznia 1933 roku w stosunku do Statkiewicz A. A., sprawę zakończyć ze względu na bezpodstawność oskarżenia.

Swienticki

(Święcicki) Anton Teofilowicz

urodził się 13 czerwca 1875 roku w Połtawie. Do czasu aresztowania mieszkał w Połtawie przy ulicy Klary Zetkin 32. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pracował jako solarz w połtawskich zakładach mięsnych. Słabo piśmienny. Rodzina: żona Jekaterina 56 lat, gospodyni domowa; synowie Grigorij 29 lat, Nikołaj 35 lat, córka Natalia 26 lat. Został aresztowany 16 grudnia 1937 roku przez połtawskie obwodowe NKWD z art. 54-6, 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w areszcie w więzieniu połtawskim. Protokół zeznania datowany jest na 17 grudnia 1937 roku, przesłuchanie prowadził pomocnik pełnomocnika operacyjnego Jewdokimow. Swienticki A. T. był oskarżony o działalność kontrrewolucyjną i uczestnictwo w rzymsko-katolickiej wspólnocie, do której zaprosił go ksiądz Przytuła w celu zbierania i przekazywania danych wywiadowczych polskim rezydentom. W sprawie oskarżeni byli również Jabłoński J. I. oraz Swienticki (Święcicki) G. T.. Tekst przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „PYTANIE: Od kiedy znacie księdza Przytułę? ODPOWIEDŹ: Księdza Przytułę znam od 1921 roku. PYTANIE: W którym roku zostaliście zwerbowani do pracy szpiegowskiej przez księdza Przytułę i w jakich warunkach? ODPOWIEDŹ: Zostałem zwerbowany do pracy przez księdza Przytułę w 1926 roku w następujących okolicznościach: W 1926 roku zacząłem bywać w domu Rafałowicza z którym rozmawiałem wiele razy, wyrażając nasze niezadowolenie z władzy sowieckiej: „Polaków zaczęli gnębić gorzej, niż w carskiej Rosji, dla Polaków nie ma żadnego ZSRR”. Rafałowicz zaproponował ucieczkę do Polski i pójścietam do pracy, zgodziłem się na jego propozycję. Może się stać tak, że niedługo będzie wojna pomiędzy Polską a ZSRR i Ukraina odłączy się od ZSRR i dołączy do Polski lub stanie się 101

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL odrębnym państwem, wtedy będzie się nam lepiej żyć. Po takich rozmowach zacząłem przejawiać patriotyczne uczucia w stosunku do Polski. Wychodząc z imprezy, dogonił mnie i Rafałowicza Przytuła i zaprosił nas do siebie do domu, poszliśmy tam, oprócz mnie i Rafałowicza nikogo nie było. PYTANIE: Dlaczego przyjęliście zaproszenie księdza Przytuły i o czym rozmawialiście? ODPOWIEDŹ: Kiedy przyszliśmy do Przytuły do domu, to po kilku minutach wszyscy wyszli, a ja zostałem na zaproszenie Przytuły, ponieważ on powiedział, że chce porozmawiać. Przeszliśmy do innego pokoju, siedliśmy z księdzem i on zaczął mnie wypytywać jak żyję i gdzie pracuję. Po tym zaczął opowiadać o trudnym życiu w ZSRR „Polakom ciężko jest żyć, uciskają ich, trzeba koniecznie jechać do Polski gdzie żyje się bardzo dobrze”, mówił szczególnie o tym, że w ZSRR uciskają szczególnie przez to, że nie dają się modlić Polakom. Zgodziłem się z jego słowami i w rozmowie on mi powiedział, że jeśli chcę ulepszyć swoje życie i życie Polski, aby wzięła Ukrainę pod swoje skrzydła, powinienem dać tego świadectwo. Będąc w nastroju patriotycznym, zgodziłem się pomagać Polsce, i on dał mi zadania, abym zebrał informacje: o nastrojach robotników ; usytuowanie jednostek wojskowych w mieście, gdzie budowana jest kolej itd.. Zgodziłem się i od tego momentu do 1934 roku regularnie, 1 lub 2 razy w miesiącu przekazywałem materiały o charakterze szpiegowskim, przekazywałem informacje o usytuowaniu jednostek wojskowych, o nastrojach robotników fabryki, i szereg innych materiałów. PYTANIE: Jakie jeszcze wskazówki dawał ksiądz Przytuła w celu prowadzenia agitacji kontrrewolucyjnej? ODPOWIEDŹ: Kiedy przynosiłem mu informacje o przeprowadzonej przeze mnie pracy zbierania materiałów, ksiądz Przytuła dawał jeszcze wskazówki , abym prowadził agitację kontrrewolucyjną wśród Polaków, których znam, o takiej treści: „chwalić życie w komunistycznej Polsce, że żyje się tam lepiej , niż w ZSRR, wszystkiego jest dużo, wszystko jest tanie, mówić o tym, że wkrót102

ce będzie wojna między Polską a ZSRR, i ZSRR poniesie porażkę.” Oprócz tego pozostawałem w religijnej wspólnocie rzymsko-katolickiej. PYTANIE: Mówicie, że byliście członkiem religijnej wspólnoty rzymsko-katolickiej, kto jeszcze był z wami we wspólnocie pięćdziesiątki? ODPOWIEDŹ: Członkami pięćdziesiątki wspólnoty rzymsko-katolickiej byli: Feofilowicz, Szymanowski, Krawczyk Iwan, Groszyk, Swienticki (Święcicki) Grigorij, Swienticki Stanisław i szereg innych. PYTANIE: Jesteście narodowości polskiej lecz w dowodzie osobistym macie napisane Ukrainiec. W jakim celu? ODPOWIEDŹ: Kiedy wypełniali mi paszport mówiłem, że jestem Polakiem, ale urodziłem się na Ukrainie, i zapisano mnie jako Ukraińa; to nie moja wina, a tego, kto wypełnieał dowód. PYTANIE: Jesteście oskarżeni o to, że jesteście agentem polskiego wywiadu, prowadziliście pracę wywiadowczą na korzyść Polski oraz agitację kontrrewolucyjną, chwaląc faszystowską Polskę. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: W przedstawionym mi oskarżeniu przyznaję się do winy, prowadziłem pracęę wywiadowcza dla Polski i jednocześnie prowadziłem agitację kontrrewolucyjną. PYTANIE: Kto z waszych krewnych jest za granicą, gdzie i jaki kontakt z nimi utrzymujecie? ODPOWIEDŹ: Nie mam z krewnych nikogo za granicą. PYTANIE: Gdzie obecnie znajduje się ksiądz Przytuła? ODPOWIEDŹ: Ksiądz Przytuła zmarł w 1934 roku. PYTANIE: Do kiedy trwała wasza działalność wywiadowcza? ODPOWIEDŹ: Moja działalność wywiadowcza trwała do 1934 roku. Od 1934 roku zakończyłem ją, ponieważ, tak jak powiedziałem, ksiądz Przytuła zmarł, a więcej rozkazów nikt mi nie dawał. PYTANIE: Czy ukrywacie przed śledczym informacje o waszej działalności kontrrewolucyjnej? Wymagamy od was prawdy. ODPOWIEDŹ: Nic przed śledczymi nie ukryłem, opowiedziałem wszystko, więcej nie mogę nic dodać.” 103

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL W wyniku przeprowadzonych działań śledczych. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Swientickiego A. T na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 16 stycznia 1938 roku. W 1965 roku na wniosek syna sprawa Swientickiego A. T. została ponownie rozpatrzona i zamknięta ze względu na brak znamion przestępstwa, Swientickiego Antona Teofilowicza pośmiertnie zrehabilitowano.

Swienticki (Święcicki) Georgij (Grigorij) Teofilowicz urodził się 9 maja 1883 roku w Połtawie. Do czasu aresz-

towania mieszkał w Połtawie przy ulicy Komsomolskiej 51. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako kierownik sklepu w Połtawie. W 1921 roku osądzony za kradzież mienia. Rodzina: żona Julia 55 lat. Aresztowany 27 listopada 1937 roku przez połtawskie UNKWD, oskarżony o to, że był członkiem kontrrewolucyjnej organizacji POW i prowadził aktywną kontrrewolucyjną nacjonalistyczną działalność na rzecz Polski (art. 54-6. 54-10 cz. 1 KK USRR). Śledztwo w jego sprawie prowadzono równo jeden dzień, ponieważ 29 listopada utworzono akt oskarżenia, który potwierdza, że Swienticki G. T. został zwerbowany przez agenta polskiego wywiadu Przytułę w 1922 roku, oprócz działalności szpiegowskiej przypisywano mu agitację kontrrewolucyjną wśród wspólnoty rzymsko-katolickiej, w której mówił, że „Polaków tu uciskają, naszą wiarę też, nie mamy tu życia, lepiej będzie, gdy Ukraina będzie pod panowaniem Polski i należy Polsce pomagać.” Na podstawie tych informacji i „zeznania” s Swientickiego G. T. 15 grudnia 1937 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało go na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 21 grudnia 1937 roku. W 1965 roku został zrehabilitowany wobec braku znamion przestępstwa.

S zapował

Stanisław Antonowicz urodził się

w 1911 roku we wsi Mackowce w rejonie proskurowskim, w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Rubanowka w ma104

szewskim rejonie obwodu połtawskiego. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny kułackiej, ojciec był skazany na 2 lata za złamanie przepisów opieki nad końmi. Ukończył 4 lata szkoły wiejskiej. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie im. XVI zjazdu partyjnego. Rodzina: żona Aniela Pawłowna ur. 1913 roku (aresztowana w 1937 roku), syn Kazimierz ur. 1932 roku. Aresztowany 28 sierpnia 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD za kontrrewolucyjną agitację przeciw budowie kołchozów, pożyczce państwowej, zdawaniu ziarna oraz za wychwalanie Polski (art. 54-10 cz. 1 KK USRR). Podstawą oskarżenia były zeznania świadków Prochorowa I. I., Pilipenko P. A. i innych, przesłuchiwanych ponad miesiąc po aresztowaniu Szapowała S.A.. Sam oskarżony na przesłuchaniu nie przyznawał się do winy, a podczas powtórnego przesłuchania w sprawie wyjaśniło się, że zeznania świadków nie mogą być wiarygodne, ponieważ inni świadkowie w sprawie Szapowała S.A. obalili ich zeznania. Mimo to Kolegium Specjalne NKWD ZSRR w oparciu na zeznaniach wymienionych świadków 26 października 1937 roku skazało Szapowała S.A. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 2 listopada 1937 roku. W 1968 roku został zrehabilitowany ze względu na brak znamion przestępstwa.

Szewczuk Iosif Wasilijewicz urodził się 20 września

1904 roku we wsi Słoboda w rejonie wołoczyskim w obwodzie winnickim (teraz w obw. chmielnickim – red.). Przed aresztowaniem mieszkał we wsi Tiepłowka w rejonie griebionkowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. W kołchozie imenia Browaria był robotnikiem niekwalifikowanym. Rodzina: żona Jadwiga Gerasimowna 33 lata, córka Kazia 8 lat, Juzia 3 lata, syn Franc 5 lat. Aresztowany w dniu 30 grudnia 1937 przez grebieńkowski rejonowy oddział NKWD za prowadzenie systematycznych działań kontrrewolucyjnych, zmierzających do zakłócania działania partii i władzy radzieckiej i zachwalanie Polski wśród robotników (art. 54-6, 54-10 cz.1, 54-11 KK USRR). W 105

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL tskutek dochodzenia zostało ustalone, że Szewczuk I.W. mawiał wśród pracowników kołchozu, że polski rząd chroni prawa pracowników i że życie w Polsce dla pracowników jest bardzo dobre, jest dużo różnych towarów i chleba. On również występował przeciwko państwowej pożyczce dla obrony kraju, powiedział: „Niech ZSRR nie przygotowuje się do obrony, wszystko jedno Niemcy i Polska go pokonają, a potem Ukraina będzie należeć do Polski ...”. 29 stycznia 1938 roku Szewczuk I.W. został skazany na śmierć przez rozstrzelanie przez Kolegium Specjalne NKWD, wyrok został wykonany 28 marca 1938 roku. We wrześniu 1974 roku został zrehabilitowany ze względu na brak znamion przestępstwa.

zepelski Zygmunt Francewicz urodził się w 1906 roku, mieszkał we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny kułackiej. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie imienia Stalina. W 1936 roku został przesiedlony ze strefy przygranicznej. Rodzina: ojciec Franc Sylwestrowicz ur. 1877 rok, matka Paulina Iwanowna ur. 1887 rok, żona Janina 31 lat, córka Leontina 6 lat, Hania 4 lata. Został aresztowany 22 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za działalność kontrrewolucyjną i uczestnictwo w organizacji kontrrewolucyjnej POW (Polska Organizacja Wojskowa – autorzy), celem której było odłączenie Ukrainy od ZSRR i przyłączenie jej do Polski. Oskarżony był o to, że zbierał informacje wywiadowcze i przekazywał je do Polski przez rezydentów. W grudniu 1937 roku przez Kolegium Specjalne NKWD rozstał skazany na śmierć przez rozstrzelanie. Dalszych informacji o jego losie brak.

Szkarupa

Paweł Ławrientiewicz urodził się w

1904 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim obwodu winnickiego. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Seleszczyna, w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z rodziny kułaków. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w 106

punkcie odbioru buraków. Rodzina: żona Kamilka Iosifowna ur. 1909 roku, syn Bronisław ur. 1934 roku. Aresztowany 8 lutego 1938 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD z art. 54-6, 54-7 i 54-10 cz. 1 KK USRR – szpiegostwo i działalność kontrrewolucyjna na rzecz Polski. W tej sprawie oskarżony był również Lagusz A. A.. Z materiałów sprawy nie wynika, co było podstawą aresztowania. W oskarżeniu wskazano, że Szkarupa P. Ł. jest agentem polskiego wywiadu i na jego polecenie prowadził kontrrewolucyjną szpiegowską działalność na rzecz Polski, skierowaną przeciw ZSRR. Śledztwo w oskarżeniu powołuje się niejako na zeznania aresztowanego wcześniej Chomiakowa Jakowa Sidorowicza, który niby zwerbował Szkarupę P. Ł. i dawał jemu zadania zbierania informacji, aby w przypadku wojny Polski z ZSRR można było opracować plan i przeprowadzać akcje dywersyjne. Napisano, że Szkarupa P. Ł. przekazywał dane o składzie buraczanym nr 276 w którym pracował, a także o dostawach, które przyjeżdżały i wyjeżdżały ze składu. Oskarżono Szkarupę P. Ł. o to, że w trakcie swojej działalności szpiegowskiej zwerbował do współpracy Długasza A. A. i jeszcze kilku ludzi. 21 września 1938 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Szkarupę P. Ł. na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 22 września 1938 roku. W 1968 roku został zrehabilitowany.

Sztengel Leon Piotrowicz urodził się 2 marca 1982

roku we wsi Stachowo powiatu płońskiego w warszawskiej guberni w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Kustołowo w rejonie nowosanżarskim w obwodzie połtawskim (od 1922 roku). Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako ogrodnik w spółdzielni „Zapowit (Testament – red.) Lenina”. W 1932 roku sądzony z art. 19, skazany na 3 lata warunkowo (niedbalstwo – zniszczenie maienia osobistego). Rodzina: żona Eudokia Iwanowna 35 lat, gospodyni domowa, córki Walentina 19 lat, Lubow 14 lat, Larisa 12 lat, synowie Kazimierz 10 lat, Stanisław 8 lat. Został aresztowany 30 listopada 1937 roku przez nowosanżarski rejonowy oddział NKWD za działalność szpiegowską dla Polski z art. 54-6 i 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w więzieniu połtawskim. 107

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL Oskarżenie opierało się na art. 54-10 cz. 1 KK USRR, mianowicie “ Sztengel L. P. był wrogo nastawiony do władzy sowieckiej i patriotycznie nastawiony do Polski. Systematycznie pośród kołchoźników prowadził kontrrewolucyjną negatywną agitację, wychwalając ustrój państwowy w Polsce i oczerniał działania partii i władzy sowieckiej. Działalność kontrrewolucyjna Sztengela L. P. w pełni została udowodniona w zeznaniach i konfrontacjach świadków Sołomaszenko, Szynkarenko i Koby. Oskarżony w czasie zeznań nie przyznawał się do związków z polskim wywiadem i nie przyznawał się do winy”. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 19 grudnia 1937 roku skazało Sztengela L. P. na śmierć przez rozstrzelanie nie tylko z art. 54-10 ale również z art. 54-6 KK USRR. Wyrok został wykonany 27 grudnia 1937 roku. Został zrehabilitowany w 1989 roku.

riszpet Franciszek Antonowicz urodził się w 1901 roku we wsi Zarzecze w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Iwanowka w rejonie maszewskim, w obwodzie charkowskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z kułaków, którzy zajmowali się uprawą roli. Pracował w kołchozie imienia Bluchera w iwanowskiej radzie wiejskiej w rejonie maszewskim jako cieśla. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. W 1927 roku był sądzony z art. 154 KK USRR, wysłany na roboty przymusowe. W 1935 roku został wysłany ze strefy przygranicznej za działalność kontrrewolucyjna. Rodzina: żona Anna Pawłowna, 34 lata, synowie Michaił 13 lat, Piotr 6 lat, córka Wiera 1 rok, ojciec Anton 75 lat i matka Anna 71 lat. Triszpet F. A. został aresztowany przez maszewski rejonowy oddział NKWD 28 sierpnia 1937 roku, z art. 54-10 cz. 1. Pozostawał w areszcie w więzieniu połtawskim. Zgodnie z opisem, dostarczonym przez radę wiejską, Triszpet F. A. nierzetelnie pracował w kołchozie, wnosił nieład do dyscypliny pracy, występował przeciw pożyczkom państwowym na obronę ZSRR. 30 października 1937 roku Triszpet F. A. był przesłuchiwany przez kierownika maszewskiego rejonowego NKWD Tyrtysznego. Tekst protokołu przedstawiony jest poniżej. 108

„PYTANIE: Śledczy posiada informację, że prowadziliście kon-

trrewolucyjną agitację przeciwko wykonywaniu norm kołchozu, w celu zerwania planu pracy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy, że prowadziłem kontrrewolucyjną agitację przeciwko ruchowi stachanowskiemu. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że prowadziliście agitację kontrrewolucyjną w celu zerwania jesiennej kampanii siewnej w 1937 roku. Czy przyznajecie się w tej sprawie do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do tego, że prowadziłem agitację kontrrewolucyjną przeciwko zerwaniu jesiennej kampanii siewnej w 1937 roku. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że prowadziliście kontrrewolucyją agitację przeciw pożyczkom państwowym, mówiliście „do kiedy władza sowiecka będzie okłamywać naród i głupi ten, kto się na to pisze”. ODPOWIEDŹ: Przyznaję się do tego, że prowadziłem kontrrewolucyjną agitację przeciwko pożyczkom państwowym. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że prowadziliście agitację kontrrewolucyjną przeciwko dyscyplinie pracy w celu zerwania planu państwowego. ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy, że prowadziłem kontrrewolucyjną agitację przeciwko dyscyplinie pracy w celu zerwania planu państwowego.” 13 listopada 1937 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR postanowiło rozstrzelać Triszpeta F. A., wyrok został wykonany 20 listopada 1937 roku. W 1962 roku sprawa została wysłana do ponownego rozpatrzenia na wniosek żony Triszpet A. P., w wyniku czego sprawę zamknięto ze względu na brak znamion przestępstwa.

rbański Iwan Karłowicz urodził się 25 września 1883 roku we wsi Ledianka, w rejonie antoninowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Lubimowka, w rejonie niechworoszczańskim, w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel 109

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL ZSRR. Pochodził z rodziny chłopskiej, do której należało 3 ha ziemi, para koni, krowa, własna kuźnia. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako ślusarz w kołchozie im. Lubczenki. W 1930 roku został aresztowany przez organy GPU za uczestnictwo w bójce. W 1935 roku został wysiedlony ze strefy przygranicznej jako element niebezpieczny społecznie. Rodzina: żona Celina 52 lata, córka Janina 21 lat, synowie Josyp 18 lat i Mieczysław 13 lat. Aresztowany 2 września 1937 roku przez niechworoszczański rejonowy oddział NKWD za działalność kontrrewolucyjną prowadzoną wśród robotników (art. 54-10 cz. 1 KK USRR). Pozostawał w areszcie w więzieniu połtawskim. Oskarżenie przeciw Urbańskiemu I. K. oparte jest na zapisanych ogólnymi frazesami zeznaniach świadków, którzy przy ponownym przesłuchaniu nie potwierdzali swoich zeznań, a jeden z nich w ogóle oświadczył, że przeciw Urbańskiemu żadnych zeznań nie składał. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Urbańskiego Iwana Karłowicza na śmierć przez rozstrzelanie. W 1963 roku został zrehabilitowany przez prezydium Połtawskiego Sądu Obwodowego.

U roda Iwan Wojciechowicz urodził się w 1906 roku

we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Koszmanowka w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie „Nowe żyttja” jako kowal w kuźni. Rodzina: żona Maria Ławrientijewna ur. 1904 roku (aresztowana w 1937 roku), syn Stanisław ur. 1928 roku. Aresztowany 29 sierpnia 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD za antysowiecką agitację i wychwalanie Polski, z art. 54-10 KK USRR. Przesłuchiwany był raz, półtora miesiąca po aresztowaniu, 17 października 1937 roku. Nie przyznawał się do winy, ale potwierdzał, że mówił o dobrym życiu w Polsce: „Przyznaję się do winy, że wypowiadałem się o dobrym życiu w Polsce”. Podstawą oskarżenia stały się zeznania świadków Nazarenki, Buriaka i Bożka, które jakoby potwierdzały kontrrewolucyjną antysowiecką działalność Uroda I. W. W 1965 roku świadkowie byli po110

nownie przesłuchiwani i zmienili je, oświadczając, że one nie odpowiadają rzeczywistości. 29 października 1937 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Urodę I. W. na najwyższy wymiar kary – rozstrzelanie, wyrok został wykonany 9 listopada 1937 roku. W 1965 roku został zrehabilitowany z braku znamion przestępstwa.

ilkowska Wiktoria Michajłowna urodziła się w 1891 roku we wsi Żorkowa w rejonie storożeńskim w obwodzie czernowieckim, do czasu aresztowania mieszkała w Połtawie przy ulicy Zińkowskiej 24. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pracowała jako sprzątaczka na dworcu kolejowym Kijewskaja. Wykształcenie podstawowe. Bezpartyjna. Rodzina: mąż, syn żołnierz Armii Czerwonej. Aresztowana Wilkowskaja W. M. 23 marca 1945 roku, z rozkazu nr 210, z art. 54-10 cz. 2 KK USRR. Siedem dni po zatrzymaniu, 31 marca 1945 roku Wilkowską W. M. przesłuchano, tekst protokołu znajduje się poniżej. „PYTANIE: Proszę opowiedzieć swój życiorys. ODPOWIEDŹ: Do 1907 roku mieszkałam i pracowałam w swoim gospodarstwie rolniczym we wsi Żorkowa w obwodzie czernowieckim. Po wejściu armii rosyjskiej wyjechałam ze wsi do Rosji, do Kijowa, gdzie mieszkałam 7-8 miesięcy. Przeprowadziłam się później do wsi Bolijasty w obwodzie połtawskim, gdzie mieszkałam do 1933 roku. W 1919 roku wyszłam za mąż za Wilkowskiego Michaiła Iwanowicza. Później przeprowadziłam się do Połtawy, gdzie pracowałam na stacji kolejowej Kijewskaja, jako sprzątaczka. PYTANIE: Powiedzcie, Wilkowska, gdzie mieszkacie i w jaki sposób jesteście związani z okupantem niemieckimją w Połtawie. ODPOWIEDŹ: W czasie okupacji mieszkałam pod adresem Zińkowskaja 24. PYTANIE: Jakie mieliście powiązania z niemieckimi okupantami i jak z nimi współpracowaliście? ODPOWIEDŹ: Nie miałam takich powiązań. 111

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL PYTANIE: Czy znacie obywatelkę Miszczenko Marię i od jakiego

czasu? ODPOWIEDŹ: Miszczenko Marię znałam jeszcze przed Wojną Ojczyźnianą jako kobietę z którą się zapoznałam i o której sąsiedzi mówili, że ona pracuje w organach milicji. Nie kłóciłam się z Miszczenko i nie mam z nią żadnych porachunków. PYTANIE: Czy widzieliście się z Miszczenko Marią w czasie okupacji niemieckiej? ODPOWIEDŹ: Nie nie widziałyśmy się, ja jej nigdy nie widziałam. PYTANIE: Powiedzcie, czy w grudniu 1941 roku widzieliście jak Niemcy aresztują Miszczenko i co wtedy mówiliście? ODPOWIEDŹ: Nie wiem kiedy była aresztowana Miszczenko i nie widziałam, jak ją prowadzili, nie spotykałam jej, więc nic nie mogłam powiedzieć. PYTANIE: Czy wzywali was do żandarmerii i robili konfrontację z Miszczenko w kwestii, że jakoby pracowała jako tajny agent w milicji? ODPOWIEDŹ: Nigdy nie wzywali mnie do żandarmerii i nie było konfrontacji. PYTANIE: Czy byliście w 1941 roku na chrzcinach na ulicy Zinkowskaja 22, czy mówiliście wtedy: „Nasi gospodarze uwolnią nas od ustroju bolszewickiego i bolszewików”. ODPOWIEDŹ: Na chrzcinach rzeczywiście byłam u Wasilkowa Iwana w 1942 roku, gdzie było jeszcze wielu ludzi, ale aresztowanej nie widziałam i nic takiego nie mówiłam. PYTANIE: Czy mówiliście Misikowi Siergiejowi Iwanowiczowi, że jak będzie wyręczać z żandarmerii Miszczenko Marię, to i on zawiśnie w tej pętli tak jak i Miszczenko. ODPOWIEDŹ: Misikowi S. I. nigdy nie mówiłam o uwolnieniu z żandarmerii Miszczenko Marii.” Przesłuchanie zostało przerwane o 12:30. Przesłuchanie kontynuowano 1 kwietnia 1945 roku. „PYTANIE: Powiedzcie, Wilkowska, czemu i w jakim celu w swoich zeznaniach z 31 marca 1945 roku ukryliście swoją narodowość, 112

mówiąc, że jesteście Ukrainką, a w paszporcie, wydanym 19 kwietnia 1944 roku widnieje, że jesteście Polką. ODPOWIEDŹ: Zeznałam w protokole przesłuchania z 31 marca 1945 roku, że jestem Ukrainką, bez żadnego celu, mieszkałam do 1917 roku na Bukowinie w Czerniowcach i uważam się za Ukrainkę. PYTANIE: Co jeszcze chcecie dodać w śledztwie? ODPOWIEDŹ: Składam wniosek, aby w sprawie wezwani byli jeszcze i przesłuchani następujący świadkowie: Kozaczenko Afanasij Fiodorowicz pracuje na stacji kolejowej Kijewskaja, gdzie mieszka nie wiem. Dudnik Timofiej Andriejewicz mieszka na ulicy Zajaczej 83. Bondarenko Irina Wasyliewna, mieszka na ulicy Zinkowskaja 26. W celu pełniejszego przedstawienia sprawy przytaczamy również tekst zeznań „ofiary” Miszczenko Marii, urodzonej w 1908 roku, Ukrainki, mieszkającej w Połtawie na ulicy Chutorskiej 9, czasowo bezrobotnej. „PYTANIE: Czy znacie Wilkowską W. M. ODPOWIEDŹ: Wilkowską znam od 1939 roku. PYTANIE: Opiszcie Wilkowską W. M. ODPOWIEDŹ: Narodowości austriackiej. Znam ją od 1939 roku, często bywałam w piekarni, która znajduje się niedaleko jej domu, również w bufecie, gdzie często zwpadała, wskutek czego poznałyśmy się. Do rozpoczęcia wojny zajmowała się spekulacją, za to była zatrzymywana kilka razy przez milicję. PYTANIE: Jakie były wasze stosunki? ODPOWIEDŹ: Dobre. Rzadko się widywałyśmy. PYTANIE: Gdzie pracowała Wilkowska w okresie okupacji niemieckiej i w jakim charakterze? ODPOWIEDŹ: W okresie okupacji nigdzie nie pracowała, zajmowała się spekulacją. PYTANIE: Co wam wiadomo o antysowieckim poplecznictwie i zdradzieckiej działalności Wilkowskiej. Gdzie, co i kiedy? Kto był przy tym obecny? ODPOWIEDŹ: W 1941 roku 23 grudnia zostałam aresztowana 113

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL przez żandarmerię na wniosek Miszczyckiego, jako pracownik milicji. Kiedy mnie prowadzili ulicą Zinkowiecką, to obok swego domu stała Wilkowska z innymi obywatelami przy bufecie. Nie pamiętam nazwisk, nie miałam do tego głowy. Ale pamiętam jak Wilkowska powiedziała „Teraz zabierają wszystkich żydobolszewików, wszystkie korzenie wykarczują, tam ich miejsce”. To ona mówiła 23 grudnia 1941 roku. W czasie aresztu przyprowadzili do mnie Wilkowską na jedną konfrontację, zeznawała tam przeciw mnie i mówiła: „Potwierdzam, że Miszczenko pracowała do wojny jako tajny agent w milicji i wsadzała ludzi niezadowolonych z władzy sowieckiej do więzienia i że była aktywistką przy władzy sowieckiej”. Innych informacji o niej nie mam, poinformowali mnie, że będę rozstrzelana. PYTANIE: W jakich okolicznościach uwolnili was z aresztu? ODPOWIEDŹ: Zostałam uwolniona, ponieważ świadkowie, których poprosiłam, oczyścili mnie, oprócz tego zapłaciłam tłumaczowi 8 tysięcy rubli. PYTANIE: Kto może potwierdzić wasze zeznania o zdradzieckiej działalności Wilkowskiej? ODPOWIEDŹ: Mogą to potwierdzić Misik Siergiej, Kubuszko Tamara Pawłowna, ulica Partizanskaja 29. PYTANIE: Czy życzycie sobie coś dodać do swojego zeznania? ODPOWIEDŹ: Nie mam nic do dodania”. 27 maja 1945 roku wojskowy trybunał NKWD obwodu połtawskiego w składzie przewodniczącego i członków: młodszego sierżanta Mażajewa Zadorożnego i sekretarki Iwanowej z udziałem obrońcy na zamkniętym posiedzeniu w mieście Połtawa, rozpatrzył sprawę Wilkowskiej Wiktorii Michajłowny i zdecydował, że oskarżona mieszkała w latach okupacji w Połtawie, głosiła hasła antysowieckie i wyrażała niezadowolenie z partyzantów. Wiosną 1942 roku w domu obywatela Padałki, oskarżona brała udział w zabawie z okazji chrzcin i wzniosła toast za Hitlera i armię niemiecką i szkalowała Partię Komunistyczną i władzę sowiecką. Trybunał wojskowy uznał winną Wilkowską W. M. wszystkich przestępstw przewidzianych art. 54-10 cz. 2 KK USRR; uznając za bezcelowe zastosowanie pełnych sankcji t.j. rozstrzelanie i kierując się art. 28 (pozbawienie wolności ustanawiane jest na okres od roku do dziesięciu lat ), 29 (okres aresz114

tu, a także okres spędzony w areszcie od momentu ogłoszenia wyroku do wejścia jego w siłę, obowiązkowo zaliczany jest do okresu pozbawienia wolności, określonego przez sąd) KK USRR, skazał Wilkowską Wiktorię Michajłowną na podstawie art. 54-10 cz. 2 KK USRR na pozbawienie wolności i odbycie kary w kolonii karnej na okres 10 lat, oraz utratę praw obywatelskich na okres 5 lat, bez konfiskaty mienia, ze względu na brak tegoż u oskarżonej. Termin odbycia kary liczony był od 26 marca 1945 roku. W 1954 roku i 1958 roku Wilkowska Maria Michajłowna, która przebywała w miejscach odbywania kary składała wnioski o ponownym rozpatrzeniu jej sprawy, ale odmówiono jej zwolnienia i rehabilitacji. I tylko dzięki protestowi (w trybie nadzoru) Prezydium Połtawskiego Sądu Obwodowego 26 lutego 1964 roku postanowiono zamknąć sprawę i skrócić nadzór nad Wilkowską W. M., a także anulować wyrok z 26 marca 1945 roku, ze względu na brak wystarczających dowodów.

agórski Zygmunt Pietrowicz urodził się w 1908 roku we wsi Martinowka, w rejonie czarnoostrowskim, w obwodzie winnickim, do czasu aresztowania mieszkał w Połtawie, na ulicy Siennej 58. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Pochodził z kułackiej rodziny. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował jako cieśla na UWSR-III. W rejestrze wojskowym figurował jako szeregowy rezerwy. Był sądzony w 1931 roku za to, że wystąpił przeciwko organizacji kołchozów. Został wysiedlony z obszaru placówki straży granicznej. Kawaler. Został aresztowany przez połtawski oddział rejonowy NKWD 23 sierpnia 1937 roku. Pozostawał w areszcie w więzieniu połtawskim. 19 września 1937 roku na posiedzeniu Trójki UNKWD w obwodzie charkowskim w sprawie Zagórskiego ogłoszono wyrok z art. 54-10 cz. 1 KK USRR – najwyższy wymiar kary (rozstrzelanie) i konfiskata mienia.

Żugda

Stanisław Antonowicz urodził się w 1903

roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkał we wsi Koszmanowka w maszewskim re115

~Y KK USRR 54-6, 54-10, 54-11 ARTYKUL jonie obwodu połtawskiego. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR. Słabo piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie im. Szewczenki. Rodzina: matka Rozalia Iwanowna 55 lat, żona Teofilia Andriejewna 1906 rok urodzenia, córka Maja 7 lat, Bronisław 8 m-cy. Aresztowany 29 sierpnia 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD za agitację kontrrewolucyjną, z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Pozostawał w więzieniu połtawskim. Zgodnie z oskarżeniem Żugda S. A. „prowadził działalność przeciw sowieckiej władzy i partii, prowadził na wsi agitację antysowiecką wśród kołchoźników mówiąc „ dopóki będzie istnieć władza sowiecka, dla was i dla nas nie będzie życia, ograbią nas i będziemy głodni, nadzy i bosi, i dopiero przed wami otworzy się wolne życie, kiedy władza sowiecka będzie zniszczona, ale nic to, niedługo przyjdą Polacy, rozbiją tych komunistów i waszą sowiecką władzę, która uciska i męczy naród...”. Prowadząc agitację kontrrewolucyjną we wsi Żugda S.A. wypowiadał się przeciw budowie kołchozów, wychwalał Polskę, w której nie było kołchozów i ludzie się nie męczyli”. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 29 października 1937 roku skazało go na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok został wykonany 9 listopada 1937 roku. W 1989 roku Żugdę S.A. zrehabilitowano decyzją prokuratora obwodu połtawskiego.

urkowski Iosif Konstantinowicz urodził się w 1890 roku w Sochaczewie w guberni warszawskiej w Polsce. Do czasu aresztowania mieszkał w Zieńkowie przy ulicy Stalina 20 a. Narodowości polskiej, obywatel ZSRR . Piśmienny. Bezpartyjny. Pracował w kołchozie „Iskra Lenina”. Rodzina: żona Maria Pawłowna 44 lata, córka Nina 12 lat. Aresztowany 7 października 1937 roku przez zieńkowski rejonowy oddział NKWD za działalność kontrrewolucyjną na rzecz Polski, z art. 54-10 cz. 1 KK USRR. Na jedynym przesłuchaniu Żurkowski jakoby przyznał się do tego, że został zwerbowany w 1924 roku jako agent polskiego konsula w Charkowie i dwa razy dostarczał mu informacje o charakterze szpiegowskim w latach 1924-1925, kiedy próbował otrzymać polski paszport. Dziwny wy116

daje się fakt, że Żurkowskiego nie przesłuchali w związku z jego rzekomo antysowiecką działalnością, za którą został skazany. 7 grudnia 1937 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Żurkowskiego I. K. na rozstrzelanie. W 1966 roku został zrehabilitowany ze względu na brak znamion przestępstwa. W aktach sprawy pozostaje również informacja o tym, że sprawa była sfałszowana przez kierownika zieńkowskiego rejonowego oddziału NKWD Kucenko, który był skazany na śmierć przez rozstrzelanie w 1941 roku za fałszowanie akt śledczych.

117

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL

Art. 54-12 – niedoniesienie o autentycznie znanym, przygotowywanym bądź popełnionym przestępstwie kontrrewolucyjnym pociąga za sobą – pozbawienie wolności na okres nie mniejszy niż 6 miesięcy. 118

~ ARTYKUL KK USRR 54-12

119

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL

ondar Karolina Grigoriewna urodziła się w 1902 roku we wsi Mackowice w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Rubanowka w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Słabo piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie „Czerwonyj żowteń”, wykonywała różne prace. Rodzina: mąż Bondar Iwan Michajłowicz 1902 rok, aresztowany przez organy NKWD, synowie: Bondar Stanisław Iwanowicz 1922 rok, Bondar Wiktor Iwanowicz 1933 rok, córka Bondar Anna Iwanowna 1926 rok. Aresztowana 18 listopada 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD, za niedoniesienie organom władzy sowieckiej o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Bondara I. M., art. 54-12 KK USRR. Pozostawała w połtawskim areszcie śledczym. 24 listopada 1937 roku Bondar K. G. została przesłuchana przez operacyjnego Muzyczkę. Protokół przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „PYTANIE: Jesteście oskarżeni o to, ze mieszkając ze swoim mężem Bondarem Iwanem Michajłowiczem w ciągu kilku lat, wiedzieliście o jego kontrrewolucyjnej działalności i nikogo o tym nie zawiadomiliście. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Mieszkając ze swoim mężem Bondarem Iwanem Michajłowiczem, nie wiedziałam o jego kontrrewolucyjnej działalności i nie przyznaję się do winy. PYTANIE: Śledczy posiada informacje, że prowadzicie kontrrewolucyjną agitację przeciw dostarczaniu kontyngentów pszenicy, a także władzy sowieckiej i jej poczynaniom we wsi. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy w kwestii rzekomo prowadzonej przeze mnie agitacji kontrrewolucyjnej przeciw dostarczaniu kontyngentów pszenicy, władzy sowieckiej i jej dpoczynaniom.” 24 czerwca 1938 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Bondar K. G. na zesłanie na 5 lat do Kazachstanu jako żonę wroga narodu i społecznie niebezpieczny element. Po zakończeniu okresu a zesłaniapozostała w Kazachstanie, w m.Dżambuł (dzisiesze miasto Teraz – red.), mieszkała przy ulicy Artilerijskiej 17. Została zrehabilitowana 27 kwietnia 1989 roku. 120

ujar Jekaterina Iosifowna urodziła się w 1900 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim (obecnie rejon chmielnicki, obwód chmielnicki). Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Bogdanowka, w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Mało piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie im. Szewczenki. Rodzina: mąż Bujar Anton Nikołajewicz rozstrzelany w 1937 roku, syn Bujar Michaił Antonowicz. Aresztowana 12 listopada 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedoniesienie organom władzy informacji o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Bujar A. N. W czasie przesłuchania Bujar J. I. nie przyznała się do winy, oświadczając, że nie wiedziała o żadnej kontrrewolucyjnej działalności męża. Mimo to 24 czerwca 1938 roku została skazana przez Kolegium Specjalne na zesłanie do Kazachstanu na 5 lat jako żona wroga narodu i społecznie niebezpieczny element. W 1989 roku została zrehabilitowana przez prokuratora obwodu połtawskiego.

uńkowska Franciszka Francewna urodziła się w 1903 roku we wsi Wierborodińce w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pochodziła z rodziny bogatych chłopów, ojciec zajmował się rolnictwem, miał 2,5 ha ziemi, 2 konie, 1 krowa, dom, stodoła, obora. Niepiśmienna. Bezpartyjna. W 1936 roku przesiedlona ze strefy pogranicznej do wsi Fiodorowka. Rodzina: ojciec Stanisławski Franc Walentijewicz 78 lat, mąż Buńkowski Feliks Iwanowicz 35 lat (aresztowany), córki Wielina Feliksowna 10 lat, Józefa Feliksowna 8 lat, syn Tadeusz Feliksowicz 7 lat. Aresztowana 1 grudnia 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedoniesienie organom władzy sowieckiej informacji o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Buńkowskiego F. I.. Dzieci po jej aresztowaniu zostały oddane pod patronat kołchozu imienia Stalina. 24 czerwca 1938 roku została skazana przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku. 121

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL

uńkowska Stanisława Iwanowna urodziła się w 1896 roku we wsi Werchniaki w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Niepiśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie imienia Stalina. W 1934 roku przesiedlona z rejonu starokonstantynowskiego do rejonu czutowskiego. Rodzina: mąż Buńkowski Franc Fomicz ur. 1893 roku (aresztowany), córki Stasia Francowna ur. 1921 roku, Maria Francewna ur. 1928 roku, Jelena Francewna ur. 1930 roku, synowie Marian Francewicz ur. 1926 roku, Tola Francewicz ur. 1933 roku, matka Misiewiczna Michalina Antonowna 1862 r. Aresztowana 12 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedoniesienie organom władzy o działalności kontrrewolucyjnej swojego męża Buńkowskiego F. F.. Dzieci po jej aresztowaniu skierowano do połtawskiego domu dziecka, oprócz Buńkowskiej Stasi Francewny. Skazana przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 10 listopada 1937 roku na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku.

zyszewska Aniela Pietrowna urodziła się w 1914 roku we wsi Ledianki w rejonie antoninowskim obwodu winnickiego. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Sokołowa Bałka, w rejonie niechworoszczańskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Mało piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie. Rodzina: matka Ruzalia 70 lat, mąż Bronisław Andriejewicz 27 lat, wyszła za mąż za Czyszewskiego B. A. w 1932 roku. Aresztowana 11 listopada 1937 roku przez niechworoszczański rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Czyszewskiego B. A.. 24 czerwca 1938 roku została skazana przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i społecznie niebezpieczny element. Po odbyciu kary pozostała na stałe w Karagandzie w Kazachstanie. Zrehabilitowana w 1989 roku. 122

iewiatkowska Stanisława Martynowna urodziła się w 1889 roku. Do czasu aresztowania mieszkała w Romnach przy u ulicy Dacznyj zaułek 8. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Słabo piśmienna. Bezpartyjna. Gospodyni domowa. Wyszła za mąż za Diewiatkowskiego I. I.. Została aresztowana 26 listopada 1930 roku i oskarżona o szpiegostwo dla Polski (art. 54-6 KK USRR).

W tej kryminalnej sprawie oskarżona była również anusowska Jadwiga Władisławowna, która urodziła się w 1900 roku w Libawie w Polsce (Libawa nie znajdowała się w Polsce ani w 1900, ani w 1930. Z jakiego powodu NKWD odniosło Libawę do Polski – przez złą znajomość geografii lub żeby dodatkowo obciążyć oskarżoną - raczej się nie dowiemy. - red.). Do czasu aresztowania mieszkała w Romnach, przy ulicy Motlewski zaułek 19. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Do czasu aresztowania pracowała jako telegrafistka na Stacji Rozmów Telegraficzno-Operacyjnych. Niezamężna. Aresztowana 26 listopada 1930 roku i oskarżona o szpiegostwo na rzecz Polski (art. 54-6 KK USRR). W ciągu śledztwa oskarżonym zarzucano, że zajmowały siędziałalnością szpiegowską dla na rzecz wojska polskigo , mieszkanie Diewiatkowskiej było miejscem nielegalnego pobytu Polaków, którzy przybyli do ZSRR, do tego Diewiatkowscy zapraszali tam młodzież do zwerbowania. Ganusowska J. W. oskarżana była o to, że będąc telegrafistką stale podsłuchiwała rozmowy organów OGPU i przeglądała ich korespondencję. 22 lutego 1931 roku starszy pełnomocnik operacyjny Chaperski zadecydował o umorzeniu sprawy Diewiatkowskiej S. M. oraz Ganusowskiej J. S. ze względu na bezzasadność oskarżenia.

D embicka

Anna Timofiejewna urodziła się w

1902 roku we wsi Ledianka, w rejonie antoninowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Lubimowka w niechwo123

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL roszczańskim rejonie w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR . Słabo piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie przy różnych pracach niekwalifikowanych. Rodzina: mąż Leontij 36 lat (rozstrzelany 9 października 1937 roku), syn Władimir 14 lat, córki Wiktoria 12 lat, Kazimiera 6 lat, wyszła za mąż za Dembickiego L. I. w 1913 roku. Została aresztowana 13 listopada 1937 roku przez niechworoszczański rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy sowieckiej o działalności kontrrewolucyjnej swojego męża Dembickiego L. I., art. 54-12 KK USRR. Pozostawała w areszcie w więzieniu połtawskim. Pierwsze przesłuchanie odbyło się 24 listopada 1937 roku. Tekst przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „PYTANIE: Jesteście oskarżeni o to, że wasz mąż, Dembicki Leontij Iosifowicz był członkiem polskiej nacjonalistycznej organizacji kontrrewolucyjnej, o czym wiedzieliście, i nie donieśliście organom władzy sowieckiej. ODPOWIEDŹ: Nic nie wiedziałam o kontrrewolucyjnej działalności mojego męża Dembickiego L. J.. PYTANIE: Czy braliście osobiście udział w działalności kontrrewolucyjnej? ODPOWIEDŹ: Nie brałam osobiście udziału w działalności kontrrewolucyjnej, ani sama ani z nikim. PYTANIE: Proszę powiedzieć, czy macie kogoś z rodziny za granicą i czy macie z nim kontakt? ODPOWIEDŹ: Nie mam krewnych, ani znajomych za granicą, nie mam z nikim kontaktu. PYTANIE: Mówicie śledczemu nieprawdę. Śledczy posiada informację, że macie kontakt z członkami polskiej kontrrewolucyjnej organizacji, którzy mieszkają w Kazachstanie. ODPOWIEDŹ: W Kazachstanie nie mam znajomych. Z wyjątkiem szwagierki Dembickiej Teresy, nie znam jej imienia odojcowskiego, oraz jej syna Juliusza 14 lat. Wysłali mi wiosna 1937 roku listy, które były wysłane z rejonu antoninowskiego w 1935-1936 roku. To rodzina brata mojego męża, Dembickiego Zygmunta Iosifowicza, który zmarł w 1933 roku. 124

PYTANIE: Czy braliście udział w działalności kontrrewolucyjnej

przeciw władzy sowieckiej i pomagaliście swojemu mężowi Dembickiemu Leontijowi Iosifowiczowi? Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie zajmowałam się działalnością przeciw władzy sowieckiej i nie pomagałam swojemu mężowi. Przy powtórnym przesłuchaniu 4 maja 1937 roku Dembicką A. T. pytano o związek z jej mężem, od kiedy się znają. Odnosząc się do jej odpowiedzi, oni żyli razem od 1928 roku, chociaż podczas wypełniania kwestionariusza aresztowanej w listopadzie 1938 roku widnieje data 1913 rok. Kolegium Specjalne 24 czerwca 1938 roku skazało Dembicką A. T. na zesłanie do Kazachstanu na 5 lat jako żonę wroga narodu i społecznie niebezpieczny element. Prezydium Połtawskiego Sądu Obwodowego w 1965 roku zrehabilitował ją z powodu nieuzasadnionego oskarżeniea

Golec Emilia (Milia) Wojciechowna urodziła się w

1914 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim (obecnie rejon chmielnicki, obwód chmielnicki - red.). Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Koszmanowka w rejonie maszewskim, w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Mało piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie „Promień” jako robotniczka niekwalifikowana. Mąż Golec Brońko (Bronisław) Ławrientiewicz (aresztowany przez organy NKWD), córka Stanisława Brońkowa lat 7. Aresztowana 12 listopada 1937 roku za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Golec B. Ł. z art. 54-12 KK USRR. Protokół przesłuchania z dnia 12 listopada 1937 roku zawiera oskarżenie, że razem z mężem prowadzili przez wiele lat kontrrewolucyjną agitację wśród kołchoźników, skierowaną przeciw władzy sowieckiej. Golec E. W. nie przyznała się do winy i twierdziła, że o żadnej kontrrewolucyjnej działalności swojego męża, mieszkając z nim przez wiele lat, nie wiedziała. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 24 czerwca 1938 roku skazało ją na zesłanie do Kazachstanu na 5 lat jako żonę wroga narodu i społecznie niebezpieczny element. Została zrehabilitowana w 1989 roku. 125

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL

orczyńska Paulina Iwanowna urodziła się w 1903 roku we wsi Wierborodińce w starokonstantynowskim rejonie w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Wojnowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pochodziła z rodziny chłopskiej, miała dom, konia, 2 krowy, 2 dziesięciny ziemi. Mało piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie im. Frunze przy pracach niekwalifikowanych. Rodzina: mąż Gorczyński Anton Marianowicz 36 lat, synowie Edmund 10 lat, Adolf 3 lata, córki Jewgienia 8 lat, /nieczytelne/ 6 lat, Wanda 1 rok. Aresztowana 10 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Gorczyńskiego A. M.. Uznana za winną przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 24 czerwca 1938 roku, skazana na zesłanie do Kazachstanu na 5 lat jako żona wroga narodu i społecznie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku.

ozarecka Wiera Nikołajewna urodziła się w 1903 roku we wsi Samczency w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pochodziła z rodziny chłopskiej, ojciec posiadał 2 konie i krowę. Słabo piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie im. Stalina. Rodzina: matka męża Maria 63 lata, mąż Stiepan Francewicz 35 lat (aresztowany w 1937 roku), córki Roza 14 lat, Ludwiga 11 lat, Józefa 8 lat. Aresztowana 12 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża, Kozareckiego S. F. z art. 54-12 KK USRR. Nie przyznawała się do winy. Dzieci po jej aresztowaniu zostały przekazane pod patronat kołchozu imienia Stalina. 24 czerwca 1938 roku została skazana przez Kolegium Specjalne NKWD na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku. 126

ukaszewska Maria Iwanowna urodziła się w 1893 roku we wsi Grichiwka w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Kapitonowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pochodziła z rodziny kułaków. Niepiśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie „Bolszewik”. W 1936 roku przesiedlona ze strefy przygranicznej. Jej mąż był aresztowany (data i przyczyna aresztu nie jest znana) i skazany na 6 lat, zwolniony w 1932 roku, areszt poprzedzała konfiskata majątku. Rodzina: mąż Łukaszewski Michaił Francewicz (ponownie aresztowany w 1937 roku), córki Stanisława Stanisławowna ur. 1919 roku, Teodora Michajłowna ur. 1924 roku, Maria Michajłowna ur. 1924 roku, Helena Michajłowna ur. 1931 roku, Alicja Michajłowna 1935 rok. Aresztowana 12 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedoniesienie organom władzy informacji o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Łukaszewskiego M. F.. Nie przyznawał się do winy. Dzieci po jej aresztowaniu skierowano do połtawskiego domu dziecka, 24 czerwca 1938 roku skazana przez Kolegium Specjalne przy NKWD ZSRR na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku.

ysiak Ewa Ławrientijewna urodziła się 1897 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Starickowka w rejonie maszewskim w obwodzie winnickim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pochodziła z kułackiej rodziny. Niepiśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie imienia Kalinina. Rodzina: mąż Wojciech Michajłowicz ur. 1895 roku (aresztowany w 1937 roku), córka Karolina ur. 1922 roku. Aresztowana 12 listopada 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Łysiaka W. M.. Nie przyznawała się do winy. Córka po aresztowaniu rodziców pracowała w kołchozie imienia Kalinina i mieszkała we wsi Starickowka. 24 czerwca Łysiak E. Ł. została skazana 127

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku.

Markiewicz

Michalina Michajłowna urodziła

się w 1894 roku we wsi Nowosieło w rejonie antoninowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Michajłowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Niepiśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie „Wseswitnij żowteń” (“Światowy październik” - red.) . Do kołchozu przystąpiła w 1931 roku, mieszkając jeszcze w obwodzie winnickim. Rodzina: mąż Markiewicz Anton Ambrozowicz 1896 rok (skazany na rozstrzelanie 11 sierpnia 1937 roku, wyrok wykonany 2 listopada 1937 roku), córka Rózia Antonowna 1924 rok, syn Ludwik Antonowicz 1930 rok. Aresztowana 13 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Markewicza A. A. (art. 54-12 KK USRR). Uznana za winną i skazana jako żona wroga narodu przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 24 czerwca 1938 roku na zesłanie do Kazachstanu na 5 lat. Dzieci oddano do połtawskiego domu dziecka. W 1989 roku została zrehabilitowana.

iewidłowska Jadwiga Iosifowna urodziła się w 1914 roku we wsi Wierborodińce w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie imienia Stalina. W 1936 roku przesiedlono ją ze strefy przygranicznej. Rodzina: mąż Edward Wikientiewicz ur. 1913 roku (aresztowany w 1937 roku), synowie Anatolij ur. 1932 roku, Władimir ur. 1936 roku. Aresztowana 10 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Niewidłowskiego E. W. (art. 54-12 KK USRR). Nie przyznawała się do winy. 128

Dzieci po aresztowaniu rodziców zostały skierowane do połtawskiego domu dziecka. 24 czerwca 1938 roku skazana przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. W 1939 roku złożyła zażalenie do prokuratury w celu ponownego rozpatrzenia jej sprawy, napisała w nim, że jej sprawa została rozpatrzona nierzetelnie i nie zebrano wystarczająco dowodów przeciw niej. 3 listopada 1939 roku zastępca prokuratora obwodu połtawskiego postanowił odrzucić zażalenie Niewidłowskiej J. J.. Została zrehabilitowana w 1989 roku.

Pajuk Wiktoria Nikołajewna urodziła się w 1901 roku

we wsi Maszkowce w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Rubanowka w maszewskim rejonie w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Niepiśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie im. XVI zjazdu partyjnego. Rodzina: mąż Piotr Iwanowicz (aresztowany w 1937 roku). Aresztowana 11 listopada 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy informacji o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Pajuka P. I. (art. 54-12 KK USRR). Nie przyznawała się do winy. Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 24 czerwca 1938 roku skazało ją na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żonę wroga narodu i element szczególnie niebezpieczny. Zrehabilitowana w 1989 roku.

usecka Petronela Silwestrowna urodziła się 30 maja 1909 roku we wsi Gnatowce w rejonie gnatowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Wodianoje w stenkowskiej radzie wiejskiej w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Pochodziła z rodziny kułackiej. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pracowała w kołchozie imienia Kaganowicza. Mało piśmienna, nie chodziła do szkoły. Bezpartyjna. W 1936 roku przesiedlona ze strefy przygranicznej. Rodzina: maż Rusecki Wikientij Iwanowicz (aresztowany w 1937 roku), syn Edward, córka Janina. 129

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL Aresztowana 12 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy o działalności kontrrewolucyjnej swojego męża Ruseckiego W. I. (art. 54-12 KK USRR). Nie przyznawała się do winy. Jej dzieci po aresztowaniu zostały skierowane do połtawskiego domu dziecka. 24 czerwca 1938 roku została skazana przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku.

awicka Bronisława Leontijewna urodziła się 29 maja 1911 roku we wsi Wierborodińce w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Mało piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie imienia Stalina. W 1933 roku wstąpiła do kołchozu we wsi Wierborodińce. Przesiedlona w 1936 roku ze strefy przygranicznej. Rodzina: mąż Franc Iosifowicz (aresztowany w 1937 roku), córki Anna ur. 1928 roku, Stasia ur. 1932 roku. Aresztowana 10 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Sawickiego F. J. (art. 54-12 KK USRR). Pozostawała w więzieniu połtawskim. Nie przyznawała się do winy. Dzieci po aresztowaniu rodziców zostały skierowane do połtawskiego domu dziecka. Kolegium Specjalne NKWD 24 czerwca 1938 roku skazało ją na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żonę wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku.

Szapował Aniela Pawłowna urodziła się w 1913 roku

we wsi Mackowce w rejonie proskurowskim obwodu winnickiego. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Rubanowka w maszewskim rejonie w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Słabo piśmienna (czyta i pisze po polsku). Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie im. XVI zjazdu partyjnego. 130

Rodzina: mąż Stanisław Antonowicz ur. 1911 roku (aresztowany w 1937 roku), syn Kazimierz ur. 1932 roku. Aresztowana 11 listopada 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Szapowała S.A. z art. 54-12 KK USRR. Nie przyznawała się do winy. Syn po jej aresztowaniu został skierowany po połtawskiego domu dziecka 13 listopada 1937 roku. 24 czerwca 1938 roku została skazana przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Została zrehabilitowana w 1989 roku.

Szarikowa

Maria Aleksandrowna urodziła się 19

czerwca 1904 roku na stacji Orsza BSRR. Do czasu aresztowania mieszkała w Łubniach przy ulicy Bolnicznej 3. Narodowości polskiej, obywatelstwo ZSRR. Mało piśmienna. Pracowała jako kierowniczka dziecięcego żłobka. Rodzina: mąż Nikołaj Ilicz ur. 1897 roku, aresztowany za udział w trockistowskiej organizacji terrorystycznej, skazany na najwyższy wymiar kary 16 października 1936 roku, synowie Władlen 14 lat, Wacław 11 lat. Aresztowana 29 sierpnia 1938 roku za niedoniesienie władzy sowieckiej o antysowieckiej działalności swojego męża Szarikowa N. I. (art. 54-12 KK USRR). Pozostawała w więzieniu połtawskim. 22 października 1938 roku była przesłuchana. Tekst protokołu przesłuchania przedstawiony jest poniżej. „PYTANIE: Czy macie krewnych w Polsce? ODPOWIEDŹ: Nie wiem, czy w ogóle mam jakichś krewnych za granicą, nie utrzymywałam z nikim kontaktu. PYTANIE: Jakie antysowieckie działania są wam znane ze strony Szarikowa Nikołaja Ilicza? ODPOWIEDŹ: Z Szarikowem Nikołajem Iliczem żyję od 1923 roku, to znaczy od momentu wyjścia za niego za mąż. W tym okresie niczego złego nie zauważyłam w zachowaniu Szarikowa, żadnych przejawów antysowieckich z jego strony moim zdaniem nie było. PYTANIE: Proszę opowiedzieć o bliskich znajomych waszego męża i waszych znajomych. 131

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL ODPOWIEDŹ: Ja i mój mąż nie mieliśmy żadnych bliskich znajo-

mych. PYTANIE: Czy znaliście Kołotiłowa? ODPOWIEDŹ: Tak, Kołotiłowa znałam, on był sekretarzem Łubieńskiego RNK. PYTANIE: W jakich byliście stosunkach z Kołotiłowem? ODPOWIEDŹ: Z Kołotiłowem ja i mąż byliśmy w zwyczajnych stosunkach. PYTANIE: Jesteście oskarżeni o to, że będąc żoną Szarikowa Nikołaja Ilicza, aresztowanego uczestnika antysowieckiej organizacji, wspieraliście go w prowadzeniu działalności antysowieckiej. Czy przyznajecie się do winy? ODPOWIEDŹ: Nie przyznaję się do winy. Nie wiem nic o żadnej antysowieckiej działalności mojego męża, żadnych antysowieckich oznak nie zauważyłam. Szarikowa N. I. znałam jako uczciwego sowieckiego robotnika.” 7 stycznia 1939 roku sprawa Szarikowej M. A. została zumorzona, decyzją pełnomocnika operacyjnego Wachnina uwolniono ją z więzienia.

zepelska Janina Marianowna urodziła się w 1906 roku we wsi Wierborodińce w rejonie starokonstantynowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Fiodorowka w rejonie czutowskim w obwodzie połtawskim Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Mało piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie im. Stalina. 1936 roku przesiedlona ze strefy przygranicznej. Rodzina: Szepelski Zygmunt Francewicz 31 lat, ojciec męża Szepelski Franc 60 lat, matka męża Paulina 70 lat, córka Leontina 6 lat, Hania 4 lata. Aresztowana 11 listopada 1937 roku przez czutowski rejonowy oddział NKWD, za niedoniesienie organom władzy sowieckiej o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Szepelskiego Z. F., art. 54-12 KK USRR. 10 grudnia 1938 roku sprawa została ponownie przesłana do rozpatrzenia. Zeznania świadków nie potwierdziły winy Szepelskiej J. M w tym, że wiedziała o działalności kontrrewolucyjnej swojego męża i o jego uczestnictwie w 132

organizacji POW w rejonie czutowskim. Na skutek tego 7 stycznia 1939 roku prokurator obwodu połtawskiego wydał decyzję o jej uwolnieniu i umorzeniu sprawy.

Urbańska

Celina Feliksowna urodziła się w 1883

roku we wsi Nowe Stawińce w rejonie teofipolskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Lubimowka, w niechworoszczańskim rejonie w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Pochodziła z rodziny kułackiej. Słabo piśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie im. Lubczenki jako robotnik niekwalifikowany . W 1935 roku odesłana ze strefy przygranicznej. Rodzina: mąż Iwan 55 lat, córka Janina 21 lat, synowie: Iosif 18 lat, Mieczysław 13 lat. Aresztowana 20 listopada 1937 roku przez niechworoszczański rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedonoszenie na własnego męża Urbańskiego I. K., który „prowadził działalność kontrrewolucyjną”. Na przesłuchaniach Urbańska C. F. nie przyznawała się do winy, a świadków w sprawie nie było. W 1963 roku podczas ponownego rozpatrywania sprawy na ponownych przesłuchaniach świadkowie głosili pozytywną opinię zarówno o Urbańskiej, jak i o jej mężu. Bez względu na poważne złamania procederu podczas przeprowadzania śledztwa w stosunku do Urbańskiej C. F. 24 czerwca 1938 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało ją na zesłanie na 5 lat do Kazachstanu, jako element społecznie niebezpieczny. W październiku 1963 roku została zrehabilitowana przez prezydium Połtawskiego Sądu Obwodowego.

roda Maria Ławrientiewna urodziła się w 1902 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Koszmanowka w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Niepiśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie „Nowe żyttja” (Nowe życie – red.). W 1935 roku przesiedlona ze strefy przygranicznej. Rodzina: matka 133

~ KK USRR 54-12 ARTYKUL Szkurupa Wiktoria, mąż Iwan Wojciechowicz ur. 1906 roku (aresztowany w 1937 roku), syn Stanisław ur. 1928 roku. Aresztowana 11 listopada 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Urody I. W. z art. 54-12 KK USRR. Nie przyznawała się do winy. 24 czerwca 1938 roku skazana przez Kolegium Specjalne NKWD na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1965 roku.

dybiel Ewa Iwanowna urodziła się w 1905 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Rubanowka w maszewskim rejonie w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Niepiśmienna. Bezpartyjna. Pracowała w kołchozie „Czerwonyj żowteń”. Rodzina: matka Zdybiel Rozalia 1866 rok, mąż Paweł Martynowicz 1903 rok (aresztowany w 1937 roku). Aresztowana 11 listopada 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 KK USRR za niedoniesienie organom władzy o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Zdybiel P. M.. Nie przyznawała się do winy. 24 czerwca 1938 roku skazana przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRR na 5 lat zesłania do Kazachstanu jako żona wroga narodu i szczególnie niebezpieczny element. Zrehabilitowana w 1989 roku. Zmarła 2 sierpnia 1981 roku we wsi Szarowieczki w rejonie chmielnickim, w obwodzie chmielnickim.

ugda Jekaterina Iwanowna urodziła się w 1908 roku we wsi Szarowieczki w rejonie proskurowskim w obwodzie winnickim. Do czasu aresztowania mieszkała we wsi Rubanowka w rejonie maszewskim w obwodzie połtawskim. Narodowości polskiej, obywatelka ZSRR. Słabo piśmienna. Bezpartyjna. Gospodyni domowa. Rodzina: syn Żugda Borys Pawłowicz ur. 1931 roku. Aresztowana 12 listopada 1937 roku przez maszewski rejonowy oddział NKWD z art. 54-12 za niedoniesienie organom władzy sowieckiej o kontrrewolucyjnej działalności swojego męża Żugdy P. P.. 134

W czasie przesłuchania Żugdy J. I. oskarżano ją nie tylko o niedoniesienie na swojego męża, ale również za to, że wspólnie z nim prowadziła działalność kontrrewolucyjną wśród pracowników kołchozu. Nie przyznała się do winy w żadnym z zarzutów. 24 czerwca 1937 roku Kolegium Specjalne NKWD ZSRR skazało Żugdę J. I. na zesłanie do Kazachstanu na 5 lat, po odbyciu kary wróciła do wsi Rubanowka. W 1989 roku została zrehabilitowana przez prokuratora obwodu połtawskiego.

135

ANEKS

136

Rozkaz operacyjny komisarza ludowego spraw wewnętrznych Związku SRR Z 11 SIERPNIA 1937 ROKU, NR 00485, MOSKWA

Rozsyłany razem z niniejszym rozkazem zamknięty list o faszystowsko-powstańczej, szpiegowskiej, dywersyjnej, defetystycznej i terrorystycznej działalności polskiego wywiadu w ZSRR, a także materiały śledztwa w sprawie „POW” ujawniają obraz długoletniej i stosunkowo bezkarnej dywersyjno-szpiegowskiej działalności polskiego wywiadu na terytorium Związku. Z materiałów tych widać, że destrukcyjna działalność polskiego wywiadu była prowadzona i jest kontynuowana na tyle jawnie, że bezkarność tej działalności można wyjaśnić jedynie złą pracą organów GUGB i niedbałością czekistów. Nawet obecnie prace likwidacyjne na miejscach polskich grup dywersyjno-szpiegowskich i organizacji POW nie są w pełni rozwinięte. Tempo i zasięg śledztwa jest skrajnie niski. Główne kontyngenty polskiego wywiadu uniknęły nawet ewidencji operacyjnej (z ogólnej masy uciekinierów z Polski, liczącej około 15.000 ludzi naliczono w Związku jedynie 9.000 ludzi. Na Zachodniej Syberii z przebywającej na jej terytorium liczby około 5.000 uciekinierów, zaewidencjonowano nie więcej niż 1.000 ludzi). Taka sama sytuacja jest z ewidencją emigrantów politycznych z Polski. Jeśli chodzi o działalność agenturalną, to ona praktycznie nie istnieje. Co więcej, istniejąca agentura, zazwyczaj podwójna, jest podstawiona właśnie przez polski wywiad. Nie dość konsekwentna likwidacja kadr polskiego wywiadu tym bardziej jest niebezpieczna obecnie, kiedy rozgromiono moskiewskie centrum „POW” i aresztowano wielu najaktywniejszych jej członków. Polski wywiad, przewidując nieuchronność swojej porażki, próbuje uruchomić, a w poszczególnych przypadkach już uruchamia swoją sieć dywersyjną w gospodarce ludowej ZSRR, i w pierwszej kolejności, w jej obiektach obronnych. Zgodnie z tym, podstawowym zadaniem organów GUGB obecnie jest rozbicie działalności antysowieckiej polskiego wywiadu i pełna likwidacja, nietkniętych do tej pory, dywersyjno-powstańczych dołów „POW” i głównych zasobów ludzkich wywiadu polskiego w ZSRR. ROZKAZUJĘ: 1. Od 20 sierpnia 1937 roku rozpocząć szeroko zakrojoną operację, skierowaną na pełną likwidację lokalnych organizacji „POW”, i, przede wszystkim, 137

ANEKS jej dywersyjno-szpiegowskich i powstańczych kadr w przemyśle, transporcie, sowchozach i kołchozach. Cała operacja powinna zostać zakończona w okresie trzech miesięcy, tzn. do 20 listopada 1937 roku. 2. Należy aresztować: a) ujawnionych w procesie śledczym i do tego czasu nie ujawnionych najaktywniejszych członków „POW” według załączonej listy; b) wszystkich pozostałych w ZSRR jeńców wojennych wojska polskiego; c) uciekinierów z Polski, niezależnie od czasu ich ucieczki do ZSRR; d) emigrantów politycznych i osoby wydalone z Polski; e) byłych członków PPS i innych polskich antysowieckich partii politycznych; f ) najbardziej aktywną część lokalnych antysowieckich nacjonalistycznych elementów polskich rejonów. 3. Operację aresztowania należy przeprowadzić w dwóch kolejnościach: a) w pierwszej kolejności należy aresztować wymienione wyżej kadry, pracujące w organach NKWD, w Armii Czerwonej, w zakładach wojskowych, w wydziałach obronnych wszystkich innych zakładów, w przedsiębiorstwach przemysłu kolejowego, wodnego, powietrznego, w gospodarce energetycznej wszystkich przedsiębiorstw przemysłowych, w zakładach gazowych i przeróbki ropy naftowej; b) w drugiej kolejności należy aresztować wszystkich pozostałych, pracujących w przedsiębiorstwach przemysłowych nie mających znaczenia obronnego, w sowchozach, kołchozach, urzędach. 4. Jednocześnie z rozkręcaniem operacji aresztowania należy rozpocząć działania śledcze. Szczególny akcent śledztwa należy skupić na pełnym zdemaskowaniu organizatorów i kierownictwa grup dywersyjnych, w celu wyczerpującego ujawnienia sieci dywersyjnej. Wszystkich zeznających aresztowanych szpiegów, szkodników, dywersantów należy – NIEZWŁOCZNIE ARESZTOWAĆ. W celu przeprowadzenia śledztwa należy wyodrębnić specjalną grupę pracowników operacyjnych. 5. Wszyscy aresztowani według stopnia ich winy w procesie śledczym – podlegają podziałowi na dwie kategorie: a) pierwsza kategoria, podlegająca rozstrzelaniu, do której należą wszystkie szpiegowskie, dywersyjne, szkodnicze i powstańcze kadry polskiego wywiadu; b) druga kategoria, mniej aktywni z nich, podlegający zamknięciu w więzieniu lub w łagrze, na okres od 5 do 10 lat. 138

6. Na jednostki należące do pierwszej i drugiej kategorii, co dziesięć dni powinny zostać ułożone spisy z krótkim uzasadnieniem materiałów śledczych i agenturalnych, opisujących stopień winy aresztowanego, które kierowane są do końcowego zatwierdzenia przez NKWD ZSRR. Kwalifikacja do pierwszej lub drugiej kategorii na podstawie rozpatrzenia materiałów agenturalnych i śledczych, przeprowadzana jest przez komisarza ludowego spraw wewnętrznych Republiki, kierownika UNKWD obwodu bądź kraju, wspólnie z odpowiednim prokuratorem republiki, obwodu, kraju. Spisy kierowane są do NKWD ZSRR do podpisania przez narodowego komisarza spraw wewnętrznych Republiki, kierowników UNKWD i prokuratora odpowiedniej republiki, kraju, obwodu. Po zatwierdzeniu spisów w NKWD ZSRR i Prokuratora Związku wyrok zostaje niezwłocznie wykonany, tzn. skazani według pierwszej kategorii – zostają rozstrzelani, a według drugiej kategorii odesłani do więzienia i obozu, zgodnie z zaleceniem NKWD ZSRR. 7. Zakończyć uwalnianie z więzień i obozów tych, którzy kończą odsiadywać wyrok, skazanych za szpiegostwo na rzecz Polski. O każdym z nich należy przedstawić materiał do rozpatrzenia przez Specjalne Kolegium NKWD ZSRR. 8. Wszystkie działania, dotyczące rozbicia „POW” i wszystkich pozostałych kadr polskiego wywiadu należy umiejętnie i celowo wykorzystać do zdobycia nowej agentury w polskiej linii. Przy doborze agentów należy zwrócić szczególną uwagę na środki, chroniące organy NKWD przed przeniknięciem do sieci podwójnych agentów polskiego wywiadu. Spisy wszystkich zaznaczonych do zwerbowania agentów, z wyczerpującym opisem, należy kierować do zatwierdzenia przez kierownika GUGB NKWD tow. FRINOWSKIEGO. 9. O przebiegu operacji należy donosić telegraficznie co pięć dni, tzn. 1,5,10,15,20,25 i 30 dnia każdego miesiąca. podpisał KOMISARZ LUDOWY SPRAW WEWNĘTRZNYCH ZSRR GENERALNY KOMISARZ BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWOWEGO – JEŻOW. Zgodnie z oryginałem: SEKRETARZ OPERACYJNY GUGB NKWD ZSRR dow. bryg. (ULMER). 139

ANEKS

Okładka sprawy archiwalnej Barańskiego K. W.

Lista skonfiskowanych rzeczy Wilkowskiej W. M.

140

Nakaz aresztowania Bondariewa S. I.

Kuczyński Adolf Nikołajewicz

Kwestionariusz aresztowanego Silki B. M. Str. 1 Kwestionariusz aresztowanego Silki B. M. Str. 2

Barsowa Czesława Ławrientiewna

Ganusowska Jadwiga Władisławowna

141

ANEKS

Protokół przesłuchania Triszpeta F. A. Strona 1

Płowska Zofia Iwanowna

142

Protokół przesłuchania Triszpeta F. A. Strona 2

Wyciąg z wyroku Urody M. Ł.

Protokół przesłuchania Triszpeta F. A. Strona 3

Wyciąg z wyroku Fidika S. K.

Skawrońska Maria Aleksandrowna

Zaświadczenie wykonania egzekucji Fidika S. K.

143

ANEKS

Nakaz aresztowania Boczulaka I. M.

Nusenbaum Dawid Mojsiejewicz

144

OskarĹźenie Ĺ&#x161;wientickiego A. T.

Oleszczak Franc Martynowicz

Epilog Niniejsze badanie stanowi swojego rodzaju hołd pamięci milionom ofiar masowych represji. Autorzy uważają za swój obowiązek obywatelski kontynuację prac, dotyczących poszukiwania informacji o skutkach „polskiej operacji” w obwodzie połtawskim w celu ułożenia pełnego spisu ofiar i przekazania do wiadomości publicznej losów tysięcy ludzi. Archiwa SBU otwarte są dopiero od niedawna i możliwe, że zmarli w latach 30-tych XX wieku nie posiadają już krewnych, ale jesteśmy przekonani o tym, że dokumenty te nie powinny być puszczone w niepamięć, ich treść pomoże w edokładniejszy sposób zdemaskować sowiecki system totalitarny i stanie się jeszcze jednym ważnym argumentem w walce z neostalinizmem, pomoże też w obaleniu nostalgicznych nastrojów o tamtych czasach, przestrzegając ludzkość przed powtórką tych monstrualnych pomyłek. Książka opisuje losy 100 ludzi, lecz represje objęły setki tysięcy ludzkich losów, wszyscy ci ludzie byli czyimiś dziećmi, rodzicami, braćmi i siostrami, i ich rodziny nigdy nie będą mogły wrócić do stanu z przed represji. Ciężko jest pisać o ofiarach ludzkich, ale powinniśmy zrozumieć, że wielki terror miał ukryte, głębokie i ogromne skutki. Okres masowych represji, życia w strachu, wzajemnych podejrzeń, donosicielstwa, zrodził szczególny typ „sowieckiego człowieka”, który gotowy jest na bezkompromisową walkę, ofiary dla „wielkiej idei”, toruącego drogę na szczyt nie dzięki swoim zaletom, ale przez likwidację poprzedników. Składamy serdeczne podziękowania za owocną współpracę pracownikom archiwum Zarządu SBU w obwodzie połtawskim. 145

~ A I OPRACOWANIA ZRODL

WYKAZ WYKORZYSTANYCH ~ I OPRACOWAN ZRODEL 1. Уголовный кодекс Украинской Социалистической Советской Республики от 20 июля 1934 года [Źródło elektroniczne] Tryb dostępu:https://coollib.com/b/124310/read. – Tytuł z ekranu. 2. Оперативный приказ Народного Комиссара внутренних дел СССР № 00485 от 9 августа 1937 г. [Źródło elektroniczne] / Народный Комиссариат внутренних дел СССР. – Tryb dostępu : http://www.memorial.krsk. ru/DOKUMENT/USSR/370811.htm. – Tytuł z ekranu. 3. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11355-С Барковский Клеофас Игнатьевич. 4. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Барсова Чеслава Лаврентьевна. 5. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Бобров Андрей Иванович. 6. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11869-С Бондарев Сергей Иванович. 7. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12962-С Бондарь Каролина Григорьевна. 8. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11626-С Бочуляк Иосиф Мартынович. 9. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11355-С Бочуляк Войцех Степанович. 10. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12969-С Буньковская Станислава Ивановна. 11. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Буньковская Францишка Францевна. 12. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11909-С Бурчинський Казимир Иванович. 13. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12957-С Буяр Екатерина Иосифовна. 14. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11553 -С Вильковская Виктория Михайловна. 15. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Ганусовская Ядвига Владиславовна. 16. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Гермазинский Феликс Иосифович. 17. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11908-С Гилевский Бронислав Демьянович. 18. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Головченко Лукерия Францевна. 19. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Горжонзельский Генрих Францевич. 20. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12400-С Голец Эмилия (Милия) Войцеховна. 21. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11369-С Головченко Лукерия Францевна.

146

22. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Горжонзельский Генрих Францевич. 23. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12798-С Горчинская Павлина Ивановна. 24. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12136-С Гурская Иоанна Владиславовна. 25. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 9189-С Девятковская Станислава Мартыновна. 26. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11705-С Дембицкая Анна Тимофеевна. 27. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12101-С Длугаш Антон Антонович, Шкурпа Павел Лаврентиевич. 28. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12058-С Драпиковский Роберт Михайлович. 29. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12094-С Драпиковский Адольф Михайлович. 30. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12957-С Жугда Станислав Антонович. 31. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12958-С Жугда Екатерина Ивановна. 32. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11992-С Журковский Йосиф Константинович. 33. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Загурский Сигизмунд Петрович. 34. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12961-С Здыбель Ева Ивановна. 35. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Каминский Иван Иванович. 36. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 10053-С Качанова Анна Силовна. 37. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11216-С Картинский-Кожанский Нарцис Брониславович. 38. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 13101-С Козарецкая Вера Николаевна. 39. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 10716-С Комар Федор Мартынович. 40. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 10368-С Копец Тимофей Францевич. 41. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Корчевский Степан Михайлович. 42. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Костинский Антон Антонович. 43. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11916-С Кучинский Адольф Николаевич. 44. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 15258-С Лисяк Войцех Станиславович. 45. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 13102-С Лукашевская Мария Ивановна. 46. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11663-С Лукасик Михаил Михайлович. 47. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Лысяк Войцех Михайлович. 48. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Лысяк Ева Лаврентьевна. 49. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 10083-С Мазурик Войцех Войцехович. 50. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12364-С Макаревич Семен Иванович. 51. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 128371-С Малисов Станислав Петрович. 52. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 13039-С Маркевич Михайлина Михайловна. 53. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Матковский Федор Иванович. 54. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12262-С Мисилюк Василий Николаевич. 55. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11883-С Наумчик Иван Степанович.

147

56. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11882-С Наумчик Федор Степанович. 57. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 13038-С Невидловская Ядвига Иосифовна. 58. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) -С Нусенбаум Давид Моисеевич. 59. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11762-С Ожаровский Семен Степанович. 60. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 10635-С Олещак Франц Мартынович. 61. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12403-С Паюк Петр Иванович. 62. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12399-С Паюк Виктория Николаевна. 63. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11355-С Пилькевич Владислав Адамович. 64. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12969-С Русецкая Петрунелия Сельвовна. 65. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12970-С Савицкая Бронислава Леонтьевна. 66. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11876-С Свентицкий Антон Теофилович. 67. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11877-С Свентицкий Георгий (Григорий) Теофилович. 68. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 10894-С Сергач Николай Устимович. 69. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12286-С Скавронская Мария Александровна, Сенкевич Игнатий Иванович, Шаповал Анеля Павловна. 70. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 6233-С Силька Болеслав Данилович. 71. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Солимчук Антон Петрович. 72. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12218-С Статкевич Анна (Анеля) Адамовна, Куклевский Станислав Павлович 73. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11881-С Слатвинский Михаил Францевич. 74. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 10084-С Тришпет Франц Антонович. 75. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 10621-С Урбанская Целина Феликсовна. 76. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11777-С Урода Иван Войцехович. 77. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11745-С Урода Мария Лаврентьевна. 78. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11640-С Фидик Степан Казимирович. 79. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11784-С Центомирский Сигизмунд Францевич. 80. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11783-С Центомирский Станислав Францевич. 81. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11437-С Чепрецкий Кузьма Костанович. 82. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 12795-С Чышевская Анеля Петровна. 83. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 15177-С Шаповал Станислав Антонович. 84. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 109-С Шарикова Мария Александровна. 85. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. (brak numeru sprawy) Шевчук Иосиф Васильевич. 86. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 113-С Шепельская Янина Марьяновна. 87. Połtawskie obwodowe archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. – Д. 11829-С Яблонский Иосиф Иванович. 88. Депортации народов СССР (1930-е–1950-е годы). Ч. 1. Документальные источники ЦГАОР СССР. Материалы к серии «Народы и культуры». Вып. ХII / сост. О. Л. Милова / – М. : КМЦ ИЭА РАН, 1992. – 353 s.

148

89. Дугин А. Н. Неизвестный ГУЛАГ. Документы и факты / А. Н. Дугин. - М. : Наука, 1999. – 103 s. 90. Жиромская В. Б. Полвека под грифом «секретно»: Всеюзная перепись населения 1937 года / В. Б. Жиромская, И. Н. Киселев, Ю. А. Полякова. – М. : Наука, 1996. 152 s. 91. Золотарьов В. А. ЧК-ДПУ-НКВС на Харківщині: люди та долі (1919 – 1941) / В. А. Золотарьов. – Харків : Фоліо, 2003. – 477 s. 92. Критчлоу Д. Репрессированные народы Советского Союза. Наследие сталинских депортаций. Отчет хельсинкской группы по правам человека / Д. Кричлоу. – [Место изд. не указано]: Helsinki Watch, a Committee of Human Rigts Watch. – 1991. – 98 s. 93. Кульчицький В. s. Україна між двома війнами (1921 – 1939 рр.). Україна крізь віки. / В. s. Кульчицький – Т.11. – К. : Альтернативи, 1999. – 336 s. 94. Иванова Г. М. Гулаг в системе тоталитарного государства / Г. М. Иванова. – М. : Московский общественный научный фонд, 1997. – 228 s. 95. Лошицький О. «Лабораторія – 2»: Полтава. Документальні матеріали про масові репресії в Полтавській області 1937-1938 рр. [Електронний ресурс] / О. Лошицький. – Режим доступу : http://www.sbu.gov.ua/sbu/ doccatalog%5Cdocument?id=42130. – Tytuł z ekranu. – док. 23. 96. Лушакова А. М. Улицами старого Кременчуга / А. М. Лушакова, Л. И. Евселевский. – Кременчуг : Издательство «Кременчуг», 2001. – 152 s. 97. Лушакова А. М. Польські сторінки історії Кременчука / А. М. Лушакова, В. І. Маслак, Ж. М. Осіковіч, В. І. Саранча. – Кременчук : ПП Щербатих, 2013. – 40 s. 98. Материалы февральско-мартовского пленума ЦК ВКП(б) 1937 года // Вопросы истории. – 1995. – № 2. – s.10. 99. Некрич А. Наказанные народы / А. Некрич. – Нью-Йорк : Хроника, 1978. – 170 s. 100. Окіпнюк В. Т. Органи державної безпеки УРСР (1922-1941 рр.) історико-правове дослідження: монографія. – Херсон : ФОП Грінь Д. s., 2017. – 390 s. 101. Репрессии против поляков и польских граждан // Исторические сборники «Мемориала». – 1997. – Вып. 1. – 256 s. 102. Сборник законодательных и нормативных актов о репрессиях и реабилитации жертв политических репрессий /под. ред. Е. А. Зайцева. – М. : Республика, 1993. – 224 s. 103. Смирнов М. Б. Система исправительно-трудовых лагерей в СССР. 1923-1960. Справочник / М. Б. Смирнов. – М. : Звенья, 1998. – 600 s. 104. Спецпереселенцы в Западной Сибири: 1933-1938 / сост. s. А. Красильников, В. Л. Кузнецова, Т. Н. Осташко, Т. Ф. Павлова, Л. s. Пащенко, Р. К. Суханова. – Новосибирск : Экор, 1994. – 310 s. 105. «По решению правительства Союза ССР...» (Депортация народов: документы и материалы) / сост. Н. Ф. Бугай, А. М. Гонов. – Нальчик : Эль-Фа, 2003. – 927 s. 106. Подкур Р. Документы органов государственной безопасности УССР 1920 – 1930-х годов: Источниковедческий анализ. / Р. Подкур, В. Ченцов. – Тернополь : Збруч, 2010. – 372 s. 107. Польща та Україна у тридцятих-сорокових роках ХХ століття. Невідомі документи з архівів спеціальних служб. Том 8. Великий терор: польська операція 1937 – 1938. У 2-х частинах / Є. Беднарек та ін. – Варшава – Київ, 2010. – 1984 s. 108. Так это было: Национальные репрессии в СССР 1919-1952 годы: Худож.-док. сб. в 3 т. /сост. s. У. Алиева. – М. : Инсан, 1993. – Т. 1. –337 s.; Т. 2. – 336 s.; Т. 3. – 352 s. 109. Чорна книга України : зб. док., архів. матеріалів, листів, доп., ст., досліджень, есе / упоряд., ред. Ф. Зубанича; передм. В. Яворівського. – К. : Вид. центр «Просвіта», 1998. – 784 s. 110. Шаповал Ю. І., ЧК – ГПУ – НКВД в Україні: особи, факти, документи / Ю. І. Шаповал, В. І. Пристайко, В. А. Золотарьов. – К. : Абрис, 1997. – 608 s. 111. Петров Н.В. Кто руководил НКВД 1934-1941 / Н. В. Петров, К. В. Скоркин. – М. : Звенья, 2010. – 1008 s. 112. Політичні репресії в Українській РСР 1937-1938 рр.: дослідницькі рефлексії та інтерпритації. / упоряд. О. Г. Бажан, Р. Ю. Подрук // Матеріали Всеукраїнської наукової конференції, 15 березня 2012 р., м. Київ. – 456 s. 113. Єременко Т. Спільні риси і долі українців та поляків в Україні (20-30 рр.) // Польща – Україна: історична спадщина і суспільна свідомість: Міжнар. наук. конф., Кам’янець-Подільський, 29-31 трав. 1992 р.: Тези доповідей. – К., 1992. – s. 30-31.

149

114. В Варшаве прошла Международная конференция «Польская операция» НКВД 1937–1938 гг. Восстановление памяти о преступлении» [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : https://bydc.info/news/ 714-v-varshave-proshla-mezhdunarodnaya-konferentsiya-polskaya-operatsiya-nkvd-1937-1938-gg-vosstanovlenie-pamyati-o-prestuplenii. – Tytuł z ekranu. 115. Вольтская Т. Быть поляком – это преступление [Źródło elektroniczne] / Т. Вольтская. – Tryb dostępu : https:// www.svoboda.org/a/28749156.html. – Tytuł z ekranu. 116. Вольтська Т. «Польська операція» НКВС у роки Великого терору. 80 відсотків заарештованих розстріляли [Електронний ресурс] / Т. Вольтська. – Режим доступу : https://www.radiosvoboda.org/a/28751771.html. – Tytuł z ekranu. 117. Голова ІНП Польщі у справі «польської операції» НКВС прийняв кваліфікацію геноциду [Електронний ресурс]. – Режим доступу : http://polradio.pl/5/38/Artykul/328050. – Tytuł z ekranu. 118. Гурьянов А. Э. Польские спецпереселенцы в СССР в 1940-1941 гг. [Źródło elektroniczne] / А. Э. Гурьянов. – Tryb dostępu : http://old.memo.ru/history/POLAcy/g_1.htm. – Tytuł z ekranu. 119. Дрозд Д. Реалии СССР: страдающего маразмом 87-летнего старика приговорили к 10 годам за антисоветскую агитацию. Через полгода он умер в лагере... [Źródło elektroniczne] / Д. Дрозд. – Tryb dostępu : https://bydc.info/bdts-v-arkhivakh/635-realii-sssr-stradayushchego-marazmom-87-letnego-starika-prigovorili-k-10-godam-za-antisovetskuyu-agitatsiyu-cherez-polgoda-on-umer-v-lagere. – Tytuł z ekranu. 120. Закрытое письмо ГУГБ НКВД СССР «О фашистско-повстанческой, шпионской, диверсионной и террористической деятельности польской разведки в СССР» от 11 августа 1937 года [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http://old.memo.ru/history/POLAcy/CHAUCORR.htm#_VPID_6. – Tytuł z ekranu. 121. Золотарьов В. Як готувалося проведення «польської операції» в Харківській області у серпні 1937 року [Електронний ресурс] / В. Золотарьов. – Режим доступу : http://www.historians.in.ua/index.php/en/doslidzhennya/2282-vadim-zolotarov-yak-gotuvalosya-provedennya-polskoji-operatsiji-v-kharkivskij-oblasti-u-serpni-1937-roku. – Tytuł z ekranu. 122. Единая система поиска репрессированных [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : https://bydc.info/search. php. – Tytuł z ekranu. 123. Жертвы антипольского террора в Советском Союзе 1934-1938 [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http://www.ofiaryterroru.pl/?lang=ru. – Tytuł z ekranu. 124. Інформаційні матеріали до 80-х роковин «великого терору» в Україні [Електронний ресурс]. – Режим доступу : http://www.memory.gov.ua/methodicmaterial/informatsiini-materiali-do-80-kh-rokovin-velikogo-teroru-v-ukraini. – Tytuł z ekranu. 125. Кадровый состав Органов Государственной Безопасности СССР [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http://nkvd.memo.ru/index.php?title=%D0%. – Tytuł z ekranu. 126. Мельтюхов М. И. Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918-1939 гг. [Електронний ресурс] / М. И. Мельтюхов. – М. : Вече, 2001. – Tryb dostępu : http://militera.lib.ru/research/ meltyukhov2/03.html. – Tytuł z ekranu. 127. От Польской комиссии Общества «Мемориал» [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http://old.memo.ru/ history/POLAcy/introd.htm. – Tytuł z ekranu. 128. Петров Н. «Польская операция» на фоне механизмов Большего террора – попытка понять [Źródło elektroniczne] / Н. Петров. – Tryb dostępu : http://saintpetersburg.mfa.gov.pl/resource/f82ae467-8ea9-4584-ab41-d460c05adf84:JCR. – Tytuł z ekranu. 129. Петров Н. В. Кто руководил НКВД. 1934-1941 [Źródło elektroniczne] / Н. В .Петров, К. В. Скоркин. – Tryb dostępu : http://www.memo.ru/history/NKVD/kto/biogr/gb463.htm. – Tytuł z ekranu. 130. Петров М. Истребление «советских поляков» [Źródło elektroniczne] / М. Петров // Секретные исследования. – 2008. – № 8. – Режим доступу : http://secret-r.net/arkhiv-publikatsij/8-2008/istreblenie-sovetskikh-polyakov. – – Tytuł z ekranu. 131. «Польская операция» НКВД [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http://www.liveinternet.ru/community/ moja_polska/post192883013/. – Tytuł z ekranu.

150

132. «Польская операция» НКВД 1937–1938 г г. [Електронний ресурс] / Н. В. Петров, А. Б. Рогинский; (НИПЦ «Мемориал»). – Режим доступa : http://www.memo.ru/history/POLAcy/00485ART.htm. – Tytuł z ekranu. 133. Поляки в Одессе. Поиск репрессированых родственников. [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http:// grad.ua/programmy-tv/odisseia/69519-polyaki-v-odesse-poisk-repressirovannyh-rodstvennikov.html. – Tytuł z ekranu. 134. «Разгрузка» лагерей Наркомчермета Севжелдорлаг [Електронний ресурс] / Библиотека. Исследователям Катынского дела. – Tryb dostępu : http://www.katyn-books.ru/library/katyn-prestuplenie-protivchelovechestva10.html. – Tytuł z ekranu. 135. Режим санации [Електронний ресурс]. – Tryb dostępu : http://diplomba.ru/work/86454. – Tytuł z ekranu. 136. Репрессии в СССР: социально-политический смысл [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http://istoriarusi. ru/cccp/repressii-v-sssr-kratko.html. – Tytuł z ekranu. 137. Репрессии в СССР в 30-40-е годы [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http://diplomba.ru/work/84507. – Tytuł z ekranu. 138. Саврицкий Д. Война: 70 фотомгновений. Инвалиды под грифом «секретно» [Źródło elektroniczne] / Д. Саврицкий. – Tryb dostępu : http://www.gzt-akray.by/osipovichi/2015/02/voyna-70-fotomgnoveniy-invalidyi-pod-grifom-sekretno/. – Tytuł z ekranu. 139. Справа Польської військової організація (1933-1935) [Електронний ресурс]. – Режим доступу : http://www. nidiot.de/uk/%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B0_%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8 C%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D1%97_%D0%B2%D1%96%D0%B9%D1%81%D1%8C%D0%BA %D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%97_%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7% D0%B0%D1%86%D1%96%D1%97_(1933%E2%80%941935). – Tytuł z ekranu. 140. Терор проти польського населення в період тоталітаризму [Електронний ресурс]. – Tryb dostępu : http://lib. chmnu.edu.ua/pdf/metodser/87/40.pdf. – Tytuł z ekranu. 141. Форум «Большевистский террор. Право на установление истины» [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : https://bydc.info/news/687-forum-bolshevistskij-terror-pravo-na-ustanovlenie-istiny-rezolyutsiya-foto. – Tytuł z ekranu. 142. Хаустов В. Н. Из предыстории массовых репрессий против поляков. Средина 1930-х годов [Źródło elektroniczne] / В. Н. Хаустов. – Tryb dostępu : http://old.memo.ru/history/POLAcy/chaucorr.htm. – Tytuł z ekranu. 143. Число осужденных по СССР в результате «польской операции» [Źródło elektroniczne]. – Tryb dostępu : http://old.memo.ru/history/POLAcy/00485-1.htm. – Tytuł z ekranu. 144. Wielki terror: operacja polska 1937-1938: Великий терор: польська операцiя 1937-1938 [Електронний ресурс] / Jerzy Bednarek, Instytut Pamięci Narodowej--Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Служба безпеки України. Державний архів, Інститут політичних і етнонаціональних досліджень НАН України. – Warzawa : nstytut Pamięci Narodowej, 2006. – Tryb dostępu : https://books.google.pl/books?id=D045AQAAIAAJ&hl=ru&source=gbs_book_other_versions. – Tytuł z ekranu.

151

Wydanie naukowe Daria Wasilenko Władimir Masłak Żanna Osikowicz Siergiej Siezin Dmitrij Siezin

«OPERACJA POLSKA» w obwodzie połtawskim w latach 30-tych XX wieku Monografia Redaktor odpowiedzialny Władimir Masłak Redaktor merytoryczny Dmitrij Kuc Projekt graficzny, skład i łamanie: Irina Leonidowa, Daria Wasilenko Wydanie w językach polskim i rosyjskim Wydawca «ФОП Середняк Т.К.», Ukraina, 49000, Dniepr, 18, skr. poczt. 1212 Zaświadczenie o rejestracji podmiotu działalności wydawniczej w Rejestrze państwowym wydawców, producentów i dystrybutorów produktów wydawniczych Ukrainy ДК № 4379 od 02.08.2012. Identyfikator wydawcy w systemie ISBN 7599 49000, Dniepr, 18, skr. poczt. 1212, Ukraina тел. (066)-55-312-55, (056)-798-04-00 E-mail: 7984722@gmail.com www.isbn.com.ua

152