Enigma-variaties met Adam Hickox vr 18 november 2022 • 20.15 uur zo 20 november 2022 • 14.15 uur
Concerttoelichting
PROGRAMMA
Alfred Schnittke (1934-1998) Altvioolconcert (1985)
• Largo
• Allegro molto
• Largo pauze
Maurice Ravel (1875-1937)
La valse, poème chorégraphique (1920)
Edward Elgar (1857-1934)
Enigma-variaties (Variations on an Original Theme) opus 36 (1899)
• Thema. Enigma: Andante
• Variatie I C.A.E. Andante
• Variatie II H.D.S.-P. Allegro
• Variatie III R.B.T. Allegretto
• Variatie IV W.M.B. Allegro di molto
• Variatie V R.P.A. Moderato
• Variatie VI Ysobel. Andantino
• Variatie VII Troyte. Presto
• Variatie VIII W.N. Allegretto
• Variatie IX Nimrod. Adagio
• Variatie X Dorabella. Intermezzo: Allegretto
• Variatie XI G.R.S. Allegro di molto
• Variatie XII B.G.N. Andante
• Variatie XIII *** Romanza: Moderato
• Variatie XIV Finale: E.D.U. Allegro
Einde concert circa 22.15 / 16.15 uur
Vorige uitvoeringen door ons orkest: Schnittke Altvioolconcert: sep 2002, altviool Yuri Bashmet, dirigent Valery Gergiev
Ravel La valse: sep 2019, dirigent Lahav Shani (tournee)
Elgar Enigma-variaties: mrt 2018, dirigent David Zinman
Een uur voor aanvang van het concert geeft Pepijn Meeuws een inleiding op het programma, toegang € 5. Kaartjes zijn aan de zaal te verkrijgen tegen pinbetaling. Voor Vrienden is de inleiding gratis.
Cover: Foto Ruvim Noga.
Raadsels in de muziek
Zit er iets achter? Vast, zo autonoom is muziek nu ook weer niet. Maar wat dan precies? Ravels La valse gaf aanleiding tot menig misverstand, Elgar hield zijn kaken stijf op elkaar. Alleen bij Schnittke waren de zaken duidelijk.
Maurice Ravel, foto Boris Lipnitzki
dirigent Adam Hickox altviool Lawrence Power
Hartaanval
Over wat er achter zijn Altvioolconcert schuilgaat, was Alfred Schnittke duidelijk. Iets merkwaardigs, overigens: ‘Het stuk,’ zo schreef hij, ‘is als een soort voorbode van wat komen zou’ – namelijk zijn eerste hartaanval, tien dagen na voltooiing van het concert op 11 juli 1985. ‘De muziek nam het karakter aan van een rusteloze jacht door het leven (tweede deel) en dat van een langzame en droevige samenvatting daarvan op de grens van de dood (in het derde deel).’ Dat is dus duidelijk. Maar zoals al zijn soloconcerten –een favoriet genre van Schnittke – is het daarnaast ook te horen als de uiting van het individu
(de solist) binnen een kleurloze en satanische, communistische maatschappij.
Schnittke schreef het concert in het Huis van de Componistenbond in Ruza, honderd kilometer ten westen van Moskou. Hij droeg het op aan de altist Yuri Bashmet. Die wordt met een speciaal thema, gebaseerd op zijn naam, bedacht: de Duitse en Franse notennamen van Bas(c)hmet: B-A-Es-C-HMi, na de eerste uitroep van de altviool geïntoneerd door het orkest. Elk deel is langer dan het vorige; in het tweede gebruikt Schnittke het voor hem typische polystilisme. Het orkest is groot, met drievoudig hout, vier
trompetten, vier trombones, harp, celesta, klavecimbel en piano. Géén violen echter maar wel – opvallend – acht altviolen, acht cello’s en acht contrabassen. De première op 9 januari 1986 was niet ver van waar we ons nu bevinden: in het Concertgebouw te Amsterdam.
Walsende paren
Parodie? Karikatuur zelfs? Dodendans, gevecht tussen leven en dood? Of, nog tragischer: de ineenstorting van het Second Empire van Napoleon III, de wanorde van Europa kort na de Eerste Wereldoorlog? Ravels La valse (1920) maakt bij de luisteraar van alles wakker. Men heeft er ondergang,
decadentie, verval, bij monde van die ‘decadente’ dans, de wals, in willen horen. De Engelse componist George Benjamin vatte de muziek onlangs nog samen als: ‘Of het nu wel of niet als metafoor is bedoeld voor de hachelijke situatie van de Europese beschaving tijdens de nasleep van de Eerste Wereldoorlog, in één deel geeft het geboorte, verval en vernietiging weer van een muzikaal genre: de wals.’
Laten we ook – het meest betrouwbaar tenslotte – Ravel zelf aan het woord. Voorin de partituur schreef hij, als aanwijzing voor de regie (La valse was oorspronkelijk als ballet bedoeld): ‘Dwarrelende wolken laten bij vlagen de blik vrij voor walsende paren: men ziet een reusachtige zaal, bevolkt door een ronddraaiende menigte. Het toneel wordt langzamerhand helderder: het licht van de kroonluchters beschijnt een keizerlijk hof omstreeks 1855.’ Kijk, daar staat het: 1855. Dat was ruimschoots voor de Eerste Wereldoorlog. Dat was ook de wals op haar hoogtepunt. En al in 1906, dus ruim voordat het oorlogsdrama losbarstte, had Ravel ideeën genoteerd voor La valse, toen nog ‘Wien’ (Wenen) geheten: als een eerbetoon aan de Weense walsenkoning Johann Strauss.
Raadsel is raadsel Nee, hij had geen zin om eraan mee te werken. Als ze dachten dat ze het antwoord op het raadsel wisten, zweeg hij; hij nam het geheim mee in zijn graf. Tot op heden is het niet opgelost. Elgar was consequent en koppig: een ‘enigma’ is een ‘enigma’, een raadsel een raadsel. Zijn Enigma-variaties bestaan uit veertien variaties over een thema dat onbekend diende te blijven –dat, zoals Elgar zelf zei, niet eens
werd gespeeld maar ‘zich over de hele compositie uitstrekt.’ Het is zelfs niet bekend of het gaat om een melodie of misschien om iets anders. En zo lopen de ‘oplossingen’ uiteen van God Save the King en Auld Lang Syne tot een niet-muzikaal thema als ‘vriendschap’ of ‘liefde’ –dit aangezien Elgar zijn werk opdroeg aan ‘mijn vrienden die ik erin heb afgebeeld.’
Van deze vrienden kennen we inmiddels de identiteit. I De eerste variatie ‘C.A.E.’ is een portret van Elgars geliefde vrouw Alice: natuurlijk was zij als eerste aan de beurt. II ‘H.D.S.-P.’ maakte vaak kamermuziek met Elgar; voor ze begonnen, speelde hij altijd eventjes een toonladder
‘Nimrod’. Elgar, de meester van het ‘nobilmente’, kiest de nobele toonsoort Es om zijn diepe vriendschap uit te beelden met Augustus Jaeger van Novello, zijn uitgever. Toen Elgar eens in een depressieve bui zijn wens uitsprak nooit meer een noot te componeren, haalde Jaeger hem uit het dal door Beethoven te noemen die zijn problemen juist door te componeren overwon. Hij zong Elgar het thema van het Andante uit Beethovens Sonate pathétique voor. In ‘Nimrod’ herinnert Elgar zich dit; zoals hij vertelde aan Dora Penny (zie volgende variatie): ‘Can’t you hear it at the beginning? Only a hint, not a quotation.’
X Met het jonge meisje
over de piano, Elgar parodieert dit hier. III is een karikatuur van hoe de amateur ‘R.B.T.’ graag oude mannenrollen speelde. IV De landgraaf ‘W.M.B.’ leest zijn gasten de plannen voor die dag voor en gooit de deur hard dicht als hij de kamer verlaat; deze gasten (houtblazers) blijken met humor op zijn tirade te reageren. V ‘R.P.A.’ was Richard Arnold, de zoon van collegacomponist Matthew Arnold: een geestig spreker, VI ‘Ysobel’ een amateurvioliste die moeite had met snaarovergangen, hoewel de solo-alt laat horen dat ze wel over een zekere romantische charme beschikte. VII: De koperblazers proberen enig contour aan te brengen in ‘Troyte’s ‘maladroit essays to play the pianoforte’ (uitgebeeld met pauken…). De rustige variatie VIII gaat niet zozeer over ‘W.N.’, Winifred Norbury, zelf maar over haar 18e-eeuwse landhuis Sherridge. Voor velen is het hoogtepunt IX,
‘Dorabella’ (Dora Penny) maakte Elgar graag fietstochtjes; de titel verwijst misschien ook naar Dorabella uit Mozarts Così fan tutte XI gaat niet over een mens, niet over ‘G.R.S.’, maar over diens buldog die na een zwemtochtje in de Wye blij blaffend de oever weer opkrabbelt. XII ‘B.G.N.’ is dan weer een ontroerend tribuut aan een vriend, de amateurcellist Basil Nevinson. XIII Elgar was zeer discreet toen hij het vertrek van een vriendin naar NieuwZeeland beschreef: ‘***’. Een zeelandschap; de klarinet citeert uit Mendelssohns ouverture Meeresstille und glückliche Fahrt. XIV Een zelfportret tot slot: ‘E.D.U.’, zoals zijn vrouw hem noemde. Ze komt zelf ook nog ’s langs, evenals de dierbare Nimrod.
Stephen Westra
Elgar was consequent en koppig: een ‘enigma’ is een ‘enigma’, een raadsel een raadsel.
Adam Hickox - dirigent
Geboren: Truro, Engeland
Studie: musicologie en compositie bij Robin Holloway (Gonville and Caius College Cambridge), orkestdirectie bij Sean Edwards (Royal Academy of Music)
Daarna: assistent in Rotterdam, Tanglewood, Leipzig en Londen bij Herbert Blomstedt, Sir John Eliot Gardiner, Andris Nelsons, Yannick NézetSéguin, Andrés Orozco-Estrada, Sir Simon Rattle, Lahav Shani
Prijzen: Ernest Read Prize for Conducting Staat van dienst: Orchestre de Paris, Gävle Symphony Orchestra, BBC National Orchestra of Wales, ARC Ensemble, Tanglewood Festival Binnenkort: Royal Philharmonic Orchestra, BBC Symphony Orchestra, Romanian Radio Chamber Orchestra, Orquesta Sinfónica de Castilla y León, Opera North, Glyndebourne Touring Opera Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2020
Foto: Jack Liebeck
Lawrence Power - Altviool
Geboren: Londen, Engeland
Studie: Guildhall School of Music and Drama in Londen; Juilliard School, New York
Prijzen: Primrose International Viola Competition (1999); Maurice Vieux International Viola Competition in Paris (2000) Gesoleerd bij: Chicago Symphony Orchestra, Boston Symphony Orchestra, Koninklijk Concertgebouworkest, Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, Stockholm Philharmonic Orchestra, Bergen Philharmonic Orchestra
Specialisme: hedendaagse muziek
Premières: Olga Neuwirth Remnants of Song; Salonen Pentatonic Étude, Turnage Power Play, Anderson Prayer, Goehr Hymn to Night, MacMillan Altvioolconcert, Watkins Fantasy
Daarnaast: Oprichter en artistiek leider West Wycombe Chamber Music Festival Kamermuziekpartner: pianist Simon Crawford-Philips
Instrument: Antonio Brensi, Bologna rond 1610
Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2018
Foto: Olivia da Costa
Orkestleden Agenda
do 24 november 2022 • 20.15 uur vr 25 november 2022 • 20.15 uur dirigent Lahav Shani piano Yefim Bronfman Beethoven Derde pianoconcert Bruckner Negende symfonie
vr 9 december 2022 • 20.15 uur zo 11 december 2022 • 14.15 uur dirigent Jukka-Pekka Saraste klarinet Christoffer Sundqvist Wennäkoski Flounce Nielsen Klarinetconcert Sjostakovitsj Achtste symfonie
vr 16 december 2022 • 20.15 uur zo 18 december 2022 • 14.15 uur dirigent Jan Willem de Vriend sopraan Lucy Crowe tenor Mauro Peter bariton Christopher Purves koor Laurens Symfonisch Haydn Die Schöpfung
do 22 december 2022 • 20.15 uur vr 23 december 2022 • 20.15 uur dirigent Yannick Nézet-Séguin koor Nationaal Kinderkoor Tsjaikovski De notenkraker
do 29 december 2022 • 13.15 en 15.00 uur vr 30 december 2022 • 13.15 en 15.00 uur De notenkraker (4+) dirigent Bertie Baigent kinderkoor Academy of Vocal Arts acteurs Eric Jan Lens, Christiaan Koetsier, Sanne Franssen regie Fons Merkies Tsjaikovski De notenkraker (delen)
zo 8 januari 2023 • 10.30 uur Music for Breakfast 2 met Ron Tijhuis (althobo), Carla Schrijner (cello) en collega’s uit het orkest kamermuziek van M. Haydn, Broemel, Françaix en Vaughan Williams
Chef-dirigent Lahav Shani
Eredirigent
Yannick Nézet-Séguin Assistentdirigent Bertie Baigent
Eerste viool Igor Gruppman, concertmeester Marieke Blankestijn, concertmeester Quirine Scheffers Hed Yaron Meyerson Saskia Otto Arno Bons Mireille van der Wart Cor van der Linden Rachel Browne Maria Dingjan Marie-José Schrijner Noëmi Bodden Petra Visser Sophia Torrenga Hadewijch Hofland Annerien Stuker Alexandra van Beveren Koen Stapert
Tweede viool Charlotte Potgieter Cecilia Ziano Frank de Groot Laurens van Vliet Tomoko Hara Elina Staphorsius Jun Yi Dou Bob Bruyn Letizia Sciarone Eefje Habraken Maija Reinikainen Sumire Hara Wim Ruitenbeek Babette van den Berg Melanie Broers
Altviool Anne Huser
Roman Spitzer Maartje van Rheeden Galahad Samson Kerstin Bonk Lex Prummel Janine Baller Francis Saunders Veronika Lénártová Rosalinde Kluck León van den Berg Olfje van der Klein Cello Emanuele Silvestri Joanna Pachucka Daniel Petrovitsch Mario Rio Gé van Leeuwen Eelco Beinema Carla Schrijner Pepijn Meeuws Yi-Ting Fang
Contrabas Matthew Midgley Ying Lai Green Jonathan Focquaert Robert Franenberg Harke Wiersma Arjen Leendertz Ricardo Neto Fluit Juliette Hurel Joséphine Olech Désirée Woudenberg
Fluit/piccolo Beatriz Da Baião
Hobo Remco de Vries Karel Schoofs Anja van der Maten Hobo/althobo Ron Tijhuis
Klarinet Julien Hervé Bruno Bonansea Klarinet/ basklarinet Romke-Jan Wijmenga
Fagot Pieter Nuytten Lola Descours Marianne Prommel
Fagot/ contrafagot Hans Wisse Hoorn David Fernández Alonso Wendy Leliveld Richard Speetjens Laurens Otto Pierre Buizer
Trompet Alex Elia Simon Wierenga Jos Verspagen Trombone Pierre Volders Alexander Verbeek Remko de Jager Bastrombone Rommert Groenhof Tuba Hendrik-Jan Renes
Pauken/slagwerk Randy Max Danny van de Wal Ronald Ent Martijn Boom Adriaan Feyaerts Harp
Charlotte Sprenkels
