EU IN DE WERELD EU BUITENLANDS BELEID
EU buitenlands beleid Het Europees buitenlands beleid kent een lange geschiedenis. Door de spanningen van de Koude Oorlog werd er in 1948 al gesproken over een Europese samenwerking rond defensie en veiligheid. Toch staat het Europees buitenlands beleid nog steeds in haar kinderschoenen. Hoe en waarom dat zo is, kom je te weten in dit dossier.
Ontstaan buitenlands beleid van de EU Dit is de geschiedenis van het Europees buitenlands beleid van het prille begin tot de nieuwe Europese strategie die Federica Mogherini, Hoge Vertegenwoordiger van het Europees Buitenlands– en Veiligheidsbeleid, voorstelde in juni 2016. Er zijn doorheen die geschiedenis meerdere pogingen geweest. De meer succesvolle staan in een groene kader, de mislukte pogingen staan in een rode kader. Veel gebeurtenissen hebben een impact gehad op deze evolutie. Daarom geven we ze een plaats in dit overzicht.
(RE)ACTIE
GEBEURTENIS Rond 1948 had de Sovjet-Unie uitbreidingsplannen. De Koude Oorlog was springlevend. Europese landen wilden zich beschermen tegen deze dreiging.
1948
WOII is net achter de rug. Er zijn nog spanningen tussen Frankrijk en West-Duitsland.
1954
De Beneluxlanden, Frankrijk, Italië én WestDuitsland wilden samen een Europees leger oprichten. Dat zou bijna gebeurd zijn met de goedkeuring van de Europese Defensiegemeenschap, maar het Frans parlement stemde tegen. Zij hadden schrik voor een herbewapening van West-Duitsland. Het was nochtans de Franse regering die achter dit voorstel zat.
Oprichting West-Europese Unie (WEU): Na de mislukte poging van de EDG volgde snel een nieuwe poging. Het was een uitbreiding van het Verdrag van Brussel dat eerder al goedgekeurd was. West-Duitsland hoorde erbij.
De VS zet druk op Frankrijk. Een gecontroleerde herbewapening van West-Duitsland is cruciaal in de strijd van de Koude Oorlog. EU buitenlands beleid
In 1948 werd een Europese samenwerking voor defensie en veiligheid vastgelegd in het Verdrag van Brussel. Binnen deze samenwerking waren 5 landen verplicht om elkaar te helpen bij een aanval op hun eigen grondgebied. Die 5 waren Frankrijk, het VK en de Benelux-landen.
-1-
laatste update: 18/08/2016
EU buitenlands beleid
De andere Europese landen zien het voorstel van De Gaulle niet zitten omdat het de NAVO en de reeds bestaande Europese Economische Gemeenschap zou ondermijnen. Ze willen de VS niet voor het hoofd stoten.
1961
Franse president De Gaulle wil minder afhankelijk zijn van de VS. Daarom stelt hij Frankrijk een Europees Politieke Unie voor, mét een Europees buitenlands beleid zoals dat het plan was bij de EDG. De andere landen weigeren.
“Who do I call if I want to call Europe?” - Henry Kissinger, veiligheidsadviseur VS
‘70
Europese Politieke Samenwerking (EPS): twee keer per jaar komen de lidstaten samen om hun buitenlands beleid op elkaar af te stemmen. Dit is niet hetzelfde als maar een voorloper van een echt gemeenschappelijk Europees buitenlands beleid.
Kissinger maakt met zijn uitspraak pijnlijk duidelijk dat er nood is aan een sterker gemeenschappelijk Europees buitenlands beleid. Russische inval in Afghanistan
1979
De Europese landen zijn niet in staat om gepast te reageren op de Russische inval. Het toont de zwakte van de EPS.
‘80
Hoewel de EU op veel vlakken grote stappen vooruit zet, blijft het Europees buitenlands beleid achterop hinken. Maar de druk om daar iets aan te veranderen groeit.
©AFP
In de jaren ’80 breidt de Europese samenwerking verder uit: Griekenland, Spanje en Portugal worden lid. De economische samenwerking versterkt met de beslissing om een gemeenschappelijke interne markt op te richten. EU buitenlands beleid
-2-
laatste update: 18/08/2016
EU buitenlands beleid EU Pijler I
Pijler II
Pijler III
Europese
GBVB
Binnenlandse Zaken
Gemeenschap
1992
‘90
Verdrag van Maastricht: het Europees buitenlands beleid wordt een structureel onderdeel van de EU en krijgt officieel de naam Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB).
Het nieuwe GBVB krijgt meteen de kans om te bewijzen wat het waard is wanneer in Joegoslavië oorlog uitbreekt. De achtertuin van de EU staat in brand maar helaas is de EU (weer) niet in staat om gepast op te treden en heeft het de hulp van de VS (NAVO) en VN nodig. Deze gebeurtenissen maken duidelijk dat er een militair luik gekoppeld moet zijn aan het GBVB. Hoe dit geëvolueerd is, kan je lezen in het dossier ‘EU en internationale veiligheid’.
©Plantu
Van de jaren ‘90 t.e.m. ‘00 evolueert het Europees buitenlands beleid doordat een defensiebeleid eraan gekoppeld wordt. Dit beleidsdomein is ingebed in het GBVB. Bekijk deze evolutie in het dossier ’EU en veiligheid in de wereld’.
2007
2016 De EU staat voor heel wat nieuwe uitdagingen in vergelijking met 10 jaar geleden. Terreur, de oorlog in Syrië, de vluchtelingencrisis en de klimaatopwarming dwingen de EU om een nieuw GBVB uit te stippelen. EU buitenlands beleid
-3-
Verdrag van Lissabon: de functie van Hoge Vertegenwoordiger voor het GBVB (HV) wordt in het leven geroepen, met daarnaast de Europese Dienst voor Extern Optreden. Dit is een Europese diplomatie dienst die de HV ondersteunt in haar werk. Dit moet ervoor zorgen dat de EU met één stem in de wereld kan spreken.
In juni 2016 stelde HV Federica Mogherini een mondiale strategie voor het GBVB voor. De voorgestelde aanpak is ’coherent’. Dat wil zeggen dat meerdere beleidsdomeinen op elkaar afgestemd zullen worden (naast buitenlands beleid en defensie, ook handel, ontwikkelingssamenwerking, uitbreiding, ...). Er wordt benadrukt dat de EU een soft power is en blijft.
laatste update: 18/08/2016
EU buitenlands beleid Wat is het doel? De EU wil graag een rol van betekenis spelen in de wereld. Maar waarom wil ze dat zo graag doen? Officieel zijn er drie algemene redenen, al kunnen daar kanttekeningen bij geplaatst worden (zie blauwe kaders).
Democratie en mensenrechten in de wereld bevorderen: De EU is zelf een democratie en is een grote voorstander van mensenrechten. In haar buitenlands beleid probeert ze andere landen te stimuleren om die mensenrechten ook te respecteren.
Schaam u, Europa Telkens wanneer de EU het argument van de mensenrechten bovenhaalt, zijn er heel wat critici die de EU als hypocriet bestempelen. De zou binnen en buiten haar grenzen zelf de mensenrechten niet respecteren.
Vrije en eerlijke handel stimuleren: De EU is één van de grootste handelsblokken in de wereld. Dat heeft ze te danken aan haar eengemaakte interne markt én een systeem van vrije handel. Dat systeem wil de EU graag in de hele wereld zien.
Protectionisme in de EU Hoewel de EU pleit voor vrije handel in de wereld, heeft ze zelf heel wat regels die het moeilijk maken voor bedrijven in (vooral arme) landen om handel te voeren in Europa. Oxfam geeft een voorbeeld in de suikersector.
Vrede en veiligheid in de wereld garanderen: Als groot en welvarend werelddeel wil de EU graag haar verantwoordelijkheid opnemen voor het welzijn van mensen ergens anders op de wereld.
Wapenhandel vanuit Europa De EU wil een veiligere wereld. Maar tegelijkertijd zijn er een Europese lidstaten waar bedrijven wapens produceren. Ook België neemt deel aan de internationale wapenhandel.
Hoe ziet het EU buitenlands beleid eruit? Als je de doelen hierboven bekijkt, zie je dat het Europees buitenlands beleid over meerdere beleidsdomeinen gaat. Dat lees je ook in de nieuwe Mondiale Strategie die Federica Mogherini voorstelde in juni 2016 (lees meer hierover op pagina 7). In deze nieuwe strategie komen onder andere de volgende onderwerpen aan bod: migratie, veiligheid, klimaat, duurzame ontwikkeling, terrorisme, ... . Eén van de prioriteiten van de Europese Commissie op dit moment is de EU als sterke wereldspeler. De EU wil de komende jaren extra aandacht besteden aan de positie van de EU in de wereld. Het Europees buitenlands beleid van de EU krijgt zo extra aandacht, net als alle betrokken beleidsdomeinen. Dat zijn beleidsdomeinen die ook te maken hebben met de positie van de EU in de wereld. Op haar site somt de Europese Commissie de beleidsdomeinen op die daar bij horen. Op basis hiervan werden de onderwerpen voor de site www.euindewereld.com bepaald. Ze staan hieronder opgesomd. Het ’Buitenlands beleid’, in het algemeen, wordt in dit dossier behandeld onder de noemer ’Europees buitenlands beleid’.
Veiligheid EU buitenlands beleid
Noodhulp
Buren van de EU -4-
Internationale handel
Internationale samenwerking
laatste update: 18/08/2016
EU buitenlands beleid De EU als soft power: de rol van diplomatie De EU heeft als grootste wapen diplomatie om internationaal een verschil te maken. Daardoor wordt de EU ook wel een ‘soft power’ genoemd: de EU probeert door middel van overleg en afspraken tot oplossingen te komen. Daar tegenover staat bijvoorbeeld een ‘hard power’ als de VS waar sneller naar harde militaire middelen wordt gegrepen om in te grijpen.
Nucleaire deal In 2015 kwamen de EU en VS met Iran tot een nucleair akkoord. De rol van HV Mogherini was hierin cruciaal.
Deze aanpak van de EU heeft veel te maken met haar geschiedenis. Na WOI en WOII waren de Europese landen eerder terughoudend om de wapens op te nemen ergens anders in de wereld. Vandaag zijn er wel lidstaten die dat doen, maar Europees blijft militair ingrijpen een heel moeilijke discussie.
De Hoge Vertegenwoordiger: diplomatie van de bovenste plank Het belangrijkste diplomatieke middel dat de EU heeft is de Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands en Veiligheidsbeleid van de EU (HV). De HV is de politieke stem van de EU in de wereld. Je kan deze persoon vergelijken met een soort 'Europees minister voor Buitenlandse Zaken'. Vandaag wordt de functie ingevuld door de Italiaanse Federica Mogherini. Eerdere HV’s waren Ashton en Solana. Bij Javier Solana was de rol van HV nog niet zo uitgebreid. Pas na Lissabon werd dit een volwaardige functie.
Javier Solana 1999—2009
Catherine Ashton 2009—2014
Federica Mogherini Sinds 2014
De HV kan met één stem spreken voor de Europese Unie. Al kan de ze enkel spreken als alle 28 lidstaten het met elkaar eens zijn. Ze probeert er dus voor te zorgen dat alle 28 lidstaten zoveel mogelijk overeen komen. Ook tussen de verschillende instellingen (Raad en Commissie) die betrokken zijn bij het buitenlands beleid van de EU, probeert ze een brug te slaan. Om dit te kunnen doen, kreeg ze twee verschillende petjes: Voorzitter van de Vicevoorzitter van de Ministerraad Buitenlandse Zaken Europese Commissie Taak: Zorgen voor eenheid tussen de 28 minisTaak: Zorgen voor eenheid tussen beleidsdoters van Buitenlandse Zaken wanneer ze sameinen die te maken hebben met buitenlands menkomen in de Ministerraad. beleid.
EDEO: de Europese diplomatieke dienst De Europese Dienst voor Extern Optreden (EDEO) is de diplomatieke dienst van de EU. Deze dienst ondersteunt de HV in al haar taken. Wereldwijd zijn er ‘Europese ambassades’ van waaruit gerapporteerd wordt aan Brussel en op basis waarvan nieuw voorstellen worden gedaan. EU buitenlands beleid
-5-
laatste update: 18/08/2016
EU buitenlands beleid Hoe wordt er beslist?
Buitenlands beleid is vandaag nog steeds vooral een zaak van de lidstaten. Daardoor zijn het ook de Europese Raad en de Ministerraad, waarin de lidstaten vertegenwoordigd zijn, die het meest hierover te zeggen hebben. Om beslissingen te nemen over het Europees Buitenlands– en Veiligheidsbeleid, is enkel de goedkeuring van de Ministerraad nodig. Dat is uitzonderlijk. Normaal gezien moet het Europees Parlement ook haar goedkeuring geven voor een nieuwe wet. Bovendien moeten alle lidstaten het met elkaar eens geraken. In uitzonderlijke gevallen is een gekwalificeerde meerderheid voldoende. Europese Raad De Europese Raad bepaalt de grote lijnen van het Europees Buitenlands en Veiligheidsbeleid en doet voorstellen hierover naar de Ministerraad. 28 regeringsleiders
Ministerraad
De Ministerraad werkt het GBVB verder uit. Enkel de goedkeuring van de Ministerraad is nodig om beslissingen hierover te nemen. Stemmen met unanimiteit is de regel.
28 Ministers Keurt wetsvoorstellen goed
Stelt wetsvoorstel op o.b.v. voorstellen Raad
Europees Parlement
Hoge Vertegenwoordiger
De HV doet samen met EDEO de voorbereiding voor nieuwe wetsvoorstellen. EĂŠnmaal deze zijn goedgekeurd door de Ministerraad, ziet de HV toe op de uitvoering ervan.
Raadpleegt
Geeft advies 751 parlementairen Het Europees Parlement heeft slechts een adviserende rol.
De Europese Commissie is betrokken via de HV, die hier vicevoorzitter is. Voor internationale overeenkomsten krijgt de Commissie de toestemming van de Raad om de onderhandelingen te voeren. De finale beslissingen worden wel nog steeds door de Ministerraad genomen. EU buitenlands beleid
Europese Commissie
28 Commissarissen -6-
laatste update: 18/08/2016
EU buitenlands beleid Wat brengt de toekomst? De Mondiale Strategie van Federica Mogherini De Mondiale Strategie die Federica Mogherini in juni 2016 voorstelde, is bedoeld als nieuwe strategie voor het Europees Buitenlands en Veiligheidsbeleid in de komende jaren. De mondiale strategie van Mogherini is voorlopig ‘maar’ een voorstel. In haar voorstel blijft Mogherini inzetten op de EU als soft power, omdat dat de sterkte is van de unie. Maar ze voegt eraan toe dat soft & hard power hand in hand gaan. De EU moet met andere woorden ook werken aan haar militaire capaciteiten en samenwerken daarrond. Geen enkele lidstaten kan de veiligheidsuitdagingen alleen aan. Daarnaast moet er geïnvesteerd worden in samenwerkingen met andere regio’s in de wereld en internationale organisaties zoals de NAVO.
De impact van de Brexit Er wordt verwacht dat de lidstaten de tijd zullen nemen om het voorstel te bekijken tot eind 2016. Daarna zou de tekst, met aanpassingen, goedgekeurd kunnen worden op de Ministerraden van de ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie. Hoogstwaarschijnlijk zal de tekst ook voorgelegd worden aan de Ministers van Energie en Handel omdat de tekst ook een impact heeft op die beleidsdomeinen. Met de Brexit is het niet zeker of er uiteindelijk iets zal beslist worden. Het VK was/is namelijk een cruciale partner in het buitenlands beleid van de EU. Het VK heeft één van de grootste militaire mogelijkheden van Europa. Het is één van de twee lidstaten dat beschikt over nucleaire wapens en het land zit als permanent lid in de Veiligheidsraad van de VN. Wat precies de impact zal zijn op Mondiale Strategie is nog niet duidelijk maar dat het een impact zal hebben is zeker.
Buitenlands beleid gaat over meer dan defensie De ‘Mondiale’ Strategie “Het focust zowel op militaire capaciteiten als op jobmogelijkheden.” moet volgens Mogherini - Federica Mogherini over de Mondiale Strategie niet enkel in de geografische betekenis van het woord geïnterpreteerd worden. Het verwijst ook naar de vele middelen en beleidsdomeinen die kunnen bijdragen aan de strategie. De strategie gaat namelijk over veel meer dan louter militair ingrijpen (zie quote). Zoals eerder al aangegeven, gaat het in de tekst onder meer ook over klimaat, migratie, terreur, uitbreiding van de EU, energie en handel. Meer dan ooit legt de EU in haar buitenlands beleid de link naar andere beleidsdomeinen die ook een rol spelen voor de positie van de EU in de wereld. EU buitenlands beleid
-7-
laatste update: 18/08/2016
EU buitenlands beleid Moet de EU samenwerken met dictatoriale regimes? Nee, helemaal niet
Dat is in strijd met de normen en waarden die de EU verdedigt: Als de EU de mensenrechten belangrijk vindt, dan moet ze dat ook uitdragen in haar beleid. Samenwerken met twijfelachtige regimes hoort daar niet bij. De EU moet enkel samenwerken met partners: Als de EU een sterk Buitenlands en Veiligheidsbeleid wil uitvoeren, moet ze dat doen met landen die op dezelfde golflengte zitten. De EU moet zoeken naar partnerlanden die ook democratisch zijn en de mensenrechten verdedigen. De EU verliest aan geloofwaardigheid: Door samen te werken met dictatoriale regimes toon je aan de wereld dat strategische keuzes belangrijker zijn dan normen en waarden. Dictatoriale regimes zijn onbetrouwbaar: vaak zijn dit regimes met een heel eigen verborgen agenda. Je weet nooit waar een samenwerking met hen zal eindigen. De EU is mee verantwoordelijk voor hun daden: Door samen te werken met deze regimes, ben je ook mede verantwoordelijkheden voor de daden van zo’n regimes.
Ja, zeker
De EU kan niet anders: met sommige landen moet je samenwerken als je iets wezenlijks wil kunnen veranderen in een regio. De EU moet denken aan het welzijn en de veiligheid van haar eigen burgers: om dat te garanderen, moet de EU alles doen wat ze kan. Door samen te werken kan de EU invloed uitoefenen: de EU kan dan haar gewicht in de schaal leggen om regimes aan te zetten tot bijvoorbeeld een meer humaan beleid. Zulke regimes zijn zelf vragende partij: een uitgestoken hand mag je niet afwijzen. Je weet nooit wanneer die nog van pas kan komen. De EU moet onafhankelijk zijn: Hoe een land zichzelf organiseert, kan de EU niet voor hen bepalen. Dat kan ze enkel voor zichzelf doen.
Duitse Bondskanselier Merkel & Turkse Premier Erdogan
EU buitenlands beleid
-8-
laatste update: 18/08/2016
EU buitenlands beleid In het nieuws
Migratie: EU straft en beloont Afrikaanse landen — 07/06/2016, De Redactie
Eu wil met Afrikaanse dictators samenwerken —10/06/2016, De Standaard
Hierover wil ik meer weten
Overzichtspagina van de Europese Commissie over de EU als globale actor (incl. bijhorende beleidsdomeinen) (en) Webpagina van de Europese Commissie over Vicevoorzitter Mogherini (en) Webpagina van de EU over de Mondiale Strategie (eng) Webpagina van Europa NU over het Europees Buitenlands en Veiligheidsbeleid (nl)
EU buitenlands beleid
-9-
laatste update: 18/08/2016