Concerttoelichting | Honeck dirigeert Beethovens Vijfde - 26 mei 2023

PROGRAMMA

dirigent Manfred Honeck

cello Kian Soltani

James MacMillan 1959

Larghetto voor orkest (2009/2017)

Robert Schumann 1810–1856

Celloconcert in a, op. 129 (1850)

• Nicht zu schnell –

• Langsam –

• Sehr lebhaft

Reza Vali 1952

The Girl from Shiraz voor cello en orkest (2021, Europese première)

• Adagio

• Allegro scherzando

pauze

Ludwig van Beethoven 1770–1827 Symfonie nr. 5 in c, op. 67 (1804–1808)

• Allegro con brio

• Andante con moto

• Scherzo (allegro)

• Allegro - Presto

Einde concert circa 22.35 uur

Vorige uitvoeringen door ons orkest:

MacMillan Larghetto: eerste uitvoering

Schumann Celloconcert: nov 2018, cello Alisa Weilerstein, dirigent

Lahav Shani

Vali The Girl from Shiraz: eerste uitvoering

Beethoven Symfonie nr. 5: nov 2018, dirigent Nathalie Stutzmann

Een uur voor aanvang van het concert geeft Maartje Stokkers een inleiding op het programma, toegang € 5. Kaartjes zijn aan de zaal te verkrijgen tegen pinbetaling. Voor Vrienden is de inleiding gratis.

Cover: Foto Adam Kring

Robert Schumann in Hamburg, maart 1850. Daguerreotypie van Johann Anton Völlner

Onoverwinnelijk

MacMillans Larghetto is een orkestrale smeekbede om genade, in Schumanns Celloconcert ligt de waanzin op de loer en Beethovens Vijfde is een worsteling met noodlottige doofheid. Maar ondanks alle rampspoed gloeit er iets onverwoestbaars in deze muziek, een onvermoede kracht die alles overwint. Zou het de liefde zijn?

Feestelijke diepgang

Het Pittsburgh Symphony Orchestra is een van de beste orkesten van Amerika. Met iconen als André Previn, Lorin Maazel, Mariss Jansons en, sinds 2008, de Oostenrijker Manfred Honeck als chef-dirigent steeg het orkest tot ongekende hoogte. Om Honecks tienjarige jubileum bij het orkest te vieren werd de Schotse componist James MacMillan gevraagd een feestelijk stuk te componeren. Net als de opdrachtgever van de Rothko Chapel in Houston ongetwijfeld even heeft moeten slikken toen de schilder, beroemd om zijn kleurige vlakken, nét zijn donkere periode bleek te zijn ingegaan en met veertien zwarte doeken aankwam, zullen ook de Pittsburghers even de wenkbrauwen gefronst hebben toen MacMillan dit Larghetto opstuurde. Het is namelijk een orkestversie van het koorwerk Miserere (2009), MacMillans zetting van de boetepsalm van Koning David (Psalm 51:3-21), beroemd geworden in de versie

van Gregorio Allegri. ‘Desolate and cold’, schreef MacMillan bij de openingsnoten, daar is weinig feestelijks aan. Maar net als de Rothko Chapel inmiddels alom geliefd is, is ook het Larghetto alles behalve een miskoop. De strijkersklanken verkleuren van desolaat naar gloedvol en de koperblazers, die af en toe ‘inbreken’ met Gregoriaanse kerkmelodieën, geven het stuk een monumentaal gevoel, een combinatie van eenvoud en diepgang die doen denken aan twee Amerikaanse klassiekers: Barbers Adagio for Strings en Ives’ The Unanswered Question.

Geniale gekte

Er is heel wat gespeculeerd over de ziektegeschiedenis van Robert Schumann. Over de vraag of de componist leed aan syfilis, manisch-depressief was of een andere ziekte onder de leden had, is inmiddels meer geschreven dan over sommige van zijn composities. Dat is niet zo gek: Schumann kon dagenlang als een bezetene componeren,

om vervolgens lange periodes niets te schrijven; aan Felix Mendelssohn schreef hij over zijn depressies en drie jaar na de voltooiing van zijn Celloconcert sprong hij in de steenkoude Rijn, om de rest van zijn dagen in een inrichting te slijten. Het Celloconcert ontstond in zo’n korte, bezeten tijd: slechts zes dagen had Schumann nodig voor de schetsen, een week later was het werk volledig voltooid. Ziek of niet, gecomponeerd in een manische vlaag of gewoon een beetje monomaan; het celloconcert is uniek, vernieuwend en behoort tot de allerbeste romantische celloconcerten.

‘Concertstuk voor cello met orkestbegeleiding’, schreef Schumann boven de partituur, in plaats van ‘Celloconcert’. Dat heeft enerzijds te maken met de vorm: in plaats van de traditionele afzonderlijke delen, last Schumann de drie delen aan elkaar. In stijl en sfeer zijn die opmerkelijk consistent, terwijl een grote diversiteit aan emoties te ontdekken valt. Anderzijds benadrukt Schumann met die titel de rol van de cello als primus inter pares, in plaats van als de opponent van het orkest. Dat blijkt uit de inbedding van de solist in het orkest, maar ook bijvoorbeeld uit het duet van de cellosolist met de eerste cellist van het orkest, in het tweede deel. In dat effect - dat zelden voorkomt in een soloconcert - horen sommigen een duet tussen Schumann en zijn vrouw Clara. Zij was in elk geval erg enthousiast over het celloconcert. In haar dagboek schreef ze: ‘Dit concert is romantisch, fris en het heeft zelfs humoristische trekjes’.

Perzische liefde

Net als MacMillans Larghetto is ook The Girl from Shiraz gecomponeerd in opdracht

van het Pittsburgh Symphony Orchestra. De IraansAmerikaanse componist Reza Vali schreef het voor het orkest en cellist Kian Soltani. Het stuk is gebaseerd op twee Perzische volksliedjes uit de Iraanse stad Shiraz. Perzische muziek is volgens Vali het beste te vergelijken met jazz: het meeste is geïmproviseerd. Vali heeft een geheel eigen manier gevonden om deze Oriëntaalse klankwereld samen te brengen met de westerse klassieke muziektraditie. In het eerste lied, ‘Het meisje uit Shiraz’, komen de sensuele en spirituele kanten van de liefde aan bod, het verlangen van twee geliefden. De melodie van dit lied, gespeeld door de solocello, wordt begeleid door citaten uit het kerstlied Stille Nacht, Wagners Tristan en Isolde en Messiaens Quatuor pour la fin du temps. Het tweede lied, ‘Dronken van liefde’, gaat over het bedwelmende genot van een ontmoeting tussen twee geliefden.

Stralende overwinning

Iedereen kent de eerste vier noten van Ludwig van Beethovens Vijfde symfonie: ‘Ta-ta-ta-taa!’. Zo pakkend, en tegelijkertijd zo raadselachtig zijn die noten, dat er flink wat gespeculeerd is over wat ze nu moeten voorstellen. Het noodlot dat aan de deur klopt, hoorde Beethovens eerste biograaf in die omineuze opening. Het zou - zoals zo vaak - gaan over Beethovens naderende doofheid, die zich inderdaad reeds aandiende. De V van Victory, hoorden de geallieerden in WOII; in morsecode staat kort-kort-kort-lang immers voor de letter V. Anderen hoorden onverbiddelijke hamerslagen. En Beethovens leerling Carl Czerny beweerde dat zijn leraar het thema kreeg aangereikt in

het Weense Prater: daar had Beethoven de geelgors horen zingen. Tjip-tjip-tjip-tjiiilp… Of u aan een klein vogeltje denkt, of aan het naderend noodlot: dat luistert toch net even wat anders. Net als een blik op de noten. Want de symfonie begint helemaal niet met die beroemde eerste noten g-g-g-es. Beethovens vijfde symfonie begint met een kort moment van stilte: een achtste noot rust. Daardoor valt de eerste noot niet op de tel, maar net erna. ‘Hmm-ta-ta-tataa’ wordt het dan. Gek genoeg maakt dat nogal uit. Lichter klinkt het. ‘ff’, schrijft Beethoven er weliswaar bij, fortissimooftewel ‘zeer luid’ - maar het zijn ineens geen mokerslagen meer, maar noten die de lucht in gaan. Als een schoonspringer: de rust is het moment dat de duikplank naar beneden buigt, ‘vwoemp’. De salto’s die volgen zijn de eerste drie achtste noten, de plons die langgerekte halve noot es. Het begint met anticipatie, een kort moment van in stilte klinkende verwachting.

Na die beroemde noten volgt een stormachtig, extravert en energiek Allegro con brio in c-klein. Het tweede deel is een Andante con moto dat nu eens zweeft als een astronaut in de ruimte en dan weer stevig voortmarcheert. Het erop volgende Allegro, een scherzo en een trio vol contrasten, verandert met een fantastische overgang van accent- en maatverschuiving in het slotdeel. Met een stralend C-groot sluit Beethoven hoopvol af. Want of het nu de geelgors is waarmee Beethoven begon, of het noodlot, het eindigt met een triomfantelijke overwinning. Dan is die ‘V for Victory’ misschien zo gek nog niet.

Alexander Klapwijk

Manfred Honeck - dirigent

Geboren: Nenzing, Oostenrijk

Huidige positie: chef-dirigent Pittsburgh Symphony Orchestra

Studie: Wiener Musikakademie

Prijzen: European Conductor’s Award (1993)

Orkestervaring: als altviolist van de Wiener Staatsoper en de Wiener Philharmoniker

Daarna: assistent van Claudio Abbado bij het Gustav Mahler Jugendorchester, oprichter en muzikaal leider

Jeunesses Musicales-orkest Wenen, muzikaal leider Opernhaus Zürich; chef-dirigent Noorse Nationale Opera; vaste gastdirigent Oslo Filharmonisch Orkest; chef-dirigent Zweeds Radio Symfonieorkest; chefdirigent Staatsoper Stuttgart

Gastdirecties: Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, Gewandhausorchester Leipzig, Staatskapelle Dresden, London Symphony Orchestra, Wiener en Berliner Philharmoniker, Koninklijk

Concertgebouworkest, Boston Symphony Orchestra, Chicago Symphony Orchestra, Cleveland Orchestra, Los Angeles Philharmonic Orchestra

Debuut Rotterdams Philharmonisch: 1995

Kian Soltani - cello

Geboren: Bregenz, Oostenrijk, in een familie van Perzische musici

Studie: Musik-Akademie Basel bij Ivan Monighetti; Kronberg Academy (Duitsland); Internationale Musikakademie Liechtenstein

Orkestervaring: solo-cellist van het West-Eastern Divan Orchestra

Prijzen: Internationaal Paulo Celloconcours

Helsinki (2013); Leonard Bernstein Award (2017), Credit Suisse Young Artist Award (2017), Opus

Klassik Innovative Listening Experience Award (2022)

Doorbraak: 2011, debuut op negentienjarige

leeftijd in Wiener Musikverein

Daarna: Wiener Philharmoniker, London

Philharmonic Orchestra, Boston Symphony Orchestra, Los Angeles Philharmonic Orchestra; Royal Philharmonic Orchestra (artist in residence), Residentie Orkest (artist in residence); meerjarige

verbintenis als Junge Wilde van Konzerthaus

Dortmund

Instrument: ‘London-ex-Boccherini’-Stradivarius uit 1694

Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2020

Foto: Marco Borggreve

Foto: Felix Broede

Orkestleden Agenda

zo 4 juni 2023 • 10.30 uur

Music for Breakfast nr. 6

met Charlotte Potgieter en Letizia

Sciarone (viool) en collega’s uit het orkest

kamermuziek van Borodin, Dvořák en Martinů

vr 9 juni 2023 • 17.00 uur

piano Daniil Trifonov en Lahav Shani

slagwerk Danny van de Wal en Martijn Boom

Rachmaninov Tweede suite voor twee piano’s

Bartók Sonate voor twee piano’s en slagwerk

vr 9 juni 2023 • 20.15 uur

zo 11 juni 2023 • 14.15 uur

dirigent Lahav Shani

piano Daniil Trifonov

Copland Fanfare for the Common Man

Gershwin Pianoconcert

Tsjaikovski Zesde symfonie ‘Pathétique’

vr 8 september 2023 • 20.15 uur

dirigent Manoj Kamps

sopraan Katherine Dain

zang Diamanda La Berge Dramm

Van Veldhuizen unde imber et ignes

Debussy Prélude à l’aprês-midi d’un faune

Debussy Uit Nocturnes: Fêtes

Björk Songs

Sondheim Songs

vr 15 september 2023 • 20.30 uur

dirigent Tarmo Peltokoski

viool Simone Lamsma

Hermann Vertigo: suite

Korngold Vioolconcert

Williams Star Wars: suite

Chef-dirigent

Lahav Shani

Eredirigent

Yannick Nézet-Séguin

Assistentdirigent

Bertie Baigent

Eerste viool

Igor Gruppman, concertmeester

Marieke Blankestijn, concertmeester

Quirine Scheffers

Hed Yaron Meyerson

Saskia Otto

Arno Bons

Mireille van der Wart

Cor van der Linden

Rachel Browne

Maria Dingjan

Marie-José Schrijner

Noëmi Bodden

Petra Visser

Sophia Torrenga

Hadewijch Hofland

Annerien Stuker

Alexandra van Beveren

Koen Stapert

Tweede viool

Charlotte Potgieter

Cecilia Ziano

Frank de Groot

Laurens van Vliet

Tomoko Hara

Elina Staphorsius

Jun Yi Dou

Bob Bruyn

Letizia Sciarone

Eefje Habraken

Maija Reinikainen

Wim Ruitenbeek

Babette van den Berg

Melanie Broers

Altviool

Anne Huser

Roman Spitzer

Galahad Samson

Kerstin Bonk

Lex Prummel

Janine Baller

Francis Saunders

Veronika Lénártová

Rosalinde Kluck

León van den Berg

Olfje van der Klein

Cello

Emanuele Silvestri

Joanna Pachucka

Daniel Petrovitsch

Mario Rio

Gé van Leeuwen

Eelco Beinema

Carla Schrijner

Pepijn Meeuws

Yi-Ting Fang

Contrabas

Matthew Midgley

Ying Lai Green

Jonathan Focquaert

Robert Franenberg

Harke Wiersma

Arjen Leendertz

Ricardo Neto

Fluit

Juliette Hurel

Joséphine Olech

Désirée Woudenberg

Fluit/piccolo

Beatriz Da Baião

Hobo

Remco de Vries

Karel Schoofs

Anja van der Maten

Hobo/althobo

Ron Tijhuis

Klarinet

Julien Hervé

Bruno Bonansea

Klarinet/ basklarinet

Romke-Jan Wijmenga

Fagot

Pieter Nuytten

Lola Descours

Marianne Prommel

Fagot/ contrafagot

Hans Wisse

Hoorn

David Fernández

Alonso

Wendy Leliveld

Richard Speetjens

Laurens Otto

Pierre Buizer

Trompet

Alex Elia

Simon Wierenga

Jos Verspagen

Trombone

Pierre Volders

Alexander Verbeek

Remko de Jager

Bastrombone

Rommert Groenhof

Tuba

Hendrik-Jan Renes

Pauken/slagwerk

Danny van de Wal

Ronald Ent

Martijn Boom

Adriaan Feyaerts

Harp

Charlotte Sprenkels