Een klinkende kruisweg
Bachs Matthäus-Passion behoort niet alleen tot de omvangrijkste liturgische composities, maar ook tot de absolute topprestaties van de klassieke-muziekcultuur. Dat besef leeft in de hele westerse wereld, toch heeft dit alleen in Nederland geleid tot de jaarlijkse Matthäus-traditie rond de Goede Week.
Toen Johann Sebastian Bach in 1723 tot cantor van de Thomaskirche in Leipzig benoemd werd, maakte de wekelijkse uitvoering van cantates tijdens de zondagse kerkdiensten deel uit van zijn vaste verplichtingen. Daarnaast bood zijn nieuwe functie hem ook de kans om grootschaliger liturgische muziek te schrijven voor Goede Vrijdag, een van de belangrijkste momenten in de Lutherse kalender. Meteen al in 1724 kwam Bach met zijn Johannes-Passion, op basis van het evangelie van Johannes, aangevuld met moderne passiegedichten en bekende koraalstrofen van verschillende auteurs. Het was de opmaat voor een breedvoeriger toonzetting van het lijdensverhaal uit het Mattheus-evangelie, waarbij hij nauw samenwerkte met de gerenommeerde Leipziger dichter Christian Friedrich Henrici, die publiceerde onder het pseudoniem Picander. Deze MatthäusPassion werd ten doop gehouden tijdens de vesperdienst op Goede Vrijdag 1727. In muzikaal opzicht had het voor een oratorium kunnen doorgaan, maar door de lange preek tussen
de twee delen en de gemeentezang aan het begin en einde, was het onmiskenbaar een godsdienstoefening. Een Goede-Vrijdagliturgie waarvoor Bach alle muzikale middelen uit de kast had gehaald om het lijdensverhaal zo levendig en direct mogelijk op de toehoorders over te brengen. Voor hemzelf gold de ‘große Passion’, zoals zijn Matthäus in familiekring werd genoemd, als zijn belangrijkste meesterwerk, waarin hij alles had kunnen neerleggen wat hem muzikaal en theologisch op het hart lag. Bach had al met de Johannes-Passion ervaring opgedaan hoe hij uit een Bijbels verhaal dat niet volgens achttiende-eeuwse dramaconventies verliep, een coherente muzikale structuur moest maken. Bij de Matthäus-Passion werkte hij met één dichter samen en dat kwam de interne samenhang van het libretto zeer ten goede. Het resultaat was een goed lopend Bijbelverhaal, met recitatieven die commentaar op de handeling leveren, aria’s die over de gebeurtenissen reflecteren en verzen uit koralen die tot bezinning en medeleven aansporen, en die de Leipziger gemeente bovendien door en door kende. Dit patroon van afwisseling tussen vertellen, commentaar leveren en beschouwen was Bachs toehoorders ook al vertrouwd uit de preken tijdens de dienst, die naast orthodoxe Bijbeluitleg ook vaak hoogst individuele poëzie bevatten.
Dubbelkoor
In de necrologie die in 1754 onder toezicht van Bachs zoon Carl Philipp Emanuel werd gepubliceerd, staat dat Bach ’Fünf Passionen’ had gecomponeerd, waaronder
één ‘tweekorige’. Dit kan niet anders dan de Matthäus-Passion zijn geweest, want de aanduiding ‘für Zwei Chöre’ stond ook expliciet op het titelblad van Bachs ‘eigenhändige Partitur’ uit 1736 die Carl Philipp in bezit had. In deze definitieve versie van Bachs monumentale passie was het dubbelkorige concept tot in detail uitgewerkt en stonden er twee complete ensembles tegenover elkaar –elk bestaand uit solisten, koor, orkest, orgel en
Bach toont zich een praktisch musicus die theatraal componeert en zo een muzikale enscenering ontwerpt.
continuogroep – waarmee Bach de dramatische mogelijkheden van het lijdensverhaal kon opschroeven. De koren kunnen letterlijk vragen stellen en antwoorden geven, zoals in het openingskoor – Chor1: Sehet! Chor2: Wen? Chor1: ...den Bräutigam. Ze kunnen het vanuit verschillende hoeken in de ruimte laten onweren – ‘Sind Blitze, sind Donner in Wolken verschwunden’ – of juist als één man spreken –Chor1 en 2: ‘Lass ihn kreuzigen’ en ‘Barrabam!’ Bach sluit met zijn dubbelkorigheid aan bij de Venetiaanse dubbelkorigheid die het startschot voor de muzikale Barok had gegeven. Hij toont zich hiermee niet zozeer een geleerd contrapunctist als wel een praktisch musicus die theatraal componeert en zo een muzikale enscenering ontwerpt. Als een klassieke tragedie – een proloog en vijf bedrijven – zou je de Matthäus kunnen zien, met de koralen als afsluiting na elk bedrijf. Geen wonder dat er de laatste tijd zo vaak geëxperimenteerd wordt met (semi-)geënsceneerde producties en zelfs films. De legendarische dirigent Leopold Stokowski voerde al in 1943 een zwaar bekritiseerde geënsceneerde Matthäus-Passion
uit in de Metropolitan Opera – met stommefilmactrice Lillian Gish in een mime-rol als Maria Magdalena en een dwalende bundel geel licht als Jezus. George Balanchine tekende voor de choreografie. Het zijn theatrale experimenten waarin de Matthäus de status krijgt van een klinkende Kruisweg.
Avondmaal
Dit alles neemt niet weg dat Bach wel degelijk talloze cerebrale spitsvondigheden in zijn partituur verwerkte. Symboliek vind je in de grote vorm – er zijn theoretici die in de grote structuur met zijn korte eerste deel en langere tweede deel, een zuivere kruisvorm weten aan te wijzen. Maar symboliek en tekstuitbeelding vind je ook op het niveau van de details. Zo dunt de muziek uit aan het slot van het eerste deel alsof het vervliegt in de laatste maten van het koraal ‘O Mensch, bewein’ dein Sünde groß’ –als illustratie van de tekst van de Evangelist: Da verließen ihn alle Jünger, und flohen... En als de twaalf discipelen op Jezus’ voorspelling dat een van hen hem zal verraden, angstig vragen: Herr, bin ich’s? klinkt die vraag precies elf maal in het koor; Judas zwijgt impliciet. Ook wat de instrumentatie betreft bewijst Bach zijn geniale verbeeldingskracht. De onaardse combinatie van sopraan, fluit en twee oboi da caccia – zonder verdere continuobodem – in de aria ‘Aus Liebe will mein Heiland sterben’ slaat een stilstaande lichtbres in een sombere context, die verdergaat met de felle roep in beide koren om Jezus’ kruisiging. Deze oboi da caccia – ‘jachthobo’s’, voorlopers van de althobo – hebben een mysterieuze, gesluierde kleur die Bach ook inzet in het arioso ‘Ach Golgota’ en de aria ‘Sehet, Jesus hat die Hand, uns zu fassen ausgespannt’. Deze aria vormt het breekpunt waar de sfeer omslaat en Jezus transformeert van lijdende mens naar troostende verlosser.
Marijke Schouten
John Butt • dirigent
Geboren: Solihull, Engeland
Huidige positie: music director Dunedin Consort; Gardiner Chair of Music University of Glasgow
Studie: King’s College, Cambridge University
Specialisatie: barokmuziek; J.S. Bach Gastdirecties: Philharmonia Baroque Orchestra, the English Concert, Scottish Chamber Orchestra, Orchestra of the Age of Enlightenment, Halle
Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2019
Geboren: Hull, Engeland
Studie: Trinity Laban Conservatoire bij John Wakefield
Prijzen: Ricordi Opera Prize (2005); Greenhouse-Allt Prize (2006); Derek Butler
London Prize; Paul Simm Opera Prize
Concerten met: Gabrieli Consort, Ex Cathedra, Royal Northern Sinfonia, Les Arts Florissants, BBC Symphony Orchestra; hrSinfonieorchester; Collegium Vocale Gent Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2017
Carolyn Sampson • sopraan
Geboren: Bedford, Engeland
Studie: Birmingham University
Doorbraak: 2007, Boston Early Music
Festival: titelrol in Lully’s Psyché (Grammynominatie)
Daarna: Opera, concertoptredens en liedrecitals op alle belangrijke podia van Europa en de VS, met o.a. Philadelphia Orchestra, Boston Symphony Orchestra, Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, Gewandhausorchester Leipzig, Koninklijk Concertgebouworkest
Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2007
Foto: David Barbour
Foto: Marco Borggreve
Samuel Boden • tenor (evangelist)
Foto: Marco Borggreve
Andrew Tortise • tenor (aria’s)
Geboren: Birmingham, Engeland
Studie: koorschool Wells Cathedral; Trinity College, Cambridge; bij Ashley Stafford en Iris dell’Acqua
Doorbraak: 2004, Théâtre des ChampsElysées, Parijs
Daarna: Royal Opera House Covent Garden, Theater an der Wien, Nationale Opera Amsterdam, Lyon Opera, Welsh National Opera, Glyndebourne Festival Opera, English National Opera
Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2011
Catriona Morison • alt
Geboren: Edinburgh, Schotland
Studie: Royal Conservatoire of Scotland, Universität der Kunste Berlin, Hochschule für Musik Franz Liszt (Weimar)
Doorbraak: 2017, Cardiff Singer of the World
Daarna: concertoptredens en opera: o.a Gewandhausorchester Leipzig, Tsjechisch Filharmonisch Orkest, Edinburgh
International Festival, Salzburger Festspiele, Berliner Festspiele
Eredoctoraat: Royal Conservatoire of Scotland
Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2021 (online)
Matthew Brook • bas-bariton (aria’s en Christus)
Geboren: Holmfirth, Engeland
Studie: Royal College of Music, Londen
Doorbraak: 2007, als solist in een bekroonde opname van Handels Messiah
Daarna: London Symphony Orchestra, Staatskapelle Dresden, Gabrieli Consort, Orchestra of the Age of Enlightenment met dirigenten als Sir Charles Mackerras, Christophe Rousset, Sir Mark Elder, Maxim Emelyanichev
Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2024
Foto: J. Cooper
Foto: Gerard Collett
Foto: Hayden Phoenix
Laurens Collegium • koor
Opgericht: 2002 door Barend Schuurman
Huidige dirigent: Wiecher Mandemaker
Repertoire: alle stijlperiodes in kamerkoorbezetting
Samenwerkingen: Koninklijk Concertgebouworkest, Orkest van de Achttiende Eeuw, Residentie Orkest met dirigenten als Frans Brüggen, Stéphane Denève, Yannick NézetSéguin, Lahav Shani en Jaap van Zweden, projecten met Natuurmonumenten en Ntjam Rosie
Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2011
Nationaal Kinderkoor
Opgericht: 1989, deel uitmakend van de Nationale Koren van stichting Vocaal Talent Nederland
Dirigenten: Irene Verburg en László Nemes Zangers: Talentvolle kinderen van 10 tot 15 jaar uit heel Nederland
Repertoire: meerstemmige klassieke koormuziek
Samenwerking: Berliner Philharmoniker, Koninklijk Concertgebouworkest, Radio Filharmonisch Orkest, Budapest Festival Orchestra, Holland Festival
Debuut Rotterdams Philharmonisch: 1999
Foto: Nationale Koren
Foto: Patrycja Lassocinska
Orkestleden Agenda
vr 5 april 2024 • 20.15 uur
zo 7 april 2024 • 14.15 uur
dirigent Jukka-Pekka Saraste
viool Johan Dalene
Mendelssohn Vioolconcert
Bruckner Zevende symfonie
Apollo (4+)
zo 14 april 2024 • 13.15 en 15.15 uur
dirigent Rolf Verbeek
regie Rosa Peters
acteurs Freek den Hartogh, Amro
Kasr, Martijn van der Veen en Hanna van Vliet
Van Binsbergen Apollo
Proms: Spring Is In The Air
vr 19 april 2024 • 20.30 uur
artistieke leiding Marieke
Blankestijn
viool Kira van der Woerd
Vivaldi De vier jaargetijden: De lente
Pachelbel Canon en Gigue
Handel
Concerto grosso op.6 nr.4
Bach Air uit Derde suite
Vivaldi De vier jaargetijden: De zomer
vr 26 april 2024 • 18.00 uur
dirigent Yannick Nézet-Séguin
Siegmund Stanislas de Barbeyrac
Sieglinde Elza van den Heever
Hunding Soloman Howard
Wotan Brian Mulligan
Brünnhilde Tamara Wilson
Fricka Karen Cargill
Wagner Die Walküre
Chef-dirigent
Lahav Shani
Eredirigent
Yannick Nézet-Séguin
Vaste gastdirigent Tarmo Peltokoski
Eerste viool
Marieke Blankestijn, concertmeester
Quirine Scheffers
Hed Yaron Meyerson
Saskia Otto
Arno Bons
Mireille van der Wart
Rachel Browne
Maria Dingjan
Marie-José Schrijner
Noëmi Bodden
Petra Visser
Sophia Torrenga
Hadewijch Hofland
Annerien Stuker
Alexandra van Beveren
Tweede viool
Charlotte Potgieter
Cecilia Ziano
Frank de Groot
Laurens van Vliet
Tomoko Hara
Elina Staphorsius
Jun Yi Dou
Bob Bruyn
Eefje Habraken
Maija Reinikainen
Wim Ruitenbeek
Babette van den Berg
Melanie Broers
Lana Trimmer
Altviool
Anne Huser
Roman Spitzer
Galahad Samson
José Moura Nunes
Kerstin Bonk
Lex Prummel
Janine Baller
Francis Saunders
Veronika Lénártová
Rosalinde Kluck
León van den Berg
Olfje van der Klein
Cello
Emanuele Silvestri
Eugene Lifschitz
Joanna Pachucka
Daniel Petrovitsch
Mario Rio
Gé van Leeuwen
Eelco Beinema
Carla Schrijner
Pepijn Meeuws
Yi-Ting Fang
Contrabas
Matthew Midgley
Ying Lai Green
Jonathan Focquaert
Robert Franenberg
Harke Wiersma
Arjen Leendertz
Ricardo Neto
Fluit
Juliette Hurel
Joséphine Olech
Fluit/piccolo
Beatriz Da Baião
Hobo
Remco de Vries
Karel Schoofs
Anja van der Maten
Hobo/althobo
Ron Tijhuis
Klarinet
Julien Hervé
Bruno Bonansea
Klarinet/ basklarinet
Romke-Jan Wijmenga
Fagot
Pieter Nuytten
Lola Descours
Marianne Prommel
Fagot/ contrafagot
Hans Wisse
Hoorn
David Fernández Alonso
Felipe Santos Freitas Silva
Wendy Leliveld
Richard Speetjens
Laurens Otto
Pierre Buizer
Trompet
Alex Elia
Simon Wierenga
Jos Verspagen
Trombone
Pierre Volders
Alexander Verbeek
Remko de Jager
Bastrombone
Rommert Groenhof
Tuba
Hendrik-Jan Renes
Pauken/slagwerk
Danny van de Wal
Ronald Ent
Martijn Boom
Adriaan Feyaerts
Harp
Charlotte Sprenkels
