ΣΥΝΕΡΓΑ

Σύνεργα

1

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Ο Ευάγγελος Ι. Τζάνος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1962. Η συλλογή διηγημάτων ΣΥΝΕΡΓΑ αποτελεί το πρώτο μέρος της τετραλογίας με τον τίτλο ΤΟ ΤΥΧΑΙΟ. Τα επόμενα μέρη: ΕΝΕΔΡΑ (νουβέλες, εκδ. Μανδραγόρας, 2008), ΛΑΒΗ (διηγήματα, εκδ. Ηριδανός, 2011), ΑΦΑΝΙΣΜΟΣ (διήγημα, 2012). Άλλες εκδόσεις: ΕΝΑΣ ΝΕΑΝΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ (θέατρο, εκδ. Οργανισμός Γραμμάτων και Τεχνών, 1990), το διήγημα «Περίρρυτος τόπος Τάσου Λειβαδίτη. Η πόλη», στον συλλογικό τόμο Πρακτικά εικοστού τέταρτου συμποσίου ποίησης: Η ποίηση των ύμνων, εκδ. Περί τεχνών, Πάτρα 2005. Μελέτες που δημοσιεύτηκαν σε λογοτεχνικά περιοδικά (επιλογή): α) «Σύνοψη μυθιστορημάτων Ιουλίας Ιατρίδη», περ. Απόπλους, 3939-40, 40 2007, σσ. 394-401, β) «Σελιδοδείκτες στο περιοδικό Τομές, έτος 1978»: περ. Απόπλους, 4343-44, 44 2008, σσ. 633-641, «Η διηγηματογραφία του Γεράσιμου Γρηγόρη», περ. Απόπλους, 48, 48 2010, σσ.

422-438.

E-mail επικοινωνίας: etzanos@gmail.com

Σύνεργα

3

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Ι. ΤΖΑΝΟΣ

Σύνεργα Διηγήματα

4

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Ευάγγελος Ι. Τζάνος, Σύνεργα ISBN: 978-618-80220-1-0 Οκτώβριος 2012

Έργο εξωφύλλου: Διορθώσεις: Σελιδοποίηση:

Νίκος Κυπραίος, «S. K. Portrait», Oil on Paper, 70x100 cm n1kypraios@gmail.com Κωνσταντίνα Χαρλαβάνη k.charlavani@gmail.com Ηρακλής Λαμπαδαρίου iraklis.lampadariou@gmail.com

Εκδόσεις Σαΐτα Αθανασίου Διάκου 42, 652 01, Καβάλα Τ.: 2510 831856 Κ.: 6977 070729 e-mail: info@saitapublications.gr website: www.saitapublications.gr Σημείωση: οι γραμματοσειρές που χρησιμοποιήσαμε στο εξώφυλλο είναι προσφορά του AkaAcid (www.aka-acid.com).

Άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική χρήση Όχι Παράγωγα έργα 3.0 Ελλάδα

Με τη σύμφωνη γνώμη του συγγραφέα και του εκδότη, επιτρέπεται σε οποιονδήποτε αναγνώστη η αναπαραγωγή του έργου (ολική, μερική ή περιληπτική, με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο), η διανομή και η παρουσίαση στο κοινό υπό τις ακόλουθες προϋποθέσεις: αναφορά της πηγής προέλευσης, μη εμπορική χρήση του έργου. Επίσης, δεν μπορείτε να αλλοιώσετε, να τροποποιήσετε ή να δημιουργήσετε πάνω στο έργο αυτό. Αναλυτικές πληροφορίες για τη συγκεκριμένη άδεια cc, διαβάστε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/

Σύνεργα

5

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Σύνεργα

7

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΡΑΔΙΝΟ ΛΕΩΦΟΡΕΙΟ I ................................................................ ................................................................................................ ...................................................................... ...................................... 9 ΤΟ ΚΛΑΜΑ ΤΩΝ ΔΩΔΕΚΑ ΚΑΙ ΠΕΝΤΕ................................ ΠΕΝΤΕ ................................................................ ............................................................................. ............................................. 10 ΟΤΑΝ ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΑΞΙΔΕΥΕ ΤΑΞΙΔΕΥΕ ................................................................ ............................................................................................. ............................................................. 12 ΑΠΟ ΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΝΟΣ ΕΝΟΣ ΕΚΛΑΪΚΕΥΜΕΝΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΟΣ........................... ΓΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ........................... 17 ΣΤΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΜΑΣ ................................................................ ................................................................................................ ..................................................................... ..................................... 20 ΑΡΑ; ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ................................................................... ................................... 21 ΤΟ ΠΑΠΙΓΙΟΝ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ ΕΓΙΝΕ ΜΠΑΤΕΡΦΛΑΙ ΕΝΩ ΗΘΕΛΕ ΗΘΕΛΕ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΒΕΝΤΙΛΑΤΕΡ ΒΕΝΤΙΛΑΤΕΡ........... ΕΡ ........... 24 ΚΑΘΑΡΙΣΤΗΣ ΤΑΦΩΝ................................ ΤΑΦΩΝ ................................................................ ................................................................................................ ....................................................................... ....................................... 26 ΣΤΗ ΘΕΙΑΘΕΙΑ-ΧΑΔΟΥΛΑ ................................................................ ................................................................................................ ........................................................................ ........................................ 32 ΑΡΤΙΜΕΛΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΥΛΟΧΕΡΗΔΕΣ ΚΟΥΛΟΧΕΡΗΔΕΣ ................................................................ ................................................................................. ................................................. 33 ΒΡΑΔΙΝΟ ΛΕΩΦΟΡΕΙΟ II................................

II................................................................ ................................................................................................ ................................................................... ................................... 38 ΕΞΩΘΕΝ ΚΑΛΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ (ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ) ΔΙΗΓΗΜΑ)................................ ΙΗΓΗΜΑ).................................... .................................... 40 ΚΛΟΦΕΝ ΚΑΙ ΑΡΟΚΛΟΡ................................ ΑΡΟΚΛΟΡ................................................................ ................................................................................................ .................................................................... .................................... 44 ΟΔΟΣ ΒΟΥΤΑΔΩΝ ................................................................ ................................................................................................ ............................................................................. ............................................. 51 ΤΟ ΑΘΟΡΥΒΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ................................................................ ................................................................................................ .................................................................. .................................. 54 ΖΑΝΤΑ ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΥ ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΥ ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ................................................................ ................................................................................. ................................................. 59 ΣΒΗΣΤΑ ΚΙΤΡΙΝΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ................................................................ ........................................................................................... ........................................................... 66 ΚΟΝΣΟΛΑ ΤΟΥ ΗΧΟΥ................................ ΗΧΟΥ ................................................................ ................................................................................................ ....................................................................... ....................................... 72 ΣΤΗΝ ΟΔΟ ΕΥΜΟΛΠΙΔΩΝ................................ ΕΥΜΟΛΠΙΔΩΝ ................................................................ ................................................................................................ ................................................................ 81 ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΝ ΟΜΒΡΕΛΛΟΠΟΙΕΙΟΝ ΟΜΒΡΕΛΛΟΠΟΙΕΙΟΝ................................ ΛΟΠΟΙΕΙΟΝ ................................................................ .......................................................................... .......................................... 95 ΠΡΩΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ................................................................ ................................................................................................ .................................................................... .................................... 99

8

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Σύνεργα

9

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Βραδινό λεωφορείο I Πυροβολήστε τους επιβάτες του λεωφορείου, εκείνου που ενώνει τις δύο κοντινές μεγάλες πόλεις. Πυροβολήστε και τον οδηγό, αυτόν τον ιδανικό οικογενειάρχη, που μες στη νύχτα αποτελειώνει το στερνό δρομολόγιο της βάρδιας του και που από τη νύστα βλέπει τα πολύχρωμα φώτα που προσπερνά, τα άσπρα και κίτρινα του δρόμου, τα τρίχρωμα των φαναριών και τα κόκκινα των αυτοκινήτων, σαν τεχνητό ουράνιο τόξο. Πυροβολήστε κείνη την ώριμη γυναίκα, την ξερακιανή της πρώτης θέσης, με τα μουντά όλο θλίψη χρώματα στο ντύσιμό της, το ωχρό πρόσωπο και το σφιχτοδεμένο σαν αλυσοδεμένο κότσο στα γκρι μαλλιά, που διαβάζει με περισυλλογή ένα σημειωματάριο, για να καλύψει τη μοναξιά της στην παγωμένη διαδρομή. Εκείνον τον έφηβο με τις αραιές τρίχες στα μάγουλα και το χτένισμα της μόδας, με το λάγνο ύφος, σα να έχει βγει από ερωτική ταινία, που κρατά στο χέρι το πακέτο με τα τσιγάρα, φυλάγοντας σ’ αυτά ένα ένα τα όνειρά του και που σα να πρέπει θα καταντήσουν αποτσίγαρα αφήνοντάς του μια πικρή γεύση. Εκείνον το φαντάρο με την επιμελημένη εμφάνιση και τις φρεσκοβαμμένες αρβύλες, που γυρνά μετά την άδεια στη μονάδα του, μονάδα κι αυτός, και μοιάζει πως ακόμη δεν έχει συνειδητοποιήσει πού πηγαίνει. Ή το γνωρίζει και γι’ αυτό έχει σκεβρώσει; Εκείνον το σαραντάρη με το μαύρο μουστάκι και τα ασημί γυαλιά, το καρό πουκάμισο και το σκούρο καφέ ντεμοντέ παντελόνι, που δε στρέφει διόλου τη ματιά του δεξιά ή αριστερά, και που το είδωλό του φαίνεται σαν απολίθωμα στο λερωμένο τζάμι του λεωφορείου. Πυροβολήστε τους. Πυροβολήστε τους όλους αυτούς. Πυροβολήστε τους με τη δύναμη του γέλιου. Πείτε τους κάτι το αστείο. Σπάστε το καταθλιπτικό κλίμα που έχει δημιουργηθεί. Φτιάξτε μια ευδιάθετη ατμόσφαιρα. Να είστε σίγουροι πως θα τους έχετε τραυματίσει θανάσιμα.

[1980]

10

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Το κλάμα των δώδεκα και πέντε Δεν ήμαστε περισσότεροι από είκοσι. Κι είχαμε μαζευτεί αυγουστιάτικα γύρω από ένα φρεσκοανοιγμένο λάκκο περιμένοντας την ώρα που θα τον στόμωναν. Ο παπάς με την τεράστια μαύρη ομπρέλα, αρνούμενος το παραπανίσιο τροπικό μαύρισμα, μουρμούριζε τα δικά του. Άλλοι από εμάς κοιτούσαμε το φέρετρο και άλλοι χάζευαν τα μνήματα. Το λιπαρό νεκροταφείο συναγωνιζόταν τον Κεραμεικό. Κάθε θαμμένος κι ένας απαραιτήτως μικρός Δεξίλεως. Ο δικός μας πεθαμένος ούτε ήρωας μας φαινόταν ούτε άγιος ούτε τίποτε. Ήταν μονάχα ένας γέρος γείτονας που στα ογδόντα του τον έφαγε ο καρκίνος και πάει. Χωρίς συγγενείς, χρειαζούμενους σε τέτοια, χωρίς φίλους. Για χρόνια έμενε ολομόναχος στο πατρικό του, απέναντι απ’ το Γκάζι, κι ούτε στο καφενείο πήγαινε ούτε στην εκκλησία. Μονάχα στο μπακάλικο πεταγόταν ή στο περίπτερο. Τα καλοκαίρια καθόταν στην εξώπορτά του μέχρι αργά το βράδυ και λίγοι στέκονταν να του μιλήσουν. Οι πιο πολλοί έλεγαν «καλησπέρα» και περνούσαν. Κάθε φορά που τον έβλεπα να κάθεται αμίλητος στο πεζούλι του, αναρωτιόμουν τι να σκέφτονται οι γέροι όταν κάθονται αμίλητοι κι ακούνητοι. Στην κηδεία του πήγαμε από περιέργεια. Γενικότερα, στη γειτονιά μας κάπως έτσι θάβαμε τους μοναχικούς νεκρούς μας. Τώρα όμως δεν υπήρχε τίποτε το θεαματικό να μας συναρπάσει. Θέλαμε να ξεμπερδέψουμε μια ώρα αρχύτερα μ’ αυτό το πτώμα. Αλλά ο παπάς εξακολουθούσε απτόητος. Κι εμείς αδημονούσαμε. Όταν επιτέλους ο παπάς εδέησε, οι εργάτες άνοιξαν το καπάκι του φτηνού ξύλου. Το θέαμα απόκτησε ενδιαφέρον. Στραφήκαμε να δούμε το νεκρό. Τον είχαν ντύσει με ρούχα γαμπριάτικα, για να εξορκίσουν τη μοναξιά του. Ωστόσο, η αρρώστια φαινόταν ακόμη στο ταλαιπωρημένο του πρόσωπο. Σύμφωνα με το έθιμο, εκείνη τη στιγμή ήμαστε υποχρεωμένοι να ξεσπάσουμε σε κλάματα ή φωνές, αλλά εμείς χαζεύαμε το γέρο σα να βλέπαμε βιτρίνα με παλιομοδίτικα ρούχα. Φάνηκε πως το καπάκι θα έκλεινε όπως άνοιξε. Μάλιστα, ένας συνομήλικος του πεθαμένου πήγε ν’ απομακρυνθεί. Πάνω στη βιασύνη του όμως, σκόνταψε σε μια πέτρα και παραλίγο να γκρεμιστεί στο λάκκο. Τότε ήταν που ακούστηκαν οι πρώτες φωνές. Αφού διαπιστώσαμε ότι ο άνθρωπος ήταν καλά, επιστρέψαμε στην αποβλάκωση. «Αιωνία η μνήμη», επανέλαβε ο παπάς χρωματίζοντας τη φωνή

Σύνεργα

11

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

του, ώστε να μας βοηθήσει να βγούμε απ’ το αδιέξοδο. Δεν πά’ να ’λεγε. Ανοίχτηκαν βεντάλιες, ξεκουμπώθηκαν πουκάμισα, αλλά, εκτός από την πλάγια ματιά μιας γειτόνισσας στο τριχωτό στήθος κάποιου γείτονα, τίποτε το αξιοσημείωτο δε συνέβη. «Μέρος που το διάλεξαν», παραπονέθηκε κάποια. «Τουλάχιστον δεν τον έβαζαν εκεί που έχει και δέντρο; Αχ, εγώ πάω να σταθώ στη σκιά!» Είχαμε αρχίσει να εκνευριζόμαστε. Πότε θα κλείσει αυτό το καπάκι; Θα ξεθυμάνει το περιεχόμενό του κι ούτε για το ψυγείο δε θα κάνει. Κονσερβοποιημένα παρασκευάσματα. Εμείς είμαστε ζωντανοί –να, πιάσε να δεις. Τι άλλο γυρεύουμε εδώ; Ήρθαμε οικειοθελώς, αλλά όχι να μείνουμε με το ζόρι. Τι άλλο να κάνουμε; Μήπως να κλάψουμε; Εντάξει. Να κλάψουμε, βρε αδελφέ. Ας θυμηθούμε κάτι δικό μας κι επάνω του. Δώδεκα και πέντε, σα να μας είχε δοθεί το πρόσταγμα: «Κλάψτε», θρηνήσαμε γοερά τον άνθρωπο που έφυγε, και «Πόσο καλός ήταν», «Τι σου είμαστε», «Όλοι εκεί θα πάμε», και «Εγώ θα πάω σε οικογενειακόνε». Κλαίγαμε γι’ αρκετή ώρα, ώσπου ένας φανατισμένος πια κλαματευτής άρπαξε από άγνοια του εθίμου μια χούφτα χώμα και την πέταξε στο πρόσωπο του πεθαμένου. «Τι κάνεις εκεί;» είπε ένας εργάτης αγριεμένος. «Θα χτυπήσεις κι εμάς». Τους υπόλοιπους μας πρόλαβε με το χώμα στο χέρι. «Κλείστε κλείστε», φώναξε ο παπάς κι έκανε ένα σταυρό σα ν’ ανακάτευε την ψυχή του νεκρού. Όταν οι φτυαριές σκέπασαν το ξύλο, φύγαμε για το κυλικείο. Πήραμε τον καφέ της αρεσκείας μας και πιάσαμε ν’ απαριθμούμε τους γείτονες που είχαν πεθάνει μες στη χρονιά. Στο τέλος, εκλέξαμε το μέχρι τότε λαμπρότερο ξόδι ως κηδεία της χρονιάς και μπήκαμε στ’ αυτοκίνητά μας.

[1981]

12

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Όταν το πλοίο ταξίδευε Στα 1990, τη χρονιά που πιστέψαμε αφελώς ότι αρχίζει μια καινούργια δεκαετία, η γιορτή της Παναγίας έπεσε Τετάρτη. Καταμεσής της εβδομάδας. Δε συνδυαζόταν με σαββατοκύριακο, δε θα επρόκειτο για ενάρετο τριήμερο, με το θρησκευτικό συναίσθημα να γλύφει τα μωσαϊκά των εκκλησιών. Ήθελα όμως, πάση θυσία, να πάω στην Τήνο. Τριάντα χρονών τότε, και δεν είχα πάει ποτέ. Κι η γιορτή θα ήταν διπλή. Η Έλλη έκλεινε τα πενήντα της. Ύστερ’ από πενήντα χρόνια παρόμοιες επέτειοι, όπως αυτή της Έλλης, δεν πουλάνε ούτε κουλούρι, αλλά εδώ υπήρχε η Μεγαλόχαρη. Ομολογώ ότι οι γιορτές έχουν για εμένα ξεχωριστή σημασία. Με μαγνήτιζαν ανέκαθεν. Χωρίς διακρίσεις. Θρησκευτικές, εθνικές, ομόψυχες ή ιδιωτικής απόχρωσης με χαροποιούν στον ίδιο βαθμό. Θα μπορούσα να χριστώ εκπρόσωπος του πλήθους, που παθιάζεται με τις σημαδεμένες ημερομηνίες και που επιπλέον αποχαυνώνεται, όταν τούτες συνοδεύονται από ανάλογα θεάματα. Εκείνο που δεν κατάφερα ήταν να βρω παρέα. Καμιά και κανείς δε δέχτηκε ν’ ακολουθήσει τις καθαγιασμένες περιπλανήσεις μου. Έτσι, ξεκίνησα σα μοναχός ν’ απογράψω τις ιερότητες του νησιού ή σαν τολμηρός εφοριακός να ερευνήσω τα περιουσιακά του Θεού. Τρίτη, δεκατέσσερις Αυγούστου, στις έξι το βράδυ, κατέβηκα στον Πειραιά. Το πλοίο θα έφευγε στις οκτώ. Επειδή όμως ταξίδευα στην τρίτη θέση, έφτασα νωρίτερα για να βρω κάθισμα. Ο Αγέρωχος Κυματοφάγος, το πλοίο με το οποίο θα ταξίδευα, σκαρί συνομήλικό μου, περίμενε στην προβλήτα όλος αδημονία. Η ταλαιπωρία που πέρασα μέχρι να επιβιβαστώ ήταν αρκετή. Ο κόσμος είχε ξεχειλίσει το καράβι και χαλάρωσα μόνο όταν ανέβηκα στο πολύχρωμο κατάστρωμα. Ο Αγέρωχος Κυματοφάγος φούσκωνε όλο και περισσότερο από ανθρώπους και αποσκευές. Όπως ήμαστε στοιβαγμένοι μοιάζαμε σα μια μεγάλη παρέα που τα μέλη της μιλούν αναγκαστικά μόνο με τους πλαϊνούς τους. Περασμένες οκτώ, η ντουντούκα κάλεσε τους επισκέπτες να εξέλθουν, γιατί το καράβι αναχωρεί αμέσως. Φαίνεται πως οι επισκέπτες εξήλθαν πράγματι, αφού κανένα κρούσμα εγκλωβισμού ή άτοπης απαγωγής δε σημειώθηκε. Και η μπουρού έπαιξε το μικρό αλλά στομφώδη ρόλο της. Ο Αγέρωχος Κυματοφάγος απομακρύνθηκε από το στενόχωρο λιμάνι και χωρίς να καθυστερήσει περισσότερο βρέθηκε στ’ ανοιχτά. Και διαβάστε: Το καράβι έπλεε σαν ένα φωτεινό σημείο στο σκοτάδι του πελάγου. Ήταν ο μοναδικός ήχος στο γαλήνιο παφλασμό του κύματος. Κι έν’

Σύνεργα

13

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ακκιστικό μελτεμάκι να σηκώνει σταγόνες νερού στον αέρα κι αυτές να μεταμορφώνονται σε ασημένιες μπαλίτσες, όπως τις επέστρεφε το φεγγάρι, ραίνοντας το λίκνισμα του πλοίου. Και πίσω από τον Αγέρωχο Κυματοφάγο να πετούν, σα μικροί Έρωτες, άσπροι λαίμαργοι γλάροι, χαρούμενη ακολουθία του. Όχι, δεν ήταν άσπροι λαίμαργοι γλάροι. Ήταν πλαστικά ποτήρια που εκσφενδονίζονταν από το κατάστρωμα. Επιστροφή. Πριν ακόμη φτάσουμε στη Σύρο, πρώτο σταθμό, είχα εγκαταλείψει την πολυθρόνα και είχα ριχτεί σε μια αρτηριοσκληρωτική εξωλέμβια, όπου με πήρε ο ύπνος. Στη Σύρο ξύπνησα και σηκώθηκα να χαζέψω το λιμάνι της. Τ’ αυτοκίνητα έβγαιναν κι έμπαιναν στο πλοίο, ενώ στα πρόσωπα κάποιων ταξιδιωτών φαίνονταν ολοκάθαρα οι μεθοδευμένες και τέλεια προγραμματισμένες διακοπές. Με τόσο άψογα καταρτισμένο πρόγραμμα, σαν του φυλακισμένου που τον μεταφέρουν σε άλλες φυλακές, είναι προτιμότερο το μπάνιο στη μπανιέρα και η ορειβασία στις σκάλες της πολυκατοικίας. Τουλάχιστον εκεί τυχαίνουν απρόοπτα. Ένα ζευγάρι δίπλα μου, που από την ώρα που ξεκινήσαμε έβγαζε μανιωδώς φωτογραφίες, στη Σύρο άναψε. Εκείνη ίσως την έλεγαν Ευσταθία. Εκείνον ίσως τον έλεγαν Γρηγόρη. Η Ευσταθία απαθανατίστηκε στην κουπαστή με τη Σύρο στην πλάτη της, η Ευσταθία καθιστή, η Ευσταθία στο πλήθος, η Ευσταθία μπροστά στις βάρκες, και να ο Γρηγόρης να κάνει κλικ και να ο Γρηγόρης να μην προλαβαίνει ν’ αντικαθιστά το φιλμ. Είχαν πατημένα τα σαράντα, μαυρισμένοι και λιγνοί, και δεν είχαν ανταλλάξει καμιά άλλη φράση, παρά μόνο πού θα σταθεί η Ευσταθία για να φωτογραφηθεί. Άραγε πότε θα κοιτούσαν όλο αυτό το υλικό; Ύστερ’ από αρκετή ώρα, η αποβίβαση κι η επιβίβαση ολοκληρώθηκαν, αλλά ο Αγέρωχος Κυματοφάγος παρέμενε ακίνητος. Τι συμβαίνει; Συμβαίνει κάτι; Τώρα θ’ ακουστεί από τα μεγάφωνα ότι σαλπάρουμε. Αλλά όχι. Τα μεγάφωνα μουγγά. Θορυβηθήκαμε. Καθένας έκανε τις εκτιμήσεις του. «Κάποιος έπεσε στη θάλασσα». «Προσπαθούν να δέσουν μια νταλίκα». «Λαθρεπιβάτες θα είναι». «Μεγαλόχαρη, κάνε το θαύμα Σου!» Η τελευταία φράση δεν είναι φυσικά εκτίμηση, αλλά στον Αγέρωχο Κυματοφάγο υπήρχαν μαυρομαντηλούδες γυναίκες που ό,τι κι αν έβλεπαν έλεγαν με το ίδιο ύφος: «Μεγαλόχαρη, κάνε το θαύμα Σου!» Ένας μεσήλικας φώναξε ότι το βαπόρι σίγουρα χάλασε και αναθεμάτισε την κατάντια της ελληνικής ναυτιλίας. Πάνω που όλοι κουνούσαν με συγκατάβαση το κεφάλι τους, ο μεσήλικας επιτέθηκε πάλι, με περισσότερο άγριο ύφος αυτή τη φορά: «Κι αν αυτό γινόταν μεσοπέλαγα;» είπε.

14

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Η βραχνή φωνή, που έβγαινε από μια πελώρια κοιλιά, μας πάγωσε όλους. Μια νεανική συντροφιά, ωστόσο, ευθύμησε από το απρόοπτο και πήγε να διαδηλώσει έξω από τη γέφυρα. Έβαλε το κασετόφωνο με τα τσιφτετέλια στη διαπασών, ανέμισε ένα μαύρο μαγιό και απαίτησε εξηγήσεις. Ύστερ’ από τέτοιες πιέσεις, ακούστηκε από τη ντουντούκα του Αγέρωχου Κυματοφάγου ότι το πλοίο έπαθε μια μικρή βλάβη, ότι διορθώνεται και ότι σαλπάρουμε από στιγμή σε στιγμή. Το από στιγμή σε στιγμή κράτησε μιάμιση ώρα. Όταν πια αφήσαμε το λιμάνι, ηρεμήσαμε. Ήταν προχωρημένα μεσάνυχτα και όλοι στο κατάστρωμα είχαμε ναρκωθεί. Πολλοί κοιμόνταν. Ήμαστε, στ’ αλήθεια, ένα αλλοπρόσαλλο πλήθος. Άνθρωποι που βρέθηκαν μαζί, αλλά με διαφορετικό στόχο ο καθένας, αφού ο Αγέρωχος Κυματοφάγος προοριζόταν γι’ αρκετά νησιά του Αιγαίου. Άρρωστοι που πηγαίναμε να γίνουμε καλά στην Τήνο και άρρωστοι που δεν πηγαίναμε να γίνουμε καλά πουθενά. Αρκετά μακριά από την Τήνο αντιλήφθηκα ότι ο Αγέρωχος Κυματοφάγος, κόβοντας ταχύτητα, πλησίαζε μια ξέρα. Τι έγινε πάλι; Αυτή τη φορά τα μεγάφωνα μίλησαν αμέσως, αλλά ο καπετάνιος μάς τα μασούσε. Μας είπε ότι ο Αγέρωχος Κυματοφάγος είναι σαν την Ελλάδα που ποτέ δεν πεθαίνει, μας μίλησε για το υψηλόν του γένους μας, διαπίστωσε ότι τώρα ήρθε η κατάλληλη ευκαιρία να γνωριστούμε καλύτερα οι επιβάτες μεταξύ μας, ότι πάνω από κόμματα και χρώματα υπάρχει ο αγνός έρωτας, γι’ αυτό πρέπει να είμαστε ενωμένοι και έκλεισε μ’ ένα λυγμό πως θέλει ένα χρόνο να βγει στη σύνταξη. Μια γριούλα, που νόμισε ότι θα πέφταμε πάνω στην ξέρα, πανικοβλήθηκε. «Ήμαρτον, Παναγία μου», φώναξε και κανείς δεν ήξερε τι συνειρμούς είχε κάνει. Όμως ο καπετάνιος ήθελε μονάχα ν’ αγκυροβολήσει. Την ίδια ώρα τα ερτζιανά βράχηκαν από εμβατήρια. Γίνονταν, λέει, πολεμικές αψιμαχίες με άσπονδη φίλη χώρα και το έθνος μετρούσε τις δυνάμεις του. Κερώσαμε. «Πόλεμος!» αναφώνησε στη γλώσσα του ένας ξασπρουλιάρης Εγγλέζος και κάγχασε. Φαίνεται, πέρασε τη Μύκονο για τα Φόκλαντς. Το πλατς που ακούστηκε στη θάλασσα πρέπει να είχε κάποια σχέση μαζί του. Ήταν η πρώτη εκδήλωση πανικού, διότι η υστερία που κατέλαβε τους επιβάτες, ενώ το καράβι είχε ήδη αγκυροβολήσει, πήρε τρομερές διαστάσεις. Μερικοί προνοητικοί έτρεξαν κι άδειασαν και τα τέσσερα κυλικεία του καραβιού, μέχρι και τα καλαμάκια αγόρασαν. Οι θεούσες έψελναν εξακολουθητικά το Τη Υπερμάχω, ενώ ανάφτηκαν δεκάδες λαμπάδες και κεριά. Ο Αγέρωχος Κυματοφάγος είχε γίνει μια μπαγιάτικη τούρτα. Κάποιος παλαίμαχος, που είχε

Σύνεργα

15

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

γράψει σελίδες δόξας στους Βαλκανικούς, σκαρφάλωσε στον ιστό με τη γαλανόλευκη. «Πίσω και σας φάγαμε», φώναξε δις. Όταν οι παλάμες του έμειναν χωρίς τον ιστό, ο παλαίμαχος βούτηξε στο νερό σκεπασμένος με το πανί. Ύστερα από ένα τέταρτο, η σημαία ανασύρθηκε από ένα λοστρόμο. Κάποιο αντρόγυνο διαπληκτίστηκε επειδή το Πάσχα ο σύζυγος είχε καταφέρει τη σύζυγό του και είχαν αλλάξει αυτοκίνητο. Τώρα θα έλεγαν το ψωμί ψωμάκι. «Πάρε τώρα το κάρο σου και κάνε βόλτες στην ξέρα!» φώναξε έξαλλη η σύζυγος. Άλλη σύζυγος φώναξε: «Και σ’ το ’λεγα εγώ, να πάρεις την άδειά σου τον Ιούλιο!» Οι φωνές δεν είχαν τελειωμό. «Τι θα γίνει μ’ εμένα που έχω βγάλει μετ’ επιστροφής;» «Να γίνουν αμέσως εκλογές!» «Αμ, το είχα καταλάβει ότι κάτι θα γινόταν. Είδατε πόσο πήγαν φέτος τα καρπούζια;» Την ίδια ώρα, σε μια απόμερη γωνιά, που μόλις φώτιζε το φεγγάρι, κάτω από τις αλατισμένες σκάλες του πλοίου, ένα κορίτσι είκοσι χρονών δάκρυσε καθώς κοιτούσε μια φωτογραφία μ’ ένα φαντάρο. Οι ανθρώπινες απώλειες συνεχίστηκαν με αυξανόμενο ρυθμό. Μια ομάδα γυναικών ήθελε να τους επιτρέψουν να πλέξουν κάλτσες για τους στρατιώτες, αλλά ο Αγέρωχος Κυματοφάγος δε διέθετε νήματα. Κι άλλες, μπροστά στον κίνδυνο να τις βιάσουν οι αλλόθρησκοι του καραβιού, έπεσαν στο νερό τραγουδώντας Στη στεριά δεν ζει το ψάρι. Επειδή όμως εκείνες δεν ήταν ψάρια και μπορούσαν άνετα και στη στεριά, άρχισαν να φωνάζουν από τα κρύα νερά: «Σωσίβια, σωσίβια!» Όταν τα σωσίβια ρίχτηκαν, ήταν πια αργά. Μέσα στον πανικό, οι επιβάτες της πρώτης θέσης, που είχαν ανέβει στο κατάστρωμα αφήνοντας τις μικρές καμπίνες τους, μάλωσαν με κάποιους συνταξιδιώτες της τρίτης θέσης. Οι διαφορετικές ιδεολογικές ερμηνείες που έδιναν στον πόλεμο δημιουργούσαν αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσά τους. Κάποιοι μίλησαν για κακό χειρισμό των κυβερνώντων. Όσοι ώρα κράτησε ο καβγάς τους, βρίζονταν παθιασμένα, ενώ πάνω στη συμπλοκή εκτοξεύονταν κορμιά στη θάλασσα ανεβάζοντας της ανθρώπινες απώλειες σε απελπιστικό αριθμό. Ο εμφύλιος του καταστρώματος ήταν η χαριστική βολή για τον Αγέρωχο Κυματοφάγο. Ευτυχώς, γύρω στις επτά το πρωί τα ραδιόφωνα μετέδωσαν ότι το πολεμικό συμβάν έληξε, οι δύο χώρες ζητούσαν εξηγήσεις, κι εμείς, που δεν είχαμε να δώσουμε λόγο σε κανέναν, ακούσαμε ανόρεχτοι τον καπετάνιο ν’ αναγγέλλει ότι ο Αγέρωχος Κυματοφάγος είναι έτοιμος ν’ αποπλεύσει για το δεύτερο προορισμό του, την Τήνο. Οι επιζήσαντες ήμαστε τυχεροί μες στην ατυχία μας. Στο μυαλό μου ήρθαν τελετές και λαμπρές παρελάσεις, με κυρίεψε η χαρά της

16

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

αργίας και ως απόγονος επιφανών προγόνων και ως επιζών είδα τη σφοδρή επιθυμία μου να πραγματώνεται.

[1987]

Σύνεργα

17

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Από τα περιεχόμενα ενός εκλαϊκευμένου συγγράμματος Αν ρωτήσω: γιατί πεθαίνουμε οι άνθρωποι; Ο πρώτος κιόλας που θ’ απαντήσει θα εκθέσει σωρό από σκέψεις, προϊόντα αυταπόδεικτων φαινομένων. Πεθαίνουμε, θα πει, επειδή εκφυλίζονται ιστοί και κύτταρα. Άλλος θ’ αναφερθεί, σίγουρος για το επιχείρημά του, στις ασθένειες, τα δυστυχήματα, τις δολοφονίες ή τις αυτοκτονίες. Μα τούτος είναι ολότελα εκτός θέματος. Βλέπω κι έναν να υποστηρίζει γελαστός γελαστός ότι πεθαίνουμε γιατί διαφορετικά δε θα χωρούσαμε στη γη. Η κυρία Σταματίνα όμως, η πολύπειρη ηλικιωμένη γειτόνισσά μου, έχει διαφορετική άποψη. Διαδίδει τη θεωρία που έτυχε να διαβάσει στο εκλαϊκευμένο σύγγραμμα κάποιου ανθρωπολόγου. Στο σύγγραμμα υποστηρίζεται ότι ο άνθρωπος πεθαίνει όταν δεν υπάρχει τόπος που να μην τον έχει συνδέσει με δυσάρεστα γεγονότα. Πεθαίνουμε δηλαδή μονάχα από αποπληξία. Ο συγγραφέας του εκλαϊκευμένου πονήματος δε μου είναι γνωστός, αφού η κυρία Σταματίνα που μου ανέπτυξε τη θεωρία του δεν τον θυμάται. Γνωρίζω όμως το παράδειγμα με το οποίο επιχειρηματολόγησε για να κάνει περισσότερο πειστική την παρακινδυνευμένη θεωρία. Εκλαϊκευμένο και το παράδειγμα, σαν το σύγγραμμα. Θα σας πω το περιεχόμενό του, όπως το άκουσα από την κυρία Σταματίνα, με κάπως διαφορετική έως αλλιώτικη διατύπωση. Ήταν, λέει, ένας παππούς που μια Κυριακή, Ιούνιο μήνα, πήρε το τετράχρονο εγγόνι του να πάνε περίπατο στον εθνικό κήπο. Στο δρόμο ο πιτσιρικάς, σωστό αντράκι, ήταν όλος χαρά. Στο πρόσωπό του φαινόταν πως κανένας τόπος δεν του ξυπνά δυσάρεστες αναμνήσεις. Κρατούσε ένα πράσινο μπαστούνι κι έσπρωχνε την πλαστική πεταλούδα που υπήρχε στην άκρη του. Η πεταλούδα ανοιγόκλεινε αγχωμένη τα φτερά της κάθε φορά που το μπαστούνι την ωθούσε σε μια παρέλαση όλο επισημότητα. Στο κάθε γκλιν γκλιν της πεταλούδας ακούγονταν ξεφωνητά χαράς κι ένα επαναλαμβανόμενο «γκιν γκιν». «Κοίτα, παππού», είπε σε μια στιγμή ο μικρός δείχνοντας το παιχνίδι του. Ο παππούς προσπαθούσε να θυμηθεί τ’ όνειρο που είδε το προηγούμενο βράδυ, παρόλο που δεν είχε καταφέρει να κοιμηθεί. Ανηφορίζοντας τη μεγάλη γιορτινά ντυμένη λεωφόρο, αρκετά μέτρα πριν από το φημισμένο ζαχαροπλαστείο, ο παππούς κοντοστάθηκε. Ο μικρός κρύφτηκε πίσω από την απορία. Η πλαστική πεταλούδα σταμάτησε το θόρυβό

18

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

της. Το μπαστούνι πήγε μπρος πίσω. Γκλιν γκλιν. Ο παππούς θωρούσε έναν νεαρό που έβγαινε απ’ το αποβουτυρωμένο ζαχαροπλαστείο με την απόλυση στο χέρι. Είχαν περάσει οι γιορτές των Χριστουγέννων. Ήταν συμφωνημένο. Εποχική. «Πάμε προς τα δω», είπε ο παππούς, κι έστριψαν στην πρώτη γωνία. Το βήμα τους επιταχύνθηκε. Έκαναν μια σχετικά ασήμαντη παρέκκλιση της πορείας τους μόνο και μόνο για να φτάσουν ανέπαφοι στο στόχο τους. Παρακάτω όμως παραμόνευε ο επόμενος ελεύθερος σκοπευτής, για να χρησιμοποιήσει την τελευταία σφαίρα που του απέμεινε. Ο παππούς αντίκρισε έναν τριαντάχρονο που κοιτούσε το κάρο της Δημαρχίας να μεταφέρει έναν τυμπανισμένο έφηβο, να τον πάει μακριά από την εμετική παρουσία των μυδραλίων. Άλλαξαν πάλι οδό. Ο μικρός γκρίνιαξε. Αντί να πλησιάζουν, απομακρύνονταν από τον κήπο. Ήταν σίγουρος. Το δρόμο τον είχε ξανακάνει με τον πατέρα του. Παρακάτω τους σταμάτησε ένα οδόφραγμα. Άντε να πεις ποιος το έβαλε. Νέα αλλαγή πορείας. Τόπος τέταρτος: Γραφείο συμβολαιογράφου για κληρονομικές και μη υποθέσεις. Παππούς κι εγγονός έτρεχαν στους άδειους δρόμους της πόλης. Ο παππούς είχε ξεκινήσει μιαν ατέρμονη αλληλογραφία με αποστολέα τα βιώματά του. Ο πιτσιρικάς πήρε το τρεχαλητό για παιχνίδι. Και ο παππούς πόσο αστείος του φάνηκε! Δεν τον είχε δει ποτέ άλλοτε να τρέχει τόσο γρήγορα. Γελούσε. Η πλαστική πεταλούδα πετούσε τώρα στον αέρα σα χαρταετός. Τόπος πέμπτος: εκλογικό κέντρο. Τόπος έκτος: Ο σύζυγος καθαρίζει το κεφάλι του από το κομφετί που του έριξε η σύζυγός του στο αρρωστημένο καρναβάλι. Οι δύο τρεχάτοι πελαγοδρομούσαν στα σοκάκια της παλιάς πόλης. Να κι η εκκλησία –έβδομος τόπος. Ο γάμος που έγινε όπως δεν τον ήθελε κανείς. Όγδοος: Μουχλιασμένος σταθμός «Πρώτων Βοηθειών». Πρώτων βοηθειών – τελευταίων περιποιήσεων. (Μάλλον πρόκειται για προσθήκη της κυρίας Σταματίνας). Παππούς κι εγγονός ενάντια στις οκνές κινήσεις των περιπατητών, αντιπαρέτασσαν το κυνηγητό. Ο ένας λόγω της απεγνωσμένης φυγής από το παρελθόν του, ο άλλος λόγω της εξαναγκαστικής ανυπέρβλητης χαράς από το ιπτάμενο γκλιν γκλιν.

Σύνεργα

19

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Σε κάποιο σοκάκι, έξω από μια αναπαλαίωση, ο παππούς ηττήθηκε. Αποπληξία. Ταυτόχρονα, ο μικρός απέκτησε τον πρώτο δυσάρεστο τόπο που θ’ αρχειοθετούσε συνειδητά σ’ εύχρηστη θήκη. Αυτό ήταν το παράδειγμα που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας του εκλαϊκευμένου πονήματος και που τόσο εντυπωσίασε την κυρία Σταματίνα. Δεν ξέρω πόσα αντίτυπα πούλησε.

[1988]

20

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Στη Μαργαρίτα μας η μικρή Μαργαρίτα κούνησε το χέρι της κ’ είπε ένα ακατανόητο καληνύχτα, μάλιστα δεν είπε καληνύχτα, είπε ακριβώς - «καληνύχτα ντε...». Δημήτρης Χατζής, «Μαργαρίτα Περδικάρη» Και κάνοντας την αδευτέρωτη χειρονομία, έδωσε τη συγκατάθεσή της να ολοκληρωθεί το σκηνικό, που τόσο επίμονα της ζητούσαν: ο ουρανός γαλάζιος, ο ήλιος κίτρινος, τα δέντρα της μικρής πόλης πράσινα. Όλα επιζητούσαν το κόκκινο της Μαργαρίτας. Και λέγοντας το αδιάστατο «ντε», δήλωνε ότι μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, ένιωθε τη γλυκαισθησία σε όλη της την έκταση. Ανοιγόταν σε μια προγραμματισμένη δίεση αυτής που ονομάζουν ψυχή. Και καθώς ακολουθούσαν οι ριπές όλο μίσος, στιγμάτισε, με το ανερωτόχαρο κορμί της, τα σκληρά περιλαίμια και τις σιδερωμένες δαντέλες. Ξεπάστρεψε μονομιάς τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες από ένα ατσαλάκωτο άλμπουμ. Και ξέφυγε η Μαργαρίτα από την υγρασία, που κολλά πάνω σου φορτικά και αμετάκλητα, ξέφυγε από την επιμελημένη αρτηριοσκλήρωση. Και μας άφησε να υψώνουμε τα ιδανικά μας τόσο ψηλά, που να υποστηρίζουμε ότι είναι μάταιο ακόμη και να προσπαθήσουμε να τα φτάσουμε: αρκούμαστε σ’ ένα θεαματικό χερνιβόξεστον. Μας εγκατέλειψε στη λογική του παντούμ. Και πάνω κει, στο πάλεμα ουρανού και γης, το «φώυαρ» της φάνηκε πως έκανε άπειρες λάμψεις της λευτεριάς να ξεχυθούν. Κάτω από την πίεση της μυστηριακής επίφασης. Κάτω από την ηδονική καταγγελία ανώτερης εσωτερικότητας. Της φάνηκε ότι παρασύρθηκε με δύναμη το αποξεχασμένο ή, να πεις, το τελειωμένο παράνεκρο μόριο. Κι έκανε νοητές εικόνες να ξεπεταχτούν, γεννημένες από απτές καταστάσεις. Κι αντίστροφα. Της φάνηκε πως τις βουλιμιώδεις τάσεις ενός καθάριου και βοστρυχωτού ουρανότοπου τις παραφούσκωσαν δόξες. Και τότε τα ντουφέκια, που πάνω της σχημάτιζαν ακτίνες, της ξαναθύμισαν εκείνο το συμπυκνωμένο «καληνύχτα ντε». Η μικρή Μαργαρίτα «έτυχε της σφαίρας ενός ακαθόριστου σκοπευτή». Ατελεύτητες ιεροτελεστίες ξάφνιασαν τον άπιστο τόπο; [1988]

Σύνεργα

21

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Άρα; Το θεαματικότερο μνήμα στο νεκροταφείο της πόλης μας είναι αυτό με τη μαρμάρινη λιονταροκεφαλή πλάι στον επίσης μαρμάρινο σταυρό. Αν και στην κατασκευή του είναι λιτό, εντούτοις έχει ευρηματικότητα στη σύλληψή του. Ο θαμμένος ήταν ένας ομορφάντρας πρώην λεβεντονιός, που είχε πάει στην Αφρική για σαφάρι, κι εκεί τον έφαγε ένα λιοντάρι. Μια χαψιά. Οι σύντροφοί του γι’ αντίποινα, αλλά και από άμυνα, σκότωσαν αυτοστιγμεί το πεινασμένο ζώο, και το κουβάλησαν πίσω μόνο και μόνο για να μην αφήσουν άταφο το φίλο επίσης. Πολυνείκης. Η ταφή έγινε με απόλυτη μυστικότητα. Κανείς δεν υποψιάστηκε ότι στο φέρετρο βρισκόταν ένα λιοντάρι. Από το τελωνείο πέρασε σφραγισμένο, ενώ νεκροπομποί δε χρειάστηκαν, ώστε να λυγίσουν λόγω βάρους, τη δουλειά τους την ανέλαβαν καμιά δεκαριά φίλοι του μακαρίτη κυνηγού. Η ιστορία θα τελείωνε έτσι, αν ύστερα από εννέα μήνες δεν έφτανε στις διοικητικές υπηρεσίες του νεκροταφείου ένα γράμμα, με το οποίο κάποιος εν αποστρατεία φύλαρχος υποστήριζε πως είναι ο ιδιοκτήτης του λιονταριού, που άθελά τους έθαψαν και ζητούσε να του επιστραφεί, για να το ενταφιάσει ο ίδιος στον τόπο του με τις πρέπουσες τιμές. Φαίνεται, ο μακαρίτης κυνηγός και οι φίλοι του αγνοούσαν ότι κυνηγούσαν σε ιδιωτική περιοχή. Οι υπάλληλοι του νεκροταφείου σοκαρίστηκαν. «Το λιοντάρι έχει ιδιοκτήτη;» ρώτησε ένας τολμηρός υπάλληλος. «Το πρόβλημα είναι αν έχει ιδιοκτήτη;» είπε ο διευθυντής έντρομος. «Εδώ έχουμε να κάνουμε με απάτη. Να θεωρηθεί ο τάφος οικογενειακός!» διέταξε και αύξησε τα τέλη. Χρειάστηκαν πολλές ενέργειες από τους οικείους του νεκρού μέχρι ν’ αποδειχτεί ότι ο άνθρωπός τους δεν είχε καμιά σχέση με το λέοντα, ούτε στ’ ωροσκόπιο. Μια ηλικιωμένη υπάλληλος, γνώστης ολόκληρου του κανονισμού του νεκροταφείου, αποφάνθηκε πως αν όντως δεν υπάρχει καμιά σχέση μεταξύ του θαμμένου και του λιονταριού, τότε πρέπει να ξεθάψουν το ζώο, γιατί η παραμονή του συνιστά ιεροσυλία. Επιπλέον, το ζητούσε ο ιδιοκτήτης του, που είχε φτάσει στην πόλη με μεγάλη συνοδεία, για να βρει το δίκιο του, και είχε στρατοπεδεύσει έξω από το νεκροταφείο. Η χήρα δεν ήθελε ν’ ακούσει λέξη για εκταφή. «Αυτά είναι αίσχη», ούρλιαξε στην ηλικιωμένη υπάλληλο. «Ατιμάζετε τη μνήμη του άντρα μου. Πού κρύβεται ο διευθυντής;»

22

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Τα κανάλια άρπαξαν την ευκαιρία κι έστησαν κάμερες μέσα κι έξω από το νεκροταφείο καραδοκώντας πλάνα. Κάποιο κανάλι, μάλιστα, ζήτησε άδεια απ’ το διευθυντή του νεκροταφείου να τοποθετήσει κάμερα μες στο λάκκο για ν’ αποκαλυφθεί ποιο κρέας προτιμούν τα σκουλήκια, το ανθρώπινο ή το λιονταρίσιο. Όσο για τις εφημερίδες, με καθημερινά πρωτοσέλιδα βοηθούσαν ώστε η κατάσταση να μπλέξει περισσότερο. Η κοινή γνώμη διχάστηκε. Άλλοι πήγαν με το μέρος του μακαρίτη κυνηγού και άλλοι υποστήριξαν το δίκιο του χαροκαμένου φύλαρχου. Οι φιλόζωοι αντιτάχτηκαν σθεναρά στην εκταφή του ζώου. Είπαν ότι αυτά τα κάνουν οι άγριοι, ότι ταιριάζουν στον εν αποστρατεία φύλαρχο, που έχει τα καημένα τα ζώα για να τα εκμεταλλεύεται και δεν τ’ αγαπάει, και έστησαν ένα τεράστιο πανό στην πύλη του νεκροταφείου. Αντίθετοι με την εκταφή ήταν και τα μέλη της «Κυνηγετικής Λέσχης» της πόλης μας. Δήλωσαν κατηγορηματικά ότι θα την εμποδίσουν με κάθε θυσία. Αν γινόταν εκταφή, θα σπιλωνόταν η μνήμη ενός συντρόφου τους, αυτό δε θα το επέτρεπαν ποτέ. Αρματώθηκαν και κατασκήνωσαν απέναντι από το στρατόπεδο του εν αποστρατεία φύλαρχου. Οι ιερείς δεν είχαν πάρει θέση, κι επειδή η οικογένεια του μακαρίτη κυνηγού έκανε συχνότατα πλούσια τρισάγια, για να μην κατηγορηθούν για μεροληψία, μαζί με το νεκρό άρχισαν να μνημονεύουν και το ζώο. Όμως ο εισαγγελέας έδωσε εντολή να το ξεθάψουν το λιοντάρι. Η παραμονή του δημιουργούσε κακό προηγούμενο. Ήδη είχε παραλάβει υπόμνημα από τους κατόχους μικρών και μεγάλων σκυλιών που ζητούσαν χώρο μες στο νεκροταφείο για ν’ αναπαυθούν οι πιστοί τους φίλοι, όταν θα ερχόταν η ώρα τους. Ο διευθυντής του νεκροταφείου ανακουφίστηκε με την εντολή του εισαγγελέα, και σκέφτηκε να κρατήσει μυστική την ημερομηνία εκταφής, για ν’ αποφύγει δυσάρεστες εξελίξεις. Όμως η ηλικιωμένη υπάλληλος, γνώστης ολόκληρου και τα λοιπά, του είπε ότι αυτό θα χειροτέρευε την κατάσταση. Απλώς θα ζητούσαν τη βοήθεια της αστυνομίας, θ’ ανέβαλλαν τους ενταφιασμούς και θα επέτρεπαν την είσοδο μόνο στους άμεσα ενδιαφερόμενους. Έτσι κι έγινε. Τη μέρα της εκταφής, έξω από το νεκροταφείο επικράτησε, όπως αναμενόταν, ασυγκράτητος εκνευρισμός. Το συγκεντρωμένο πλήθος ζητούσε επίμονα ν’ απολαύσει το θέαμα ζωντανά. «Επιτέλους, θέλω ν’ ανάψω το καντήλι του κουνιάδου μου», φώναξε μια μαυροντυμένη γυναίκα, ανεμίζοντας ένα μπουκάλι με λάδι. Η φωνή της ξεσήκωσε τους συγκεντρωμένους, που αγαναχτισμένοι καταδίκαζαν τις

Σύνεργα

23

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

αποφάσεις της δικαιοσύνης. Ταυτόχρονα έλαβαν θέση μάχης οι μπάτσοι, αν και κάπου είχαν μπερδευτεί. Δεν τους είχαν αποσαφηνίσει ποιους θα δείρουν. Τους συγγενείς του μακαρίτη κυνηγού, τους φιλόζωους, τα μέλη της «Κυνηγετικής Λέσχης» ή το πλήθος; Επιπλέον, έπρεπε να προστατεύσουν τη συνοδεία του εν αποστρατεία φύλαρχου, που χόρευαν γύρω από ένα λιονταρίσιο ομοίωμα. Αντίθετα, στο μνήμα επικράτησε ησυχία. Αναπάντεχο. Δεν ήταν πολλοί: η χήρα, τα παιδιά του πεθαμένου με το δικηγόρο τους, ο εν αποστρατεία φύλαρχος με το βοηθό του, ο δικαστικός κλητήρας, ο διευθυντής του νεκροταφείου, ο απογοητευμένος παπάς του τμήματος, ένας κτηνίατρος σταλμένος από το Δημόσιο για να σπάσει τη ρουτίνα του και δύο εργάτες. Πριν την εκταφή ο δικαστικός κλητήρας διάβασε ένα χαρτί γεμάτο σφραγίδες. Ο νεκρός που φαγώθηκε, το λιοντάρι που τον έφαγε και λοιπά και λοιπά. «Σκάψτε», είπε μετά στους εργάτες, κι εκείνοι πήγαν να το κάνουν. «Σταματήστε!» φώναξε ο δικηγόρος, και το ακροατήριο ταράχτηκε. «Τι θέλει πάλι αυτός;» μουρμούρισε ο δικαστικός κλητήρας. «Το χαρτί, κύριε κλητήρα, γράφει ρητώς ότι πρόκειται περί της εκταφής του λιονταριού, όχι του νεκρού ταυτόχρονα», συνέχισε ο δικηγόρος απτόητος. «Αλλά εάν ξεθάψετε το ζώο την ίδια στιγμή ξεθάβετε κι εμάς, και κάτι τέτοιο δεν περιέχεται στην απόφαση του κυρίου εισαγγελέως. Άρα;» «Άρα;» επανέλαβε ο δικαστικός κλητήρας χαζά. «Άρα, μην τολμήσετε να βγάλετε τον άντρα μου, γιατί θα έχετε να κάνετε μαζί μου», πετάχτηκε η χήρα έξαλλη. Έτσι, η υπόθεση έφτασε στα δικαστήρια, αλλά στο μεταξύ η μαρμάρινη λιονταροκεφαλή με τον επίσης μαρμάρινο σταυρό τοποθετήθηκαν πάλι στο μνήμα, και ο κυνηγός με το λιοντάρι εξακολουθούν να αναπαύονται εν ειρήνη.

[1990]

24

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Το παπιγιόν που έγινε μπατερφλάι ενώ ήθελε να γίνει βεντιλατέρ Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν ένα μικρό μπλε παπιγιόν, που το έλεγαν Παπιγιονάκι. Το Παπιγιονάκι είχε γεννηθεί σ’ ένα φτωχικό χωριό και είχε μεγαλώσει αβάκχευτο, αφού για τους γονείς του η χαρά ήταν αμάρτημα. Η μοναξιά του μέρα με τη μέρα ξεχείλιζε. Έκανε όνειρα να φύγει, να ζήσει αλλού, και μ’ αυτά σκέπαζε την πραγματικότητα. Κάποιο πρωινό, λιγώθηκε το περιβάλλον του και έφυγε για τη μεγάλη πόλη, ν’ ανταγαπήσει έναν όμορφο φωτογραφικό φακό, που τον έλεγαν Φωτογράφο. Το Παπιγιονάκι έλαμψε από χαρά. Δέθηκε στο Φωτογράφο, που ήταν οκτώ χρόνια μεγαλύτερος, και είπε ότι πάντοτε θα του χρωστούσε ευγνωμοσύνη. Και άφησαν τα χρόνια να κυλάνε. Το Παπιγιονάκι έβλεπε τις εικόνες που του έδειχνε ο Φωτογράφος, βρήκε σ’ αυτόν ό,τι του είχε λείψει ως τότε, και ο Φωτογράφος έδινε όλο και περισσότερη στοργή στο Παπιγιονάκι. Το μόνο που δεν του είχε εξομολογηθεί ήταν η επιθυμία του να βρει ένα σκοτεινό θάλαμο, όπου το παπιγιόν δε θα είχε καμιά δουλειά εκεί. Όταν το Παπιγιονάκι ανακάλυψε την κρυφή επιθυμία του Φωτογράφου, η εποχή της ευτυχίας έδωσε τη θέση της στον εθισμό. Και άρχισαν να βάζουν λιθαράκια ανάμεσά τους, υψώνοντας έτσι έναν τοίχο που τους εμπόδιζε να βλέπονται. Στη μεγάλη πόλη, εκεί όπου τα σχέδια για ποιότητα ζωής και άλλες βαρύγδουπες ενοράσεις παραμένουν στα χαρτιά, είχε γεννηθεί και μεγαλώσει ένα πήλινο ασπροκίτρινο τσοκαράκι, που το έλεγαν Παπίνο. Ο Παπίνος, αποξενωμένος από τους γονείς του, αφού γι’ αυτούς η χαρά ήταν αμάρτημα, ένιωθε ανικανοποίητος. Έψαχνε τρόπους να ξεφεύγει και ήταν πολύ προσεχτικός να μην πατά στις λάσπες. Με τον καιρό όμως έχανε τη λάμψη του. Ώσπου ένα απόγευμα, του Σεπτεμβρίου ήταν, ο Παπίνος γνώρισε το Παπιγιονάκι. Α! τι απόγευμα! Στη ζωή και των δύο χύθηκε φως. Σεριάνισαν στο δείλι και στη νύχτα και, πριν βγει ο ήλιος, ο Παπίνος έγινε ένα δυνατό, λευκό αθλητικό υπόδημα και το Παπιγιονάκι μεταμορφώθηκε σε πολύχρωμο βεντιλατέρ, ενώ τα ταιριασμένα παπιγιόν τούς έκαναν να πετούν στον ουρανό. Κι ο Φωτογράφος; Προσπαθούσε να εξηγήσει τι συνέβη στο Παπιγιονάκι και άλλαξε τόσο πολύ. Ακολουθούσε το πέταγμα στον ουρανό, κι έκλεινε τα

Σύνεργα

25

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

μάτια. Το Παπιγιονάκι όμως δεν μπορούσε να του μιλήσει για τον Παπίνο. Ο τοίχος που είχαν υψώσει ανάμεσά τους δεν τους εμπόδιζε μόνο να βλέπονται, τους εμπόδιζε και να μιλούν. Απλώς προχωρούσαν πια δίπλα δίπλα. Ο Παπίνος από νωρίς κατάλαβε ότι το Παπιγιονάκι δεν ήταν παρά ένας διαμελισμένος χαρταετός. Μέχρι που μια Κυριακή του Γενάρη, ο Παπίνος έμαθε για το Φωτογράφο και ο Φωτογράφος για τον Παπίνο. Τότε το Παπιγιονάκι έκλαψε για πρώτη φορά στη ζωή του. Ύστερα, το πολύχρωμο βεντιλατέρ σκορπίστηκε σε φωτεινές μπατερφλάις, που χάθηκαν στον άνεμο. Κι η μια που απόμεινε στο αθλητικό υπόδημα, μια ώχρινη μπατερφλάι, πέταξε πίσω στο Φωτογράφο. Ο Παπίνος ένιωσε οίκτο. Και για το Παπιγιονάκι και για το Φωτογράφο. Είχε πάρει όμως τόση δύναμη που δε γινόταν να κατέβει στη γη. Το Παπιγιονάκι είχε γίνει τα καύσιμά του, ο Παπίνος το διαστημόπλοιο. Θα έφτανε μόνος στον προορισμό τους. Βγήκε από τη γήινη ατμόσφαιρα κι έγινε άστρο, ένα τόσο δα αστέρι. Κοιτούσε το Παπιγιονάκι και περίμενε τη σειρά του να πέσει, να χαθεί, να γίνει αστεράκι σε χριστουγεννιάτικο δέντρο σχολικής γιορτής, να το αγγίξει η σταλαγματιά ενός μεγάλου, προφυλάσσοντάς το από τα καταστροφικά χέρια κάποιων λερωμένων παιδιών. Ο Φωτογράφος ποτέ δε θέλησε να καταλάβει πώς βλέπουν οι άλλοι μπροστά από το φωτογραφικό φακό. Κι όταν το Παπιγιονάκι γύρισε, έλαμψε από χαρά. Κι είπε ότι πάντοτε θα του χρωστούσε ευγνωμοσύνη. Από τότε το Παπιγιονάκι και ο Φωτογράφος ορκίστηκαν να θεωρούν την ευεξία αμάρτημα. Η ώχρινη μπατερφλάι ρίζωσε στο φωτογραφικό φακό, έβλεπε τις εικόνες που της έδειχνε ο Φωτογράφος, και μόνο καμιά ξάστερη νύχτα τής ερχόταν να πετάξει στον ουρανό, να ψάξει τις χαμένες μπατερφλάις, και να φτιάξουν πάλι το πολύχρωμο βεντιλατέρ. Κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα.

[1991]

26

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Καθαριστής τάφων Όσοι νομίζουν πως είναι εύκολο να καθαρίζεις τάφους γελιούνται. Έχω απασχοληθεί σε πολλά επαγγέλματα, ένα σωρό, όμως απείρως ανευθυνότερα, κανένα δεν απαιτούσε όσα απαιτεί τούτο εδώ. Ευλυγισία. Φαντάζεστε καθαριστή που να μην είναι σε θέση, με κρύο ή λιοπύρι, να χοροπηδάει ανάμεσα στα μνήματα και στις λοιπές μαρμάρινες κατασκευές; Μυική δύναμη. Ποτέ λίγδα και βρόμα δε βγήκαν από ένα πεισματάρικο μάρμαρο μονάχα με κουβεντούλα. Υπομονή. Το νεκροταφείο όπου εργάζομαι διαθέτει δαιδαλώδη μνημεία, περίτεχνα στολισμένα, και το καθένα θέλει τη λεπτοδουλειά του. Εδώ ένας μητροπολίτης με τη μίτρα του, παρακαλώ παρακαλώ, κι εκεί ένας παρασημοφορεμένος στρατηγός με το σειράδιό του, για να μη μιλήσω περί επιφανών πολιτικών. Αν τύχει καμιά κόρη; Εκεί σας θέλω. Η μεγαλοπρέπεια στον τάφο! Ούτε της Κλυταιμνήστρας. Αυτή στο κάτω κάτω το έλεγε. «Δεν είμαι κόρη, βρε παιδιά». Εξ ου και ο τεράστιος θολωτός. Το πιο λιτό μνήμα απ’ όσα καθαρίζω είναι της κυρίας Κλαίρης. Η κυρία Κλαίρη είναι αυτή που έβαλε μέσον για να γίνω καθαριστής τάφων. Είναι μητέρα της Εριέττας και πεθερά του Ιάκωβου, τον οποίο κατέστησα άθελά μου κερασφόρο. Ύστερ’ από τη γνωριμία μου με την κόρη τους, η κυρία Κλαίρη βρήκε στο πρόσωπό μου τον κατάλληλο άνθρωπο, ώστε να συντηρεί και να επιβλέπει τα παραχωμένα παρελθόντα τους. Δέχτηκα χωρίς να το σκεφτώ, γιατί ήμουν άνεργος. Το μπαρ στον Πειραιά, όπου εργαζόμουν ως πορτιέρης, είχε κλείσει το ίδιο καλοκαίρι, όταν ο ιδιοκτήτης του έφυγε έξαφνα για τη Βραζιλία. Όλοι τον νομίζαμε για έναν μικρό τοκογλύφο, αλλά εκείνος μάζεψε κάποια εκατομμύρια από τους ανεπίσημους πελάτες του μαγαζιού, ξύπνησε μέσα του ο παλαιός ναυτικός, και έφυγε να δει τα βαπόρια με άλλο μάτι. Αστάθμητοι παράγοντες. Ο οικογενειακός τάφος της κυρίας Κλαίρης είναι ένα κουτί μισοχωμένο στη γη, σαν αποθήκη πυρομαχικών, και μέσα του έχει τέσσερις θήκες. Όλα άσπρα. Η αγνότητα στο αποκορύφωμά της. Έξω από μερικά κιλά κόκαλα είναι άδειος. Έχει χρόνια να θάψουν κάποιον, αλλά ο φόρτος εργασίας παραμένει αμείωτος. Τον τάφο τον κληρονόμησε η κυρία Κλαίρη από μια θεία της, που δεν άφησε παιδιά, να μπει κανείς άλλος, να ευχαριστηθεί περιβάλλον. Η κυρία Κλαίρη ζωντανή μένει στο Βοτανικό, αλλά πεθαμένη τι και τι δε θα έχει στο πλάι της!

Σύνεργα

27

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Εξαιτίας της προσαρμοστικότητάς μου, συνήθισα γρήγορα στην καινούργια μου δουλειά και την εξασκώ ευσυνείδητα. Έμαθα να μην ανατριχιάζω με τις ορέξεις των θλιμμένων συγγενών, και να κοιτάζω τη δουλειά μου. Έτσι, η κυρία Κλαίρη, δύο χρόνια μετά, είναι ικανοποιημένη από τις υπηρεσίες μου, και παρά την εξαφάνιση της κόρης της και τη φυγή του γαμπρού της στη Λήμνο, μου δείχνει την ίδια εμπιστοσύνη. Παλαιότερα, έτσι όπως ξεβρόμιζα τα άχρωμα μάρμαρα, σκεφτόμουν ότι θα γίνει της κακομοίρας στην ανάσταση των νεκρών, καθώς θα μας ξερνάνε τα σκουλήκια και τα μαμούνια. Γι’ αυτό, μακάριζα τους πνιγμένους, τους καμένους και τους ποντικοφαγωμένους. Με τα χρόνια μού γεννήθηκε η πεποίθηση ότι η ανάσταση θα πραγματοποιηθεί σ’ ένα στάδιο, μες από τις νότες και τους στίχους μιας συναυλίας, καθώς στο γρασίδι θα καίγονται χειρόγραφα για προδομένες αγάπες. Το οικογενειακό μνήμα της κυρίας Κλαίρης θα υποδεχτεί το μεγάλο γεγονός με κενό. Ή όχι; «Εριέττα, εσύ είσαι;» Πέρασαν έξι μήνες από τη μέρα που η Εριέττα εξαφανίστηκε, χωρίς να μάθουμε νέα της. Η κυρία Κλαίρη, αφού δήλωσε την εξαφάνιση στο αστυνομικό τμήμα της γειτονιάς της, έμεινε να περιμένει. Ο Ιάκωβος, πριν επιστρέψει στη Λήμνο, τη γενέτειρά του, τα έβαλε μαζί της. Της είπε πως τόσα χρόνια καμωνόταν ότι τον αγαπάει επειδή τη γέμιζε δώρα κι επειδή την άφηνε να κομποδένει τη μικρή σύνταξή της. Μετά την έβρισε, γιατί αμφότεροι το θεωρούσαν βρισιά, ότι είναι τσάτσα περιορισμένης εμβέλειας. «Άκου τσάτσα!» είπε η κυρία Κλαίρη έξαλλη, όταν μου διηγήθηκε το περιστατικό και πρόσθεσε: «Ο παλιάνθρωπος! Με σύγχυσε τόσο πολύ, Αλκίνοε, που νόμιζα ότι θα μου ’ρθει εγκεφαλικό. Ευτυχώς, που ξεκουμπίστηκε!» «Εσείς τι του είπατε;» τη ρώτησα χωρίς να με νοιάζει. «Ότι από τότε που τον άκουσα στο μπάνιο να μιλάει με το σαπούνι, από τότε κατάλαβα πόσο λαπάς ήταν». Το πρωινό της εξαφάνισης ο Ιάκωβος είχε ανακοινώσει στη γυναίκα του ότι δεν αντέχει πλέον να τον απατά, ότι φεύγει από το σπίτι και ότι θα γυρίσει μόνο σε περίπτωση που ο ίδιος ηρεμήσει. Ήταν ό,τι ηρωικότερο είχε πράξει έως τότε ο καχεκτικός σαραντάρης. Ωστόσο, η παθητικότητα και η ηττοπάθεια του ταίριαζαν καλύτερα, κανείς δεν περίμενε παρόμοια ενέργεια από μέρους του. Ήταν παραπάνω από χρόνος που γνώριζε ότι η Εριέττα έχει εραστή, ώστε θεωρούσαμε πως το έχει παραδεχτεί. Έφυγε γκαζώνοντας με νεύρο το χιλιάρι

28

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

θαλασσί αυτοκίνητό του, λες και βιαζόταν να προλάβει τα βενζινάδικα ανοιχτά. Πέντε μέρες μετά, γύρισε, αλλά βέβαια δε βρήκε την Εριέττα στο σπίτι. Μάλωσε πάλι με την κυρία Κλαίρη και κατόπιν ήρθε σ’ εμένα. Μου χτυπούσε για πολλοστή φορά το κουδούνι. Η μούρη του ήταν κλαμένη, αλλά δεν παραξενεύτηκα διόλου. Έτσι ήταν ανέκαθεν. Μου ζήτησε καφέ. Του έφτιαξα. Με παρακάλεσε να ξεχάσω τις θυελλώδεις συζητήσεις που κάναμε στο παρελθόν και ήρεμα μου ζήτησε να του εξηγήσω τι συμβαίνει. «Εξαφανίστηκε το βράδυ του τσακωμού σας», είπα στον Ιάκωβο, δηλώνοντας άγνοια για το πού βρίσκεται η Εριέττα. «Πέντε μέρες έχω να μάθω νέα της». Δε με πίστεψε. Αγρίεψε και φώναξε ότι κάπου την κρύβω. «Καλό μου παιδί, ησύχασε», του είπα, αν και με περνούσε δέκα χρόνια. «Η Εριέττα δεν είναι εδώ», τον διαβεβαίωσα γαλήνια. «Και πού είναι;» Θέλησα ν’ αστειευτώ: «Σε θυρίδα, στην τράπεζα Πίστεως. Να ψάξω για το κλειδί». Έγινε έξαλλος. Δεν ήταν φαίνεται ώρα γι’ αστεία. Ούρλιαξε ότι είμαστε κωλόπαιδα, ότι θέλουμε να τον εξοντώσουμε, κι έβαλε τις παλάμες στην ήδη κλαμένη μούρη του κλαίγοντας με λυγμούς. Κόντευαν μεσάνυχτα, ήθελα να φύγω. Με περίμενε στο σπίτι της μια φοιτήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών. Για να τον καθησυχάσω, εκμεταλλεύτηκα το βίτσιο του με τους όρκους. Τόσο ο ίδιος όσο και η Εριέττα, πέρα από τα σημαδιακά λόγια, δούλευαν πολύ τους όρκους. «Στη ζωή της Εριέττας», είπα σοβαρός. «Δεν ξέρω πού είναι». Πράγματι, ο Ιάκωβος καταπραΰνθηκε. Επιβεβαιώθηκε. Η γυναίκα του έφυγε, αλλά όχι για να πάει στον εραστή της! Τα μάτια του άνοιξαν. Όσο με αφορά, του άνοιξα την πόρτα. Πρέπει να ομολογήσω ότι η εξαφάνιση της Εριέττας, όσο να πεις, με είχε αναστατώσει. Το μεσημέρι εκείνης της μέρας, μετά τα υπέροχα καλαμαράκια με ρύζι, λόγω σαρακοστής, που είχε ετοιμάσει η κυρία Κλαίρη, και το γλυκό κρασί που ήπιαμε, είπα στην Εριέττα ότι η σχέση μας με κούρασε και ότι θα σταματούσα εδώ. Από καιρό ήξερε ότι είμαι αντίθετος στα ερωτικά τρίγωνα. Ήταν κορυφαία μέρα για την Εριέττα, κι επειδή τον τελευταίο καιρό βίωνε σχεδόν καθημερινά τέτοιας φύσης περιστατικά, βρέθηκε σε αχαλιναγώγητη εσωτερική σύγκρουση. Αναμενόμενα. Αντιθέτως, η κυρία Κλαίρη δεν κατάλαβε τη διάθεση της κόρης της. Αφού έφαγε, πήγε στην αδελφή τους στα Σεπόλια. Η κυρία Κλαίρη αν και συγκατοικούσε με το ζευγάρι, δεν αναμειγνυόταν στους τσακωμούς του. Δε θα ήταν αυτή που θα ομολογούσε

Σύνεργα

29

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

πόσο κωμικός, συχνά, είναι ο θεσμός του γάμου. Ένα παράπονο μόνο είχε: πως οκτώ χρόνια τώρα δεν της είχαν χαρίσει ένα εγγονάκι. Ακόμη απορώ, γιατί στην αρχή η Εριέττα μου έκρυψε το γάμο της. Είχα κοιμηθεί και με άλλες παντρεμένες, και αυτό το λέω μονάχα επειδή είναι αλήθεια, και δε θα μ’ ενοχλούσε μία παραπάνω. Ύστερ’ από καιρό, η Εριέττα μου είπε ότι ο Ιάκωβος είναι στην ουσία πρώην άντρας της, ότι μένουν μαζί μέχρι να εκδοθεί το διαζύγιό τους και ότι μέχρι τότε δεν μπορεί να τον εγκαταλείψει, γιατί τάχα ο Ιάκωβος πάσχει από καρκίνο των πνευμόνων. Ήταν η εποχή που τα ψέματα της Εριέττας μου έκαναν περισσότερο κέφι από την ίδια, και αφέθηκα να παρακολουθώ το σπαραγμό του ατυχούς ζεύγους. Οι αρρώστιες ανήκαν στα ισχυρά όπλα του Ιάκωβου για την ευάλωτη ψυχή τους Εριέττας. Σε κάποιον τσακωμό τους και πριν τον αναγκαίο ολιγόωρο χωρισμό που ακολουθούσε, την έπεισε ότι σε έξι μήνες θα πεθάνει και της ζήτησε να μη φύγει με τον εραστή της, αλλά να περιμένει να κάνει πρώτα σ’ εκείνον τα σαράντα και ύστερα ας πήγαινε όπου ήθελε. Για να την πείσει, της υπενθύμισε το πόσο τη βοήθησε στη ζωή της, καθώς και τον όρκο αιώνιας συμβίωσης που κάποτε του είχε δώσει. Όλα αυτά τα συνόδευσε με μουρμουρητό και παρακάλια. Ο καιρός περνούσε, αλλά ο Ιάκωβος δεν ερχόταν να με βρει στη δουλειά μου και να μου ζητήσει εξηγήσεις. Η Εριέττα πήρε θάρρος. Τη βόλευε το διπλό παιχνίδι, αλλά μια μέρα είπε αποφασισμένη στον Ιάκωβο ότι δεν την πιστεύει την αρρώστια του, δεν πιστεύει ότι θ’ αυτοκτονήσει, αλλά αφού της κοπανάει ότι τη βοήθησε πολύ στη ζωή της, θα έμενε κοντά του φέρνοντας κι εμένα στο σπίτι, που έτσι κι αλλιώς ήταν τεράστιο. Ο Ιάκωβος συμφώνησε. Κάλλιο πέντε και στο χέρι. Μετά τη συμφωνία τους, μου τηλεφώνησαν να συναντηθούμε. Προσπάθησα να το αποφύγω, χωρίς να ξέρω τι με θέλουν. Είχα αρκετές μέρες να μιλήσω με την Εριέττα, γιατί είχαμε τους δικούς μας χωρισμούς. Άρχιζα να την ξεχνάω, μάλιστα είχα αποφασίσει να σταματήσω να κάνω τον καθαριστή, σύντομα θα ενημέρωνα σχετικά και την κυρία Κλαίρη. Ο οικογενειακός της τάφος δεν έπαιρνε από τίποτε. «Σε παρακαλώ, Αλκίνοε», μου είπε η Εριέττα στο τηλέφωνο. «Έλα». «Έστω για τελευταία φορά», μου είπε ο Ιάκωβος. «Δε βαριέσαι», σκέφτηκα. «Ίσως έχει πλάκα». Καβάλησα τη θρυλική Yamaha μου και πήγα, όπως μου είπαν, στο λόφο του Φιλοπάππου. Ήταν ένα γλυκό απόγευμα του Μαρτίου, το ζωδιακό φως είχε πέσει ήδη τους βράχους. Η Εριέττα με τον Ιάκωβο ήρθαν σα να τους πήγαιναν

30

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

στην κρεμάλα. Αφού μου έκαναν την ανήκουστη πρότασή τους, γέλασα αρκετά δυνατά και μάλλον προσβλήθηκαν. Εκείνη την ώρα δεν ήξερα ποιον από τους δύο να λυπηθώ, την Εριέττα ή τον Ιάκωβο; Πήρα το κράνος και σηκώθηκα. Έριξα μια ματιά στο γυμνό λόφο. «Είναι μερικοί λόφοι που δε χρειάζονται αναδάσωση», είπα. «Χρειάζονται ανανθρώπωση». Με κοίταξαν αμήχανα. Φόρεσα με ψυχραιμία το κράνος και ανέβηκα στη μηχανή. Με κοιτούσαν σαστισμένοι και αμίλητοι. Τους προσπέρασα κι έφυγα. Την άλλη μέρα η Εριέττα ήρθε έντρομη να με βρει. «Απειλεί ότι θα με σκοτώσει, Αλκίνοε», μου είπε. «Θα γίνει η σκιά μου. Σώσε με». «Βλέπετε πολλή τηλεόραση», της απάντησα ξεριζώνοντας χορτάρια, κι η Εριέττα χαμογέλασε με πόνο. Μου είπε ότι πάντα την ειρωνευόμουν. Συνέχισα να ξεριζώνω χορτάρια, έλειπε μόνο η κάμερα να μας απαθανατίσει. «Σπαταλιέσαι, Εριέττα», της είπα. «Εμένα δε μου βγαίνει έτσι». «Ποτέ σου δε με διεκδίκησες!» «Από τον άντρα σου; Τς τς τς τς, τι θα πει η κυρία Κλαίρη που μ’ εμπιστεύτηκε;» Έβγαλε από το παντελόνι της ένα γράμμα, μου το έδωσε κι έφυγε βιαστική. Δεν ξέρω τι έγραφε, γιατί δεν το διάβασα, αλλά από προηγούμενα που είχα διαβάσει θα πρέπει να μιλούσε γι’ αγάπες και πόθους. Οι ζωές μας είχαν γίνει σκοτσέζικο ντους. Μέρα με τη μέρα μέναμε δίχως συναισθήματα, μονάχα παρασυρόμαστε σε παράλογο κυνηγητό. Κρεβάτια, τσακωμοί, χωρισμοί. Η Εριέττα κυνηγούσε και κυνηγιόταν μέχρι τη μέρα που εξαφανίστηκε σφραγίζοντας την υπαρξιακή της απελπισία. Ήταν απρόσμενο τέλος, αλλά ίσως ήταν το καλύτερο τέλος. Για την ανάληψη της Εριέττας υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μια απ’ αυτές είναι πως βρίσκεται σ’ έναν κόσμο που δεν υπάρχει ούτε Αλκίνοος ούτε Ιάκωβος ούτε ζωή ούτε θάνατος. Όσοι νομίζουν πως είναι εύκολο να καθαρίζεις τάφους γελιούνται. Λαχαίνουν κάτι μυστήριες εκταφές, με τις κατσαρίδες να πετάγονται τρομοκρατημένες, που σου παίρνουν την ψυχή να την πάνε παρέα με το νεκρό, πέρα στα λιβάδια με τ’ ασφοδέλια, όπως λέει ο ποιητής της «Λήθης». Να ψαχουλεύεις στ’ απομυθοποιημένα υφάσματα να βρεις κόκαλα και κοκαλάκια, σα να καθαρίζεις φακή, να καραδοκείς την άλιωτη σάρκα και κάθε τόσο να φωνάζεις: «Στήθος;» «Εντάξει». «Άκρα;» «Εντάξει». «Λεκάνη;» «Αναλόγως προσόντων». Από πάνω σου να στέκονται οι άλλες σάρκες, έτοιμες κάθε στιγμή ν’ αντιδράσουν. Να βαστάνε μια μπουκάλα κρασί στο

Σύνεργα

31

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

χέρι, σα να περιμένουν το ψητό, και να τους τρέχουν τα σάλια. Τότε είναι που σου έρχεται να ψάξεις κι έξω από το σκαμμένο λάκκο γι’ απογεμένα κόκαλα.

[1992]

32

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Στη θειαθεια-Χαδούλα Η γραία Χαδούλα εύρε τον θάνατον εις το πέραμα του Αγίου Σώστη, εις τον λαιμόν τον ενώνοντα τον βράχον του ερημητηρίου με την ξηράν, εις το ήμισυ του δρόμου, μεταξύ της θείας και της ανθρωπίνης δικαιοσύνης. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Η φόνισσα» Και για πρώτη φορά αισθάνθηκε όπως κάποια από τα θύματά της. Το δυσαρμονικό εφύμνιο των δύο δικαστών δεν την απαγκίστρωσε από την οικτρή πλανοτοποκινησία της. Η ταραγμένη όψη του ύδατος, που απεικόνιζε τη συγκλονισμένη φυσιογνωμία της, την αφομοίωσε στον ιδανικότερο τάφο της. Μη γίνει Γελλώ, μην παραστήσει την ιέρεια στο Μολώχ. Και χάθηκε η θεια-Χαδούλα πνίγοντας ταυτοχρόνως το ριγηλό πεσιμισμό της. Το νησιώτικο τοπίο, η ευλογημένη φύση παρέμεινε μακριά από την ψυχή της, που καθημερινώς οδηγείτο βαθμηδόν σε παρόξυνση. Είχε παρασύρει ως και το Μεγάλο Συμπάσχοντα σε μία πορεία απεγνωσμένης καταστροφής, σε πράξεις ακατάσχετης διαστροφής. Και καθώς το υγρό στοιχείο την εκατάκλυσε, έμοιαζε να την εκδικείται: Μόνον η φύση δικαιούται, όταν θέλει, να σκοτώνει. Η φύση δίνει, η φύση αφαιρεί τη ζωή. Μάνα, κόρες, εγγονές, που σε όλη τη ζωή της είχε υπηρετήσει, δεν ήταν παρά ο ίδιος ο εαυτός της, που δεν είχε την τύχη να εξελιχθεί σε Απόγονο, που δεν είχε το κουράγιο να υψωθεί σε Μάνα, που δεν είχε την τόλμη να δημιουργήσει Γυναίκες. Και μας άφησε ν’ αναστυλώνουμε ερείπια και μέσα σε αυτά να καταδικάζουμε την οντότητά μας, χωρίς να γνωρίζουμε για ποιον ακριβώς λόγο αυτή είναι τραγική. Και πάνω εκεί, στην πλάστιγγα της θείας και της ανθρώπινης ετυμηγορίας, της φάνηκε πως δεκάδες, εκατοντάδες πολυπαιδούσες μάνες κατέβαιναν στους βράχους, ενώ βάσταγαν νεκρά μωρά στην αγκαλιά τους. Τ’ απίθωσαν στο νερό και αυτά, σπαργανωμένο κοπάδι, έπλεαν σε γαληνεμένη θάλασσα, ώσπου μεταμορφώθηκαν σε κάτασπρα βαρκάκια. Μέχρι που απομακρύνθηκαν στο σκοτάδι του πελάγους, να γίνουν ξερονήσι, να το φωτίζει η σελήνη, κι αυτό, στέρφο και άβιο, να λησμονιέται από τη σκιαθίτικη ζωντάνια.

Kαι τότε ήταν που η θεια-Χαδούλα σκέφτηκε «ήμαρτον»; [1992]

Σύνεργα

33

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Αρτιμελείς και κουλοχέρηδες Το καλοκαίρι που βρέθηκα να δουλεύω σ’ ένα πλοίο, που εκτελούσε τη γραμμή Πάτρα – Αγκώνα, κανείς πλέον δε με φώναζε με τ’ όνομά μου. Αξιωματικοί και πλήρωμα, καθώς και κάποιοι πελάτες, έλεγαν: «Ο καζινιέρης». Δε θα με πείραζε ο τίτλος, ο καζινιέρης στο καράβι είναι τίτλος τιμής. Αλλά το πλοίο διέθετε μονάχα «κουλοχέρηδες» της κακιάς ώρας κι η δουλειά μου ήταν ν’ αλλάζω τα χαρτονομίσματα σε κέρματα για όσους ή όσες ήθελαν να δοκιμάσουν τη μάλλον δοκιμασμένη και αλλού τύχη τους. Το υποτιθέμενο καζίνο ήταν στην ουσία ένα μικρό κοντοτάβανο δωμάτιο χωρίς παράθυρα, που αν και είχε μέρος του εξοπλισμού ενός καζίνο, εντούτοις αυτό παρέμενε κλειστό. Το χρησιμοποιούσα γι’ αποθήκη. Αλλά αφού η πόρτα έγραφε «Καζίνο» και αφού έμπαινα κι έβγαινα απ’ αυτήν, ονομάστηκα: «Ο καζινιέρης». Ο χώρος με τους «κουλοχέρηδες» ήταν αξιολύπητος. Όπως, άλλωστε, ολόκληρο το πλοίο, ένα παμπάλαιο σκαρί που είχε έρθει εδώ και καιρό η ώρα του να πάει για σίδερα. Οι «κουλοχέρηδες» είχαν τοποθετηθεί στον αποπνικτικό διάδρομο μεταξύ του κυλικείου της δεύτερης θέσης και των w.c. Δεν υπήρχε ούτε εξαερισμός ούτε ανεμιστήρας. Μόνο σκάλες, αμέτρητες σκάλες. Προς τα κάτω οδηγούσαν στο γκαράζ, και όποτε άνοιγε η πόρτα ερχόταν επιπλέον ζεστός αέρας, και προς τα πάνω έβγαζαν σ’ ένα αμφίβολο σαλόνι. Ήμουν όμως αναγκασμένος να ιδρώνω όσο γίνεται λιγότερο και να μη δίνω σημασία στα μονίμως λερωμένα τασάκια ή στη βρόμικη μοκέτα. Έτσι μου είχε υποδειχτεί από την εργοδοσία. Ιδιοκτήτες των μηχανημάτων, εκτός από τη ναυτιλιακή εταιρεία που τους έπαιρνε τα μισά κέρδη, ήταν δυο σαραντάρηδες, ένας Τεξανός κι ένας δικός μας. Ο Τεξανός είχε πείρα στη δουλειά, την έκανε κάποτε και στο Μαρόκο, μέχρι που χρεοκόπησε! Είχε τον επαγγελματισμό του αφεντικού (κι αυτό μου το έδινε να το καταλάβω κάθε φορά που ερχόταν στο πλοίο), είχε πείσμα να γίνει πάλι λεφτάς και πολύς, κι ακόμη είχε μια γυναίκα που περνούσε τον εαυτό της γι’ αυτοκράτειρα και τους γύρω της για υποτακτικούς. Ο Τζων και η Γεωργία. Ο Τζων μιλούσε σπαστά ελληνικά, σιχαινόταν τους Έλληνες και τον τρόπο που δουλεύουν και η Γεωργία, γεννημένη στου Ψυρρή, θυμόταν πόσο ωραία ήταν η ζωή της όταν είχε στις διαταγές της μαύρους σκλάβους. Ο δικός της, ο Σπύρος, ήταν πιο μαλακός, γαλατόμαγκας. Παρίστανε στους υπαλλήλους το φίλο. Ο καλός κι ο κακός. Ο Σπύρος ήταν πρώην μαγαζάτορας,

34

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

αλλά βαρέθηκε να κλαίγεται ότι δε βγάζει και αποφάσισε να το γυρίσει σε κάτι πιο στεγνό. Ταξιδιώτες και πλήρωμα έπαιζαν με το ίδιο πάθος σχεδόν ολόκληρο το εικοσιτετράωρο. Μόνο οι αξιωματικοί κι οι τσιγκούνηδες δεν έπαιζαν ποτέ. Το πλήρωμα έπαιζαν κρυφά, συνήθως μετά τα μεσάνυχτα, όταν οι αξιωματικοί κοιμόνταν. Ανυποψίαστα χωριατόπαιδα ή κουτσαβάκια έπαιζαν κλεφτά, σαν ποντίκια, για να σπάσουν τη μονοτονία της βάρδιας τους. Οι αλλοδαποί τουρίστες, που μετρούσαν καλά καλά τα χρήματα μήπως τους έχω κλέψει, έπαιζαν το πρωί ή μετά το βραδινό φαγητό. Οι νταλικέρηδες, με τον αέρα του μεγάλου παίκτη, δάσκαλοι στο «βάλτε να πάνε», έπαιζαν τη νύχτα. Οι Έλληνες περιηγητές έπαιζαν ανεξαρτήτως ώρας. Όλοι νόμιζαν πως οι «κουλοχέρηδες» τους επιφύλασσαν τη νίκη με έπαθλο τα χρήματα. Δηλαδή μια νίκη διπλή. Άλλοι έριχναν ένα νόμισμα και, αν το έχαναν, έφευγαν, άλλοι όμως τάιζαν τους «κουλοχέρηδες» για τα καλά. Κατέβαζαν το μοχλό και η αγωνία τους ξεχείλιζε. Κι όπως κάθε φορά που τα μηχανήματα έδιναν χρήματα συνόδευαν την απλοχεριά τους με ήχο σαν αυτό που έβγαζαν τα παλαιά ξυπνητήρια ή κάθε φορά που δεν έδιναν κατάπιναν τα κέρματα στα μουγκά, έτσι και οι παίκτες άλλαζαν ύφος, λες και ήταν εξαρτήματα του αόρατου ρολογιού που αντί για τις ώρες μετρούσε την αντοχή της ανθρώπινης αφέλειας. Συχνά, αυτοί που έχαναν διαμαρτύρονταν ότι τα μηχανήματα είναι χαλασμένα. Οι πιο ευέξαπτοι, αυτοί που ένας «κούκος μονός» ή «κούκος διπλός» τούς φτάνει για την άνοιξή τους, με κατηγορούσαν ότι τα έχω ρυθμίσει έτσι ώστε να μη δίνουν χρήματα. Ερχόμουν σε δύσκολη θέση και πολύ θα ήθελα να τους στείλω στο διάβολο, αλλά θυμόμουν ότι επιβαλλόταν να είμαι σοβαρός και ευγενικός με τους πελάτες. Γι’ αυτό, τους καθησύχαζα λέγοντάς τους ότι είμαι απλώς ένας υπάλληλος και «Να, κοιτάξτε την κυρία που κέρδισε» και «Ιδού, μόλις πριν λίγο το μηχάνημα με τον αριθμό εννέα έδωσε τζακ-ποτ. Τρεις φρεσκότατες φράουλες!» Τη βραδιά που ο «κουλοχέρης» με τον αριθμό εννέα έδωσε πράγματι τζακποτ, ο τυχερός παίκτης κόντεψε να πάθει εγκεφαλικό. Ο άνθρωπος ονομαζόταν Θόδωρας, έτσι τουλάχιστον τον προσφώνησε η συνοδός του πηγαίνοντας προς το κυλικείο: «Θόδωρα, μην παίξεις πολλά. Σε περιμένω να πιούμε καφέ», του είπε. Κι ο Θόδωρας κατευθύνθηκε προς το μέρος μου με ύφος σαν να έλεγε: «Θα σ’ τα πάρω κι όχι μόνο καφέ θα πιω, αλλά θ’ αγοράσω και την καφετιέρα». (Και μιλάμε για επαγγελματική καφετιέρα, μην πάει ο νους σας στις οικιακές).

Σύνεργα

35

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ο Θόδωρας ήταν γύρω στα πενήντα. Λιγνός, ανοιχτόχρωμος, λίγη καράφλα, λίγη καμπούρα και να γέρνει μονόμπαντα, να τον βλέπεις και να περιμένεις την ώρα που θα σωριαστεί. Το μάτι του όμως έδειχνε ακονισμένο άτομο, που θέλει και το σαματά του ώρες ώρες. «Πώς πας από σανό καζινιέρη;» με ρώτησε, εννοώντας αν έχω χρήματα. «Ασημένια τσέπη», απάντησα, και αισθάνθηκα τυχερός που κάποτε μου είχαν χαρίσει έναν Τσιφόρο. Ο Θόδωρας χάρηκε με την απάντησή μου και άλλαξε ένα χαρτονόμισμα. Μετά, διάλεξε στην τύχη τον «κουλοχέρη» με τον αριθμό εννέα και κάθισε για να παίξει. Έριξε ένα νόμισμα, κατέβασε το μοχλό, γκλαν γκλαν γκλαν το μηχάνημα, και ύστερα σιωπή. Ο Θόδωρας χωρίς να το σκεφτεί έριξε δεύτερο κέρμα και κατέβασε πάλι το μοχλό. Γκλαν γκλαν γκλαν το μηχάνημα και ύστερα πάλι σιωπή. Ένας άλλος «κουλοχέρης» κουδούνισε. Ο Θόδωρας σηκώθηκε να δει τον τυχερό παίκτη, και έδειξε να ευχαριστιέται που τα μηχανήματα κατεβάζουν χρήματα. Έπαιξε τα κέρματά του στη χούφτα του και κάθισε πάλι να συνεχίσει. Αυτή τη φορά έριξε δυο κέρματα. Άφησε δύο δευτερόλεπτα ίσα να μονολογήσει: «Έλα κι εσύ, αγόρι μου» και κατέβασε το μοχλό. Γκλαν γκλαν γκλαν και μια από τα ίδια. Ο Θόδωρας πήρε ανάποδες. «Γιατί, ρε συ;» έμοιαζε να ρωτάει το δικό του «κουλοχέρη», αλλά εκείνος μιλιά. Ο Θόδωρας λύσσαξε. Έριξε μια ματιά στην αίθουσα προσπαθώντας να ελέγξει τα νεύρα του. Όταν τα κατάφερε, κάθισε να συνεχίσει το παιχνίδι του. Μέσα σε λίγα λεπτά έμεινε δίχως ψιλά. «Δε μου τα λέει καλά, καζινιέρη», μου είπε βαριά, όταν ήρθε να του αλλάξω ακόμη ένα χαρτονόμισμα. «Μην απελπίζεσαι», τον παρηγόρησα. Φαίνεται δεν τον έπεισα, γιατί κάθισε τσαντισμένος στο ίδιο μηχάνημα. Έριχνε τα κέρματα ανά τρία ή ανά τέσσερα, όμως το μηχάνημα εξακολουθούσε πάντα μουγκό. Ο Θόδωρας αγανάχτησε. Του ανέβηκε το αίμα στο κεφάλι. Μουρμούρισε μια φράση που δε δημοσιεύεται σε λογοτεχνικά περιοδικά, και έκανε τους γύρω του, που τον παρακολουθούσαν, να συμφωνήσουν. Ετοιμάστηκα να κλείσω το ταμείο με τη δικαιολογία πως θέλω να πάω στο λογιστήριο. Ο Θόδωρας άναβε κι έσβηνε τα τσιγάρα σαν τρελός. Κάποια στιγμή, πήρε βαθιά αναπνοή κι έριξε τα ρέστα του. Ντριιιν, έκανε τότε ο «κουλοχέρης» εξακολουθητικά, και άρχισε να κατεβάζει χρήματα κάνοντας το Θόδωρα να

36

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

λάμψει. Όση ώρα έπεφταν τα χρήματα, εκείνος σηκώθηκε να πανηγυρίσει τη νίκη του. Και να ξεμουδιάσει. Οι υπόλοιποι παίκτες κοιτούσαν μια το μηχάνημα και μια το Θόδωρα. Κέρδιζε αρκετά. «Καλά, εγώ του μιλάω κι εκείνο με ακούει», γύρισε και μου είπε ενθουσιασμένος. Συμφώνησα κουνώντας το κεφάλι μου, αλλά ο Θόδωρας, αντί να φύγει παίρνοντας τα κέρδη του, κάθισε με το ηθικό αναπτερωμένο να παίξει πάλι. Πασπάτεψε τα κέρδη και ονειρεύτηκε το τζακ-ποτ. Από εκείνη την ώρα, όσα έπαιξε, τόσα έχασε. Μάλιστα, όταν τα κέρματα λιγόστεψαν σ’ επικίνδυνο βαθμό, ο Θόδωρας άρχισε να βαράει και να βρίζει το μηχάνημα. Αυτό δεν ήταν παιχνίδι, ήταν καψώνι. «Δηλαδή, μας τα έδωσε για να μας ρίξει στάχτη και τώρα μας τα μασάει κανονικά;» με ρώτησε άγρια. «Μην απελπίζεσαι», τον παρηγόρησα. Ο μανιακός Θόδωρας συνέχισε να παίζει φτύνοντας στον αέρα, μουντζώνοντας και ταρακουνώντας το μηχάνημα. Από τη φασαρία που προκάλεσε, μπήκε η συνοδός του ανήσυχη. Μόλις ο Θόδωρας είχε κατεβάσει το μοχλό και όλοι στέκονταν μαρμαρωμένοι κοιτώντας της ροδέλες του «κουλοχέρη» που γύριζαν. «Καλέ, τι γίνεται εδώ;» με ρώτησε η Θοδώραινα βλέποντας την παγωμένη ομήγυρη. «Περιμένουν το Θεοτοκόπουλο να τους ζωγραφίσει!» είπα γελαστά. «Τράβα μέσα», φώναξε ο Θόδωρας στη συνοδό του, και η γυναίκα, έμπειρη όπως φάνηκε σε τέτοια φερσίματα, ρεύτηκε διακριτικά, έγλειψε την ξεχασμένη τρούφα στο σαγόνι της κι έφυγε ολοταχώς. Αμέσως, οι ροδέλες έπαψαν να γυρίζουν, αλλά η σιωπή που ακολούθησε δεν κράτησε για πολύ. Ο χαμένος Θόδωρας ούρλιαξε κοιτώντας προς το κυλικείο: «Ικανοποιήθηκες, μωρή ξεφτιλισμένη γρουσούζα;» Είναι μερικοί που έχουν συνυφάνει την εξυπνάδα με το τζόγο. Και το τζόγο με τη μαγκιά. Και τη μαγκιά με την εξωσυζυγική σχέση. Όπως ο Θόδωρας. Προσδιόριζε τον εαυτό του σύμφωνα με το αποτέλεσμα του τζόγου. Πώς θα επέστρεφε στη συνοδό του; Ένας χαμένος; Ένα τίποτε; Ένας αποτυχημένος; Παίζοντας και χάνοντας ένιωθε την προσωπικότητά του να μειώνεται. Πίστευε ότι ο «κουλοχέρης» διαθέτει αισθήματα και γελά κρυφά με τη χασούρα του. Στην πραγματικότητα ο μόνος που κρυφογελούσε ήταν ένας άλλος παίκτης, που είχε χάσει, και τώρα κοιτούσε το μανιακό Θόδωρα να

Σύνεργα

37

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ιδρώνει. Όταν ο «κουλοχέρης» έδειξε, επιτέλους, τζακ-ποτ, ο Θόδωρας δεν πίστευε στα μάτια του. Είχε ρίξει στο μηχάνημα τα ρέστα του. Οι καπνοί από τα τσιγάρα είχαν κάνει το χώρο να μοιάζει με θυσιαστήριο σε απόλυτη σιγή. Ο Θόδωρας έδειξε το μοχλό. «Κατέβασέ τον εσύ», είπε σ’ ένα παιδάκι, μη έχοντας το κουράγιο να τον αγγίξει. Αφότου οι ροδέλες έπαψαν να γυρίζουν, ο «κουλοχέρης» σήμανε τζακ-ποτ, κουδούνισε και άρχισε να κατεβάζει χρήματα χωρίς τελειωμό. Όλοι ενθουσιάστηκαν. Ο διάδρομος γέμισε από ξεφωνητά χαράς. Σηκώθηκα να συγχαρώ το Θόδωρα. Εκείνος είχε γίνει κατακόκκινος και δεν παραδεχόταν ότι κέρδισε. Είδαμε και πάθαμε μέχρι να τον συνεφέρουμε. Κάποιος τον χαστούκισε, άλλος του έδωσε νερό, όμως ο Θόδωρας είχε μαρμαρώσει δίχως να πιστεύει ότι κέρδισε όσα δεν είχε κερδίσει κανείς άλλος. Όταν πείστηκε, άρχισε να βρίζει από χαρά. Ένα παραλήρημα χωρίς τελειωμό. Μετά ξέσπασε σε λυγμούς, βγάζοντας άναρθρες κραυγές. Η Θοδώραινα έκανε δεύτερη προσπάθεια. Μπήκε με νάζι και όταν είδε το Θόδωρα να της χαμογελάει κατάλαβε. «Το ’ξερα», του είπε, και του σκούπισε δάκρυα και ιδρώτα. Καταχεσμένη θαύμασε τα κέρδη. «Έλα τώρα ν’ αλλάξεις», συμπλήρωσε με νόημα. Δε θα με πείραζε ο τίτλος του καζινιέρη, παρ’ όλο που το σαπιοκάραβο δε διέθετε καζίνο. Καζινιέρης επί τιμή. Ακόμη και χωρίς αυτό, τζόγος υπήρχε και πολλές φορές μάλιστα ανεβασμένος. Δε θα με πείραζε που κάποιοι αρτιμελείς έδιναν υπόσταση σε κάποιους «κουλοχέρηδες», ίσως η ουσία του πράγματος ν’ αναφερόταν μονάχα στο παιχνίδι. Αλλά, να, ήταν κάτι αυγουστιάτικα φεγγάρια που σε ίδρωναν μόνο εξαιτίας της ζέστης που αναδυόταν στο διάδρομο με τους «κουλοχέρηδες». Και να είσαι τριάντα, σάρκινος μετρητής χρημάτων και η θάλασσα να σε τρώει με τις ομορφιές της, αυτό μάλλον δεν είναι η πραγματοποίηση κανενός ονείρου.

[1993]

38

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Βραδινό λεωφορείο II [Ύστερ’ από την τεράστια επιτυχία που σημείωσε το Βραδινό λεωφορείο I, τώρα στα χέρια σας το Βραδινό λεωφορείο II, για περισσότερη απόλαυση. Το διήγημα το προσφέρει το ουίσκι «Πίνο Μακ Έι».] Δεν ήταν απαραίτητα ρουφιάνος ο οδηγός του αστικού λεωφορείου, που λίγο πριν τα μεσάνυχτα μας περίφερε στους άδειους δρόμους. Βάσταγε το τιμόνι και είχε τα μάτια του έξω. Τ’ αφτιά του; Ναι, μπορεί ν’ άκουγε την αδιάκοπη συνομιλία δύο γυναικών, αλλά δεν επηρεαζόταν. Κι αυτές δε φοβούνταν διόλου. Μιλούσαν ελεύθερα. Εξάλλου, ό,τι κι αν έλεγαν, ο οδηγός θα καταλάβαινε αυτό που ήθελε. [«ΤΑΓΜΑΤ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ»: Η ασφαλιστική εταιρεία που ονειρεύεται αντί για εσάς.] Λένε πως γύρω μας περισσεύουν οι ρουφιάνοι. Κι έτσι να είναι, πείτε στον οδηγό ένα αστείο. Δε θα έχει πού να το μεταφέρει. Μόνο προσέξτε: Αποφύγετε να του το πείτε όσο αναπτύσσει ταχύτητα. Για το δικό σας καλό! [Τώρα που βάλαμε σε κυκλοφορία το καλύτερο αυτοκίνητο, εσείς θα οδηγείτε ένα λιγότερο καλό; «ΤΡΕΜΕ»: Τρέχει γρηγορότερα και από τη σκέψη.] Ποιος είπε ότι η διαφορά μας με τα άλλα ζώα είναι ότι αυτά δε γελούν; Αχ, αγαπητέ μου Ροΐδη, ο τελευταίος άνθρωπος που γέλασε ήταν εκείνος που έμαθε ότι ο προτελευταίος έπαψε να γελά. [Κυρία μου, σας δίνουμε δύο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ για να μας δώσετε έναν ΤΕΧΝΟΚΡΑΤΗ. Όχι; Άλλη μια νοικοκυρά που ξέρει το καλό του παιδιού της.] «Να ’χαμε, λέει, τηλεόραση και μέσα στο λεωφορείο!» ονειρεύτηκε η γυναίκα που ήθελε αρκετές στάσεις για να κατέβει. «Κι ας ήταν το εισιτήριο πιο ακριβό. Άλλωστε, στην Ευρώπη δεν είναι φτηνό. Μόνο εδώ, που το φτηνό εισιτήριο το τρών’ οι σκύλοι». [Εγώ είμαι από τη Λέρο. Κι έχει μια μοναξιά στα μέρη μου, που σε όποιο φαγητό κι αν τη βάλεις, του δίνει τη δική της γεύση.] [Στο επόμενο: Το διήγημα που θα σώσει την ανθρωπότητα από το χείλος του γκρεμού.] Η άκεφη γυναίκα με τις ρυτίδες στο πρόσωπο και το βαμμένο ξανθό μαλλί, που καθόταν στο τελευταίο κάθισμα, κρατούσε εκτός από την τσάντα της μια χαρτοσακούλα σε σχήμα καρδιάς. Κάθε φορά που οι πόρτες άνοιγαν, έσφιγγε τη χαρτοσακούλα πάνω της. Δεν έβλεπε την ώρα να φτάσει στο σπίτι της.

Σύνεργα

39

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

[Τριγυρίζω όλη μέρα μες στη βρομιά της πόλης, αλλά είμαι πάντα καθαρή και φρέσκια. Περιποιούμαι το δέρμα μου με καλλυντικά που προέρχονται από αλικάκαβο.] Σε κάποια στάση ανέβηκε ένας πάνχοντρος άντρας. Καθώς ακύρωνε το εισιτήριό του, οι δυο γυναίκες έπαψαν να συνομιλούν. Η γυναίκα που ήθελε αρκετές στάσεις να κατέβει αφυπνίστηκε. Η άκεφη γυναίκα με τις ρυτίδες στο πρόσωπο και το βαμμένο ξανθό μαλλί χαμογέλασε. Η ώριμη γυναίκα διέκοψε την ανάγνωσή της. Ο σαραντάρης με το μαύρο μουστάκι και τα ασημί γυαλιά καθάρισε το λαιμό του. Ο έφηβος κοκκίνισε. Ο φαντάρος έξυσε το μάγουλό του. Το λεωφορείο ξεκίνησε απότομα και ο πάνχοντρος άντρας έχασε την ισορροπία του και σωριάστηκε. Η άκεφη γυναίκα με τις ρυτίδες πρόσωπο και το βαμμένο ξανθό μαλλί γέλασε δυνατά. Η χαρτοσακούλα έπαιξε στα γόνατά της. Γέλασε με την καρδιά της. [Ο συγγραφέας ντύνεται μόνος του.]

[1993]

40

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Έξωθεν καλή μαρτυρία (Χριστουγεννιάτικο διήγημα)

Κάθε χρόνο, ο Τριαντάφυλλος στόλιζε απαραίτητα πέντε χριστουγεννιάτικα δέντρα: του σπιτιού του, της μητέρας του, της αδελφής του, της νύφης του και μιας ανήμπορης γειτόνισσας. Κανείς στολισμός δεν έμοιαζε με τον άλλο, όπως και κανένα δέντρο. Του σπιτιού του ήταν φυσικό, το μοναδικό φυσικό από τα πέντε δέντρα. Της μητέρας του ήταν δέντρο σαράντα ετών. Ο Τριαντάφυλλος προσπαθούσε να την πείσει ν’ αγοράσει καινούργιο, όμως εκείνη αρνιόταν να πετάξει αυτό που είχε, της θύμιζε το μακαρίτη τον άντρα της και τα παιδιά της μικρά. Της αδελφής του, όπως και της νύφης του, ελαφρώς κοντύτερα από το δικό του, ήταν φουντωτά δέντρα. Της αδελφής του είχε το χρώμα του κυπαρισσιού, του ασημιού της νύφης του. Της ανήμπορης γειτόνισσας ήταν κοντό, βρέφος, σε αντιδιαστολή με την ηλικία της, όμως ολοκαίνουργιο, γιατί αυτήν ο Τριαντάφυλλος την είχε πείσει και το είχε ανανεώσει. Τα στολίδια του ήταν και αυτά σαν καινούργια. Η ανήμπορη γειτόνισσα τα ξεσκόνιζε κάθε μέρα, όσα έβγαιναν εύκολα. Καθάριζε την ανύπαρκτη σκόνη που είχαν επάνω τους και τα τοποθετούσε πάλι στη θέση τους. Με άλλα λόγια, αυτό το δέντρο στολιζόταν πάνω από μια φορά μέσα στον ίδιο χρόνο. Το δέντρο της νύφης του είχε μπάλες ποικίλων σχημάτων και μεγεθών, και ήταν δεμένο με πορτοκαλί και ασημένιες γιρλάντες. Είχε τέσσερις σειρές λαμπάκια και μια από αυτές συνεχιζόταν στους τοίχους του καθημερινού δωματίου, έβγαινε έξω στο μπαλκόνι, τύλιγε τα κάγκελα, το φίκο και καρφωνόταν στη βεράντα των αποπάνω, κάνοντας τον όροφο να μοιάζει με πλοίο στο λιμάνι. Το δέντρο της αδελφής του είχε τις περισσότερες μπάλες κόκκινες και πολύ βαμβάκι. Παλαιότερα, είχε μπόλικη πάχνη, αλλά ύστερ’ από προτροπή του Τριαντάφυλλου, αυτή καταργήθηκε. Το δέντρο της μητέρας του είχε παμπάλαια ελαττωματικά στολίδια, ενώ οι θολές και ξεθωριασμένες μπάλες κρέμονταν από κλωστές του ραψίματος. Το δέντρο του σπιτιού του ήταν παραφορτωμένο. Μεταξύ άλλων διέθετε αγγέλους, θηλαστικά, εξαρτήματα της αμφίεσης του Άι Βασίλη, τον ίδιο τον Άι Βασίλη, γυαλιστερές καμπάνες και ζωηρόχρωμες μπάλες. Στην κορυφή του ξεπετιόταν, μέσ’ από πλήθος αστεριών, ένα σουβλερό στολίδι, που έξυνε το ταβάνι. Στη βάση του, μια φάτνη με απεικονίσεις καμωμένες αποκλειστικά για τις ανάγκες του εμπορίου, χανόταν ανάμεσα σε πολύχρωμα κουτιά, που ενώ όλοι γνώριζαν το

Σύνεργα

41

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

περιεχόμενό τους, εντούτοις θ’ ανοίγονταν το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων. Ο στολισμός κάθε δέντρου απαιτούσε τη δική του μικρή γιορτή. Στο σπίτι του το δέντρο το στόλιζαν πριν του Αγίου Σπυρίδωνος, ενώ στης αδελφής του μετά, γιατί ο γαμπρός του λεγόταν Σπύρος κι αυτό τους καθυστερούσε. Τα δυο παιδιά του Τριαντάφυλλου, με το που έμπαινε ο Δεκέμβριος, τον ρωτούσαν: «Πότε θα στολίσουμε το δέντρο, μπαμπά;» Κι όταν τον έβλεπαν στις δύο ή στις τρεις του μηνός να έρχεται από τη δουλειά του με το δέντρο στον ώμο και με τα καινούργια στολίδια παραμάσχαλα, η χαρά τους ήταν απερίγραπτη. Ο Τριαντάφυλλος έβαζε την «Άγια νύχτα» να παίζει ατελείωτα, δημιουργώντας γλυκιά ατμόσφαιρα και ο στολισμός ξεκινούσε. Η ατμόσφαιρα θα ήταν ακόμη πιο γλυκιά, αν κάθε χρόνο η γυναίκα του είχε θυμηθεί ν’ αγοράσει κουραμπιέδες και μελομακάρονα. Η γυναίκα του δε συμμετείχε στο στολισμό, τον θεωρούσε πρόωρο. Έλεγε στον άντρα της, πως έτσι άκαιρα θα μπορούσε να στήσει και καμιά Τσικνοπέμπτη, αν γέμιζε το σπίτι σερπαντίνες και κομφετί. Στο σπίτι της μητέρας του το δέντρο το άγγιζε μονάχα αυτός. Η μητέρα του θυμόταν ακριβώς τη θέση κάθε στολιδιού, έτσι, κάθε χρόνο το δέντρο στολιζόταν χωρίς την παραμικρή αλλαγή. Εκείνη έδειχνε και ο Τριαντάφυλλος κρεμούσε. Τα δυο παιδιά του και τα δυο ανίψια του, αν και παρευρίσκονταν, δε συμμετείχαν ιδιαίτερα, κρατούσαν στα χεράκια τους από ένα στολίδι και όταν ερχόταν η στιγμή το έδιναν στον Τριαντάφυλλο να το βάλει στη θέση του. Την επομένη του Αγίου Σπυρίδωνος πήγαινε στην αδελφή του. Ο γαμπρός του ήταν πάντα σε άλλο δωμάτιο, γιατί βαριόταν τη γιορτή. Εκεί δεν έβαζαν μουσική, τραγουδούσαν από μνήμης. Ο στολισμός στην αδελφή του είχε τις περισσότερες απώλειες σε στολίδια απ’ οπουδήποτε αλλού, γιατί στη σαλοτραπεζαρία πλανιόνταν εκνευρισμός και υπερένταση. Η γιορτή στης νύφης του γινόταν, με διαταγή του αδελφού του, όσο το δυνατόν κοντύτερα στα Χριστούγεννα, και περιλάμβανε πολλά φαγώσιμα, οι ξηροί καρποί και τα γλυκά έδιναν κι έπαιρναν. Στης ανήμπορης γειτόνισσας η γιορτή ήταν συνοπτική. Ο Τριαντάφυλλος κι εκείνη. Η γιορτή κρατούσε λίγο, γινόταν μόνο και μόνο για να γίνει. Εκείνες τις παραμονές Χριστουγέννων ο Τριαντάφυλλος είπε ότι δε θα στολίσει κανένα δέντρο. Στην αρχή όλοι γέλασαν και δεν τον πίστεψαν. Με το που μπήκε ο Δεκέμβριος τα δυο παιδιά του τον ρώτησαν: «Πότε θα στολίσουμε το δέντρο, μπαμπά;» «Φέτος δε θα στολίσουμε», απάντησε. Η μητέρα του, σίγουρη για την αντίδραση του γιου της, του τηλεφώνησε: «Πότε να πω στη Σβετλάνα να έρθει να καθαρίσει;» «Όταν βρομίσεις!» της είπε, και κατέβασε

42

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

το ακουστικό. Η γυναίκα έμεινε άναυδη. Του Αγίου Σπυρίδωνος, στης αδελφής του, το θέμα που είχαν για συζήτηση ήταν η άρνησή του να στολίσει τα δέντρα που του αναλογούσαν. «Θείε, πότε θα έρθεις στο σπίτι μας να στολίσεις το δέντρο;» τον ρώτησαν τ’ ανίψια του, τα παιδιά της αδελφής του και τα παιδιά της νύφης του. «Στολίστε το μόνα σας», τους είπε ψυχρά. Η επίμονη άρνησή του ήταν καταδικαστέα, όμως η προηγούμενη καλή συμπεριφορά του, έκανε το περιβάλλον του να ψάχνει ελαφρυντικά πριν τον καταδικάσει. «Ίσως μας φυλάει κάποια έκπληξη, οι εκπλήξεις του αρέσουν», είπε η γυναίκα του. «Ίσως προτιμά φέτος να στολίσει καράβια», είπε η μητέρα του. «Ίσως θέλει να στολίσει όλα τα δέντρα σε μια μέρα», είπε η αδελφή του. «Ίσως θέλει ν’ αλλάξει τη σειρά στολισμού», είπε η νύφη του. Αποφάσισαν μια εβδομάδα αναστολή. Όμως η εβδομάδα πέρασε και τα δέντρα ακόμη αστόλιστα. Η ανήμπορη γειτόνισσα του τηλεφώνησε: «Δεν ήρθες ακόμη γιόκα μου», του είπε. «Ούτε πρόκειται», της απάντησε. Από τότε δεν του ξαναμίλησε. Ούτε τον παρακάλεσε. Μονάχα του είπε ψεύτικα: «Εγώ τόσα χρόνια το έκανα για σένα!» Οι υπόλοιποι δε θα το άφηναν έτσι. Επειδή η στάση που κράτησε ήταν κοινή για όλους, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως δε φταίνε εκείνοι, δεν μπορούσε να φταίνε τόσα σπίτια, αλλά ο Τριαντάφυλλος. Η μια τηλεφωνούσε με καχυποψία στην άλλη, για να δει μήπως ο Τριαντάφυλλος έκανε την αρχή, μήπως έδειξε κάποια προτίμηση. «Θα με αναγκάσεις να το στολίσω εγώ», του είπε η γυναίκα του κοφτά. Εκείνος γέλασε τρανταχτά. «Θ’ αγοράσω καινούργιο, παιδί μου», του υποσχέθηκε η μητέρα του για να τον δελεάσει. Εκείνος της ευχήθηκε καλή αγορά. «Τ’ ανίψια σου κλαίνε», του είπε η αδελφή του, και της σύστησε βιβλιαράκι με ανέκδοτα. «Κρίμα, κι ο αδελφός σου έχει ανεβασμένο το ουρικό του, για να βοηθούσε», του είπε η νύφη του. «Περαστικά», της απάντησε ο Τριαντάφυλλος. Οι απαντήσεις που έδινε ήταν απότομες, αλλά το έκανε πιο πολύ για να μην προδοθεί, αφού η πραγματικότητα ήταν απλή. Τέλη Νοεμβρίου είχε πάθει αγκύλωση στα δάχτυλα των χεριών του και δεν μπορούσε να τα κλείσει. Ο γιατρός (κρυφά πήγε στο ιατρείο του) του εξήγησε το φαινόμενο επιστημονικά και δεν το κατάλαβε, όμως τον διαβεβαίωσε πως η πάθησή του είναι περαστική, σπάνια, αλλά περαστική, ούτε που θα το θυμάται μέχρι να μπει η άνοιξη. «Τόσο πολύ θα κρατήσει, γιατρέ;» τον ρώτησε ο Τριαντάφυλλος στενοχωρημένος. «Τόσο και λιγότερο», απάντησε ο γιατρός καθησυχάζοντάς τον. Αρκεί αυτό τον καιρό να κάνει μονάχα τις απαραίτητες κινήσεις, και από αυτές τις απολύτως απαραίτητες. Δεν υπήρχε λόγος, λοιπόν,

Σύνεργα

43

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

σκέφτηκε ο Τριαντάφυλλος, ν’ αναφερθεί στην ασήμαντη αρρώστια, δεν ήθελε ν’ ανησυχήσει την οικογένειά του, ούτε κανέναν. Έτσι, σκέπασε την άρνησή του για το στόλισμα των δέντρων παριστάνοντας τον αδιάφορο. Η αδελφή του ήταν η δεύτερη που παρεξηγήθηκε από το φέρσιμό του. Πίστεψε ότι την κορόιδευε, και καλά τη νύφη της, αλλά κι εκείνη; Πώς την εξισώνει μαζί της, που δεν είναι αίμα του, που δεν έχει κάνει όσα η ίδια γι’ αυτόν; Και δεν του ξαναμίλησε. Η νύφη του δεν του τηλεφώνησε καν. Η μάνα του, με πρωτόβγαλτη τέτοια φωνή, του είπε ότι την εγκατέλειψε, πως τόσα χρόνια στόλιζε το δέντρο της με το ζόρι, πως υποκρινόταν τον ευχαριστημένο. Και δεν του ξαναμίλησε. Η γυναίκα του, που νόμιζε πως ο άντρας της είναι γεννημένος για να στολίσει έναν ορισμένο αριθμό δέντρων στη ζωή του, και πως όταν τον συμπλήρωνε, τότε θα έπαυε τους στολισμούς, τον κατηγόρησε πως με τόσα δέντρα που στόλισε τόσα χρόνια τα σιχάθηκε, ενώ αν στόλιζε μονάχα το δικό τους, όπως όφειλε, και αν το στόλιζε στην ώρα του και όχι ένα μήνα πιο μπροστά, θα ’χε ακόμη όρεξη για στόλισμα. Και του κράτησε μούτρα. Έτσι, εκείνα τα Χριστούγεννα ο Τριαντάφυλλος φανταζόταν τα άσχημα στολισμένα δέντρα των συγγενών του, και, αμετάπειστος, ευχόταν του χρόνου να είναι καλά και να ξαναρχίσει να στολίζει τα δέντρα που του έπρεπαν. Για την ώρα θ’ ασχολιόταν με το όνομα της γειτονικής χώρας. Κάποιος είχε προτείνει: Μακεδονίτσα.

[1993]

44

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Κλοφέν και Αροκλόρ Όταν ο ευυπόληπτος Ιωακείμ Ζταβάς, ο διευθυντής της εφορίας, έριξε μια ματιά στο τρισέλιδο φαξ του υπουργού Οικονομικών, του Εδουάρδου Κλοφέν, τον έπιασε πανικός. Το ύφος της δεύτερης σελίδας διέφερε αισθητά από αυτό της πρώτης. (Η τρίτη περιείχε μονάχα υπογραφές και σφραγίδες). Υποτίθεται, ότι είχε μπροστά του μια ερμηνευτική εγκύκλιο σχετικά με τα νέα μέτρα πάταξης της φοροδιαφυγής. Ωστόσο, με μια πιο προσεκτική ανάγνωση, ο Ζταβάς διαπίστωσε πως ο Κλοφέν τον κατηγορούσε για χρηματισμό, και του ζητούσε, για να μη γίνει σκάνδαλο και χάσουν τις θέσεις τους, να επανορθώσει σιωπηρά το ατόπημά του. Η δεύτερη σελίδα του φαξ έλεγε τα εξής: «Ξέρεις ότι καιρό τώρα η κατάσταση είναι ανυπόφορη. Τα περισσότερα από αυτά που δηλώνονται σ’ εκείνους που πρέπει να ξέρουν είναι ψέματα. Συχνά, η αλήθεια κρύβεται άτσαλα, πράγμα που σημαίνει ότι ο περίγυρος υποψιάζεται την παρανομία και δε μιλάει. Αναρωτιέμαι, μήπως μερίδιο ευθύνης έχουν κι αυτοί που σιωπούν, αφού με τη στάση τους καλύπτουν το ψέμα. Μου φαίνεται πως η ώρα να μιλήσουν και να ξεσκεπάσουν την υποκρισία έφτασε. Ας κοιτάξουμε την πραγματικότητα κατά πρόσωπο. Όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, το ένα ψέμα αναγκαστικά γεννά το άλλο, έτσι, η καθημερινή πρακτική μοιάζει με ύποπτη συναλλαγή. Τι κρίμα! Διαφορετικά παρουσιάζονταν τα πρόσωπα παλαιότερα. Σήμερα, που η απάτη διευθύνεται άγαρμπα, η κατάληξη είναι να μπαίνει το απογοητευτικό τέλος στο βιβλίο ενός δυνατού δεσμού! Δεν έχω την ευχέρεια να διατυπώσω ακριβώς όσα νιώθω ούτε μπορώ να καταφύγω στο Σάβατζ, να μου διαθέσει το νοικιασμένο του συγγραφέα. Ωστόσο, έχω τη συνείδησή μου ήσυχη. Στο παρελθόν προσπάθησα να καλυτερέψω τα πράγματα, όμως οι προσπάθειές μου πήγαν χαμένες. Τώρα, ήρθε η ώρα των μεγάλων αποφάσεων: για δυο μήνες ο παράνομος δεσμός πρέπει να παγώσει. Να κοιταχτεί η υπόθεση εξαρχής. Έτσι, θ’ αποφευχθούν οι δυσάρεστες συνέπειες. Άλλωστε, σε τέτοιες λεπτές υποθέσεις είναι καλό να κάνει διάλειμμα κανείς, ώστε να τις βλέπει με άλλο μάτι. Ακόμη, αν χρειάζεται, ν’ αναθεωρεί κάποιες από τις αποφάσεις του παρελθόντος». Ο Ζταβάς είπε στη γραμματέα του, τη Δέσποινα Αροκλόρ, να μην τον ενοχλήσει κανείς. Η Αροκλόρ, εμφανώς καταβεβλημένη και κακόκεφη, απάντησε βαριεστημένα ότι δε σκόπευαν να τον ενοχλήσουν. Μάλιστα, η ίδια θα έβγαινε για καμιά ώρα έξω. Ήθελε να πάρει αέρα. Πριν από λίγο είχε

Σύνεργα

45

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

δεχτεί ένα δισέλιδο φαξ, σε κωδικοποιημένο ύφος για σιγουριά, από τον επίσης παντρεμένο εραστή της, με το οποίο της ζητούσε να διακόψουν για ένα διάστημα. Η Αροκλόρ πήγαινε να σκάσει. Είναι αλήθεια ότι τον τελευταίο καιρό δυο τρεις φορές παραλίγο να τους ανακαλύψουν, όμως η Αροκλόρ δεν μπορούσε να συνηθίσει στην ιδέα του χωρισμού, έστω κι αν αυτός ήταν προσωρινός. Προτιμούσε να συνηθίσει στην ιδέα της φημολογίας πίσω από την πλάτη της, όσο ριψοκίνδυνο κι αν ήταν κάτι τέτοιο. Κάθισε στο γραφείο της και πήρε να ετοιμάσει την τσάντα της. Έβγαλε διακριτικά το φαξ, για να σιγουρευτεί πως το έχει μαζί της, αλλά κοιτάζοντάς το κέρωσε. Το δεύτερο φύλλο δεν ήταν από το φαξ που της είχε στείλει ο αγαπημένος της. Ήταν το δεύτερο φύλλο από την επιστολή του Κλοφέν! Η Αροκλόρ γούρλωσε τα μάτια της, αλλά το λάθος δε διορθώθηκε. Προφανώς είχε μπερδέψει τις σελίδες και τώρα το δικό της γράμμα βρισκόταν στα χέρια του Ζταβά. Η σύγχυση, που από το πρωί διακατείχε την Αροκλόρ, κορυφώθηκε. Της ήρθε να ουρλιάξει, αλλά το κατάπιε. Έβαλε το γράμμα στην τσάντα της και είπε στη συνάδελφό της στο απέναντι γραφείο, χωρίς να την κοιτάζει, ότι μετάνιωσε, δεν είχε να πάει πουθενά. Πήρε μπροστά της μερικά χαρτιά κάνοντας ότι δουλεύει και περίμενε την αντίδραση του Ζταβά. Τσιμουδιά. Από μέσα δεν ακουγόταν τίποτε. Η Αροκλόρ δε σήκωσε το βλέμμα της ούτε όταν η συνάδελφός της, αρπάζοντας την ευκαιρία, της είπε ότι αφού δε θα βγει εκείνη, θα κατέβει η ίδια να ψωνίσει για το σπίτι, δυο τετράγωνα παρακάτω είχε λαϊκή και το ψυγείο της ήταν άδειο. Η Αροκλόρ το πήρε για θείο δώρο και είπε μέσα της: «Θεέ μου, σ’ ευχαριστώ!» Την ίδια ώρα, ο Ζταβάς στο γραφείο του άφησε την πρώτη σελίδα του φαξ στην άκρη και ξεκίνησε την αποκρυπτογράφηση της δεύτερης. Καταρχάς, εκείνο το: καιρό τώρα η κατάσταση είναι ανυπόφορη. Δεν ήθελε ερμηνεία, λόγω της διαχρονικότητάς του. «Αμ, τώρα διαπίστωσες, Κλοφέν, ότι η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο;» μουρμούρισε ο Ζταβάς ειρωνικά, και το προσπέρασε. Τα περισσότερα από αυτά που δηλώνονται σ’ εκείνους που πρέπει να ξέρουν είναι ψέματα, διάβασε μετά. Ο Ζταβάς χαμογέλασε. «Εσένα περιμέναμε να μας το πεις, υπουργέ μου», είπε, και σκέφτηκε πως τις γενικότητες για τις ψεύτικες φορολογικές δηλώσεις, όπως εξάλλου κάθε είδους γενικολογία, τις συνηθίζουν οι υπουργοί! Ο Ζταβάς δε στάθηκε ούτ’ εδώ. Συχνά, η αλήθεια κρύβεται άτσαλα, πράγμα που σημαίνει ότι ο περίγυρος υποψιάζεται την παρανομία και δε μιλάει, διάβασε, αλλά εδώ στάθηκε. «Δηλαδή; Τι στην ευχή θέλει να πει ο Κλοφέν;» αναρωτήθηκε. «Αναφέρεται σε κάτι το συγκεκριμένο ή κάνει αόριστα λόγο για τη διαφθορά

46

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

που φημολογείται πως υποβόσκει παντού;» Ο ίδιος ο Ζταβάς, προ μηνός, είχε κάνει κάποια παρανομία, λέξη που χρησιμοποίησε ο Κλοφέν, αλλά ήταν βέβαιος ότι δεν το ήξερε κανείς. «Είναι δυνατό να έφτασε στ’ αφτιά του υπουργού;» μονολόγησε ο Ζταβάς καχύποπτα, και αμέσως μάλωσε τον εαυτό του για τη σκέψη που έκανε. «Μάλλον είναι μια απλή σύμπτωση». Ο Ζταβάς ανακάθισε στη δερμάτινη πολυθρόνα του. «Μήπως ο Κλοφέν εννοεί όσα γίνονται στην εφορία μου;» αναρωτήθηκε. «Μπα και κάτι θέλει να πει και το γυροφέρνει; Μήπως με προειδοποιεί;» Είτε έκανε λόγο για τον ίδιο είτε γι’ άλλους, τον κατηγορούσε ευθέως. Ένοχος ή συνένοχος. Ο Ζταβάς άρχισε να ιδρώνει. Πήρε ένα αρωματικό μαντήλι από αυτά που είχε πάνω στο γραφείο του, και χτύπησε ελαφρά δυο φορές το μέτωπό του. Μετά, σήκωσε το χαρτί του φαξ πιο κοντά στα μάτια του και εξακολούθησε με αργό ρυθμό το διάβασμα. Αναρωτιέμαι, μήπως μερίδιο ευθύνης έχουν κι αυτοί που σιωπούν, αφού με τη στάση τους καλύπτουν το ψέμα, ήταν η επόμενη φράση που έκανε τα χέρια του να τρεμοπαίξουν. Εδώ προβληματίστηκε πολύ! «Εγώ καλύπτω τους άλλους ή ο Κλοφέν, αφού ξέρει για μένα;» ήταν ο προβληματισμός του. Πίεσε το κεφάλι του μέχρι να καταλήξει, και αμέσως μετά έδωσε την εξήγηση. «Φως φανάρι!» είπε κάπως έντονα. «Ο Κλοφέν αφήνει υπονοούμενα για μένα. Αλλά γιατί μου έστειλε αυτό το μήνυμα και δε με κάλεσε στο γραφείο του να με ρεζιλέψει;» αναρωτήθηκε. «Επειδή θέλει να μου δώσει την ευκαιρία να επανορθώσω!» απάντησε μόνος του. «Τι διακριτικός ο μπαγάσας!» μονολόγησε ο Ζταβάς παίρνοντας θάρρος. «Όπως και να το κάνεις, ο Κλοφέν δείχνει μεγαλοψυχία. Τι καλός άνθρωπος! Και πόσο άδικο έχουν όσοι τον λένε εκβιαστή». Ο Ζταβάς έκανε πως μετάνιωσε για τις άνομες πράξεις του και υποσχέθηκε στον εαυτό του να γίνει πάλι ο ευσυνείδητος εφοριακός. Όταν όμως διάβασε παρακάτω εκείνο το: Μου φαίνεται πως η ώρα να μιλήσουν και να ξεσκεπάσουν την υποκρισία έφτασε. Ας κοιτάξουμε την πραγματικότητα κατά πρόσωπο, τρομοκρατήθηκε. «Θεέ μου, θα με ξεσκεπάσει!» ψέλλισε, και άφησε το χαρτί να πέσει από τα χέρια του, σα να τον είχε κάψει. «Δε σου φτάνει, βρε άθλιε, που με έκανες να μετανιώσω, πρέπει να αναστατώσεις τη ζωή μου;» Σκέφτηκε πως είχε βιαστεί να ερμηνεύσει τις προθέσεις του Κλοφέν. Δεν του έγραφε για να τον συγχωρήσει, αλλά για να τον προειδοποιήσει. Ο θυμός του έκανε να πεταχτεί ένα κουμπί του πουκαμίσου του. «Και καλά τη γυναίκα μου, τα παιδιά μου δεν τα σκέφτεσαι;» φώναξε δυνατά στον Κλοφέν, που δεν ήταν βέβαια εκεί.

Σύνεργα

47

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Η Αροκλόρ άκουσε τη φράση τα παιδιά δεν τα σκέφτεσαι; και σα να ήταν έτοιμη έβαλε τα κλάματα. Είχε έρθει το τέλος της. Ο Ζταβάς τα είχε καταλάβει όλα! Όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, το ένα ψέμα αναγκαστικά γεννά το άλλο, έτσι, η καθημερινή πρακτική μοιάζει με ύποπτη συναλλαγή, συνέχισε να διαβάζει ο Ζταβάς, όμως λόγω του πανικού του αυτή τη φράση την προσπέρασε. Παρακάτω ο Κλοφέν μιλούσε για την εντιμότητα που είχε επιδείξει στο παρελθόν ο Ζταβάς. Τι κρίμα! Διαφορετικά παρουσιάζονταν τα πρόσωπα παλαιότερα, έλεγε η επιστολή. «Τουλάχιστον ο Κλοφέν αναγνωρίζει πως υπήρξα υπόδειγμα υπαλλήλου», είπε ο Ζταβάς, και θυμήθηκε τον καιρό που είχε το κεφάλι του ήσυχο. Βέβαια, τότε κέρδιζε μόνο το μισθό του, ωστόσο, κοιμόταν ήσυχος τα βράδια, δε ροχάλιζε ώστε να ενοχλεί τη γυναίκα του, και στο διπλανό υπνοδωμάτιο κοιμόνταν και τα παιδιά του ήσυχα. Από τότε που τα οικονομικά του έφτιαξαν, είχε αρχίσει να ροχαλίζει ενοχλώντας τη γυναίκα του, που κάθε τόσο τον σκουντούσε, και τα παιδιά του γύριζαν δεξιά και αριστερά σπαταλώντας το χαρτζιλίκι τους. «Για σταθείτε!» μουρμούρισε ο Ζταβάς. «Μήπως όλα αυτά είναι της φαντασίας μου; Μήπως η ερμηνεία που έχω δώσει στην επιστολή είναι λανθασμένη; Μήπως άδικα τρομοκρατήθηκα;» Η απάντηση σε όλα αυτά ήρθε με την επόμενη φράση του Κλοφέν: Σήμερα που η απάτη διευθύνεται άγαρμπα, η κατάληξη είναι να μπαίνει το απογοητευτικό τέλος στο βιβλίο ενός δυνατού δεσμού! Δυστυχία! Η αποκάλυψη. Ο Κλοφέν φωτογράφιζε το δύσμοιρο Ζταβά και την προ μηνός παρανομία του, όταν έκλεισε την αμαρτωλή υπόθεση μιας μεγάλης εταιρείας με την επωνυμία «Δεσμός». Ο Ζταβάς ένιωσε σα να του έριξαν κρύο νερό στην πλάτη. Είχε καταστραφεί. Τι τέλος! Κατάφερε να ξεπεράσει ένα δυνατό ίλιγγο κι έκανε να σηκωθεί. Ήθελε να φύγει, να εξαφανιστεί, αυτή ήταν η πρώτη αντίδρασή του, αλλά σε τι θα ωφελούσε αν το έσκαγε; Πού θα πήγαινε; Όπου κι αν πήγαινε, θα τον έβρισκαν. Ήταν αργά πια να κάνει οτιδήποτε. Εδώ τελείωνε η καριέρα του. Έκρυψε το πρόσωπό του στις παλάμες του, κι έκλαψε σα μικρό παιδί. Όταν κάπως συνήλθε, φύσηξε τη μύτη του δυνατά. «Δεν έχει σημασία πώς το έμαθε ο Κλοφέν, ίσως από κάποιο τυχαίο γεγονός, σημασία έχει ότι το ξέρει», είπε και ήπιε δυο γουλιές νερό. Θα ήθελε πολύ ένα τσιγάρο, αλλά είχε κόψει το κάπνισμα πάνω από έξι μήνες, ύστερα από σύσταση του καρδιολόγου. Ένιωθε αδύναμος να εξακολουθήσει τη ανάγνωση. Εξάλλου, δεν έβλεπε τι άλλο θα μπορούσε να του έγραφε ο Κλοφέν. Ωστόσο, συνέχισε με αγωνία. Δεν

48

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

έχω την ευχέρεια να διατυπώσω ακριβώς όσα νιώθω ούτε μπορώ να καταφύγω στο Σάβατζ, να μου διαθέσει το νοικιασμένο του συγγραφέα, έγραφε η εγκύκλιος. Ο Ζταβάς μπορεί να μην ήξερε το Σάβατζ και τα γραπτά του, όμως ανακάλυψε αμέσως, από ένστικτο, ότι διαβάζοντας το όνομα από την ανάποδη γινόταν Ζταβάς. «Ώστε, λοιπόν, ο Κλοφέν δε με φωτογραφίζει απλώς, εμμέσως ανακοινώνει το όνομά μου», συμπέρανε. Τώρα ο Ζταβάς μπορούσε να καταρρεύσει με την άνεσή του. Ήταν μόνος στο γραφείο, κανείς δε θα τον ενοχλούσε, ακόμη και να αυτοκτονήσει μπορούσε αν ήθελε. Κοίταξε τη φωτογραφία της γυναίκας του και των παιδιών του πάνω στο τραπέζι, δίπλα στη φωτογραφία του Ποπάι, και χαμογέλασε πικρά. Γι’ αυτούς τα είχε κάνει όλα. Τίποτε για τον ίδιο, που έτσι κι αλλιώς τα έξοδά του ήταν μηδαμινά. Άνοιξε το συρτάρι και έψαξε να βρει το περίστροφό του. Αμέσως θυμήθηκε πως δεν έχει περίστροφο και τότε μετάνιωσε που κάποτε είχε αρνηθεί ν’ αγοράσει ένα. Η απουσία του όπλου σα να του έδωσε δύναμη. Δε θα το έβαζε κάτω, τον κερατά! Θ’ αγωνιζόταν να ξεπεράσει τη φουρτούνα που τον βρήκε. Σκέφτηκε τον Κλοφέν με μίσος και έσφιξε τα χείλη του με λύσσα. Μπορεί η συναλλαγή του με το «Δεσμό» να είχε προκαλέσει το μένος του Κλοφέν, αλλά ο Ζταβάς είχε ράμματα για τη γούνα του. «Άτιμε!» φώναξε κατακόκκινος. «Εσύ λίγα κάνεις;» ούρλιαξε σα να τον είχε μπροστά του. Ο Ζταβάς έσπρωξε τα χαρτιά στην άκρη και σηκώθηκε. Έκανε δυο βόλτες στο γραφείο και ύστερα κλείδωσε την πόρτα. Ήθελε να μιλήσει με κάποιον, αλλά ποιον μπορούσε να εμπιστευτεί; Διαισθανόταν πως στη συνέχεια ο Κλοφέν θα έκανε λόγο για τιμωρία. Πήγε πάνω κάτω στο γραφείο κι έβαλε με το νου του ποια μπορεί να είναι αυτή. Κάθε τόσο έλεγε: «Ε, όχι κι έτσι». Ύστερα αποκαμωμένος κάθισε στη δερμάτινη πολυθρόνα του. «Είπα να μη με ενοχλήσει κανείς», είπε με το εσωτερικό τηλέφωνο στην Αροκλόρ, χωρίς βέβαια να τον έχει ενοχλήσει κανείς, και η Αροκλόρ άρχισε να μαζεύει τα προσωπικά της αντικείμενα από το γραφείο της. Ο Ζταβάς πήρε να διαβάσει. Ο Κλοφέν συνέχιζε διπλωματικά: Ωστόσο, έχω τη συνείδησή μου ήσυχη. Στο παρελθόν προσπάθησα να καλυτερέψω τα πράγματα, όμως οι προσπάθειές μου πήγαν χαμένες. «Ποιες προσπάθειες, βρε υποκριτή;» είπε ο Ζταβάς, και θυμήθηκε πως, με τη μεσολάβηση του Κλοφέν, τον είχε πλησιάσει κάποια ανταγωνιστική εταιρεία για να μην κλείσει βιαστικά την υπόθεση του «Δεσμού» Την είχε απορρίψει ασυζητητί. Η ματιά του πήγε κατευθείαν παρακάτω. Η φράση τον είχε τραβήξει σα μαγνήτης.

Σύνεργα

49

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Τώρα ήρθε η ώρα των μεγάλων αποφάσεων, έγραφε ο Κλοφέν. Ο Ζταβάς κατάπιε με κόπο το σάλιο του. Σταμάτησε για λίγο το διάβασμα, για να μαζέψει όσες δυνάμεις του είχαν απομείνει, και μετά έκανε να συνεχίσει. Αδύνατο. Δεν μπορούσε να πάει παρακάτω. Μούδιασε ολόκληρος. Ήπιε κι άλλο νερό και πήρε βαθιές ανάσες. Τώρα πίστεψε πως ήταν έτοιμος. Ούτε! «Έλα, αγόρι μου», είπε δίνοντας κουράγιο στον εαυτό του, και σκέφτηκε πως δεν ήταν η πρώτη κακιά στιγμή που τον είχε βρει στη ζωή του. Την ίδια τη θέση του διευθυντή την είχε πάρει, εκτός των άλλων, με πολύ κόπο. Σα να περίμενε ετυμηγορία δικαστηρίου, διάβασε: Για δυο μήνες ο παράνομος δεσμός πρέπει να παγώσει. Να κοιταχτεί η υπόθεση εξαρχής. «Εξαρχής; Δηλαδή, καινούργια συμφωνία;» Ο Ζταβάς σήκωσε βιαστικά το ακουστικό του τηλεφώνου. Πίστεψε ότι αν ενεργούσε αμέσως, ο Κλοφέν θα καταπραϋνόταν. Σχημάτισε έναν αριθμό. Θα ενημέρωνε αμέσως το διευθυντή του «Δεσμού» για την απρόοπτη εξέλιξη. «θα καταλάβει, είναι άνθρωπος με κατανόηση, χρόνια στην αγορά. Δε φταίω εγώ αν η συμφωνία μας χαλάει!» Όμως πάλι βιαστικά κατέβασε το ακουστικό. Σκέφτηκε να μην κάνει βεβιασμένες ενέργειες. Ας τελείωνε πρώτα με την αναθεματισμένη επιστολή και ύστερα θα είχε την ευχέρεια να πράξει αναλόγως. Έτσι θ’ αποφευχθούν οι δυσάρεστες συνέπειες, έγραφε ο Κλοφέν. Ο Ζταβάς δεν πίστευε στα μάτια του. Αυτό ήταν όλο; Η καρδιά του πήγε στη θέση της. Ο Κλοφέν τον συγχωρούσε, αρκεί να διόρθωνε το λάθος του. Κι όλα καλά. Ο Ζταβάς έγειρε την πλάτη του στην πλάτη της δερμάτινης πολυθρόνας και κοίταξε ψηλά. «Δοξασμένο το όνομά Σου», είπε. Ο Κλοφέν ήταν διακριτικότατος, και η τιμωρία που του επέβαλε καθόλου σκληρή. Ουσιαστικά δεν υπήρχε τιμωρία. Το φαξ κατέληγε συμβιβαστικά: Άλλωστε, σε τέτοιες λεπτές υποθέσεις είναι καλό να κάνει διάλειμμα κανείς, ώστε να τις βλέπει με άλλο μάτι. Ακόμη, αν χρειάζεται, ν’ αναθεωρεί κάποιες από τις αποφάσεις του παρελθόντος. Ο Ζταβάς κούνησε το κεφάλι του μετανιωμένος και υποταγμένος. Τέλος καλό. Την είχε γλυτώσει φτηνά. Βέβαια, τώρα έπρεπε να επιστρέψει τα χρήματα στο «Δεσμό» και δεν τα είχε όλα. Σκέφτηκε ν’ ασχοληθεί κάποια άλλη στιγμή με αυτό. Προείχε η απάντηση στον Κλοφέν. Άρπαξε το ακουστικό και τηλεφώνησε στο υπουργείο. Η γραμματέας του Κλοφέν, με κάποια απογοήτευση στη φωνή, του είπε πως ο υπουργός έλειπε. Τότε ο Ζταβάς, αφού έμεινε για πολλή ώρα σιωπηλός, ξεκλείδωσε την πόρτα του γραφείου του, και κάλεσε την Αροκλόρ. Τον ενδιέφερε να

50

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

διατηρήσει τη ψυχραιμία του, να μην υποψιαστεί κανείς τίποτε. Τώρα κιόλας θ’ αποδείκνυε στον Κλοφέν ότι μετάνιωσε για τη συναλλαγή του με το «Δεσμό». Η Αροκλόρ προσπάθησε κι εκείνη να φανεί ψύχραιμη και μπήκε στο γραφείο λέγοντας ένα ξέπνοο «ορίστε» σαν πρωτοδιόριστη. Ο Ζταβάς δεν την κοίταξε ούτε άκουσε αυτό το «ορίστε». Μόνο της είπε σοβαρός και απροσπέλαστος: «Γράφε». Αφού τελείωσε την υπαγόρευση, η Αροκλόρ, ανακουφισμένη από αυτά που άκουσε, επανέλαβε στο Ζταβά όσα είχε γράψει, και έκλεισε το σημειωματάριό της. Πήρε την ερμηνευτική επιστολή από τα χέρια του Ζταβά, και πήγε στο γραφείο της. Χωρίς να τα χάσει, αφαίρεσε το φαξ του εραστή της, συνέρραψε το κανονικό φύλλο, το αρχειοθέτησε και έδωσε τις εντολές του Ζταβά να πληκτρολογηθούν. Είχε πάρει την απόφασή της: θα χώριζε για όσο διάστημα χρειαζόταν! Την επομένη το μεσημέρι μαζεύτηκαν κόσμος έξω από την εφορία. Διαμαρτύρονταν για την απόφαση του Ζταβά και απαιτούσαν να μάθουν το σκεπτικό με το οποίο πάρθηκε. Η απόφαση του Ζταβά ήταν η εξής: 1. Καμιά από τις υποθέσεις που εκκρεμούσαν δε θα έκλεινε νωρίτερα από δυο μήνες. 2. Οι παλαιές υποθέσεις που είχαν καταλήξει σε συμβιβασμό θα επανεξετάζονταν.

[1993]

Σύνεργα

51

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Οδός Βουταδών Στη δεκαετία του 1980 διαδόθηκε η φήμη, στο βωμό ενός προσποιητού ενδιαφέροντος γι’ αναβάθμιση, ότι ένα μεγάλο κομμάτι της συνοικίας του Κεραμεικού θ’ απαλλοτριωθεί. Η σκέψη μου πήγε κατευθείαν στη οδό Βουταδών, μια από τις άσχημες οδούς της πόλης, δείγμα περιθωρίου, ένας δρόμος που έκανε οχτάρια ανάμεσα στο μεροκάματο και την αρσενοκοιτία. Τι θ’ απογινόταν; Παλαιότερα κάποια σπίτια της Βουταδών είχαν αποτελέσει κατάλληλο σκηνικό για τις ελληνικές ταινίες, κρυσταλλώνοντας την αθλιότητα με δυνατούς προβολείς. Τώρα; Αν και στιγμιαία ένιωσα την ύπαρξη μιας υπερκόσμιας δύναμης, που ελέγχει τα γήινα τεκταινόμενα, η φήμη για την απαλλοτρίωση με βρήκε ιδιοσυγκρασιακά προετοιμασμένο. Κάποιος νοσηρός νους, ειδήμων στα μπουζουκομάγαζα, μας την είχε στημένη. Αλλά, γιατί όχι; Ούτως ή άλλως είχε ολοκληρωθεί η μακρόχρονη και αλαφιασμένη εσωτερική μετανάστευση, ήταν καιρός ν’ αρχίσει η απαλλοτρίωση των συνοικιών της Αθήνας και η επιστροφή μας στην ύπαιθρο. Νόστιμον ήμαρ! Ήμουν βέβαιος πως όσοι από εμάς θα κουβαλούσαμε την οδό Βουταδών, θα το κάναμε ο καθένας για διαφορετικούς λόγους, αλλά με την ίδια ένταση στις αναμνήσεις. Ο δρόμος, όπως όλη η γειτονιά, ήταν σημαδεμένος από το εργοστάσιο του Φωταερίου. Η μάντρα του τοίχιζε το ένα πλάι του δρόμου, από την Πειραιώς μέχρι τις γραμμές του τρένου, ενώ τα θεόρατα καζάνια, σε όσους δεν προκαλούσαν τρόμο, αποδείκνυαν πως κάτι δεν πήγε καλά με το φτιάξιμο της Αθήνας. Τώρα το εργοστάσιο του Φωταερίου είχε κλείσει, ο θόρυβος των μηχανών είχε σταματήσει, τα φουγάρα, σύγχρονες αναθηματικές στήλες, δεν έβγαζαν καπνό, τα χτίσματα είχαν γίνει μουσεία, τριγύρω φύτεψαν δεντράκια, αλλά η Βουταδών παρέμεινε το ίδιο δυσδιάκριτη. Το πρωί ακούγονταν θόρυβοι από τα συνεργεία και ήταν εύκολο να συμπεράνεις πως μόχθος στις μέρες μας είναι να επισκευάζεις ένα τρακαρισμένο Ι.Χ. Ψεύτικη ζωτικότητα που, έτσι όπως ο Κεραμεικός γέρασε, αμιλλάται το σαράκι. Μάστορες και παραπαίδια δεν έχτιζαν κανενός είδους γεφύρι, και όταν κάποτε επέλθει το τέλος της μεγάλης μας πόλης, με όσα μετρό ή ημίμετρο κι αν παρθούν, τα σφυριά και τα κατσαβίδια θα γίνουν ακόμη ένα μουσειακό έκθεμα για τουρίστες. Τα λιγοστά νοικοκυριά που υπήρχαν για να υποκρίνονται πως η περιοχή είναι κατοικήσιμη, απόρησαν πώς δεν κατάλαβαν τόσα χρόνια την υποβάθμιση. Η Βουταδών δεν ήταν γι’

52

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

αστεία κανένα πρωινό. Μονάχα σοβαρές φάτσες, βρισιές και βιασύνη. Οι αδέσποτοι σκύλοι αποτελούσαν την τοπική πανίδα και τα χορτάρια στα χωματένια πεζοδρόμια δόξαζαν την αττική χλωρίδα. Ωστόσο, το βράδυ το σκηνικό άλλαζε. Στο αλσύλλιο της Πειραιώς, εκεί όπου άλλοτε ήταν η Λαχαναγορά, περιφέρονταν ομοφυλόφιλοι και οι κάτοικοι έκλειναν τα μάτια τους μέχρι να ξαναβγεί ο ήλιος. Πού να φανταστώ τι γίνεται, όταν πήγαινα με τη μητέρα μου στην παιδική χαρά ή όταν περνούσα με τον πατέρα μου, έχοντας υλικά από κατεδάφιση, να πάμε στην Ερμού να τα πουλήσουμε ή όταν πηγαίναμε οικογενειακώς στην Πειραιώς για να πάρουμε το λεωφορείο για τον Πειραιά. Επιβαλλόταν να μεγαλώσω γρήγορα για να διαπιστώσω το τι ακριβώς γίνεται. Τη λάγνα και ιδιότυπη ζωή της νύχτας τη διέκοπταν προσωρινά ξυλοδαρμοί, κλοπές από αντικοινωνικούς όπως τους λένε, νέους κι οι αστυνομικοί σε ώρα υπηρεσίας. Αστάθμητοι παράγοντες, που ζητούσαν εκείνον που θα ψιθύριζε στα λερωμένα φυτά πως τίποτε δεν ανθίζει σε αυτό το άλσος. Μετά την απαλλοτρίωση, οι αναμνήσεις των εκατοντάδων διερχομένων θα έδιναν τη θέση τους στην εξιστόρηση. Σκορπισμένοι στην επαρχία με τα ορθάνοιχτα μάτια, θα συνέθεταν καινούργια παραμύθια για τζάκι ή χωρίς. Οι «Τούρκοι», όπως έλεγαν τους μουσουλμάνους, θα θυμούνταν τις ανοιχτές συγκεντρώσεις τους. Τα γλυκά βράδια παντρεύονταν στη Βουταδών χορεύοντας και τραγουδώντας με πολλή φασαρία και μολονότι αυτό ήταν ενοχλητικό για τους περίοικους, εκείνοι είχαν βρει την ευκαιρία να δώσουν το παρόν τους στα παράλια της αθηναϊκής κοινωνίας. Κανείς δε γνώριζε πού θα πάνε, αλλά ο οργανισμός τους είχε συνηθίσει στις μετακινήσεις, έτσι, όπου και να πήγαιναν, θα στόχευαν πάντα στον ίδιο ασαφή στόχο. Όταν ζήτησαν τη γνώμη μου, είπα ότι η καλύτερη εποχή γι’ απαλλοτρίωση είναι η άνοιξη, σα να φεύγαμε για να γιορτάσουμε το Πάσχα ή σα να πηγαίναμε να συναντήσουμε το Μάιο αυτοπροσώπως. Αν, μάλιστα, ζηλεύοντας την τύχη μας, μας ακολουθούσαν όλοι οι λεκανοπεδίτες και οι λεκανοπεδίτισσες, θα σχηματίζαμε καραβάνι και οδεύοντας νύχτα, όπως συνηθίζεται, θα παρασταίναμε την ηφαιστειακή λάβα, που επανέρχεται στον κρατήρα γιατί έκανε, λέει, λάθος. Τα χιλιάδες πολεμικά καζανάκια θα σιγούσαν τις ομοβροντίες τους, θα αποστομώνονταν όσοι υποστήριζαν πως δεν υπάρχει στις μέρες μας κινητικότητα στη μάζα και θα δικαιώνονταν οι περιβόητοι τεχνοκράτες: η μάζα δεν είναι αδρανής! Συνεκδοχικά, θα ολοκληρωνόταν το μέτωπο της ασφάλτου, και όσοι επιζούσαμε και

Σύνεργα

53

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

καταφέρναμε να φτάσουμε στον προορισμό μας, θ’ ασχολιόμασταν με την υγιεινή ζωή και τα προβλήματα της υπαίθρου.

[1993]

54

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Το αθόρυβο τραγούδι Μια ζωή τον είχε γι’ άντρα της. Ο δεύτερος που γνώρισε, αλλά ο μόνος που δέθηκε τόσο μαζί του. Αυτός ήταν που τη γοήτευσε την άβγαλτη Μάρθα, όταν είχε μπει στην τρίτη δεκαετία της, αυτός ήταν που ερωτεύτηκε. Ο Μάκης. Δεν της είχε υποσχεθεί κάτι το ιδιαίτερο, ότι θα την πάει στ’ αστέρια, ότι θα περάσουν ζωή χαρισάμενη, όχι. Μάλιστα, της είχε αφήσει την εκλογή να ρίξει, αν ήθελε, το παιδί, αφού ο γάμος κι η γέννα θα τους στοίχιζαν ένα σωρό χρήματα, αλλά η Μάρθα τον είχε αγαπήσει το Μάκη. Για την ακρίβεια, τον είχε λατρέψει. Υποστήριζε πως δεν είχε περιθώρια για πειραματισμούς. «Δεν τους έκανα τον καιρό που έπρεπε, τώρα θα τους κάνω;» συλλογιζόταν. Ο Λευτέρης, που πριν καιρό της είχε τάξει γάμο, είχε εξαφανιστεί, χωρίς ποτέ να της εξηγήσει το λόγο. Έτσι, αν και αρχικώς τον είχε αναζητήσει με την απογοήτευση της πρώτης αγάπης, αν και τον είχε κλάψει με το παράπονο της μοναξιάς, αφέθηκε στα θέλγητρα του Μάκη. Ο Μάκης, ένας μετρίου αναστήματος ηλεκτρολόγος από τη Λήμνο, αλλά ένας χειροδύναμος Μάκης, θα ήταν ο σύντροφός της, και θα ζούσαν μαζί, καρτερώντας να περάσουν τα χρόνια, να μεγαλώσει ο Βασίλης τους και να τους δείξει τι υπάρχει παρακάτω. Τριάντα δύο χρόνια υπήρξε ο μοναδικός άντρας της. Ο άνθρωπος που ό,τι κι αν της έκανε, του το συγχωρούσε. Δεν ήταν εύκολη η ζωή που πέρασε η Μάρθα. Ο Μάκης αποδείχθηκε αμετάπειστος να παίξει έναν, υποτυπώδη έστω, ρόλο στην οικογένειά του. Το μόνο που του άρεσε ήταν να παίζει ήταν χαρτιά. Όταν έμπλεκε μ’ αυτά, ξεχνούσε και οικογένεια και δουλειά. Η Μάρθα όμως, φαίνεται, δοκίμαζε την αντοχή της. Υπέμενε σιωπηλά όλες τις παραξενιές του Μάκη, κι έλεγε πως «θα έρθει ο καιρός που ο Βασίλης μου θα μεγαλώσει, θα πιάσει δουλειά και όλα θα φτιάξουν». Αλλά δεν έφτιαξαν. Ο Βασίλης μεγάλωσε, έπιασε δουλειά στα διυλιστήρια του Ασπροπύργου, αλλά στο μεταξύ ο Μάκης πέθανε, και η Μάρθα έμεινε ξεκρέμαστη. Άρχισε να ξεδιαλέγει αναμνήσεις και να περιμένει το Βασίλη να γυρίσει απ’ τη δουλειά. Η καινούργια συνήθειά της ήταν να παρακολουθεί σίριαλ. Μια συνήθεια που την απασχολούσε αρκετές ώρες κάθε μέρα. Ετοίμαζε το φαγητό και κατόπιν έτρεχε να καθίσει στο διθέσιο μπλε καναπέ του καθημερινού δωματίου, λες και την κυνηγούσαν. Πίστευε ότι δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να περιμένει το Βασίλη, αφού ούτε φίλες είχε ούτε κουτσομπολιά με

Σύνεργα

55

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

τις γειτόνισσες. Εξάλλου, η αναμονή στην τηλεόραση ήταν και αυτή αγωνιώδης. Η Μάρθα είχε πείρα στο να περιμένει. Από μικρή πάντα κάτι περίμενε. Αρχικώς περίμενε να μεγαλώσει, να πάψει να φοράει τα αποφόρια των αδελφών της, που την περνούσαν κάμποσα χρόνια. Ήταν το στερνοπαίδι μιας σειράς από δώδεκα παιδιά, τα περισσότερα κορίτσια, ορφανή από πατέρα στα δεκατρία της και έπρεπε οι μεγάλες να τη βολέψουν όπως όπως. Όταν μεγάλωσε, περίμενε να την πάρει κάποιος «ωραίος νέος με αισθήματα και λεφτά», όπως έλεγε, και να κάνουν πολλά παιδιά. «Θα τα έχω καλοντυμένα και θα τα σπουδάσω», συμπλήρωνε τις ώρες που οραματιζόταν. Βέβαια περιορίστηκε στο Βασίλη. Ήταν η εποχή που ο εμφύλιος τελείωσε και ταυτόχρονα απελευθέρωσε αρκετές αρσενικές δυνάμεις. Μόνο που δεν ήταν όλοι τους λεφτάδες. Ανάπηροι ίσως. Ο Μάκης, από τους σώους που επέστρεψαν, αντί να γυρίσει στο νησί του, εγκαταστάθηκε στο Αιγάλεω, κοντά στο πατρικό της Μάρθας, να της κάνει τα γλυκά μάτια. Και είπε με τη βαριά φωνή του πως αρκετά με τα σκοτάδια του βουνού, τώρα θ’ ανοίξουμε παρτίδες με το φως. Φως οικιακό. Ρεύμα για όλες τις συσκευές, που έκαναν την εμφάνισή τους η μια πίσω από την άλλη για μια σύγχρονη κατοικία. Ρεύμα το προοδευτικό. Ένα εισαγόμενο είδος, που άνθισε στη χώρα μας ίσως με κάποια καθυστέρηση, και που κατέληξε να είναι το μοναδικό φρέσκο πράγμα που διαπερνά τη σπιτική μας θαλπωρή. Μια θαλπωρή που η Μάρθα ήξερε ότι δεν υπάρχει, αφού το βίωνε καθημερινά, έτσι δεν περίμενε να φύγει ο αιώνας για να διαπιστώσει «τι καλά που ήμαστε παλιά» και «πώς έχει καταντήσει σήμερα ο κόσμος!» Όλα τα χρόνια ο δικός της κόσμος βρισκόταν μακριά είτε από τα ειρηνόφιλα κινήματα είτε από τις πτήσεις στο διάστημα, η Μάρθα ήταν θεατής μιας κοινωνίας στην οποία τα θαυμαστά επιτεύγματα της επιστήμης λειτουργούσαν ως φενάκη για να ξεχάσει τα όσα μαζεμένα της είχαν συμβεί και συν τοις άλλοις της είχαν κοινοποιηθεί. Μιας κοινωνίας που το Αύριο γινόταν ολοένα και πιο επιτακτικό. Στο Αύριο πρόσβλεπε και η Μάρθα, μέχρι που είπε «μα αυτό δεν είναι το Αύριο, αυτό το ξέρω, αυτό έχει κάτι από το Χθες!» Τότε σταμάτησε να σιγοτραγουδά, γιατί μέχρι τότε το τραγούδι ήταν για τη Μάρθα απαραίτητη υποσημείωση. Μαγείρευε και τραγουδούσε, έριχνε τα ρούχα στη σκάφη και μουρμούριζε μελωδίες. Τα περισσότερα τραγούδια που έλεγε αναφέρονταν σε καημούς και βάσανα, λίγα ήταν τα εύθυμα. Κι απ’ αυτά, κάποια οι στίχοι τους τα διέψευδαν. Φτώχεια και ξενιτιά για το παράπονο της Μάρθας, της αδύναμης γυναίκας που, μετά τη «Μικρή, πικρή μου αγάπη»,

56

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

έψαχνε στο ραδιόφωνο θλιβερούς σκοπούς. Ο Μάκης έλειπε στη δουλειά ή στο καφενείο και ο Βασίλης δεν είχε σχολάσει από το σχολείο, να έρθει πεινασμένος με την παραπλανητική «Ζωή του παιδιού» στο χέρι. Κάθε τόσο θυμόταν τη γνώμη μιας εξαδέλφης της. Όταν την άκουγε μικρή να τραγουδά, τη συμβούλευε να γίνει τραγουδίστρια. Ήταν μια γνώμη που έκανε τη Μάρθα να δηλώνει σκεφτική ότι «αν ξαναγεννιόμουν, θα γινόμουν τραγουδίστρια!» και άφηνε με το στόμα ανοιχτό όσους την άκουγαν. «Άλλες εποχές όμως τότε», συνέχιζε για να δικαιολογηθεί. «Μήπως είναι το μόνο που δεν έχω κάνει στη ζωή μου;» αναρωτιόταν, χωρίς να πολυλογεί στην απάντησή της. Η αιτία; Ο Μάκης βέβαια, ο μεγάλος της καημός. Σπάνια τον ξεστόμιζε, αλλά τον έδειχνε στο φέρσιμό της. Κι όταν ο Μάκης πέθανε, δεν μπορούσε να πει με σιγουριά ποια από τις δυο περιόδους της ζωής της ήταν η καλύτερη. Ώρες ώρες τον αποζητούσε. Άλλοτε ερμήνευε το θάνατό του ως ένα χωρισμό, τέτοιον που, όταν ο Βασίλης ήταν μικρός, είχε αποτραπεί στο παρά πέντε. Το τέταρτο καλοκαίρι μετά το θάνατο του Μάκη, η Μάρθα με το Βασίλη πήγαν στη Λήμνο. Οι συγγενείς που είχαν εκεί, σόι του Μάκη, τους είχαν προσκαλέσει με επανειλημμένες προσκλήσεις και η Μάρθα, που όλο το σκεφτόταν και το ανέβαλλε, το πήρε απόφαση να πάνε για δεκαπέντε μέρες τον Αύγουστο. Μια ξαφνική νοσταλγία την έπιασε γι’ αυτό το πανέμορφο νησί και το αντίκρισε ανυπόμονη. Ο αέρας του θρακικού πελάγους ξετύλιξε με κινηματογραφικούς ρυθμούς χρώματα και κινήσεις, ενώ καταχωνιασμένες γεύσεις και οσμές ενεργοποιήθηκαν κάνοντάς τη να επιστρέφει στις δυο προηγούμενες επισκέψεις της στο ακριτικό νησί, τότε που είχε και το Μάκη πλάι της. Όχι πως είχε περάσει ωραία τότε. Ο Μάκης παρέμενε με το ζόρι. Κάθε μέρα ήθελε να φύγει, μετανιωμένος που την έπαθε και την ξανάπαθε. Ωστόσο, εκείνη φρόντιζε ν’ απολαμβάνει όσο της επιτρεπόταν καλύτερα τις διακοπές της. Ο Μάκης ήταν πάντα ο ίδιος. «Σάμπως, δεν τον ξέρω;» έλεγε. Ο Βασίλης και τις δυο φορές ήταν μικρός, έτσι τώρα δεν το θυμόταν το νησί. Γι’ αυτό, ανέλαβε η Τασία, η τριτεξαδέλφη του, να τον ξεναγήσει και τον οδήγησε στο Μούδρο, στον Πουρνιά, σε κόλπους και κολπίσκους, παντού. Η Τασία, δεκαέξι χρονών κορίτσι, το εκθείασε το νησί και εξιστόρησε στο Βασίλη με τη χαρά της οικοδέσποινας διάφορες ιστορίες, μισοξεχασμένες οι περισσότερες, από αυτή των Λημνιάδων και της Λήμνιας γης ως τη ναυμαχία με τον Κουντουριώτη. Του ανέφερε τα προβλήματα του νησιού, λες και απευθυνόταν σε περιοδεύοντα βουλευτή, του εκμυστηρεύτηκε ότι νιώθει σαν εξόριστη και του μίλησε για τα όνειρά της που τα τοποθετούσε σε κάποιο δήμο

Σύνεργα

57

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

της Θεσσαλονίκης. Τον πήγε της Εκατό Κεφαλές, στο μεσαιωνικό κάστρο με τα ελάφια, του έδειξε τα κεραμικά του μουσείου και ένα πρωί τον πέρασε στον Άι Στράτη. Μέσα σε λίγες ημέρες ο Βασίλης γνώρισε τις ομορφιές της φύσης, αλλά γεύτηκε και την ασχήμια που επιβλήθηκε μεταπολεμικά, όπως κι αλλού, στο μικρό Άι Στράτη. Τώρα βέβαια δεν ήταν τόπος εξορίας, μα ούτε τόπος για περιηγητές. Η μοναξιά των ντόπιων ήταν ολοφάνερη. Όπως και στη Λήμνο. Σήμερα ένας έρημος Ήφαιστος με το χαρακτηριστικό βάδισμά του πηγαινοέρχεται στο νησί αντιμετωπίζοντας τη στάση ενός λαού που στριμώχτηκε στο μολυσμένο λεκανοπέδιο. Εχθροί και φίλοι ξέχασαν τις ακριτικές περιοχές, ίσως επειδή η σύγχρονη μορφή εξορίας επιβάλλεται από τη μάζα. Τώρα πια κανείς δεν μπορεί να πει πού ακριβώς χτυπάει η καρδιά της Ρωμιοσύνης, αλλά αυτό μάλλον απασχολεί αποκλειστικά και μόνο τους γείτονές μας. Το πρόγραμμα της Μάρθας ήταν διαφορετικό από του Βασίλη. Ακολουθούσε τα χνάρια της Μαριορής, της μάνας της Τασίας, που την έβγαζαν σε μια ήσυχη ακρογιαλιά για ένα γρήγορο μπάνιο. «Ο ήλιος κάνει κακό», της έλεγε κάθε μέρα η Μαριορή, και την έπαιρνε άρον άρον από την παραλία για το σπίτι. Άλλωστε εκεί μπορούσε να την περιποιηθεί καλύτερα και να της θυμίζει ότι τα χρόνια πέρασαν και πως τώρα «ό,τι θέλει ο Θεός!» «Να δώσει να παντρευτεί η Τασία μου, να δω εγγόνι και ύστερα να κλείσω τα μάτια μου», είπε μια μέρα η Μαριορή, που δε γνώριζε τα σχέδια της κόρης της. Η Μάρθα συμφώνησε πως αυτό επιζητά κι εκείνη. Το είπε και σκέφτηκε με παράπονο την οκνηρία του Στέλιου, του άντρα της Μαριορής, που ηλιοκαμένος και ρυτιδιασμένος έμπαινε κι έβγαινε στο σπίτι σαν απόμαχος γίγαντας. Οι διακοπές κύλησαν δίχως άσχημες εκπλήξεις. Όμως η Μάρθα, εξαιτίας των αναμνήσεων που εμφανίστηκαν μαζεμένες, αντί να τις ευχαριστηθεί, ώρες ώρες μελαγχολούσε. Τις νύχτες που όλοι κοιμόνταν, καθόταν στην αυλή και κοιτούσε στη θάλασσα. «Αν ήταν ο Μάκης εδώ σίγουρα θα ροχάλιζε στο ράντσο!» σκέφτηκε και χαμογέλασε πικραμένη. Μια νύχτα ο Βασίλης, χωρίς εκείνη να τον καταλάβει, την είδε να δακρύζει εντελώς λες αναπάντεχα. Η Μάρθα θυμόταν τα χρόνια που πέρασαν και μετρούσε τις ώρες που ονομάτιζε ατυχίες. Η ζωή της έμοιαζε με νοερό τραγούδι σε ζεϊμπέκικο σκοπό και εκείνη δεν έκανε άλλο παρά να παρακολουθεί τα λογής φάλτσα. Κάποτε ονειρεύτηκε ένα διαφορετικό μέλλον, όμως τώρα επιχείρησε να διασκευάσει το παρελθόν με μερικά

58

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

δυνητικά αν και να φανταστεί πως κάπως αλλιώς είχε εξελιχτεί η ζωή της. Είχε ζήσει, λέει, χωρίς το Μάκη μια ζωή γεμάτη ταξίδια γνωρίζοντας τόπους και ήθη ανθρώπων και τώρα μεγάλωνε τα εγγόνια της σε ένα λευκό σπίτι μέσα στο πράσινο. Το ξανασκέφτηκε. Δεν της άρεσε. Έπρεπε να φανταστεί κάτι που να χωράει και το Μάκη. Με αυτόν είχε ζήσει ευτυχισμένα, αυτός ήταν ο πράος και τρυφερός σύζυγός της, με αυτόν είχε κάνει πολλά παιδιά. Ο Μάκης ήταν που είχε χτίσει ένα κομψό εξοχικό στη Λήμνο κι έρχονταν τα καλοκαίρια, ο Μάκης ήταν που τη συνόδευε στο θέατρο και στις γιορτές των συγγενών τους. Με το Μάκη ήταν που πήγαινε στον Επιτάφιο και άναβαν το κεράκι τους με τη φλόγα της ψυχής τους. Δεν ήταν ξεχωριστές οι φαντασιώσεις της Μάρθας, όπως δεν είχαν υπάρξει ξεχωριστά τα όνειρά της. Ήταν τόσο απλοϊκά που ο Βασίλης, καθώς την είδε να δακρύζει, ένιωσε για πρώτη φορά πως μόνο όταν τέτοιες επιθυμίες δεν πραγματοποιούνται μένει η εντύπωση πως πήγε χαμένη μια ζωή. Και έμεινε εκστατικός.

[1993]

Σύνεργα

59

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ζάντα αλουμινίου το φεγγάρι I Τα κυριακάτικα μεσημέρια η Κατερίνα, η μητέρα μου, με έπαιρνε και πηγαίναμε στο σπίτι του αδελφού της, του Φάνη, ώστε ο Μίνως, ο πατέρας μου, ν’ ακούσει στο ραδιόφωνο το ποδόσφαιρο με την ησυχία του. Ο Μίνως ήταν παθιασμένος με τη μπάλα. Τις Κυριακές έβαζε στο κομοδίνο το ραδιόφωνο, ξάπλωνε και πρόσταζε ησυχία. Το σπίτι του Φάνη ήταν μακριά από το δικό μας. Για να φτάσουμε αλλάζαμε δυο λεωφορεία. Συνήθως καθόμουν μαρμαρωμένος πλάι στην Κατερίνα, τη χάζευα που έστριβε τα εισιτήρια και τα περνούσε στη βέρα της, ή κοιτούσα έξω, ακίνητος, μέχρι να μπει κάποιος που ήθελε να καθίσει. Τότε, η Κατερίνα με έβαζε στα γόνατά της. Όποτε έβρισκα ευκαιρία καθόμουν κοντά στον οδηγό, σε απόσταση από την Κατερίνα, και τον παρατηρούσα καθώς άλλαζε τις ταχύτητες. Έτσι, επιπλέον, γλίτωνα το ατέλειωτο σταυροκόπημα, αφού στη διαδρομή περνούσαμε καμιά δεκαριά εκκλησίες και ήταν απαραίτητο κάτω από το άγρυπνο μάτι της Κατερίνας να σταυροκοπηθώ. Παιδί προσχολικής ηλικίας ακόμη, από τις απολαύσεις μου στο σπίτι του Φάνη ήταν να χώνομαι κάτω από το καρυδένιο τραπέζι, κληρονομιά της γιαγιάς. Ο μικρός χώρος που είχα στην κυριαρχία μου με ερέθιζε, ανάλογα με τη διάθεσή μου γινόταν σπίτι, αυτοκίνητο ή διαστημόπλοιο. Με τα χρόνια, το σπίτι του Φάνη πήρε τη διάσταση ενός παραδείσιου τόπου. Η ισχυρή προσωπικότητα του Φάνη έπαιζε καθοριστικό ρόλο και στη συμπεριφορά της Κατερίνας. Στο σπίτι του ηρεμούσε, μισοξάπλωνε στο ανάκλιντρο και χαλάρωνε. Πολλές φορές έδειχνε πως ούτε καν μας άκουγε. Όταν χαλούσα την ευταξία του διαμερίσματος, ένιωθε αμήχανη, όμως δε μου αγρίευε όπως στο σπίτι, έπαιρνε καλοσυνάτο ύφος και με νουθετούσε. Άλλοτε έπιανε με το Φάνη πολύωρες συζητήσεις. Δεν ήταν λίγες οι φορές που, καθώς έπαιζα, τους άκουσα να σκαλίζουν αναμνήσεις και να εξομολογούνται οικογενειακά μυστικά. Ένας άγνωστος κόσμος περνούσε από τ’ αφτιά μου, τις κορυφαίες στιγμές του οποίου τις εικονογραφούσα με τη φαντασία μου, κρυμμένος πίσω από ένα σωρό παιχνίδια. Τα δύο αδέλφια έκαναν το λογαριασμό για τα χαμένα όνειρα της γενιάς τους. Σε μια τέτοια συζήτηση, η Κατερίνα θεώρησε υποχρέωσή της ν’ απολογηθεί για τα απραγματοποίητα οράματα του σοσιαλισμού. Τότε, ο Φάνης είπε σοβαρά ότι παρήλθε ο καιρός των σοσιαλιστών και η Κατερίνα, που

60

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

πάντα δένεται με ό,τι αγαπάει, αρνούμενη να το παραδεχτεί, ξεστόμισε όσα δεν τόλμησε ποτέ να ξεστομίσει μπροστά στο Μίνωα που το στενό μυαλό του περιόριζε αισθητά τη σκέψη του. Μέσα της έκαιγε ακόμη η φλόγα ν’ αλλάξει τον κόσμο, όμως ο Φάνης είχε κουραστεί, της είπε πως τόσα χρόνια κάποιοι σοσιαλιστές είχαν τη γροθιά σφιγμένη μέχρι που κόντεψαν να πάθουν αγκύλωση, αλλά στα στερνά τους πέρασαν στη λογική του δούναι και λαβείν και κάθισαν υπάκουα να παρακολουθήσουν τη Δευτέρα Παρουσία μέσω Διαδικτύου. Η Κατερίνα ήξερε καλά να μου μεταδίδει την ατμόσφαιρα της ηττοπάθειας, και ίσως αυτό εξηγεί γιατί κότσαρα στα στρατιωτάκια μου μια τρύπια σημαία και τα έβαζα να παίξουν την οπισθοχώρηση. Η Κατερίνα επιχειρούσε να με πείσει πως αυτό που κάνω θα με οδηγήσει σε αδιέξοδα, όμως τα λεγόμενά της ήταν αδύναμα μπροστά στις πράξεις της, πράξεις απελπισίας. Ώρες ώρες, έτσι όπως φερόταν, νόμιζες πως ο κόσμος βρίσκεται σε οριακό μεταίχμιο, έτοιμος από στιγμή σε στιγμή να γκρεμιστεί στο μηδέν, κι εκείνη, με πόνο στη μορφή και λιγοψυχιά στο βλέμμα, εκλιπαρούσε βουβά μιαν απροσδιόριστη υπερβατική δύναμη για τη σωτηρία του. Και σα να πετύχαινε να τον σώσει. Στο χείλος του γκρεμού η πραγματικότητα διέφευγε με αερόστατο! Η διακριτικότητα και η ευγένεια του Φάνη δεν ήταν προσποιητές, αναδύονταν αβίαστα από την άρθρωση του λόγου του και τη στάση του σώματός του. Όταν καταλάβαινε πως τα λόγια του δε θα πιάσουν τόπο, προτιμούσε τη σιωπή, οι σιωπές του έλεγαν περισσότερα από την ακατάσχετη φλυαρία του Μίνωα. Υποψιάζομαι πως η σοβαρότητα του Φάνη, όταν του ζητάνε τη γνώμη του γι’ αυτονόητα θέματα, είναι ψεύτικη, θεατρική, επίτηδες παίρνει περισπούδαστο ύφος, από μέσα του θα πρέπει να ξεκαρδίζεται στα γέλια. Ο Φάνης πιστεύει ότι λέει πράγματα πασίγνωστα, που δε χρειάζονται επανάληψη. Βαριέται να τα επαναλάβει. Όταν κάποτε πήγε στο σπίτι του μια δυστυχισμένη μάνα για να ζητήσει τη γνώμη του, ο γιος της είχε διαρρήξει το ναό της ενορίας, ο Φάνης την απέπεμψε λέγοντάς της ότι το μοναδικό σφάλμα του γιου της ήταν ότι δε φοράει ράσα, επομένως, δεν μπορεί να νομιμοποιήσει την πράξη του. Η φτωχή γυναίκα έφυγε μετανιωμένη που διάλεξε το Φάνη για συμβουλάτορα, η φτώχεια τής πήγαινε γάντι. Μιαν άλλη φορά τον επισκέφτηκε ένας γέρος που η γυναίκα του, κατά πολύ νεότερή του, τα είχε φτιάξει με το νεαρό κρεοπώλη. Ο δυστυχισμένος γέρος κόντευε να τρελαθεί, δεν ήξερε πώς ν’ αντιδράσει. Ο Φάνης τον συμβούλεψε να γίνει χορτοφάγος, να βγάλει από το διαιτολόγιό του ολωσδιόλου το κρέας, έτσι, η άταχτη και νεαρή σύζυγός του θα έπαυε να πηγαίνει στο νεαρό κρεοπώλη, ο μανάβης

Σύνεργα

61

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ήταν άσχημος και ηλικιωμένος. «Λες, Φάνη μου, έτσι να τον ξεχάσει;» ρώτησε ο γέρος με τρεμουλιάρικη φωνή. «Πιθανώς», απάντησε ο Φάνης και συμπλήρωσε: «Πάντως, το σίγουρο είναι ότι θα ρίξεις τη χοληστερίνη σου».

II Εκείνο το καλοκαίρι ο Φάνης πρότεινε να με πάρει μαζί του στη Λήμνο, επειδή δεν είχα κάνει ποτέ διακοπές. Ο Μίνως στην αρχή δε με άφηνε, τον αντιπαθούσε το Φάνη, πίστευε πως είναι ξένοιαστος κι ευτυχισμένος. Η Κατερίνα αντέδρασε, είπε πνιγμένη από δίκιο ότι κλείνω τα έντεκα και είναι ευκαιρία να μάθω να κυκλοφορώ και χωρίς τους γονείς μου. Ο Μίνως υποχώρησε, αλλά νομίζω έδωσε τη συγκατάθεσή του γιατί με την απουσία μου θα παρακολουθούσε το παγκόσμιο κύπελλο ποδοσφαίρου ανενόχλητος. Έτσι, με προετοιμασίες που δε μάκρυναν από τα απαραίτητα, αλλά με παραπανίσια την προσμονή μου, ένα πρωί αποχαιρέτησα για πρώτη φορά το Μίνωα και την Κατερίνα. Στο λιμάνι πήγαμε με το τρένο. Χαιρόμουν που έφευγα, αλλά ταυτόχρονα λυπόμουν που άφηνα την Κατερίνα μόνη με το Μίνωα να τη μειώνει και να τη διατάζει. Θεωρούσα, χωρίς λόγο, ότι η παρουσία μου τον συγκρατούσε. Τη διαδρομή τη ρούφηξα με το μάτι του πρωτάρη. Αργότερα, στην εφηβεία μου, το τρένο θα δημιουργούσε ιδανικό σκηνικό για τις φαντασιώσεις μου, αφού οι περισσότερες από αυτές γίνονταν μέσα σε ένα βαγόνι και πάντα ήταν νύχτα: Έκανα καινούριες γνωριμίες, ερχόμενος σε επαφή με απίθανους ανθρώπους, και αστειευόμουν με ευχάριστους αγνώστους, μάλιστα πότε πότε γελούσαμε δυνατά, τόσο δυνατά, που από τ’ άλλα βαγόνια έρχονταν αγανακτισμένοι και νυσταγμένοι επιβάτες και απειλούσαν πως θα παραπονεθούν στον ελεγκτή. Στη διαδρομή για το λιμάνι ρουφούσα τις νέες εικόνες αχόρταγα. Κάποια στιγμή, καθώς περνούσαμε αγρούς, ρώτησα το Φάνη ποια πόλη διασχίζουμε και πού έχουν πάει τα σπίτια της. Σα γνήσιο παιδί της πόλης, είχα μάθει ότι η μία γειτονιά συνορεύει με την άλλη, ο ένας δήμος αγγίζει τον άλλον, και νόμιζα πως το ίδιο συμβαίνει σε όλο τον πλανήτη, πως δηλαδή είναι στρωμένος με ατέλειωτες γειτονιές. Όμορφο το θυμάμαι εκείνο το ταξίδι. Και οι εικόνες που παρουσιάζονταν μπροστά μου όμορφες ήταν κι αυτές. Η θορυβώδης κίνηση στο λιμάνι, οι επιβάτες στο πλοίο, όλα περνούσαν μπροστά από τα μάτια μου, όπως μια κινηματογραφική ταινία, οι άνθρωποι ήταν βαλμένοι στο σκηνικό αποκλειστικά για να ερμηνεύσουν το μεγάλο ή μικρό ρόλο τους. Τους παρατηρούσα χωρίς να διακρίνω ή να ερμηνεύω τις πράξεις τους,

62

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

περιοριζόμουν στη σκέψη ότι εμφανίζονταν από ανάγκη, δηλαδή για να μην είναι ένα κάθισμα αδειανό ή για να ξεχαστεί μια πόρτα ανοιχτή. Στο νησί μείναμε σε ένα δίπατο σπίτι. Κάτω εμείς και πάνω η οικογένεια του νοικοκύρη. Αμέσως έπιασα φιλία με την κόρη του, την Ευφημία, ένα χρόνο μεγαλύτερή μου. Η οικογένεια της Ευφημίας διέφερε πολύ από τη δική μου. Εμείς δεν κουτσομπολεύαμε καθόλου τους συγγενείς ή τους γείτονές μας, κάτι που όμως χαλάρωνε την επικοινωνία μας, και μονάχα αν είχε συμβεί κάτι συνταραχτικό το σχολιάζαμε, όμως οι γονείς της Ευφημίας και ιδίως η μητέρα της, η Καλλιόπη, μιλούσε ασταμάτητα. Από το μεσημέρι κιόλας της πρώτης μέρας, που μας έκαναν το τραπέζι, μάθαμε κάθε ιστορία του νησιού. Η Καλλιόπη το λιγότερο έτρωγε και το περισσότερο μιλούσε. Οι υπόλοιποι άκουγαν προσεκτικά, η περιέργειά τους συναγωνιζόταν την πείνα τους. Κάθε τόσο, ο άντρας της κι ο αδελφός της, που έμενε μαζί τους, διέκοπταν την αφήγησή της με ερωτήσεις, ζητούσαν επεξηγηματικά σχόλια, ώσπου η Καλλιόπη έβγαλε ό,τι είχε μάθει όλη μέρα, μπούχτισε, σιχάθηκε το τι κάνει ο ένας κι ο άλλος και μάζεψε τα πιάτα, γιατί είδε πως είχαμε αποφάει. Τότε ο Φάνης είπε ότι ο καλύτερος τρόπος να χωνέψει κανείς είναι ένας καλός περίπατος. «Τέτοια ώρα, καλέ, κύριε Φάνη; Δε θα πιούμε καφέ;» είπε η Καλλιόπη. «Θα πάω κι εγώ», πετάχτηκε η Ευφημία. «Εσύ να καθίσεις εδώ που κάθεσαι», είπε η μητέρα της άγρια. «Μην εξάπτεσθε», έκανε ο Φάνης γαλήνια, και σηκώθηκε. «Άλλωστε, δε θ’ αργήσουμε, θα κάνουμε μια μικρή βόλτα ο ανιψιός μου κι εγώ κι έπειτα κατευθείαν για το μεσημβρινό ύπνο. Ευχαριστώ για το γεύμα», συμπλήρωσε. Ο Φάνης με κοίταξε με νόημα. «Πηγαίνουμε;» μου είπε. «Ευχαριστώ για το γεύμα», είπα κι εγώ, και βγήκαμε. Στις διακοπές κάναμε συχνά μεγάλους περιπάτους, αφού ο ποδαρόδρομος ήταν για το Φάνη διασκέδαση, διασχίζαμε το χωριό, ανεβαίναμε το λόφο, αλλά βέβαια μέναμε πολλές ώρες και στη θάλασσα, εκεί έμαθα καλό κολύμπι, μάλιστα ξεπέρασα κάποιες φοβίες που είχα από τότε που με πέταξε στο νερό, σε μια εκδρομή στο Λουτράκι, μια γειτόνισσα, υποστηρίζοντας ότι με το σοκ θα γινόμουν δεινός κολυμβητής. Ο Φάνης κολυμπούσε μακρύτερα, με άφηνε στην παρέα των παιδιών, αν και κάθε φορά που τον κοίταζα έστρεφε αλλού το κεφάλι, τάχα πως δε με παρακολουθεί. Είχα βρει καλή παρέα, σα να τα ήξερα αυτά τα παιδιά από τα πριν, και ταίριαξα αμέσως. Κάποιο βράδυ, που η παράδοση το θέλει με πανσέληνο, μαζευτήκαμε στην παραλία και πιάσαμε να τραγουδάμε όσα τραγούδια ξέραμε, μόλο που οι πικραμένοι στίχοι των περισσότερων τραγουδιών ήταν ξένοι για τ’ αφτιά μας.

Σύνεργα

63

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Στη Λήμνο πέρασα αξέχαστα, ωστόσο, με την ψεύτικη δικαιολογία του Φάνη ότι οι γονείς μου ανησυχούν, οι διακοπές συντόμευσαν. Η πραγματική αιτία στάθηκαν τα παιχνίδια μου με την Ευφημία! Η Ευφημία ήταν λίγο πιο ψηλή από μένα, τώρα θα έχει γίνει γυναικάρα, ήταν και στρουμπουλή, δηλαδή, τι στρουμπουλή, δύο μπούτια δικά μου ήταν ένα δικό της. Έλεγαν ότι είχε πρόωρη ανάπτυξη. Κάθε φορά που παίζαμε αμπάριζα, μας παρότρυνε να σταματήσουμε και να παίξουμε κρυφτό. Της υποσχόμουν ότι κάποια στιγμή θα γίνει κι αυτό, όλα έχουν την ώρα τους. Στο κρυφτό με άρπαζε και κρυβόμαστε μαζί. Μια φορά απόρησα με τη βιαιότητά της, ήταν ξαναμμένη, νευρική, αλλιώτικη, αλλά αδυνατούσα να εξηγήσω τις προθέσεις της. Ο ρυθμός στις κινήσεις της ήταν ταχύς. Στην κρυψώνα μού ζήτησε να παίξουμε το ανδρόγυνο. Δέχτηκα, με κείνη τη διάθεση που έχω ανέκαθεν και που συνοψίζεται στη φράση: «Θεέ μου, τι θ’ αντιμετωπίσω πάλι;» Η Ευφημία στην αρχή με έβαλε να τη φιλήσω στο στόμα, μετά να της χαϊδέψω τα μαυρισμένα, χοντρά, μπούτια της, που το θαλασσί σορτς με τους λεμονανθούς τα έσφιγγε και τα διόγκωνε περισσότερο, και τέλος να της κατεβάσω το σορτς και να χαϊδέψω τις κρυφές περιοχές του κορμιού της. Το έκανα σαν πειθήνιο όργανο. Η Ευφημία είχε κλείσει τα μάτια και το απολάμβανε. Από τη μεριά μου, ένιωθα την αρχική έκπληξή μου να υποχωρεί ασυζητητί. Χάιδευα την Ευφημία νιώθοντας το σκληρό δέρμα της να πηγαινοέρχεται άγαρμπα, ενώ η μυρωδιά του κορμιού της χυνόταν στην κρυψώνα και συγκρατιόταν με κόπο μην ξεμυτίσει στο δρόμο. Το σκηνικό επαναλήφθηκε αρκετά βράδια, όμως η σχέση μας διεκόπη βίαια. Ένα απόγευμα μας τσάκωσαν στο μπάνιο, λίγα μέτρα μακριά από το υπόλοιπο σπίτι, ενώ παίζαμε το γιατρό. Η Καλλιόπη κεραυνοβολήθηκε. Έριξε το φταίξιμο στην κόρη της, σα μεγαλύτερη που ήταν. Εγώ έγινα κατακόκκινος. Η Ευφημία ατάραχη, έβγαλε μια τσίχλα και άρχισε να τη μασουλάει. Με την ψυχή στο στόμα έτρεξα στο Φάνη. Η Ευφημία είχε συνέπειες, την κλείδωσαν στο δωμάτιό της μέχρι το επόμενο βράδυ. Ο Φάνης προσπάθησε να μειωθεί η ποινή, αλλά η Καλλιόπη του είπε απότομα, και με κάποια κακία, ότι ακολουθεί τη δική της τακτική στην ανατροφή της κόρης της, τακτική προαιώνια, και ήταν σίγουρη πως έτσι θα τη μεγάλωνε καθωσπρέπει, δείχνοντας σοβαρά ενοχλημένη από τη στάση του Φάνη, που εμένα δε με κλείδωσε στο σπίτι. «Σ’ έδειραν;» ρώτησα την Ευφημία καθώς την αποχαιρετούσα. «Γιατί να με δείρουν;» «Γι’ αυτά...» «Α! δε θυμάμαι. Με δέρνουν τόσο συχνά που δε συγκρατώ την αιτία!»

64

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Οι πρώτες μου διακοπές με πήγαν κατευθείαν στην εφηβεία. Η ανάμνηση της παιδιάστικης εμπειρίας δεν κρύβει ούτε απογοήτευση, ούτε πίκρα, τη θυμάμαι πάντα με την ίδια γλυκύτητα. Ήμαστε δύο παιδιά που ξεκινούσαν την εξερεύνηση της ζωής και αυτή η εξερεύνηση ήταν που μας χώρισε. Κρυφά από τους μεγάλους, ανταλλάξαμε τα πρώτα φλογερά γράμματά μας και δώσαμε τους πρώτους όρκους αγάπης. Όμως, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, ο καθένας τραβούσε το δρόμο του. Η θλίψη του χωρισμού μου με την Ευφημία εξαφανίστηκε γρήγορα, αλλά οι εμπειρίες με είχαν προετοιμάσει για κάθε ενδεχόμενο. Ο Φάνης είχε πάρει το δικό του αναμνηστικό από τη Λήμνο: ήταν μια φωτοτυπία του δελτίου απογραφής πληθυσμού του 1991 που αφορούσε το νησί. Πήρε τη φωτοτυπία μαζί του λες και μετέφερε κάποιο θησαυρό, και κάθε φορά που τον θυμόταν, το πρόσωπό του έλαμπε. Στο πλοίο μού διάβασε λέξη προς λέξη το δελτίο απογραφής, με τη γνωστή μαγευτική απαγγελία του: «Σύμφωνα με το δελτίο», είπε ο Φάνης, «η Λήμνος αποτελεί την ομώνυμη επαρχία του νομού Λέσβου, και το 1991 ένα είχε δεκαεπτά χιλιάδες εννιακόσιους τριάντα έναν κατοίκους, οργανωμένους σε ένα δήμο και τριάντα δύο κοινότητες: Το δήμο Μυριναίων, πρωτεύουσα του νησιού, με τέσσερις χιλιάδες τριακοσίους σαράντα δύο κατοίκους και τις κοινότητες: Αγίου Δημητρίου, κάτοικοι εξακόσιοι τριάντα οκτώ, Αγίου Ευστρατίου, το νησάκι, κάτοικοι διακόσιοι ογδόντα έξι, Αγκαρυώνων, κάτοικοι εκατόν πενήντα τρεις, Ατσικής με δύο οικισμούς, την Ατσική, χίλιοι κάτοικοι και το Προπούλιον, κάτοικοι εβδομήντα τέσσερις, Βάρους με δύο οικισμούς, το Βάρος, κάτοικοι διακόσιοι έντεκα και τον Αερολιμένα, κάτοικοι διακόσιοι είκοσι οκτώ, Δάφνης, κάτοικοι εκατόν ενενήντα, Θάνους, κάτοικοι τετρακόσιοι εβδομήντα δύο, Καλλιθέας, κάτοικοι διακόσιοι έντεκα, Καλλιόπης, κάτοικοι τριακόσιοι πενήντα εννέα, Καμινίων με δύο οικισμούς, τα Καμίνια, κάτοικοι τριακόσιοι είκοσι ένας και το Βοροσκόπο, κάτοικοι δύο, Καρπασίου, κάτοικοι εκατόν ενενήντα, Κάσπακα με τρεις οικισμούς, τον Κάσπακα, κάτοικοι εξακόσιοι δώδεκα, τον Άγιο Ιωάννη, κάτοικοι εκατόν πενήντα επτά και τη Γάλη, κάτοικοι εκατόν εβδομήντα δύο, Καταλάκκου, κάτοικοι εκατόν είκοσι επτά, Κοντιά, κάτοικοι πεντακόσιοι πενήντα ένας, Κοντοπουλίου με τρεις οικισμούς το Κοντοπούλιον, κάτοικοι εξακόσιοι πέντε, τον Άγιο Αλέξανδρο, κάτοικοι πέντε και τον Άγιο Θεόδωρο, κάτοικοι σαράντα, Κορνού με δύο οικισμούς, το Κορνό, κάτοικοι διακόσιοι ενενήντα οκτώ και τους Ψύλλους, κάτοικοι εβδομήντα ένας, Λιβαδοχωρίου με δύο οικισμούς, το Λιβαδοχώριον, κάτοικοι εκατόν πενήντα πέντε και την

Σύνεργα

65

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Πολιόχνη, κάτοικοι τετρακόσιοι πενήντα δύο, Λύχνων με δύο οικισμούς, τα Λύχνα, κάτοικοι εκατόν τριάντα επτά και την Ανεμόεσσα, κάτοικοι εκατόν εβδομήντα οκτώ, Μούδρου, κάτοικοι χίλιοι τριάντα οκτώ, Νέας Κούταλης, κάτοικοι τετρακόσιοι τριάντα οκτώ, Παναγίας με δύο οικισμούς, την Παναγία, κάτοικοι τετρακόσιοι σαράντα έξι και τον Κορτισώνα, κάτοικοι δύο, Πεδινού με τρεις οικισμούς, το Πεδινόν, κάτοικοι δεκατέσσερις, τα Βουνάρια, κάτοικοι διακόσιοι ογδόντα και το Νέο Πεδινό, κάτοικοι εκατόν τέσσερις, Πλάκας, κάτοικοι τριακόσιοι εξήντα πέντε, Πλατέος, κάτοικοι εξακόσιοι ενενήντα τέσσερις, Πορτιανού, κάτοικοι διακόσιοι πενήντα ένας, Ρεπανιδίου με δύο οικισμούς, το Ρεπανίδιον, κάτοικοι τριακόσιοι και τον Κότσινα, κάτοικοι δύο, Ρουσσοπουλίου, κάτοικοι διακόσιοι δεκαπέντε, Ρωμανού, κάτοικοι πεντακόσιοι σαράντα τέσσερις, Σαρδών, κάτοικοι τετρακόσιοι ένας, Σκανδαλίου, κάτοικοι εκατό, Τσιμανδρίων με δύο οικισμούς, τα Τσιμάνδρια, κάτοικοι διακόσιοι ενενήντα δύο και το ακατοίκητο νησάκι Κόμπιον, Φισίνης με δύο οικισμούς, τη Φισίνη, κάτοικοι εκατόν είκοσι οκτώ και την Αγία Σοφία, κάτοικοι ογδόντα». Στη διάρκεια της ανάγνωσης, παρ’ όλο που δεν άκουγα, παρέμεινα φρόνιμος ακροατής, κι αυτό ο Φάνης το εκτίμησε. Έτσι, αφότου ολοκλήρωσε, με ρώτησε, με το γνωστό ανατρεπτικό φέρσιμό του: «Θέλεις τώρα να σου μάθω να φτιάχνεις σαΐτες;» Κι η επικοινωνία μας αποκαταστάθηκε.

[1994]

66

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Σβηστά κίτρινα πρόσωπα Προσπαθώ να θυμηθώ τις πρώτες μου αναμνήσεις. Μου έχουν περιγράψει δυο και τρεις φορές αρκετά περιστατικά, που ώρες ώρες νομίζω ότι τα θυμάμαι. Στ’ αλήθεια δεν είναι έτσι. Μια από τις πρώτες μου αναμνήσεις, μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας, ανεβαίνει στην ηλικία των επτά χρόνων. Στην κρεβατοκάμαρα του μπαμπά και της μαμάς. Ένα ζεστό μεσημέρι, άνοιξα την πόρτα και τους είδα να κάνουν έρωτα. Με το που άνοιξα πετάχτηκαν κι οι δύο όρθιοι, αν και, τώρα που το καλοσκέφτομαι ο μπαμπάς απλώς ανασηκώθηκε. Η μαμά ταράχτηκε περισσότερο. Κρύφτηκε με μια ρόμπα, και μου φώναξε να βγω. Νόμιζαν πως είχα κατέβει με το μικρό μου αδελφό, το Φανουράκη, στο δρόμο να παίξω, έτσι εξηγείται πώς τους έπιασα στα πράσα. Καθώς έκλεινα την πόρτα, αισθάνθηκα πως είχα κάνει κάτι κακό. Επιπλέον, τα γυμνά σώματά τους, άσπρα και πελώρια, μου φάνηκαν αντιαισθητικά. Διέφεραν κατά πολύ από το δικό μου δέρμα. Τα κορμιά τους είχαν διπλώσεις και, αυτό που τώρα μπορώ να πω, ξύγκια. Ευτυχώς, δεν έδωσαν μεγάλη έκταση στο περιστατικό. Τη γλύτωσα με μια απλή παρατήρηση και νουθεσίες από τη μαμά. Θυμάμαι, όμως, ότι είχα μείνει άναυδος. Πρώτη φορά τους έβλεπα αγαπημένους, κι εκείνοι ήθελαν να το κρύψουν. Σε πολλά περιστατικά που ακολούθησαν πιάνω τον εαυτό μου να μένει έτσι. Άναυδος. Γενικότερα, τη συμπεριφορά μου την καθοδηγούσε ο φόβος και η ατολμία. Αντιλαμβανόμουν όλα όσα συνέβαιναν γύρω μου, σα να βρισκόμουν πίσω από ένα τζάμι. Ήμουν ένας παρατηρητής, που όχι μόνο δεν επηρέαζε τα γεγονότα, αλλά που δεν τολμούσε ούτε να συμμετάσχει σ’ αυτά. Ο ρόλος του παρατηρητή μ’ ακολούθησε για πολλά χρόνια. Σήμερα πιθανολογώ ότι το φόβο μού τον προκάλεσαν οι ατέλειωτοι καβγάδες του μπαμπά και της μαμάς. Καβγάδες που όλη η πολυκατοικία έβγαινε στα μπαλκόνια ν’ ακούσει. Γι’ αυτό την πρώτη φορά που αντέδρασα δυναμικά, οι ρόλοι, έστω και περιστασιακά, αντιστράφηκαν. Άφησα εγώ τους άλλους άναυδους. Ήταν η εποχή των πρώτων τάξεων του Γυμνασίου, κι η εφηβεία μου, με την παρόρμηση της απειρίας, προσπαθούσε να βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Μια νύχτα ο μπαμπάς φώναζε στη μαμά πως η γρουσουζιά της δεν τον αφήνει να ορθοποδήσει. Σηκώθηκα απ’ το κρεβάτι και του είπα ότι το πρωί έχω σχολείο και πρέπει να μ’ αφήσει να κοιμηθώ για να είμαι ξεκούραστος. Δε σταμάτησα εκεί. Συμπλήρωσα ότι κι ο Φανουράκης έχει την άλλη μέρα

Σύνεργα

67

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

σχολείο, αλλά κι η μαμά πρέπει να πάει στη δουλειά της. Έπειτα συμβούλεψα το μπαμπά ότι, αν δεν του αρέσει το σπίτι, έχει το ελεύθερο να φύγει, να κάνει άλλη οικογένεια και να μην ταλαιπωρείται με μας. Οι σχέσεις μας από τότε αναπτύχθηκαν πάνω σ’ εχθρικό κλίμα, αλλά είχα ξαλαφρώσει και, παρ’ όλο που για καιρό η μαμά με πίεζε, δε ζήτησα ποτέ συγγνώμη. Εξαιτίας των επανειλημμένων καβγάδων, η μαμά πάθαινε συχνά νευρικές κρίσεις. Αυτές την είχαν κάνει αντικοινωνική. Προτιμούσε να κάθεται στο σπίτι από το να βγαίνει. Χρόνια ολόκληρα η μαμά έφερνε το Φανουράκη σα δικαιολογία ότι έχει τ’ αφτιά του, κι έτσι απέφευγε τις επισκέψεις στις γιορτές των συγγενών. Σε μας έλεγε πως είναι κουρασμένη. Βέβαια λόγω της δουλειάς της κουραζόταν. Η μαμά πουλούσε ασπρόρουχα με δόσεις από σπίτι σε σπίτι κι οι πελάτισσές της έμεναν στα πιο απίθανα προάστια της Αθήνας. Αλλά η πραγματική αιτία της απομόνωσής της ήταν οι προστριβές της με τον μπαμπά. Όταν μάλωναν, την έπιανε το παράπονο, έβαζε τα κλάματα και τότε το σπίτι έμοιαζε με νεκροταφείο. Ο μπαμπάς φώναζε περισσότερο, έβριζε, κι ύστερα έφευγε, χωρίς να ξέρει κανείς μας πού πηγαίνει. Η μαμά εξακολουθούσε να κλαίει γι’ αρκετή ώρα, κι ο Φανουράκης χωνόταν στην αγκαλιά της. Η δική μου στάση ήταν μάλλον ουδέτερη. Έπαιρνα το «Σεραφίνο» και συμπαραστεκόμουν στις πείνες του. Κάποτε οι γονείς μου τσακώθηκαν άγρια. Η μαμά, για να μην είμαστε μπροστά, μας έβαλε στο δωμάτιό μας. Ο Φανουράκης έπιασε το κρεβάτι κι εγώ παρακολουθούσα από τη μπαλκονόπορτα τον Ηλεκτρικό που πήγαινε κι ερχόταν με θόρυβο. Ο Φανουράκης φοβήθηκε πολύ, πάνιασε από το φόβο του. Με ρώτησε αγωνιωδώς πότε θα πάψουν να φωνάζουν και μου παραπονέθηκε πως νιώθει σφίξιμο στο στομάχι. Ύστερα άγγιξε διστακτικός τα δάχτυλά μου, σα να είχε ενδοιασμούς αν πρέπει να με ακουμπήσει, και μου ζήτησε να παίξουμε στρατιωτάκια. Η αντίδρασή του μ’ έκανε να ξεχάσω κάπως το δικό μου φόβο, να νιώσω σαν προστάτης του, αλλά, αν κι έκανα πως παίζω μαζί του, μέσα μου λυπόμουν. Παρακάλεσα το Θεό να μας στείλει έναν επισκέπτη. Ο μπαμπάς δεν καβγάδιζε ποτέ μπροστά σε κόσμο. Αντίθετα, ήταν ευγενικός κι έκανε αστεία. Ο επισκέπτης κατά κανόνα δεν ερχόταν. Αυτό σταδιακά είχε δημιουργήσει στο παιδικό μου μυαλό την εντύπωση πως δεν πρέπει να περιμένω βοήθεια, ούτε από το Θεό, ούτε από τους ανθρώπους, έτσι εξηγείται γιατί κάθε φορά που η μαμά με πήγαινε στην εκκλησία κοιτούσα τις ζωγραφιές στους τοίχους και τις κορνίζες κι έκανα μούτες. Όμως, εκείνη την ημέρα, ύστερα από τις ασταμάτητες παρακλήσεις μου, ήρθε κάποιος. Η κυρία Φρόσω, φίλη της

68

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

μαμάς. Αναθάρρεψα ικανοποιημένος κι έκλεισα το μάτι μου στο Φανουράκη, που με κοιτούσε με το χαζό βλέμμα που έπαιρνε σε τέτοιες στιγμές. Η κυρία Φρόσω ερχόταν ταχτικά στο σπίτι μας, ιδίως τις ώρες που ο μπαμπάς έλειπε. Στο μπαμπά δεν άρεσε καθόλου η κυρία Φρόσω. Έλεγε πως είναι κουτσομπόλα και συκοφαντεί εναντίον φιλήσυχων γειτόνων. Ύστερα από καιρό, έμαθα πως τον είχε δει στο δρόμο αγκαλιά με την ερωμένη του, και γι’ αυτό είχε αντιπαθήσει την κυρία Φρόσω. Έτσι, όταν η κυρία Φρόσω εμφανίστηκε στο σπίτι, ο μπαμπάς την έδιωξε κακήν κακώς κι εξακολούθησε να καβγαδίζει, αν και τώρα η ορμή του είχε κοπάσει. Από κείνη τη μέρα σταμάτησα να παρακαλώ. Κοιτούσα από τη μπαλκονόπορτα, χωρίς να βλέπω πια τον Ηλεκτρικό, που επίσης πήγαινε κι ερχόταν με θόρυβο, κι έφευγα σε δικές μου σκέψεις, σκοτεινές. Φανταζόμουν ότι ο μπαμπάς είχε πεθάνει. Δεν ήξερα τι είναι ο θάνατος, ούτε μου είχε λείψει ποτέ κανείς απ’ αυτόν, αλλά καταλάβαινα ότι είναι κάτι που σε απαλλάσσει από την παρουσία του άλλου. Ο θάνατος του μπαμπά δε διαρκούσε πολύ. Πέθαινε μέχρι να σταματήσει να φωνάζει. Ύστερα ζωντάνευε, παραδεχόταν το λάθος του και μας χαμογελούσε. Όχι, δε μας χαμογελούσε. Ο μπαμπάς είχε λίγα δόντια κι αυτά ήταν μαυροκίτρινα. Μονάχα ζωντάνευε. Χάιδευε το Φανουράκη στο κεφάλι και μας υποσχόταν πως θα είναι ένας καλός πατέρας και πως δε θα στενοχωρεί τη μαμά. Αυτή η φαντασίωση με γέμιζε πραότητα. Την επόμενη χρονιά, που έκανα παρέα με την Ουρανία, έπαψα να τον ζωντανεύω. Η Ουρανία δεν είχε γνωρίσει πατέρα. Με θεωρούσε τυχερό. Τη διαβεβαίωσα ότι κι εγώ βρισκόμουν σε μια ανάλογη θέση, δεν ήξερα ποιος είναι ο ρόλος του πατέρα. Η Ουρανία αρνήθηκε να καταλάβει τη σκέψη μου. Νόμιζε πως ήθελα να την παρηγορήσω. Όμως εγώ ζήλευα πάντα τη γαλήνη που είχε στο σπίτι της, και που την αισθανόμουν διάχυτη κάθε φορά που πήγαινα να διαβάσουμε. Η μητέρα της, η κυρία Ρίτσα, είχε βέβαια κάτι το πλαδαρό πάνω της, αλλά το πρόσωπό της ήταν ήρεμο και μάλλον ρόδινο. Αντίθετα, το πρόσωπο της δικής μου μητέρας το θυμάμαι ωχρό. Ολοένα γέμιζε ρυτίδες, βαθιές, αγιάτρευτες, που την αγρίευαν και την ασχήμαιναν. Η μαμά δε φρόντισε ποτέ τον εαυτό της ιδιαίτερα, σα να μην την ενδιέφερε, σα να τον τιμωρούσε για όσα του συνέβαιναν. Την ενδιαφέραμε μονάχα ο Φανουράκης κι εγώ. Ασχολιόταν συνέχεια μαζί μας, μέχρι που πολλές φορές γινόταν πιεστική, εξαναγκαστική. «Διαβάστε», «φάτε», «πλυθείτε» και πολλές ακόμη προστακτικές ήταν στο καθημερινό λεξιλόγιό της. Άλλοτε χρησιμοποιούσε ερωτήσεις με τρόπο που δήλωνε ότι ήξερε την απάντηση: «Διαβάσατε;» «Φάγατε;» «Πλυθήκατε;» Ερωτήσεις που αυτομάτως

Σύνεργα

69

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

καθιστούσαν εμένα και το Φανουράκη υπαίτιους για καθεμιά παράλειψή μας. Επίσης, πολλά ήταν τ’ απαγορευτικά της. Μην κάνετε αυτό, μη εκείνο, μη το άλλο. Έξω από το σπίτι τη φανταζόμουν διαφορετική. Παρ’ όλο το άγχος της, θα ένιωθε άνετα την ώρα της δουλειάς, για να μην πω, άλλος άνθρωπος. Κάτι τέτοιο, τουλάχιστον, συμπέρανα από τον τρόπο που μιλούσε στο τηλέφωνο με τις πελάτισσές της. Η φωνή της δεν είχε τα γνωστά σκαμπανεβάσματα, ήταν σταθερή, δυναμωμένη και το φέρσιμό της αποκτούσε αέρα, αυτοπεποίθηση. Το πόσο δυστυχισμένη ένιωθε η μαμά το κατάλαβα όταν διάβασα τυχαία μια εξομολόγησή της. Η μαμά κρατούσε ένα τετράδιο με παραγγελίες και χρεωστικά. «Μέρα με τη μέρα χάνομαι», είχε γράψει άτακτα σε μια σελίδα, ανάμεσα σε λογαριασμούς και ημερομηνίες. «Κανείς δε θα με καταλάβει ποτέ εμένα», είχε γράψει αλλού. Αναγνώρισα αμέσως τα γράμματά της. Ουρές και καλλιγραφικά επακόλουθα. Στην αρχή οι δηλώσεις της με τρομοκράτησαν. Πίστεψα πως η μαμά κρύβει απ’ όλους μας πολλά μυστικά για τον εαυτό της. Κι εγώ που νόμιζα πως την ήξερα καλά, πως ήταν έτσι όπως μας παρουσιαζόταν! Οι δηλώσεις της μου γέννησαν την πεποίθηση ότι πρόκειται για ένα πρόσωπο που δεν το γνωρίζω διόλου. Στη συνέχεια, η σημαντική ανακάλυψή μου, εκτός από αναπάντητα ερωτήματα, με γέμισε θυμό. Ποια είναι, επιτέλους, αυτή η γυναίκα, και γιατί έπρεπε να κρύβεται συνεχώς; Άδικα έρχονταν ώρες που τη λυπόμουν; Απογοητεύτηκα. Πήρα την απόφαση να μιλήσω στο Φανουράκη. Τον ρώτησα ποια είναι η γνώμη του για τη μητέρα μας. Ο Φανουράκης δυσκολεύτηκε να μου απαντήσει. Όχι γιατί ήθελε να κρύψει κάτι, αλλά επειδή δεν περίμενε να του κάνω κι εγώ αυτή την ερώτηση. Στο τέλος επανέλαβε την απάντηση που έδινε στους μεγάλους όταν του έκαναν την ανόητη ερώτηση αν αγαπάει τη μαμά του. Μου είπε ότι είναι καλή και πως την αγαπάει. Δε γινόταν να συνεννοηθώ μ’ αυτό το παιδί. Διέκοψα την κουβέντα μας εκεί. Ο Φανουράκης εξαρτιόταν εντελώς απ’ τη μαμά, κι η γνώμη του δεν μπόρεσε να με βοηθήσει. Σύντομα, το γεγονός που ακολούθησε μ’ έμαθε πολλά. Ένα μεσημέρι που γύριζα με το Φανουράκη απ’ το σχολείο, άκουσα τη μαμά να φωνάζει. Η φωνή της ήταν διαπεραστική. Κράτησα το Φανουράκη στο διάδρομο κι έστησα αφτί. Ο Φανουράκης με κοίταξε με το γνωστό βλέμμα, σαν αποχαυνωμένος, ύστερα με παρότρυνε ψιθυριστά να χτυπήσω το κουδούνι. Του έκανα νόημα να μη βγάλει άχνα, και για να σιγουρευτώ ότι θα με υπακούσει του έριξα μια άγρια ματιά. Η μαμά έλεγε στο μπαμπά ότι δεν αντέχει άλλο να κάνει υπομονή, ότι δεν αντέχει να παριστάνει την υπομονετική σύζυγο, και του ζήτησε να χωρίσουν. Ο Φανουράκης, που άκουσε

70

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

πανικόβλητος τη μαμά, έβαλε τα κλάματα, και μ’ ανάγκασε να του κλείσω το στόμα για να μην ακουστούμε. Το τι ένιωσα εκείνη την ώρα δεν το έχω ξεκαθαρίσει ακόμη. Απερίγραπτα συναισθήματα με διαπέρασαν, κάνοντας το κορμί μου να τρέμει. Συναισθήματα χαράς, ικανοποίησης, αλλά και λύπης, αποποίησης. Βρέθηκα αντιμέτωπος με μια προοπτική που όσο κι αν την ονειρεύτηκα, τώρα την απευχόμουν. Έπειτα ακούσαμε να πέφτει ξύλο. Ο μπαμπάς χτύπησε τότε για πρώτη φορά τη μαμά. Εκείνη τον έβρισε χυδαία, και μου φάνηκε πως το ευχαριστήθηκε! Σοκαρίστηκα. Δεν πρόλαβα όμως να φύγω σε δικές μου σκέψεις, γιατί ακούστηκε ένας δυνατός θόρυβος, σαν κρύσταλλα να σπάζουν. Ύστερα ο μπαμπάς κατευθύνθηκε προς την πόρτα. Άρπαξα το Φανουράκη και ανεβήκαμε με την ψυχή στο στόμα μερικά σκαλιά προς το πάνω πάτωμα. Αμέσως είδαμε το μπαμπά να βγαίνει βλαστημώντας και να κλείνει την πόρτα με θόρυβο. Κάλεσε το ασανσέρ, έπαιξε νευρικά τα κλειδιά του κι ύστερα από μερικά δευτερόλεπτα κατέβηκε από τις σκάλες. Μου είχαν κοπεί τα γόνατα. Ο Φανουράκης, καθώς ο μπαμπάς μάς πλησίασε, κατουρήθηκε απ’ το φόβο του. Τον πήρα και μπήκαμε στο σπίτι. Το θέαμα που αντικρίσαμε στην κρεβατοκάμαρα της μαμάς ήταν φρικτό. Η μαμά είχε καθίσει στο κρεβάτι σα μωρό που προσπαθεί να σηκωθεί. Ήταν κατακόκκινη. Ανοιγόκλεινε τις παλάμες στον αέρα κι έπαιζε τα χείλια της. Βαριανάσαινε και πετούσε σάλια. Ο Φανουράκης την αγκάλιασε, έβαλε το κεφάλι του στο στήθος της, αλλά η μαμά δε φάνηκε να τον αντιλήφθηκε. Εξακολούθησε να βαριανασαίνει και παραληρώντας να φτύνει. Έλεγε λόγια ακατάληπτα. Ο Φανουράκης σφίχτηκε πάνω της και της είπε να ηρεμήσει, να μην κάνει έτσι, γιατί τον φοβίζει. Η μαμά δεν του έδωσε σημασία, κι ο Φανουράκης κατέβηκε απ’ το κρεβάτι, στάθηκε όρθιος δίπλα της κι έβαλε τα κλάματα. Εγώ έτρεξα να της φέρω νερό, να πάρει το ηρεμιστικό της. Ευτυχώς το πήρε δίχως αντίρρηση. Η ξαφνική είσοδός μας την είχε τώρα επηρεάσει και το μητρικό ένστικτο λειτούργησε. Άπλωσε το χέρι της κι άρχισε να χαϊδεύει το Φανουράκη. Αυτός πήρε θάρρος κι έπεσε στην αγκαλιά της. Της φίλησε το στήθος και η μαμά, που όλο και συνερχόταν, τον πήρε και ανακάθισαν ακουμπώντας στο μαξιλάρι της. Στάθηκα μακριά τους. Δεν ήθελα να πάρω μέρος στο παιχνίδι τους. Έτσι η απόσταση λιγόστεψε την ταραχή μου. Μονάχα τους κοιτούσα. Ήταν η ώρα να φύγω σε δικές μου σκέψεις. Μου φάνηκε ότι το κρεβάτι μετατοπίστηκε αργά αργά στο κέντρο του δωματίου. Έκανε μια στροφή γύρω από τον άξονά του, σηκώθηκε ελαφρά στον αέρα, κι ύστερα ξανακάθισε στο πάτωμα, στην αρχική

Σύνεργα

71

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

του θέση. Όταν συνήλθα, το πρόσωπο της μαμάς ήταν σκοτεινό και κρύο. Είχε όλα τα χαρακτηριστικά της παραίτησης. Το ίδιο και του Φανουράκη. Ξεθωριασμένο. Χάζεψα κάμποση ώρα αυτά τα δυο πρόσωπα, που είχαν κάτι το αβάσταχτα νεκρικό, και θυμήθηκα πως έτσι τα είχα συναντήσει πολλές φορές στο παρελθόν. Σβηστά και κιτρινισμένα. Οι γονείς μου δε χώρισαν ποτέ, μονάχα διέγραφαν τεράστιες καμπύλες συναισθήματος στη σχέση τους. Κι εγώ, στις πρώτες μου αναμνήσεις, ισορροπούσα στο ποδήλατό μου, και διένυα την περίοδο των τραυμάτων μου χτυπώντας με γοργό ρυθμό όλα τα μέλη του σώματός μου αδιακρίτως, με τις έντονες επιπλήξεις και τη σουλφαμιδόσκονη της μαμάς. Και κάθε τόσο αντίκριζα τα λιπαρά, κίτρινα πρόσωπα, τόσο εκείνης όσο και του Φανουράκη.

[1994]

72

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Κονσόλα του ήχου I Η τηλεόραση μπήκε στο σπίτι μας με τέτοιες τιμές όσο καμιά άλλη συσκευή και εκτόπισε το πελώριο ραδιόφωνο, που κρύψαμε στο πατάρι ασυζητητί. Το ραδιόφωνο ήταν η μεγάλη αγάπη της μητέρας, της Άννας, και για να το προστατεύσει, το φύλαξε προσεχτικά στο πατάρι, και όταν αργότερα της το ζητούσαν δελεάζοντάς τη με μυθικά ποσά, εκείνη αρνιόταν πεισματικά να το πουλήσει. Για χάρη της τηλεόρασης, επιθυμία της Άννας, συγκεντρώσαμε με ευλάβεια και τάξη καρέ της μηχανής, μπιμπελό από βαφτίσια και την πλέον σημαντική φωτογραφία που διαθέταμε: η οικογένεια σε πλήρη ανάπτυξη, «με τα καλά μας», μπροστά στον Άγνωστο Στρατιώτη. Η τηλεόραση έγινε πόλος έλξης για όλους. Ασυναίσθητα, σε όποια μεριά του καθημερινού δωματίου και να καθόμαστε, είχαμε στραμμένο το κεφάλι μας προς αυτήν, ανεξάρτητα αν ήταν αναμμένη ή όχι. Εμένα με μάγεψε. Ήμαστε η πρώτη γενιά της τηλεόρασης. Αγωνιούσα πότε ν’ αρχίσει το πρόγραμμα. Προτιμούσα να βλέπω τις διαφημίσεις, τις ήξερα απ’ έξω, γνώριζα όλα τα προϊόντα που κυκλοφορούσαν στην αγορά. Το καινούργιο μου παιχνίδι ήταν να φτιάχνω δικά μου σίριαλ, δηλαδή όχι ακριβώς σίριαλ, αλλά τους τίτλους με τους συντελεστές. Τα τετράδιά μου εκείνον τον καιρό είχαν μαρτυρήσει. Πρώτα ζωγράφιζα οθόνες, βάζοντας μέσα κύκλους, όπως έκανε η ΥΕΝΕΔ, και μετά έγραφα ρητά του τύπου: «Αιέν αριστεύειν». Τέλος έπεφταν οι τίτλοι του σίριαλ. Οι ηθοποιοί, ο μουσικός, ο σκηνοθέτης, οι τεχνικοί, όλοι. Ύστερα, περνούσα στο σελοτέιπ. Κολλούσα το ένα φύλλο με το άλλο κι έφτιαχνα ένα τεράστιο ρολό. Φώναζα την αδελφή μου, τη Ρίκα, την έβαζα απέναντί μου και ξετύλιγα αργά αργά το ρολό με την κατάλληλη, εννοείται, μουσική υπόκρουση. Η Ρίκα παρακολουθούσε με προσήλωση. Η προσήλωση ήταν κάτι που μου άρεσε στην αδελφή μου, για ό,τι έκανα έδειχνε ενδιαφέρον, πάντα έμενε εκστατική, σα να είχα κάνει το πιο αξιοζήλευτο κατόρθωμα στον κόσμο. Η τηλεόραση αποδείχθηκε πανάκεια, γιατί, εκτός των άλλων, όταν δεχόμαστε την επίσκεψη της θείας Καλομοίρας και του θείου Σάββα, αντί για συζήτηση, που ήταν σίγουρο ότι θα κατέληγε σε τσακωμό, οι γονείς μου και οι θείοι μου έπεφταν με τα μούτρα πάνω στην τηλεόραση και δεν έβγαζαν τσιμουδιά. Ο Σάββας μάλιστα, προς μεγάλη χαρά όλων μας, ίσα που χαιρετούσε και στρωνόταν απέναντί της, στα δύο μέτρα. Μετά τη

Σύνεργα

73

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

συνταξιοδότησή του, από τους ΣΕΚ, η τηλεόραση ήταν το αγιάτρευτο πάθος του, ασχολιόταν μονάχα μαζί της. Μέχρι και στο φαγητό του είχε για συντροφιά το δελτίο ειδήσεων, δεν έτρωγε δίχως αυτό, σαν τα παιδάκια, που για να φάνε πρέπει ν’ ακούσουν παραμύθια. Του Σάββα του άρεσαν τα ντοκιμαντέρ του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, αλλά ακόμη πιο πολύ του άρεσαν τα σίριαλ, όλα τα σίριαλ, δεν έχανε κανένα. Η τηλεόραση στο σπίτι του ήταν ανοιχτή από την έναρξη ως τη λήξη του προγράμματος, καμιά φορά ήταν ανοιχτή χωρίς να παρακολουθεί κανείς, ο χρόνος για το Σάββα δε μετριόταν με το ρολόι, όχι, αλλά με την τηλεόραση. Λόγου χάρη, όταν τον ρωτούσες: «Τι ώρα είναι;» σου απαντούσε: «Δελτίο ειδήσεων και δέκα» ή «Πέιτον πλέις παρά τέταρτο». Τις ιστορίες του Πέιτον, που βέβαια τις ξέραμε κι εμείς, τις γνώριζε από πρώτο χέρι, απ’ έξω κι ανακατωτά, γνώριζε τα μυστικά όλων των κατοίκων του, είχε φτάσει στο σημείο να αισθάνεται γέννημα θρέμμα του. Η Καλομοίρα τρελαινόταν με τις μελό ταινίες, ενώ αντιπαθούσε τα ντοκιμαντέρ και τις ειδήσεις, που την κούραζαν και την κοίμιζαν όρθια. Η Καλομοίρα, με το πείσμα που την έκανε να μην παραδέχεται οτιδήποτε διαφοροποιούνταν από την Αγία Γραφή, την οποία δεν είχε μελετήσει, δεν παραδέχθηκε ποτέ ότι ο άνθρωπος πάτησε στο φεγγάρι, θεωρώντας τις εικόνες που έδειχνε η τηλεόραση σαν αμερικάνικα σκηνικά. Εκείνο τον καιρό την κοροϊδεύαμε όλοι. Μάλιστα όταν, με τον ενθουσιασμό που διακρίνει το γοητευμένο γυμνασιόπαιδο, της μίλησα για τα επιτεύγματα της διαστημικής, αντέδρασε πανικόβλητη. «Λες σαχλαμάρες», με μάλωσε. «Το ξέρεις ότι από τότε που μπήκες στο Γυμνάσιο άλλαξε η συμπεριφορά σου; Να προσέξεις, γιατί έτσι όπως πας σε βλέπω ν’ ακολουθείς τα βήματα της μητέρας σου, και ξέρεις πολύ καλά ότι ο θείος Σάββας δεν εγκρίνει καθόλου τις παλαιές απόψεις της, τότε που ήταν νέα, αλλά την έχει συγχωρήσει, αφού έδειξε μεταμέλεια». Ο πατέρας, ο Μανόλης, που λάτρευε τον Κουστώ, τον είχε για ίνδαλμα, συνιστώντας μια κρυφή πτυχή του μυαλού του, και δεν έχανε κανένα ντοκιμαντέρ της σειράς, τα παρακολούθησε όπως οι αδύναμοι άνθρωποι που δεν ξεχνάνε να πάρουν τα τονωτικά χάπια ή τις βιταμίνες τους, ο Μανώλης την κορόιδευε την αδελφή του, και κάθε φορά της τηλεφωνούσε για να τη ρωτήσει αν βλέπει τον Κουστώ. Η Καλομοίρα δεν τον είδε ποτέ, αυτό την καθησύχαζε, ήταν σα να μην υπήρχε, ούτε αυτός, ούτε τα τρομαχτικά, αλλά και αμαρτωλά πλάνα του. Κάτι τέτοιες αντιδράσεις της Καλομοίρας ήταν που μ’ έκαναν ν’ αμφισβητήσω από νωρίς τις αντιλήψεις της. Το ίδιο δυσπιστούσα και για κάποιες από τις αντιλήψεις των γονιών μου, τους οποίους, χρόνο με

74

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

το χρόνο, έπαψα να τους βλέπω σα θεούς σε μικρογραφία, όπως έντεχνα και υποδόρια, παρουσίαζαν τους εαυτούς τους. Η Καλομοίρα, σε κάθε επίσκεψή της, υποστήριζε ότι η Ρίκα κι εγώ στις ελεύθερες ώρες μας, αφού δηλαδή είχαμε τελειώσει με τα μαθήματα, αντί να βλέπουμε τηλεόραση, όπως οι μεγάλοι, πρέπει να διαβάζουμε λογοτεχνικά βιβλία, κι ευχαριστιόταν που η αδελφή μου την άκουγε, και ριχνόταν με τα μούτρα, αντίθετα από μένα που τα βαριόμουν. Κάποτε η Καλομοίρα χάρισε στη Ρίκα την «Κυρία με τις καμέλιες» και σ’ εμένα τους «Τρεις σωματοφύλακες», ώστε να μην έχει παράπονο κανείς στην οικογένεια, ούτε στη δική μας ούτε στου Δουμά. Η Καλομοίρα, αν και δεν είχε διαβάσει κανένα από τα δύο έργα, μας είχε γράψει, αφιερώσεις, λέγοντάς μας ότι είναι εξαιρετικά βιβλία, το βεβαίωνε το ένστικτό της πως είναι καλά, γιατί είχαν χοντρά εξώφυλλα, τα λάτρευε τα χοντρά εξώφυλλα, μάλιστα μ’ εκείνα που θαμπωνόταν, πιστεύοντας ότι εγγυώνται για το περιεχόμενο, ήταν τα δερματόδετα. Εκστασιαζόταν. Της είπα ότι δεν μπορώ να το διαβάσω αυτό το πράγμα και η Καλομοίρα με μάλωσε: «Πράγμα;» έκανε με λιποθυμική τάση. «Αχ! Άνθρωπος αγράμματος ξύλο απελέκητο», μου είπε, και, για να με πείσει, άρχισε να λέει ιστορίες από το Γερο-Στάθη του Λέοντος Μελά. Μιλούσε κουνώντας το χωμένο μέσα σε φτηνό μάλλινο μανίκι χέρι της και τα δύο μικρά χείλη της μισάνοιγαν τραβώντας τη μπογιά που είχαν πάνω τους. Όταν κουράστηκε να ρητορεύει, μου έδωσε χρήματα ν’ αγοράσω καραμέλες τσάρλεστον.

II Το τηλέφωνο μπήκε στη ζωή μας μερικά χρόνια κατόπιν. «Όταν γυρίσετε από το σχολείο, θα σας έχω μια έκπληξη», είπε η Άννα χαρούμενη. Η Ρίκα έλαμψε. «Κοτόπουλο με πατάτες τηγανητές», μου ψιθύρισε πονηρά. Οι μικρές απολαύσεις της Ρίκας. «Αν συνεχίσεις έτσι, δε σε βλέπω του χρόνου για Τετάρτη», την αποπήρα. «Για πες εσύ που έχεις σίγουρη την Έκτη». «Θα βάλουμε τηλέφωνο», της αποκάλυψα, και φύγαμε για το σχολείο. Γυρίζοντας είδαμε σερβιρισμένο στην κατάλευκη δαντέλα της κονσόλας, πλεγμένη με τα χεράκια της Καλομοίρας, μια γκρι συσκευή. Η Ρίκα μαγεύτηκε και κοίταξε μια το τηλέφωνο και μια το είδωλό του στον πανέμορφο καθρέφτη πάνω από την κονσόλα. «Πράγματι, μάντεψες σωστά», κατάφερε να μου πει.

Σύνεργα

75

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

«Αχ! Καημένη!», έκανα σα να τη λυπόμουν. «Το άκουσα το πρωί από την Άννα». «Μαμά, γιατί δε βγάζει ήχο;» ρώτησε η Ρίκα. «Γιατί δε μας παίρνει κανείς», απάντησε η Άννα. Η Ρίκα στάθηκε προσοχή, περιμένοντας ν’ ακούσει το κουδούνισμα, είχε πολλή αγωνία. Καθώς μετά από λίγο το τηλέφωνο κουδούνισε, δοκιμή από τον ΟΤΕ, η αδελφή μου καταντράπηκε, χαμογελώντας χαζά τρίφτηκε στη φούστα της Άννας. Ο ήχος τη συνεπήρε. Άνοιξε το στόμα της, σα να βρέθηκε μπροστά σε θαύμα και κρεμάστηκε από τα χείλη μου, ικετεύοντάς με σιωπηλά, να πω κάτι, δεν μπορούσα να στέκομαι έτσι απαθής. «Μα αυτή δεν είναι οποιαδήποτε κονσόλα», είπα σοβαρός. «Είναι κονσόλα του ήχου» συμπλήρωσα, και η Ρίκα μετάνιωσε που είχε κρεμαστεί από τα χείλη μου. Με το τηλέφωνο τα πράγματα δεν ήταν όπως με την τηλεόραση, ελαστικά, δεν είχε: «Κλείστε τη, πηγαίνετε για ύπνο, θα φάτε ξύλο», όχι. Ο Μανόλης ξεκαθάρισε τη θέση του από την πρώτη μέρα: «Αν το αγγίξετε, θα το μετανιώσετε πικρά», είπε, και όρισε περιμετρική ζώνη. Ποιος τολμούσε ν’ αγνοήσει την απειλή του; Ο Μανόλης θα σκέφτηκε ότι της τηλεόρασης το πολύ να της βγάζαμε τα μάτια, ενώ το τηλέφωνο γράφει, έτσι και βάζαμε το χέρι μας πάνω του, ποιος ξέρει τι αριθμούς θα παίρναμε και τι λογαριασμός θα μας ερχόταν. Η Άννα εννοείται το χρησιμοποιούσε ανενόχλητη. Πάψαμε τα πέρα δώθε στο εμπορικάκι, ούτε μας χτυπούσε το κουδούνι κάθε τόσο, εκνευρισμένη για τις αποστάσεις που αναγκαζόταν να διανύσει, η εμπορικάκισσα, σημειωτέον, το χτυπούσε εξακολουθητικά, να βροντοφωνάξει με ιταλική προφορά στο θυροτηλέφωνο: «Κυράννα, τελέφωνο!» Ακόμη έπαψαν οι βραδινές εκδρομές στην ΕΒΓΑ, που ήταν στην παραπάνω γειτονιά, και που κάναμε όταν η Άννα ήθελε να τηλεφωνήσει επειγόντως και το εμπορικάκι ήταν κλειστό, αν κι εδώ που τα λέμε οι βραδινές εκδρομές μας στην ΕΒΓΑ είχαν τη χάρη τους: πλενόμαστε, ντυνόμαστε τα καλά μας, και στο δρόμο τραγουδούσα με τη Ρίκα κάτι σαν προσκοπικά τραγούδια, απ’ αυτά που δε γνωρίζαμε, γιατί η Άννα έλεγε ότι ο προσκοπισμός είναι για τους εθνικιστές και δε μας τα μάθαινε. Από τότε που εγκαταστάθηκε το τηλέφωνο άρχισαν τα νυχτέρια. Ο εξάδελφός μου, ο Άκης, που ήταν τεχνικός του ΟΤΕ, μας ξυπνούσε μες στην άγρια νύχτα, για να μιλήσουμε με Αμερική. Ο Άκης μάς συνέδεε δωρεάν με την εξαδέλφη μου την Ανθή, τη μικρή κόρη της Καλομοίρας και του Σάββα, που είχε πάει στην Αμερική για να κάνει την τύχη της. Επειδή δε μου είχαν

76

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

εξηγήσει πού ακριβώς έμενε και τι κάνει, φανταζόμουν την Ανθή πότε σα Χιλιανή εργάτρια να μαζεύει νιτρικό νάτριο, πότε σαν Κουβανέζα επαναστάτρια να επαγρυπνεί για το καλό του λαού, πότε σαν αστέρι του Χόλιγουντ με ολόισια και κάτασπρα δόντια να χαμογελάει σε ρεκλάμες, και πότε σαν καλλίγραμμη σερβιτόρα να σερβίρει στα κεντράκια της λίμνης Οντάριο. «Μαμά, έχει η λίμνη Οντάριο κεντράκια;» ρώτησα για να βεβαιωθώ. «Όχι». «Δηλαδή, δεν είναι κάτι σαν το Μικρολίμανο;» «Πάλι άρχισες τις εξυπνάδες;» Με το τηλέφωνο έχω συσχετίσει την Καλομοίρα, η οποία αφότου χήρεψε, το Σάββα τον έφαγε μια από τις αμέτρητες αρρώστιες του, ερχόταν στο σπίτι μας και ξεχνούσε να φύγει. Όταν χρειαζόταν να τηλεφωνήσει, μαρτυρούσαμε. Σπρώχναμε την πολυθρόνα κοντά στην κονσόλα του ήχου και η Καλομοίρα χωνόταν και χανόταν. Επέμενε να πάρει εκείνη τον αριθμό. «Άσε, βρε, Μοίρα, να σ’ τον πάρω εγώ», έλεγε η Άννα περιποιητικά. Η Καλομοίρα ανένδοτη. Πλησίαζε με αυτοσυγκέντρωση το δάχτυλό της στο καντράν, σα να έδειχνε: «Να, κατά κει πήγε», και η Άννα φώναζε αριθμούς, για να επιβεβαιώσει στην Καλομοίρα, που δεν έβλεπε, ότι είχε σημαδέψει σωστά. Λες κι επρόκειτο για κλήρωση: «Ένα, ένα, τέσσερα», φώναζε τα νούμερα η Άννα, και το βράδυ της ίδιας μέρας, όταν έκλεινε η τηλεόραση, έβαζε στη διαπασών τον Ύμνο στων Ενόπλων για να έρθουμε στα ίσα μας. Με τα χρόνια, η Ρίκα είχε κερδίσει τον τίτλο της άτακτης και της επιπόλαιας, ωστόσο στ’ αλήθεια ο απρόβλεπτος ήμουν εγώ. Κανείς δε στοιχημάτιζε για το ποια θα είναι η επόμενη ενέργειά μου, αφού οι πιθανότητες για σκανδαλιά ήταν στα ίσα μοιρασμένες. Γι’ αυτό στην αρχή έκανα πως υπάκουσα στην καταπιεστική διαταγή του Μανόλη, ν’ αφήσουμε το τηλέφωνο στην ησυχία του, όμως αργότερα έπεισα τη Ρίκα να το εκπορθήσουμε, ώστε να σταματήσουμε να είμαστε αποκλειστικά ωτακουστές ανούσιων συνδιαλέξεων, τέλος πάντων είχαμε να πούμε τα δικά μας με τους φίλους μας. Η συμμετοχή της Ρίκας δε θα ήταν σπουδαία, θα τα κατάφερνε με μηδαμινή προσπάθεια. Όμως με πρόλαβε κάτι που τελικά ματαίωσε τα σχέδιά μου. Φταίχτης; Η Ρίκα φυσικά! Ανήμερα του Αγίου Σάββα ο Σάββας είχε τη γιορτή του, σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο, αλλά ο Μανόλης είχε «τα ρούχα του», σύμφωνα με την εκτίμηση της Άννας. Για επίσκεψη, λοιπόν, ούτε λόγος. Η Άννα, για να τηρήσει τα προσχήματα, έβαλε μπροστά τα μεγάλα όπλα: η Ρίκα έχει τ’

Σύνεργα

77

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

αυτάκια της, πυρετό, και το κρύο έξω έχει αντρειέψει από του Αγιαντρέα. «Όμως θα τηλεφωνήσουμε», είπε, «τώρα που το έχουμε στα πόδια μας». Ο Μανόλης αρνήθηκε ακόμη και να τηλεφωνήσει και η Άννα νευρίασε. «Δικός σου γαμπρός είναι, δεν είναι δικός μου, εσένα πάω να καλύψω», είπε. «Κάνε όπως καταλαβαίνεις», είπε ο Μανόλης και στήθηκε στην τηλεόραση. «Ρίκα!» φώναξε η Άννα με όλη τη δύναμή της λες και είχαμε κανένα τεράστιο σπίτι. «Έλα να ευχηθείς στο θείο Σάββα». Η Ρίκα τσιμουδιά. «Πήγαινε να δεις τι κάνει», μου είπε η Άννα. Την ίδια στιγμή η Ρίκα, που ήταν κρυμμένη πίσω από την πόρτα, μπήκε στο καθημερινό δωμάτιο σα βρεγμένη γάτα. «Με φώναξες, μαμά;» ρώτησε δήθεν με σεβασμό. «Έβγαλα το λαιμό μου». «Ησυχία!» φώναξε ο Μανόλης, και δυνάμωσε την «Ηχώ των Γεγονότων». «Χαμήλωσέ το», είπε η Άννα. «Δε θ’ ακούω». Ο Μανόλης δυσανασχέτησε και χαμήλωσε τη φωνή. Απόηχος των γεγονότων. «Τώρα, Ρίκα, τώρα κορίτσι μου, θα τηλεφωνήσουμε στο θείο Σάββα», είπε η Άννα. «Αν σε ρωτήσει η θεία γιατί δεν πήγαμε, θα πεις ότι πονάνε τ’ αφτάκια σου και ότι έχεις λίγο πυρετό. Κατάλαβες;» «Μάλιστα μαμά», είπε η Ρίκα χωρίς να γίνει πειστική. «Άκουσε τι θα πεις», συνέχισε η Άννα, για να δέσει το γάιδαρό της. «Καλησπέρα, θείε Σάββα, χρόνια πολλά με υγεία και ευτυχία. Εντάξει;» «Εντάξει». «Επανάλαβέ το». «Καλησπέρα, θείε Σάββα, με... εεε... και... εεε...» «Άσε τη μικρή, δεν τα θυμάται», πετάχτηκε ο Μανόλης. «Να σκάσει να τα θυμηθεί. Τι δηλαδή, να γίνω αποπάνω κακιά με την αδελφή σου;» Η Ρίκα ζορίστηκε, αλλά το έμαθε το μάθημά της. Σ’ εμένα η Άννα δεν είπε τίποτε, μονάχα μου έκανε ένα νεύμα, ήταν βέβαιη ότι ήξερα πώς να μιλήσω στο τηλέφωνο, σα να ήμουν αυτοδίδακτος, έτσι, κορδώθηκα, πέρασα γρήγορα το ρόλο μου νοερά, κι η Άννα σχημάτισε τον αριθμό. Ύστερ’ από λίγο μιλούσε με την Καλομοίρα. Στην αρχή η Καλομοίρα τής είπε ότι δεν την κατάλαβε, «Αχ! Εσύ, Αννούλα;» και κατόπιν της παραπονέθηκε ότι τελευταία τους έχουν τρελάνει στις φάρσες. Η Άννα έκανε πως λυπήθηκε, και εξαπέλυσε ευχές για υγεία, ευτυχία, οικονομική πρόοδο και κατέληξε με τ’ αφτιά της Ρίκας. «Ευχαριστώ, ευχαριστώ», ακουγόταν κάθε τόσο η φωνή της Καλομοίρας από

78

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

το ακουστικό, αλλά ακουγόταν σε ακατάστατες στιγμές, αυτό μ’ έκανε να συμπεράνω πως η Καλομοίρα, όση ώρα η Άννα ευχόταν, είχε απομακρύνει το ακουστικό από το αυτί της. Η Άννα, που δεν το πήρε είδηση, είπε στην Καλομοίρα ότι της Ρίκας, εκτός από τ’ αφτιά, πονάει και ο αστράγαλός της. «Θυμάσαι, Καλομοίρα;» ρώτησε η Άννα. «Όταν είχαμε έρθει στις είκοσι οκτώ Οκτωβρίου και την έσπρωξε κατά λάθος ο Σάββας; Ναι! Στάσου να σου το δώσω, το καημένο, θέλει να σου ευχηθεί». Η Ρίκα κατακοκκίνισε. «Μίλα», της είπε η Άννα. «Καλησπέρα, θείε», άρχισε η Ρίκα τρέμοντας. «Τι λες, παιδί μου;» είπε η Άννα έξαλλη. «Η θεία Καλομοίρα είναι». «Α!» έκανε η Ρίκα παγωμένη. «Καλησπέρα, θεία, χρόνια πολλά». Η Καλομοίρα άρχισε να την ψαρεύει. «Όχι, όχι, καλά είμαι, δεν πονάει ο αστράγαλός μου», ακούσαμε σε λίγο τη Ρίκα να λέει ανάλαφρα. Ο Μανόλης τσαντισμένος άλλαξε κανάλι. «Πες ότι σε πονάνε τ’ αφτιά σου», τη διέταξε η Άννα έντρομη. Η Ρίκα το είπε, κι η Άννα ανακουφίστηκε. «Όχι, δεν έχω πυρετό», είπε κατόπιν η Ρίκα, και η Άννα της άρπαξε το ακουστικό. «Να, για να μάθεις, βρομόπαιδο», της είπε, δίνοντάς της μια σφαλιάρα, και η Ρίκα έφυγε με κλάματα στο υπνοδωμάτιό μας. «Έλα, Μοίρα μου», είπε η Άννα στην Καλομοίρα. «Μην το συνερίζεσαι το παιδί, δεν ξέρει να διαβάζει το θερμόμετρο». Η Καλομοίρα ζήτησε το Μανόλη. «Ένα λεπτό», είπε η Άννα. «Έλα, η αδελφούλα σου», έκανε στο Μανόλη. Εκείνος σηκώθηκε ανόρεχτος κι έπιασε τις ευχές. Κάποια στιγμή, φαίνεται, η Καλομοίρα θα του είπε να περιμένει να φωνάξει το Σάββα. Το κατάλαβα από την αντίδραση του Μανόλη. «Ωχ!» έκανε έξαφνα, και άφησε το ακουστικό να του πέσει από τα χέρια. Το έπιασα στον αέρα. «Άννα, πες του ότι πέθανα!» είπε ο Μανόλης. «Αδύνατον, βγάλ’ τα πέρα μόνος σου», απάντησε η Άννα. «Αυτά βλέπει και η μικρή και γίνεται τέτοια που γίνεται». «Δε φταίει το παιδί αν εσύ δεν της είχες πει για τον αστράγαλό της», είπε ο Μανόλης. «Ναι, γιατί αν της είχα πει... Τώρα θα δούμε». Η Άννα σκέφτηκε να μιλήσει η Ρίκα πριν από μένα στο Σάββα για να ξεμπερδέψουμε. «Ρίκα, έλα πάλι μέσα», φώναξε. «Ο θείος Σάββας ενόψει». Η Ρίκα μισοβγήκε στην πόρτα του διαδρόμου, έκανε με τα χείλια της ένα δυνατό μπρρρ κι εξαφανίστηκε. Η Άννα έβγαλε άσπρα και κίτρινα σπυράκια σε όλο της το πρόσωπο. «Πήγαινε φέρ’ την γιατί θα τη θάψω», μου είπε άγρια.

Σύνεργα

79

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ήξερα πώς να πείσω τη Ρίκα να με ακολουθήσει, της έταξα ότι θα την αφήσω να παίξει με το τρενάκι μου. Έτσι, μπήκαμε στο σαλόνι σα να μην είχε συμβεί τίποτε. «Έλα, παιδί μου, να μιλήσεις στο θείο Σάββα», είπε η Άννα στη Ρίκα, επίσης σα να μην είχε συμβεί τίποτε. «Καλησπέρα, θείε», έκανε η Ρίκα στο ακουστικό. Ύστερα από μια παύση, που την ερμήνευσα ως μια από τις αποβλακώσεις που περνούσε η αδελφή μου, μας είπε ότι μιλάει στο βρόντο, και ότι δεν της απαντάει κανείς. «Καλύτερα», είπε ο Μανόλης. «Κλείσ’ το». Η Ρίκα πήγε να κατεβάσει το ακουστικό. «Στάσου, παιδί μου», την πρόλαβε η Άννα. «Για ξαναμίλα». Η Ρίκα ξαναμίλησε, αλλά τίποτε. Η Άννα φύσηξε στο ακουστικό. «Θα μιλήσει πρώτος ο αδελφός σου, κι εσύ, Ρίκα, άκουσε για να μαθαίνεις πώς μιλάνε στο τηλέφωνο», είπε. «Εμπρός», άκουσε σε λίγο η Άννα τη φωνή του Σάββα. «Καλησπέρα, Σάββα μου», ξεκίνησε η Άννα, και ακολούθησαν οι ευχές, σα να τις είχε μαγνητοφωνήσει. Αφού η Άννα ολοκλήρωσε, μου έδωσε το ακουστικό. «Γεια σου, θείε μου», είπα, και η φωνή μου είχε πικρή γεύση, το είπα σα να τον αποχαιρετούσα, λες κι έφευγε για πάντα ο άνθρωπος κι εγώ λυπόμουν που τον έχανα. «Χρόνια σου πολλά», συμπλήρωσα. Η Άννα μού ένευσε να του δώσω τη Ρίκα. «Μην κλείσεις θείε, ακολουθούν και άλλοι», είπα, και πέταξα το ακουστικό στη Ρίκα. Η Ρίκα κατάφερε να πει μισό χρόνια πολλά, κι έδωσε το ακουστικό στην Άννα, που εκείνη με τη σειρά της το κράτησε μπροστά στο Μανόλη, σα να τον πότιζε. Ο Σάββας, που εκείνη την περίοδο έπασχε κυρίως από την καρδιά του, κάθε φορά που μιλούσε με το Μανόλη, του έλεγε για εγχειρήσεις, φάρμακα και δίαιτες. «Άσ’ τα, βρε, κουνιάδε, άσ’ τα», είπε ο Σάββας στο Μανώλη. «Πήγα πάλι το πρωί στο φαρμακείο και γέμισα δύο σακούλες. Αγόρασα περισσότερα χάπια παρά γλυκά, αν κι απ’ ό,τι βλέπω, τα χάπια έχουν πιο πολλή ζήτηση, χα, χα! Ούτε σοκολατάκι δεν πήρανε οι επισκέπτες μου, καταλαβαίνεις! Σε μια στιγμή είπα να τους τρατάρω κανένα χάπι για την υπέρταση, χα, χα! Το κρασί; Άθιχτο, όπως και το κονιάκ, άσε, βλέπω να τα χύνουμε πάλι, χα, χα! Να περάσουν οι γιορτές, και του χρόνου, που λένε, καλά να είμαστε, θα ξαναμπώ για τσεκ-απ. Τι το θέλω εγώ το τσεκ-απ, μου λες; Στους γιατρούς το ξέκοψα. Άλλη εγχείρηση δεν κάνω. Ό,τι και να δείξουν οι εξετάσεις, μαχαίρι δεν ξαναβάζουν πάνω μου. Θα μου πεις, τους νοιάζει τους γιατρούς; Αμ, έλα που

80

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

τους νοιάζει. Θα χάσουν το φακελάκι, δηλαδή τι φακελάκι, φακελάρα, σαν αυτούς που κάναμε κάποτε στους αριστερούς, χα, χα! Ωραίες εποχές, τώρα όλα έχουν ψευτίσει, καμιά αξία. Τα φετινά Χριστούγεννα να περάσουν και δόξα τω Θεώ θα πω. Έτσι, που λες, φακελάρα, γιατί αν περίμενα από την πολιτεία...» Ο Μανόλης, που βαριόταν αφάνταστα το Σάββα (καλά και ποιον δε βαριόταν ο Μανόλης;) όση ώρα εκείνος του μιλούσε, μάλωνε με την Άννα. «Τον ακούς;» της είπε. «Και τι θες να κάνω;» απάντησε η Άννα. «Φτάνει που δεν πήγαμε και ντρέπομαι». «Δεν πήγαμε, γιατί δεν αντέχω να μου λέει όλο τα ίδια και τα ίδια». «Αφού ξέρεις τι θα σου πει, γιατί εκνευρίζεσαι; Δεν το καταλαβαίνω». Ο Μανόλης πέταξε το ακουστικό στην κονσόλα του ήχου με τόση φόρα, που λίγο έλειψε να το σπάσει. Της Άννας της σηκώθηκαν οι τρίχες. «Τι κάνεις, Μανόλη, τι κάνεις;» ούρλιαξε. «Μωρέ, άντε παράτα με», είπε ο Μανόλης, και στρώθηκε στον καναπέ. Η Άννα μαρμάρωσε. Ο Σάββας, ολοκληρώνοντας τα ιατρικά ανακοινωθέντα του, ρώτησε αν τον ακούει κανείς, όμως δε βρέθηκε να του απαντήσει κανείς άλλος εκτός από τη Ρίκα, που μιμήθηκε τη φωνή του Μανόλη. «Σ’ ακούω, Σάββα μου», είπε η Ρίκα βαριά, κι έφυγε τρέχοντας στο υπνοδωμάτιό μας. Άρπαξα το ακουστικό και για να σώσω, όπως πίστεψα, την κατάσταση, μιμήθηκα τη φωνή της Άννας. Ήταν η χαριστική βολή. Το αποτέλεσμα δε δικαίωσε την προσπάθειά μου. Ο Μανόλης έφτυσε με αγανάκτηση, κι έπιασε τις βρισιές. Δεν ήξερε τι να κάνει. Να δείρει τη Ρίκα, να τιμωρήσει εμένα, να δώσει βοήθεια στην Άννα, που λιποθύμησε πέφτοντας ηρωικά στο καθήκον ή να σώσει το τηλεφώνημα, που τιναζόταν στον αέρα; «Εμπρός, εμπρός», ακουγόταν από το ακουστικό ο Σάββας, και κανείς ποτέ δεν του έδωσε απάντηση. Την επομένη του ατυχούς περιστατικού, ο Μανόλης έβαλε στο τηλέφωνο λουκέτο και κράτησε για τον εαυτό του το κλειδί. Το μόνο που καταφέραμε ήταν να το χάσουμε εντελώς. Χρειάστηκε να περάσει καιρός, μέχρι να το εκπορθήσουμε, αλλά όταν τα καταφέραμε δε μας εντυπωσίασε. Είχαμε αρχίσει να εξοικειωνόμαστε με την ιδέα ότι η τεχνολογία μάς επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις, τέτοιες που ούτε οι γονείς μας μπορούσαν να υποπτευθούν, ούτε, πολύ περισσότερο, η Καλομοίρα να συνηθίσει. Το τηλέφωνο, απλώς, ήταν κομμάτι του σπιτιού.

[1995]

Σύνεργα

81

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Στην οδό Ευμολπιδών I Κανείς δεν αντιλήφθηκε με την πρώτη τη λέξη Ευμολπιδών. «Πού είπατε ότι μένετε;» με ξαναρωτούσαν. Έπρεπε να προφέρω τη λέξη γράμμα το γράμμα. Έλεγα: «Έψιλον, όπως εγκατάλειψη, ύψιλον, όπως υγρασία, μι, όπως μόχθος, όμικρον, όπως οδοιπόρος, λάμβδα, όπως λήθη, πι, όπως πιοτό, γιώτα, όπως ιερέας, δέλτα, όπως Δημοτικό, ωμέγα, όπως ωχρός, νι, όπως νικέλιο». Οι λεπτολόγοι ήθελαν διευκρινήσεις: «Λάμβδα;» «Μάλιστα, λάμβδα», απαντούσα. «Λάμβδα, όπως λάγνος, άλφα, όπως ασθενής, μι, όπως μαγείρισσα, βήτα, όπως βαλές, δέλτα, όπως δαρμένος, άλφα, όπως αντιπρόσωπος». Οι περίεργοι, χωρίς να ενδιαφέρονται στ’ αλήθεια, το τολμούσαν: «Τι σημαίνει η λέξη Ευμολπιδών;» ρωτούσαν. «Οι Ευμολπίδες στην αρχαιότητα ήταν οι ιερείς των Ελευσινίων μυστηρίων», διευκρίνιζα. «Και πού βρίσκεται αυτός ο δρόμος με το αλλόκοτο όνομα;» «Στον Κεραμεικό». Όσοι δεν ήξεραν την Αθήνα, τον αγνοούσαν. Έκανα δεύτερη προσπάθεια: «Πάνω απ’ το Βοτανικό. Μήπως αυτό σας λέει κάτι;» «Βοηθήστε με ακόμη λίγο». «Στου Μαυρομμάτη». Τίποτε. Ο Κεραμεικός παρέμενε άσημος, το εργοστάσιο του Φωταερίου αδυνατούσε να τον κάνει γνωστό! Ακόμη και ο φαρδύς δρόμος μας, που ουδέποτε ονειρεύτηκε τη σημερινή διασημότητα, είχε ελάχιστη κίνηση. Τα παιδιά στη γειτονιά παίζαμε ανενόχλητα, χωρίς τον κίνδυνο των αυτοκινήτων. Το πρωί, λόγω μιας μεταφορικής εταιρείας και των συνεργείων, περνούσαν κάμποσα φορτηγά και κούρσες, έτσι αποκαλούσαν τότε τα Ι.Χ., κούρσα, λέγοντας αυτοκίνητο εννοούσαν το λεωφορείο: «Με το αυτοκίνητο θα πας επάνω;» ρωτούσαν, δηλαδή «Με το λεωφορείο θα πας στο κέντρο;» ή «Έχει δική του κούρσα» έλεγαν, δηλαδή «Είναι κάτοχος Ι.Χ.». Φορτηγά και κούρσες δημιουργούσαν πολλών ντεσιμπέλ θόρυβο, αλλά απ’ το απόγευμα και μετά ο δρόμος ήταν δικός μας, ατάραχος και καθαρός, προετοιμασμένος να δεχτεί τα παιχνίδια μας. Τα καλοκαίρια –καθώς και τις διακοπές του Πάσχα, που τις περίμενα με ανυπομονησία, αντίθετα από τις διακοπές των Χριστουγέννων- επειδή η οικογένειά μου δε διέθετε χωριό ή εξοχικό για μακράς διάρκειας παραθερισμό, τα πέρασα κάνοντας αμέτρητα χιλιόμετρα στην Ευμολπιδών. Ο δρόμος γινόταν το υποκατάστατο των τόπων που, καμιά φορά, άκουγα τους μεγάλους

82

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

να λένε ότι είναι οι κατάλληλοι «για να πάρουν τα παιδιά πάνω τους». Συνήθως μαζευόμαστε στο πεζοδρόμιο απέναντι απ’ το σπίτι μου, εκεί όπου έμεναν δυο ανύπαντρα αδέλφια, ο Ιάσων και η Ευανθία, που τότε βρίσκονταν στα στερνά τους. Η Ευανθία, ακριβοθώρητη από τα γεράματα αρχαία γειτόνισσα, τα πρώτα χρόνια νοίκιαζε τα δυο δωμάτια που έβλεπαν στο δρόμο σε επαρχιώτες, και μετά σε αλλοδαπούς, που έφτασαν στην αυλή της πριν ακόμη καταφθάσουν τα κατοπινά πελώρια κύματα των οικονομικών μεταναστών, ανησυχώντας υπερβολικά την κοινωνία μας, αμάθητη ακόμη σε τέτοια φαινόμενα. Η φασαρία που κάναμε στο δρόμο, οι φωνές μας κι οι τρομαχτικές κραυγές έφταναν ελαττωμένες στ’ αφτιά του Ιάσωνα και της Ευανθίας, που έμεναν στα μεσαία δωμάτια της αυλής. Επιπλέον, η ξύλινη εξώπορτά τους ήταν πάντοτε κλειστή κι αυτό μας εμπόδιζε, όταν παίζαμε κρυφτό, να μπούμε στο σπίτι τους. Τον πρώτο καιρό, η κλειστή πόρτα είχε σχολιαστεί απ’ τη γειτονιά, αφού το κουτσομπολιό κι ο χλευασμός εμφανίζονταν σε κάθε ευκαιρία. Τις εξώπορτες τότε δεν τις κλείδωναν, παρά μονάχα το βράδυ με σύρτη, και δε φαινόταν διόλου περίεργο, ήταν ευνόητο, μια κατάσταση απ’ αυτές που η επόμενη γενιά έλεγαν: «Έτσι τα βρήκαμε», δηλαδή: «Έτσι πρέπει να ’ναι». Στ’ άλλα σπίτια, σπρώχναμε απαλά τις πόρτες και κρυβόμαστε στις αυλές αναστατώνοντάς τις. Η κλειστή πόρτα καθησύχαζε τον Ιάσωνα και προπαντός την Ευανθία πως δε θα ταράξουμε τη νεκρική γαλήνη τους, κανένας ήχος δε θα κάλυπτε τους σιγανούς και ξέπνοους ήχους που έβγαζαν ζώντες οργανισμοί και αντικείμενα στην ταπεινή αυλή τους. Αναμφίβολα, τα παιχνίδια μας σήκωναν τη γειτονιά στο ποδάρι. Ποτέ δεν παίξαμε δίχως φωνές. Άλλοτε ακούγονταν φωνές χαράς, άλλοτε αγωνίας, «Όταν σου λέω πορτοκάλι να βγαίνεις», και άλλοτε, όταν τσακωνόμαστε, ακούγονταν αγριοφωνάρες, οι οποίες περιείχαν όλα τα τότε απαγορευμένα: «βλαμμένε», «ηλίθιε», ή κανένα «διάολο», στο άκουσμά του οποίου, γονείς και κηδεμόνες πετάγονταν απ’ τα σπίτια τους, αδιακρίτως αν τον ξεστόμισε το δικό τους παιδί, και ακολουθούσε βαθύ χάσμα γενεών!

II Η μητέρα μου, η Αλίκη, πήγαινε συχνά στης Ευανθίας και μας έπαιρνε μαζί της εμένα και τον αδελφό μου, τον Κυριάκο, για να παίξουμε. Εκτός απ’ τα δύο δωμάτια της πρόσοψης, το σπίτι το αποτελούσαν ακόμη έξι, μονόρριχτα δωμάτια, το ένα πίσω από τ’ άλλο, κάπου τριάντα μέτρα βάθος. Η στενόμακρη αυλή ήταν γεμάτη πήλινες γλάστρες. Είχε και τέσσερα δέντρα: δυο συκιές, μια άγρια και μια ήμερη, μια ροδιά και μια μουριά, που έκανε μαύρα, γλυκά

Σύνεργα

83

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

μούρα. Παλιότερα στην αυλή κατοικούσαν αρκετές οικογένειες, κι όπως σ’ όλες τις αυλές το ένα νοικοκυριό μπλεκόταν με το διπλανό του. Οικογένειες που παρέμειναν με τη δυνατότητα που τους έδινε το ενοικιοστάσιο, έχοντας πενιχρά εισοδήματα. Ωστόσο, με τα χρόνια εγκατέλειψαν την αυλή της Ευανθίας, άλλαξαν γειτονιά ή πέθαναν παίρνοντας στον τάφο τους ένα κοινό μυστικό, πως δεν πέθαναν χορτάτοι, ούτε δοξάζοντας το Θεό τους. Έτσι εξηγείται γιατί η σορός τους είχε τη μορφή της βλοσυρή, σου έδινε την εντύπωση πως τα μάτια τους τα είχαν επίτηδες κλειστά, όχι γι’ άλλο λόγο, παρά για να μη δουν τις παράταιρες κηδείες που, είναι αλήθεια, με πολλή αγάπη και φροντίδα, τους έκαναν οι δικοί τους. Η αυλή άλλαζε τις συνήθειές της σε κάθε εποχή: Την άνοιξη τα παραγινωμένα σύκα έπεφταν με θόρυβο –όσα δε μάζευε ο Χιώτης ζαχαροπλάστης, εξαγοράζοντάς τα από την Ευανθία με καμιά εικοσαριά κουτιά γλυκά του κουταλιού, μαστίχα, περγαμότο, μελιτζανάκι- θόρυβο γνώριμο, το ώριμο σύκο να σκάει με δύναμη κι έπρεπε να προσέχεις πού πατάς, γιατί μπορεί, αν ήσουν απρόσεχτος, να γλίστραγες και να σωριαζόσουν. Τον Ιούνιο το τσιμέντο γύρω απ’ τη μουριά βαφόταν μαύρο απ’ τα ώριμα μούρα που έπεφταν, σχηματίζοντας ένα πολτώδες χαλί που έπρεπε να καθαριστεί. Το φθινόπωρο η ροδιά γέμιζε γλυκούς και αρωματικούς καρπούς κι η Ευανθία δεν παρέλειπε ποτέ να κρατήσει μερικά ρόδια, που κρεμούσε από ένα σπάγκο, για τα κόλλυβα του πρώτου ψυχοσάββατου. Το χειμώνα η άγρια συκιά έριχνε τα φύλλα της γεμίζοντας την αυλή και μέχρι το δέντρο ν’ απομείνει γυμνό καταναλώνονταν αρκετές μεγάλες σακούλες απορριμμάτων. Η ευχαρίστηση που ένιωθα κάθε φορά που παίζαμε στην αυλή της Ευανθίας ήταν μεγάλη. Η Ευανθία μού έδειχνε ιδιαίτερη συμπάθεια. Κι εγώ την αγαπούσα, αντίθετα από τον Κυριάκο που τη φοβόταν. Προσποιούμουν τον υπάκουο, την άφηνα αδιαμαρτύρητα να με συμβουλεύει με τις ξεπερασμένες συμβουλές της, και πήγαινα χωρίς δεύτερη κουβέντα, πρόθυμος και με τον απαραίτητο σεβασμό στο μανάβη, όταν είχε ξεχάσει ν’ αγοράσει άνηθο ή σέλινο. Έτσι, κι εκείνη δε δυσανασχετούσε που χάραζα στην αυλή, με κιμωλία της δεκάρας, δρόμους, όλη τη διαδρομή του «10», «Ιπποκράτους – Βοτανικός».

III Το πεζοδρόμιο του Ιάσωνα και της Ευανθίας, δέκα μέτρα μήκος, ένα και είκοσι πλάτος, το θυμάμαι απ’ την εποχή που ο δρόμος ασφαλτοστρώθηκε. Μέχρι τότε για μένα περνούσε απαρατήρητο. Εκείνη την εποχή το πεζοδρόμιο, που διεκδικούσε δειλά τα προνόμια της αυλής, ήταν προέκταση του σπιτιού,

84

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

γι’ αυτό οι γυναίκες το καθάριζαν καθημερινά και το περιποιούνταν, όπως ακριβώς το σπίτι τους. Εκεί κάθονταν τα ζεστά απογεύματα, όταν οι άντρες τους έλειπαν στο καφενείο, εκεί τις έβρισκε το βράδυ, κι έμπαιναν μέσα μόνον όταν οι άντρες επέστρεφαν. Παράλληλα, ήταν αναμενόμενο πως όταν έβγαινες με τα «καλά» σου, όταν δηλαδή έπρεπε να διασχίσεις τη γειτονιά για να φτάσεις στην Ιερά Οδό ή στην οδό Πειραιώς, που χάραζαν τη μεθόριο της συνοικίας, θα συναντούσες καθισμένους στα καρεκλάκια ή τις πολυθρόνες τούς γείτονες, που σαν αυστηρή εξεταστική επιτροπή, επεφύλασσαν στον εαυτό τους την αρμοδιότητα ν’ αποφανθεί για την αισθητική της αμφίεσής σου. Η γνώμη των γειτόνων ήταν πάντοτε αρνητική. Στην περίπτωση που φορούσες καινούρια ρούχα, οπωσδήποτε κάποιο πικρόχολο σχόλιο θ’ άκουγες. Η Αλίκη, που τα ’ξερε καλά αυτά, μας συνιστούσε να μην έχουμε πολλές κουβέντες στο δρόμο. Κάθε πληροφορία που θα δίναμε, κάθε απάντησή μας στις ερωτήσεις «Πόσο κάνει;» «Από πού το πήρες;» θα χρησιμοποιούνταν εναντίον μας. Οι ερωτήσεις μερικών γειτόνων κάλυπταν ένα εξίσου σημαντικό θέμα: Το πού πηγαίναμε. Αλλά η Αλίκη ξέφευγε με άνεση, καμωνόταν τη βιαστική και χαιρετούσε δίχως να σταθεί πουθενά. Το πεζοδρόμιο έξω απ’ το σπίτι του Ιάσωνα και της Ευανθίας –που υπήρχε βέβαια προτού το ανακαλύψω, αν και, όπως για όλα τα πράγματα, πίστευα με το παιδιάστικο μυαλό μου πως ο χρόνος άρχισε να μετρά από τη μέρα της ανακάλυψής μου- το πεζοδρόμιο, λοιπόν, δεν είχε στη διάρκεια της ζωής του την ίδια εμφάνιση. Η όψη του άλλαζε συνεχώς, όπως άλλαζε η όψη όλης της γειτονιάς. Διαμορφωνόταν σύμφωνα με τις τρέχουσες ανάγκες, αποχτώντας ολοένα καινούργια ζωή, παρ’ όλο που μεταμορφωνόταν με αργούς ρυθμούς, όπως καθετί στον Κεραμεικό. Στην αρχή ήταν στρωμένο με πλάκες από σχιστόλιθο. Τα κράσπεδά του ήταν λίθινα, και το μόνο που υπήρχε στην επιφάνειά του ήταν η ξύστρα, το σίδερο για τις λάσπες των παπουτσιών. Τον καιρό εκείνο ο εξωτερικός τοίχος του σπιτιού του Ιάσωνα και της Ευανθίας ήταν βαμμένος άσπρος. Μονάχα τρεις επιφάνειες τον χρωμάτιζαν: της πόρτας και των δύο παράθυρων, μ’ ένα απαλό μοβ. Οι κολόνες της εξώπορτας ήταν ορθογώνιες και το επιστύλιο, μισό μέτρο πλάτος, το είχα δει πολλά βράδια της Ανάστασης να το σταυρώνουν με το φως της λαμπάδας. Η ποδιά της εξώπορτας, ένα μέτρο και εβδομήντα εκατοστά μήκος, τριάντα οκτώ εκατοστά πλάτος, από μάρμαρο Μαραθώνα σε απόχρωση του γκρι, δεν έβγαινε στο πεζοδρόμιο, παρά τρεις πόντους. Τότε ακόμη η ξύλινη εξώπορτα ήταν φρέσκια, κατασκευασμένη πρόσφατα, πάνω της κατά το έθιμο κρέμαγαν το «Μάη». Η ξύλινη εξώπορτα ήταν δίφυλλη, δυο μέτρα και σαράντα τρία

Σύνεργα

85

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

εκατοστά ύψος, επί ένα μέτρο και δέκα επτά εκατοστά πλάτος, από ξύλο βαλανιδιάς. Το κάθε φύλλο της είχε τρία τύμπανα. Το κάτω ήταν διπλάσιο του μεσαίου και το πάνω ήταν ίσο με τ’ άλλα δύο μαζί. Στο αριστερό φύλλο υπήρχε ορειχάλκινο ρόπτρο, μια παλάμη που κρατούσε ένα αυγό, λεπτομέρειες και σύνολο που τα έζησα στην παρακμή τους. Την ξύλινη εξώπορτα τη γνώρισα εξαρθρωμένη, φαγωμένη απ’ τα χρόνια, και μου ήταν δύσκολο να φανταστώ πώς υπήρξε στον καιρό της, όπως δεν μπορεί ένα εγγόνι να φανταστεί τους γερασμένους παππούδες του εύρωστους, ακμαίους, ζωντανούς, κι όταν δει καμιά παλιά φωτογραφία τους δεν πιστεύει στα μάτια του.

IV Με το ρόπτρο η σχέση μου πέρασε από διαφορετικά στάδια. Στην αρχή το θυμάμαι σαν ένα ακανόνιστο αντικείμενο, χωρίς όνομα, αφού ποτέ δεν είχα ακούσει να το ονομάσουν, από ανεξακρίβωτο υλικό, αφού δεν το είχα αγγίξει για να καταλάβω αν είναι μαλακό ή σκληρό, ζεστό ή κρύο, βαρύ ή ελαφρύ, κράμα χαλκού και κασσίτερου έμαθα μετά, σκληρό, ζεστό το καλοκαίρι, κρύο το χειμώνα, και βαρύ. Πάντως, διέθετε τη δύναμη να μας επιτρέπει την είσοδο στο σπίτι. Επειδή δεν το έφτανα, η είσοδός μας κατορθωνόταν μόνο απ’ την Αλίκη. Περίμενα, λοιπόν, πότε θα γίνει η συνηθισμένη κίνηση, ώστε να εμφανιστεί η Ευανθία στην πόρτα. Τόσο πολύ είχα συνδυάσει τον ήχο του ρόπτρου με την εμφάνιση της Ευανθίας στην πόρτα, που μια φορά απόρησα, δεν καταλάβαινα τι γινόταν. Η Αλίκη είχε τσουγκρίσει το αυγό, ο ήχος του ακούστηκε γνώριμος στ’ αφτιά μου, είχε ξαναχτυπήσει, έναν εντονότερο ήχο αντιλήφθηκα, αλλά η πόρτα της Ευανθίας δεν άνοιξε, η ίδια δεν εμφανίστηκε. Κοίταξα αμήχανος το ρόπτρο, ύστερα την Αλίκη, ύστερα τον Κυριάκο, ύστερα πάλι το ρόπτρο, μέχρι που άκουσα την Αλίκη να μας λέει: «Πάμε, δεν είναι μέσα». Κάπως έτσι, άρχισα να χάνω την εμπιστοσύνη μου στο ρόπτρο, δεν εγγυόταν ότι θα παίξω στην αυλή των γειτόνων μας, η προετοιμασία που έκανα, καθώς και τα σχέδιά μου, δεν ήταν εξασφαλισμένα! Όταν κάποτε ψήλωσα, πλήρωσα το τίμημα της ιδιαιτερότητάς μου. Οι άλλοι ζορίζονταν να ρίξουν μπόι, μαζί κι ο συμμαθητής μου, ο Λίνος, μόλο που η μητέρα του, η Αγγέλα, τοποθετούσε διάφορα αντικείμενα, βαζάκια με γλυκό ή παιχνίδια, ψηλά σε ράφια, μήπως ο γιος της δελεαστεί και τσιτώσει το κορμί του, αλλά εκείνος, εκτός από ένα σπάσιμο στο πόδι, δεν κατάφερε τίποτε άλλο, μέχρι που η Αγγέλα απογοητεύτηκε. Όταν ψήλωσα, ώστε να φτάνω το ρόπτρο, αποφάσισα πως ήρθε η ώρα να το χτυπήσω. Πλάι μου βρίσκονταν ο Κυριάκος

86

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

με το Λίνο. Ο Κυριάκος έσταζε στον ιδρώτα. Ο Λίνος, με ισχυρό το άλλοθι, πως αν μας ανακάλυπταν δε θα ήταν εκείνος ο δράστης, με παρότρυνε να μην το σκέφτομαι. Δε χρειαζόμουν τις προτροπές του, χτύπησα και ξαναχτύπησα το ρόπτρο σαν άγαρμπος πρωτάρης. Τον ήχο του τον ερμήνευσα ως τον πρώτο μου άθλο. Κατά κάποιο τρόπο υπήρχα, η παρουσία μου δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη. Ο Λίνος με τον Κυριάκο με κοιτούσαν με δέος, έτσι έπρεπε, είχα ξεχωρίσει απ’ αυτούς! «Τρέξτε», είπε ο Λίνος βιαστικά, όταν ακούσαμε βήματα στην αυλή, και πήγαμε να κρυφτούμε. Η Ευανθία δεν είδε κανέναν στην πόρτα της, αλλά κατάλαβε, δεν ήταν η πρώτη φορά που της τύχαινε παρόμοια σκανταλιά, και ξαναμπήκε μέσα. Εμείς βγήκαμε απ’ την κρυψώνα κι επιστρέψαμε γελώντας στο πεζοδρόμιο. Προτού καθίσουμε, η πόρτα άνοιξε πάλι, αυτή τη φορά απότομα. «Σας έπιασα!» είπε η Ευανθία. Πεταχτήκαμε έντρομοι, και τρέξαμε να σωθούμε! Την ίδια μέρα το έμαθε η Αλίκη. «Αλίκη μου, το συγχωρώ το Μάρκο, γιατί ’ναι καλό παιδί και ξέρεις πόσο τον αγαπάω, αλλά την άλλη φορά θα του τις βρέξω», της είπε η Ευανθία, πιο πολύ για να τ’ ακούσω, όπως κι ο Κυριάκος, που είμαστε μπροστά. «Και θα κάνεις πολύ καλά, κυρία Ευανθία», είπε η Αλίκη τάχα πως συμφωνεί. «Δώσ’ του, το βρομόπαιδο, που θα μου αρχίσει τέτοια. Και τον Κυριάκο να δείρεις». «Μα τι φταίει αυτό; Αυτό είναι μικρό». «Να μάθει να μου λέει ό,τι κάνει ο μεγάλος», υποστήριξε η Αλίκη. Η Αλίκη δε μας έκρυψε ποτέ την ταχτική της για το πώς ήθελε να μας μεγαλώσει, μάλιστα όταν δε μας την αποκάλυπτε διατυπώνοντάς τη, την ανακάλυπτα εγώ, στην αρχή με κόπο, αλλά όσο μεγάλωνα μ’ ευκολία, ο κώδικας της ανατροφής μας μπορούσε να σπάσει, ήταν προσπελάσιμος. Η Αλίκη θεώρησε υποχρέωσή της να ενημερώσει την Αγγέλα, που δεν την ενοχλούσαν οι αταξίες του γιου της, αρκεί αυτές να μη φανερώνονταν. Η Αγγέλα, πριν ακόμη η Αλίκη ολοκληρώσει, άστραψε ένα δυνατό χαστούκι στο Λίνο, που του έφυγε το σαγόνι. Τον χτύπησε χωρίς η ίδια να αισθάνεται ίχνος ντροπής, χωρίς να είναι εκνευρισμένη, το έκανε σα μια κίνηση που έπρεπε να κάνει για να τη δει η Αλίκη, η οποία όμως τη μάλωσε. «Μα πώς χτυπάς έτσι το παιδί, βρε Αγγέλα; Αμαρτία είναι». Η Αγγέλα μούδιασε. «Γιατί εσύ δεν τον κανόνισες τον δικό σου;» ρώτησε ανήσυχη, εννοώντας αν μ’ έδειρε.

Σύνεργα

87

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

«Και βέβαια όχι», απάντησε η Αλίκη, θεωρώντας το φυσικό. «Τον έβαλα και ζήτησε συγγνώμη από την Ευανθία». Η Αγγέλα δαγκώθηκε. «Έτσι λες να κάνω κι εγώ;» ρώτησε. «Έτσι. Να τον βάλεις να ζητήσει συγγνώμη, αυτό είναι αρκετό. Εξάλλου, δεν έκαναν κανένα έγκλημα! Κι ούτε θα το ξανακάνουν, είμαι σίγουρη γι’ αυτό!» «Α! έτσι!» είπε η Αγγέλα, σα να έλεγε: «Τώρα μου το λες, που το σακάτεψα το καημένο; Αν ήξερα με ποια τιμωρία θα ήταν η γειτονιά ικανοποιημένη, δε θ’ αυτοσχεδίαζα!» Από τότε το ρόπτρο έγινε του χεριού μου! Δεν το χτυπούσα χωρίς λόγο, παρά όποτε πηγαίναμε με την Αλίκη στην Ευανθία, που, πράγματι, μου είχε, όπως το δήλωσε, συγχωρήσει την αταξία, κι εξακολουθούσα να είμαι ο αγαπημένος της μικρός γείτονας. Τώρα, στη φαντασία μου, η οστεώδης παλάμη, το ρόπτρο, με τα λεπτά, κοκαλιάρικα, μακριά δάχτυλα, έμοιαζε σαν το ακρωτηριασμένο χέρι κάποιου πεθαμένου, απ’ αυτούς που κατοίκησαν κατά καιρούς στης Ευανθίας, και που τώρα στοίχειωνε το σπίτι.

V Από το πεζοδρόμιο του Ιάσωνα και της Ευανθίας, όπως και απ’ τα υπόλοιπα, πέρασε κάποτε ο εκσυγχρονισμός. Η «Ελληνική Εταιρεία Υδάτων», που διοχέτευε το νερό στην Αθήνα, έθαψε το ρολόι της στα σπλάχνα του, μπροστά απ’ την εξώπορτα, σημαδεύοντάς το με το καπάκι του φρεατίου, τεφρός χυτοσίδηρος, τριάντα πέντε επί τριάντα πέντε εκατοστά, με ανάγλυφα τα αδιαφιλονίκητα αρχικά της. Η ΔΕΗ έστησε μια ξύλινη κολόνα στην άλλη άκρη. Κάποτε ο δήμος Αθηναίων ξήλωσε τις πλάκες από σχιστόλιθο, που είχαν καταστραφεί, κι έστρωσε το πεζοδρόμιο με τσιμέντο. Μετά τον Εμφύλιο, μαζί με την εγκατάλειψη του σπιτιού, εγκαταλείφθηκε κι η πρόσοψη. Η πόρτα και τα παράθυρα δεν ξαναβάφτηκαν. Το μοβ πρόσχαρο χρώμα ξέβαψε, κι η πόρτα έμεινε να την τρώει η βροχή και το σαράκι. Γέμισε χαραμάδες και σκισίματα, ενώ σε μεριές μεριές τριβόταν, σα να προσπαθούσε να γίνει χώμα. Με την ασφαλτόστρωση ο δρόμος κατέβηκε γύρω στους είκοσι πόντους. Τη θυμάμαι καλά τη μέρα που έριξαν την άσφαλτο, γιατί ο δρόμος ήταν άνω κάτω. Μας απαγόρευαν να τον διασχίζουμε, κι είχα καθίσει κατάχαμα με το Λίνο έξω απ’ το σπίτι του Ιάσωνα και της Ευανθίας, χωρίς διόλου να ενοχλούμε το συνεργείο οδοποιίας. Μόνο ρουφάγαμε αχόρταγα τις εικόνες που βλέπαμε. Τα μηχανήματα της ασφάλτου και της πίσσας, κι οι εργάτες που μεταμόρφωναν το δρόμο πρόσφεραν στα μάτια μας ξεχωριστή τέρψη. Ο

88

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Κυριάκος δεν ήταν μαζί μας. Τις προηγούμενες μέρες, στις προετοιμασίες, ερχόταν άφοβα, αλλά τη μέρα της ασφαλτόστρωσης, η φασαρία κι η δυσοσμία τον κράτησαν στο σπίτι. Η απουσία του μου πρόσθεσε επιπλέον χαρά. Ζήτησε συγγνώμη από το Λίνο, επειδή δε θα κατέβαινε, και παρακολούθησε τα έργα από το μπαλκόνι. Μαζί με την ασφαλτόστρωση, τα φαγωμένα λίθινα κράσπεδα αντικαταστάθηκαν από τσιμεντένια, ανακατασκευάστηκαν τα ρείθρα, αλλά το πεζοδρόμιο παρέμεινε, όπως παρέμενε για χρόνια μετά, το ίδιο, είκοσι πόντους ψηλότερα απ’ το δρόμο. Το παράτησαν όπως το έφαγε το σκαπτικό μηχάνημα, δίχως να το ισιώσουν. Έτσι, αποτέλεσε κατάλληλο σκηνικό για τ’ αυτοκινητάκια μας. Το κράσπεδο ήταν ένας μακρύς, παραλιακός δρόμος, το ρείθρο η θάλασσα, και πάνω απ’ το δρόμο υψώνονταν βουνά, απ’ όπου οι κατολισθήσεις ήταν σπάνιες, αλλά όχι άγνωστες. Κοντά στην κολόνα της ΔΕΗ, που τώρα ήταν τσιμεντένια και ψηλότερη, είχαμε διαμορφώσει μια ανηφοριά, έτσι ώστε να συγκοινωνεί ο «παραλιακός» με τους υπόλοιπους δρόμους, που έφταναν ως την ξύστρα και το ρολόι της ΕΕΥ, που είχε μετονομαστεί σε «Εταιρεία Υδάτων Αθηνών Πειραιώς» και μόνο το καπάκι του φρεατίου θύμιζε την προηγούμενη εποχή της. Το καπάκι του φρεατίου, υποτίθεται πως ήταν μνημείο, που το φύλαγαν μερικά άγρυπνα στρατιωτάκια. Το ίδιο χρήσιμη μας φάνηκε και η ξύστρα. Η ξύστρα, που άλλοι την έλεγαν λασπωτήρα, ήταν απολύτως απαραίτητη σ’ έναν τόπο γεμάτο λάσπη. Δεν ήταν διακοσμητική. Η Αγγέλα έλεγε πως τα σπίτια στον Κεραμεικό έκαναν μονάχα για το καλοκαίρι, το χειμώνα έβγαζαν προβλήματα, υγρασία, τα κεραμίδια να στάζουν, και το κρύο να μπαίνει από τις απειθάρχητες χαραμάδες. «Τι απ’ όλα να πρωτοπρολάβεις;» έλεγε. Η ξύστρα, γερό και συμπαγές αντικείμενο, έδινε την αίσθηση της δύναμης. Σίδηρος άκαμπτος, ενώ στα παιδικά μου μάτια φαινόταν μεγαλύτερη απ’ όσο ήταν στην πραγματικότητα. Επρόκειτο για ένα κομψό αντικείμενο, σαν καλοσχεδιασμένη μινιατούρα, τα δυο κολωνάκια της βυθίζονταν στη γη και στην κορυφή τους κατέληγαν σε δύο σπειροειδείς έλικες. Τη χρησιμοποιούσαμε για πύλη. Ήταν το πεδίο αναφοράς της φανταστικής πόλης που είχαμε σχεδιάσει. Κανένα αυτοκινητάκι δεν περνούσε την πύλη, εκτός από μια περίπτωση: όταν το πέρασμά του αποτελούσε το έπαθλο αξιέπαινης πράξης. Απ’ αυτήν περνούσαν τα ασθενοφόρα, αφού είχαν καταφέρει να σώσουν τη ζωή κάποιου πολίτη, απ’ αυτήν περνούσαν τα οχήματα της πυροσβεστικής, αφού είχαν σβήσει και την παραμικρή εστία μιας πυρκαγιάς, απ’ αυτήν περνούσαν τα περιπολικά της αστυνομίας, αφού είχαν καταφέρει έξυπνα να συλλάβουν ληστές, είδος σπάνιο στην πόλη μας, που οι

Σύνεργα

89

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

κάτοικοί της ήταν φιλήσυχοι, οι κακοποιοί, που κατά καιρούς έκαναν την εμφάνισή τους, έρχονταν απ’ άλλες πόλεις. Αλλά από την ξύστρα περνούσε και η νεκρώσιμη πομπή των επιφανών πολιτών. Αυτό προστέθηκε την εποχή που πέθανε ο Γιώργος Σεφέρης. Η Αλίκη είπε ότι στην κηδεία του είδε τόσο κόσμο που τη συγκίνησε περισσότερο απ’ όσο ο θάνατος του ποιητή, που ούτως ή άλλως κάποια στιγμή θα πέθαινε. Κάθε φορά που ένα αυτοκινητάκι έπρεπε να περάσει από την πύλη μάς διακατείχε δέος. Σχηματίζαμε μεγαλειώδη πομπή και ενώ, πριν την πύλη, όλα τα υπόλοιπα αυτοκίνητα σταματούσαν, το τιμώμενο όχημα προχωρούσε με τον αέρα του θριαμβευτή, του πανίσχυρου, κι έφευγε από την πόλη, πηγαίνοντας στην εξοχή για να ξεκουραστεί! Αλλά, δεν παίξαμε μόνο αυτοκινητάκια στο πεζοδρόμιο του Ιάσωνα και της Ευανθίας, όλα τα ομαδικά παιχνίδια, αγόρια και κορίτσια, εκεί τα παίξαμε: πινακωτή, χαλασμένο τηλέφωνο και τόσα άλλα. Εκεί τα φυλάγαμε στο κρυφτό, μετρώντας με καμιά ζαβολιά ως το είκοσι, εκεί παίζαμε χαρτάκια ή βόλους, σ’ εκείνη την κολόνα της ΔΕΗ πιάναμε αμπάριζα.

VI Εκεί ένιωσα και μια ξεχωριστή ευχαρίστηση, χωρίς την παρουσία άλλων παιδιών, που δεν μπορώ να τη συγκρίνω με τη χαρά των υπόλοιπων παιχνιδιών. Δεν ήταν ακριβώς παιχνίδι. Δεν είχε την κινητικότητα που επιδεικνύαμε στα παιχνίδια μας, λειτουργούσαν αποκλειστικά η μνήμη και η φαντασία. Τα ζεστά απογεύματα, όταν ο ήλιος έκαιγε ακόμη, μετατρέποντας το δρόμο σε ξεροπόταμο, με τις όχθες του να σκάνε, σχηματίζοντας βαθιές ρωγμές, την ώρα που κανείς δεν κυκλοφορούσε, πριν εμφανιστεί η παρέα μου, καθόμουν στο πεζοδρόμιο, μόνος. Ο Κυριάκος κοιμόταν, έτσι, πριν αναστατωθεί με τη λαχτάρα που ένιωθε κάθε απόγευμα για παιχνίδι, κατέβαινα στο πεζοδρόμιο και γαλήνευα. Βυθιζόμουν σε παραδεισένιους και παιχνιδιάρικους κόσμους. Ήμουν ο πλάστης των κόσμων αυτών, με τη διαφορά πως κρατούσα έναν επουσιώδη ρόλο, του πλάστη μεν, αλλά του αμέτοχου σε όσα ακολουθούσαν τη ροή και εξέλιξη του κόσμου μου. Ήταν όλα τόσο τέλεια οργανωμένα, ώστε μετά τη δημιουργία η συμμετοχή μου ήταν περιττή. Ο κόσμος μου ήταν παραλλαγή εκείνου που γνώριζα. Τα πρόσωπα που τον απάρτιζαν ήταν τα ίδια, μόνο που δεν περιλαμβάνονταν όσα πράγματα αντιπαθούσα: τις φωνές του Άγη, δηλαδή του πατέρα μου, ούτε όσα απεχθανόμουν: τα κλάματα της Αλίκης ή τα παρακάλια του Κυριάκου, ούτε όσα φοβόμουν: τα τέρατα της ελληνικής μυθολογίας και τις φρικιαστικές

90

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

ιστορίες τους που έπρεπε οπωσδήποτε να πληροφορηθούμε. Το δικό μου κόσμο τον τοποθετούσα στην εξοχή, σε κάποια εύφορη πλαγιά. Στην κορυφή της βρισκόταν πυκνό δάσος και τους πρόποδές της έβρεχε η γαλήνια θάλασσα. Έφτιαχνα τη δική μου Ζελλανράα, στην οποία ο δικός μου Ισάκ και η δική μου Ίνγκερ, δηλαδή οι γονείς μου, δεν είχαν τόσα πολλά προβλήματα ν’ αντιμετωπίσουν, κι εγώ με τον Κυριάκο μεγαλώναμε χωρίς να τους είμαστε βάρος. Η ζωή μας περνούσε με πολλή δουλειά. Πώς θα γινόταν διαφορετικά; Ο Άγης δεν ήταν καθόλου «του καφενείου», κι η Αλίκη έφερνε βόλτα το σπίτι χωρίς ποτέ να παραπονεθεί που με τόση δουλειά είχε καταντήσει υπηρέτρια. Κι όλο δοξάζαμε το Θεό. Όλο! Οι γείτονές μας, γιατί εμείς δεν ήμαστε απομονωμένοι απ’ τον κόσμο, κάτι τέτοιο δε μ’ άρεσε, αντίθετα είχαμε πολλούς γείτονες, ήταν καλοί άνθρωποι που μοχθούσαν για ένα καλύτερο αύριο, γείτονες που κοίταζαν και νοιάζονταν για το διπλανό τους, κι όχι μόνο όταν περνούσε απ’ την πόρτα τους, γείτονες που ήταν έτοιμοι και πρόθυμοι να βοηθήσουν όποτε χρειαζόταν. Ακόμη και τα παιδιά ήταν διαφορετικά. Ο Πολύκαρπος Αργυράκης, για παράδειγμα, δε γλειφόταν κάθε φορά που αγόραζα παγωτό, ούτε μου ζητούσε να του δώσω «λίγο». Ούτε λίγο ούτε πολύ, ο Πολύκαρπος Αργυράκης είχε το δικό του υπολογίσιμο χαρτζιλίκι και μπορούσε μ’ αυτό ν’ αγοράζει μ’ ευχέρεια όσα παγωτά ήθελε, ακόμη και σάντουιτς ή πύραυλο. Όλα στον κόσμο μου ήταν τόσο δίκαια και έντιμα! Κάποια στιγμή, όμως, ερχόταν ο Κυριάκος, που με το ύφος του και μόνο δήλωνε πως δεν έχει καμιά σχέση με το Ζίφερτ. Άλλοτε μ’ εκνεύριζε, γιατί δεν είχα ολοκληρώσει τον κόσμο της φαντασίας μου, δεν τον είχα χορτάσει, κι έπρεπε να επιστρέψω βίαια και ταχύτατα στην πραγματικότητα, και άλλοτε που είχα προλάβει να μπουχτίσω από την τάξη που είχα επιβάλει, η παρουσία του αδελφού μου δε μου ήταν ενοχλητική. Ο Κυριάκος καθόταν δίπλα μου και μου περιέγραφε, χωρίς να τον ρωτήσω, όσα έγιναν στο σπίτι κατά την απουσία μου. Μετά, περίμενε τον τυροπιτά, για ν’ αγοράσει ζεστή τυρόπιτα, τον τυροπιτά που αργότερα, σαν επιστροφή στο παρελθόν, τον έβλεπα να γυρίζει όλη την Αθήνα. Ξαφνιάστηκα. Στα παιδικά μου μάτια φαινόταν πολύ γέρος και δε φανταζόμουν πως ύστερα από τρεις δεκαετίες θα συνέχιζε να πουλάει τις τυρόπιτές του, αν και τώρα το ντουλαπάκι του δεν το κουβαλούσε στους ώμους, το έσπρωχνε πάνω σ’ ένα καρότσι, απομεινάρι κούνιας.

VII Στη συσκότιση του 1974 καθόμαστε στο πεζοδρόμιο του Ιάσωνα και της Ευανθίας και περιμέναμε να έρθει ο Καραμανλής! Δηλαδή, δεν τον περιμέναμε

Σύνεργα

91

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ακριβώς, γιατί δεν τον ξέραμε, αλλά ήταν πρωτόγνωρο να βλέπουμε το δρόμο μας χωρίς ηλεκτρικό φως. Μέχρι τότε δε θυμάμαι κανένα τέτοιο βράδυ. Το ηλεκτρικό το είχα τόσο σίγουρο όσο και το φεγγάρι! Βράδια δίχως φως είχα περάσει στη Σαλαμίνα, και ομολογώ ότι έπληττα. Όταν έπεφτε το σκοτάδι, ανάβαμε δυο λάμπες πετρελαίου, μια μεγάλη στη βεράντα, που ευτυχώς φώτιζε αρκετά το χώρο, και μια άλλη, μικρότερη, έτοιμη να συνοδεύσει αυτόν που ήθελε να μπει στο σπίτι. Πέρα από το φως της μεγάλης λάμπας, όλα ήταν βυθισμένα σε πυκνό σκοτάδι. Τίποτε δεν μπορούσε ν’ αποδείξει πως έξω απ’ το σπίτι περνούσε ο δρόμος, και πως απέναντι ήταν η θάλασσα, μαύρη και τρομακτική. Καθόμουν στη βεράντα σιωπηλός, άκουγα τους μεγάλους να φλυαρούν, απαραιτήτως το πρώτο βράδυ μιλούσαν για τις υποσχέσεις που έπαιρναν οι κάτοικοι από τους βουλευτές περί ηλεκτροδότησης του νησιού, κοιτούσα συνεχώς τη στέρνα στην άκρη της βεράντας, και παραφύλαγα μην πεταχτεί από καμιά μεριά η Φραγκογιαννού, και με πετάξει μέσα, μπερδεύοντας στο σκοτάδι το φύλο μου. Δεν έβλεπα την ώρα που θα έπεφτα για ύπνο. Με καθησύχαζε η σκέψη πως όταν θα ξανάνοιγα τα μάτια μου, ο ήλιος θα φώτιζε τα πάντα γύρω, ευτελή και άσχημα, αλλά, μετά την τρομοκρατία του σκότους, τόσο ευχάριστα. Οι σκοτεινές νύχτες της Σαλαμίνας μού θύμιζαν τον Ηλεκτρικό, που παίρναμε από την Ομόνοια, για να επισκεφθούμε τους συγγενείς μας στα Κάτω Πατήσια. Η σήραγγα, απ’ όπου υποχρεωτικά περνούσε ο συρμός, με φόβιζε. Όχι τόσο η διαδρομή απ’ την Ομόνοια ως την Αττική, γιατί σκεφτόμουν πως σύντομα θα βγούμε απ’ τη στενοχώρια του τούνελ, όσο η αντίθετη διαδρομή. Άκουγα τις ρόδες να στριγκλίζουν στις στροφές, και πίστευα πως ο χρόνος έχει σταματήσει, αφού τίποτε έξω ή μέσα στο βαγόνι με τα ψάθινα καθίσματα δεν κινιόταν, σα να βρισκόμαστε σ’ εξομοιωτή που μετρούσε τις αντιδράσεις στα μαρμαρωμένα πρόσωπα των επιβατών. Στην αποβάθρα της Ομόνοιας η καρδιά μου πήγαινε στη θέση της. Περπατούσα ανάλαφρος, χωρίς να παίρνω τα μάτια μου από το συρμό, που χανόταν στο σκοτάδι της σήραγγας, σα να πήγαινε, όχι στο Μοναστηράκι, αλλά στα έγκατα της γης, και θεωρούσα τον εαυτό μου τυχερό που είχα κατέβει, για να μην αναγκαστώ να φτάσω στο τέρμα. Στη συσκότιση του 1974 δε φοβόμουν τη Φραγκογιαννού, ούτε το άγνωστο της σήραγγας. Το περιβάλλον μού ήταν οικείο. Αλλά η Αλίκη, πανικόβλητη όπως πάντα, μας φώναζε ν’ ανέβουμε στο σπίτι, μην περάσει η αστυνομία κι έχουμε φασαρίες. Ο Λίνος δεν ξεκόλλαγε από πλάι μου, κι ο Κυριάκος είχε το

92

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

γνωστό δίλημμά του: να υπακούσει στην προσταγή της μητέρας μας ή ριψοκινδυνεύοντας ν’ ακολουθήσει τα βήματά μου; «Τώρα που θα έρθει ο Καραμαλής δε θα πάτε Γυμνάσιο;» ρώτησε ο Κυριάκος κάποια στιγμή, πιστεύοντας ότι αυτό ήταν το καλό που θα έκανε προσωπικά σ’ εμάς η μεταπολίτευση. «Δε θα πάμε», είπε ο Λίνος χαμογελώντας, και με σκούντησε κρυφά. «Δηλαδή, ούτε κι εγώ θα πάω Τετάρτη;» εξακολούθησε ο Κυριάκος με χαρά. «Εσύ θα πας», απάντησε ο Λίνος. «Τα Δημοτικά θ’ ανοίξουν». Ο Κυριάκος στενοχωρήθηκε. Η διάκριση ήταν εξόφθαλμη, αναστέναξε. «Τότε γιατί δώσατε εξετάσεις;» ρώτησε παίζοντάς τα όλα για όλα. «Γιατί ο Καραμανλής έλειπε», είπε ο Λίνος. Ο Κυριάκος δεν ήθελε ν’ ακούσει τίποτε άλλο. Το ποτήρι της αδικίας είχε ξεχειλίσει. «Τότε εγώ, με συγχωρείτε, δε θα τον περιμένω», είπε φανερά απογοητευμένος, και σηκώθηκε δισταχτικά. «Θ’ ανέβω πάνω». «Κάτσε, ρε, κάτω», του είπα. «Ο Λίνος σε κοροϊδεύει. Θα πάμε Γυμνάσιο». «Αλήθεια, Μάρκο;» με ρώτησε δακρύζοντας από ικανοποίηση. Είχε πονέσει με το φέρσιμο του Λίνου. «Δε συμφωνήσαμε να πιστεύεις ό,τι σου λέω;» τον ρώτησα, κι ο αδελφός μου κάθισε, έβαλε τις παλάμες ανάμεσα στα μπούτια του, κι έσφιξε το σώμα του από ηδονή. Θα πήγαινε σχολείο –τι να γίνει;- αλλά τουλάχιστον θα πηγαίναμε και μεις. Ο Κυριάκος είχε πράγματι συμφωνήσει να πιστεύει ό,τι του λέω επειδή ήμουν ο μεγαλύτερος, επειδή ήμουν ο προστάτης του, επειδή ήμουν ο άνθρωπός του, και τέλος πάντων επειδή «έτσι έπρεπε». Αν του έλεγα, λόγου χάρη, ότι ο Πανάγαθος έπλασε το ψάρι αικουίντενς μόνο και μόνο για να το βάζουν οι άνθρωποι στα ενυδρεία των σπιτιών τους, θα το πίστευε, θεωρώντας ότι επρόκειτο για δώρο μιας θεϊκής επίσκεψης. «Μάρκο, φέρε το παιδί πάνω, πριν κατέβει ο πατέρας σου κι έχουμε ιστορίες», φώναξε η Αλίκη απ’ το μπαλκόνι. Την ίδια στιγμή, άναψε το φως στις σκάλες της πολυκατοικίας. Πανικός. Τέτοιες ώρες δε χαιρετιόμαστε με το Λίνο. Χωρίζαμε ξέροντας πότε και πού θα ξαναβρεθούμε.

VIII Ένα καλοκαίρι είδα το πεζοδρόμιο του Ιάσωνα και της Ευανθίας όπως δεν το είχα ξαναδεί. Η Αλίκη ανέβηκε με τα ψώνια του μπακάλη θλιμμένη. «Πάει και ο κύριος Ιάσων», είπε. Συγκλονίστηκα. Βγήκα με τον Κυριάκο στο

Σύνεργα

93

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

μπαλκόνι και είδα τη σιδερένια πόρτα τους ορθάνοιχτη. Μερικά χρόνια πριν ο Ιάσων είχε αντικαταστήσει τη σαραβαλιασμένη ξύλινη εξώπορτα με σιδερένια, γιατί η Ευανθία τού έλεγε πως «η γειτονιά δεν είναι όπως παλιά». Δεν υπήρχε φόβος ν’ αρπάξουν τα παιδιά οι γύφτισσες, όπως μας φόβιζαν, όμως είχε εμφανιστεί ο φόβος των διαρρήξεων. Το ρόπτρο είχε εξαφανιστεί, είχαν βάλει στη δεξιά κολόνα της εξώπορτας κουδούνι. Εκείνη την ημέρα, στον τοίχο, πλάι στην εξώπορτα, ήταν ακουμπισμένο το καπάκι του φέρετρου και δίπλα τρία στεφάνια. Η ορθάνοιχτη πόρτα έχασκε σαν ένα στόμα που στάζει αίμα. Η Αλίκη δε μας άφησε να πάμε στης Ευανθίας. Είπε ότι είμαστε μικροί για τέτοια, δεν ξέραμε πώς να φερθούμε. Έτσι, παρακολούθησα με τον Κυριάκο και το Λίνο απ’ το μπαλκόνι όσα έγιναν στο δρόμο, τα σχετικά με το ξόδι: δεκάδες άνθρωποι μπαινοέβγαιναν στην αυλή, οι περισσότερες γυναίκες φορούσαν μαύρα ρούχα, οι περισσότεροι άντρες φορούσαν πένθος στο μανίκι τους. Το μεσημέρι σταμάτησε απέξω μια νεκροφόρα. Ο οδηγός πήρε το καπάκι του φέρετρου και μπήκε στο σπίτι. Λίγο μετά, ξαναβγήκε. Έξι φίλοι μετέφεραν τη σορό του Ιάσωνα. Ακολούθησε πολύς κόσμος, ανάμεσά τους η Ευανθία, που μαυροντυμένη, μου φάνηκε αδυνατισμένη, θλιμμένη, αλλά ήρεμη και σαν κολακευμένη που, έστω κι έτσι, όλοι ασχολούνταν μαζί της. Από τις άλλες αυλές έβγαιναν οι γείτονες και βάδιζαν σιωπηλοί πίσω απ’ την αργόσυρτη νεκροφόρα. Μέσα σε λίγα λεπτά όλοι είχαν εξαφανιστεί. Ο δρόμος ερήμωσε. Η Ευανθία στα τέλη του εικοστού αιώνα είδε το πεζοδρόμιό της ν’ αποκτά συμμετρική θέση σε σχέση με το δρόμο. Ο δήμος Αθηναίων αποφάσισε να το περιποιηθεί. Το έστρωσε με μαύρο τσιμέντο και φύτεψε δύο νεραντζιές, μηλέα η Μηδική, που αν και κανείς κηπουρός δεν ενδιαφέρθηκε γι’ αυτές, εντούτοις το ξαναζωντάνεψαν το πεζοδρόμιο. Την Ευανθία τη δυσαρέστησε η αλλαγή. Τα χρόνια της είχαν περάσει για να μπορεί να την ευχαριστηθεί. Η ποδιά της εξώπορτάς της γδύθηκε κι έγινε σκαλοπάτι δεκαέξι εκατοστών, ακόμη, προστέθηκε ένα δεύτερο τσιμεντένιο, άσχημο σκαλοπάτι, ένα μέτρο κι εβδομήντα εκατοστά επί τριάντα οκτώ εκατοστά, με ύψος δέκα εκατοστά. Αυτό το δεύτερο σκαλοπάτι την ανάγκαζε να κάνει περιττές κινήσεις, και τα γεράματα τη συμβούλευαν ν’ αποφεύγει καθετί περιττό. Το παρήγορο σ’ αυτή την υπόθεση, όπως είπε, ήταν πως είχε ελαχιστοποιήσει τις εξόδους της. Τώρα το πεζοδρόμιο δεν ήταν χώρος για ν’ ασχοληθεί κανείς μαζί του. Δεν αποτελούσε πλέον προέκταση του σπιτιού. Το έβλεπα μακρινό, αδιάφορο, σα να μην είχα ζήσει τόσα και τόσα εκεί. Οι νοικοκυρές δεν κάθονταν για να πάρουν αέρα, ούτε τα παιδιά έπαιζαν, άλλωστε, δεν υπήρχαν πλέον παιδιά

94

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

στον Κεραμεικό. Δυο χρόνια προτού η Ευανθία πεθάνει, είδε άσπρες πλάκες τσιμεντοκονίας, σαράντα επί σαράντα, να μεταμορφώνουν το πεζοδρόμιό της. Την κάθε πλάκα αποτελούσαν δεκαέξι μικρά πλακίδια, εννέα επί εννέα εκατοστά. «Α! Τώρα γίναμε Σταδίου!» είπε η Ευανθία ειρωνικά, σχολιάζοντας την καθυστερημένη αλλαγή και το φτιασίδωμα το καταδικασμένο να χαθεί στη γενικότερη ασχήμια του Κεραμεικού.

[1997]

Σύνεργα

95

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Καλλιτεχνικόν ομβρελλοποιείον Ο πυθμένας των θαλασσών είναι ανομοιόμορφος. Περιλαμβάνει οροσειρές, φαράγγια, οροπέδια και κοίτες, που συνθέτουν ένα ποικίλο τοπίο όμοιο μ’ αυτό της στεριάς, με τη διαφορά πως ο αέρας έχει αντικατασταθεί απ’ το νερό. Ο σκοτεινός και παγωμένος βυθός των ωκεανών με τρομάζει. Στη σκέψη και μόνο της αφωτικής ζώνης νιώθω ενταφιασμένος. (Ποιος όμως με υποχρεώνει να τη σκεφτώ;) Το ίδιο δυσάρεστο συναίσθημα μου προξενείται με την επιφάνεια της θάλασσας τη νύχτα: κοιτάζοντάς τη νομίζω ότι το νερό προσπαθεί να με ρουφήξει στ’ αδηφάγα σπλάχνα του. Αγριεύομαι. Αντίθετα, στο νυχτερινό ουρανό, με τα χιλιάδες αστέρια, αν και πρέπει ν’ αμυνθώ για να μην παρασυρθώ απ’ τη γοητεία του, το βλέμμα μου πλανιέται αναστημένο, από μια δύναμη που τη δέχομαι με πολλή ευχαρίστηση. Γι’ αυτό τη νύχτα προτιμώ τη θέα τ’ ουρανού απ’ αυτή της θάλασσας. Τη μέρα είναι διαφορετικά: η επιφάνεια της θάλασσας, γαληνεμένης ή όχι, με παραπέμπει στο άπειρο, κάτι που δε δύναται να κάνει ο ουρανός, όπως εξίσου αναποτελεσματική αποδεικνύεται η στεριά. Κοιτάζοντας το νερό, ακόμη κι αν δε χρειαστεί να το διαπλεύσω, νιώθω το χώρο ν’ απλώνεται ατέλειωτα. Με προαπαιτούμενο πως σε μικρή απόσταση απ’ όπου βρίσκομαι υπάρχει πέλαγος, νιώθω σιγουριά, ασφάλεια. Με το φως του ήλιου ο βυθός είναι σα να μην υπάρχει. Παρομοίως παλιότερα αποστρεφόμουν τη βροχή. Δεν τη λογάριαζα σα ζωοδότρα, αλλά περιοριζόμουν σ’ όσα μ’ απασχολούσαν: στις θαμπές εικόνες και στους αλλοιωμένους ήχους που δημιουργούσε ο καταιγισμός της. Η βροχή διέτρεξε αλογάριαστα τα χρόνια της εφηβείας μου, μουσκεύοντάς τα, και αναμίχθηκε άτσαλα με τον ιδρώτα που, από παθολογική αγωνία, έσταζαν οι παλάμες μου. (Η αγωνία με τα χρόνια αυξήθηκε, προτού εξαφανιστεί οριστικά, ως προς την έντασή της, όμως μειώθηκε αισθητά ως προς τη συχνότητά της). Η αποστροφή μου στη βροχή ίσως εξηγεί γιατί ένας απ’ τους πρώτους ανθρώπους που με μαγνήτισαν ήταν εκείνος ο ομπρελάς στον Κεραμεικό με τα δύο βαπτιστικά ονόματα, ο Λορέντζος-Γαβριήλ. Ο πράος Λορέντζος-Γαβριήλ δεν έκανε άλλο απ’ το να ξοδεύει τη ζωή του προσπαθώντας να μας προφυλάξει απ’ τη βροχή. Πιτσιρικάς ακόμη, κάθε φορά που περνούσα απ’ το μαγαζί του, το φανταζόμουν σαν το πιο προστατευμένο μέρος του πλανήτη, το καταφύγιο που θα μας έσωζε από την υγρασία. Ένας μικρός χώρος ήταν το ομπρελάδικο του Λορέντζου-Γαβριήλ, γεμάτος

96

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

χρωματιστές ομπρέλες, ανδρικές, γυναικείες, μεγάλες, μικρές, όλες με όμορφες ξύλινες λαβές, σκαλισμένα κομψοτεχνήματα από επιδέξιους ξυλογλύπτες. Το ομπρελάδικο του Λορέντζου-Γαβριήλ έγινε το πρώτο μου στέκι. Τα πρωινά που δεν είχα σχολείο, το έσκαγα απ’ το σπίτι μας κι έβαζα τρεχάλα μέχρι το «Καλλιτεχνικόν ομβρελλοποιείον», κατά την επιγραφή. Έκανα πως χαζεύω τη μικροσκοπική βιτρίνα, στεκόμουν μαρμαρωμένος, μέχρι ο Λορέντζος-Γαβριήλ να με δει, καθισμένος πίσω από το μικρό, μακρόστενο πάγκο του, και να με φωνάξει να μπω μέσα. Την περίμενα με λαχτάρα την πρόσκλησή του κι ο Λορέντζος-Γαβριήλ καταλάβαινε πως αν δε με καλέσει, θα έμενα απέξω να ξεροσταλιάζω. «Έλα μέσα», έλεγε, και χωρίς άλλη πρόσκληση, έμπαινα. Κάθε φορά, πριν από οτιδήποτε άλλο, μου έκανε την ίδια στερεότυπη ερώτηση: «Το ξέρει η μητέρα σου πως είσαι δω;» Το έλεγε με τρόπο που έδειχνε τη βεβαιότητά του ότι η μητέρα μου αγνοούσε το πού βρισκόμουν. Απαντούσα μ’ ένα σεμνό: «Και βέβαια, κύριε Λορέντζο-Γαβριήλ», δηλαδή, «Τι λέτε τώρα; Παιδιά είμαστε;» κι ούτε που σάλευα από το σκαμνί. Εκείνος χαμογελούσε κι έκανε ότι με πίστευε. Τον κοιτούσα που δούλευε. Τον παρατηρούσα που επιδιόρθωνε τις ομπρέλες και τα ομπρελίνα, και περίμενα τη στιγμή που θα χρειαστεί κάποιο εργαλείο απ’ την αποθήκη και θα μου ζητήσει να του το φέρω. Δε μιλούσε πολύ, μόνο δούλευε. Οι μετρημένες κουβέντες του έμοιαζαν με άσκηση ρουτίνας για τις φωνητικές χορδές του. Τόσα χρόνια είχε μάθει να υπομένει τη συμπεριφορά ή και τις ιδιοτροπίες δεκάδων διαφορετικών χαρακτήρων που έμπαιναν στο μαγαζί του. Επιδιόρθωνε υπομονετικά τις ομπρέλες, με ρυθμό που θα ικανοποιούσε τη βιασύνη των πελατών του και μ’ επιδεξιότητα που σίγουρα θ’ ανταποκρινόταν στην απαιτητικότητα του γούστου τους. Με τον καιρό άρχισα να βρίσκω μεγάλο ενδιαφέρον στο να παρατηρώ προσεχτικά τους πελάτες του ομπρελάδικου. Φάτσες συνηθισμένες ή παράξενες για τα μάτια μου. Πρόσωπα που δεν προκαλούσαν καμιά αντίδραση στους μυώνες του προσώπου μου, γιατί τέτοια έβλεπα καθημερινά και τα είχα συνηθίσει, αλλά και πρόσωπα ιδιόρρυθμα, που με ξάφνιαζαν με τα εξεζητημένα χαρακτηριστικά τους. Το μαγαζί του Λορέντζου-Γαβριήλ ήταν πάνω κάτω δεκατέσσερα τετραγωνικά. Συνδύαζε αρμονικά το εργαστήριο, όπου τα εργαλεία κι οι κλωστές ήταν άψογα ταχτοποιημένα, με το εκθετήριο, όπου οι ομπρέλες ήταν επιμελώς τοποθετημένες σε ειδικές θήκες. Πίσω απ’ τον πάγκο, όπου δούλευε ο Λορέντζος-Γαβριήλ, κρεμόταν μια βελούδινη καφέ κουρτίνα, φθαρμένη

Σύνεργα

97

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

αλλά καθαρή και πίσω απ’ αυτήν ήταν η κρύα και άοσμη αποθήκη: υφάσματα, σύρματα και μπαστούνια ακουμπούσαν σε αυτοσχέδια, ξύλινα ράφια, δίχως τη λάμψη που αποχτούσαν όταν εμφανίζονταν συναρμολογημένα, καινούργια και αστραφτερά στην κατάφωτη απ’ τον ήλιο προθήκη. Παράμερα στην αποθήκη στοιβάζονταν οι σπασμένες ομπρέλες, όσες ήταν για πέταμα, αντικείμενα που είχαν χάσει τη χρηστικότητά τους, όμως παρέμεναν εκεί παίρνοντας στην απομόνωσή τους τις ξεχασμένες και συχνά πένθιμες ιστορίες των ιδιοκτητών τους. Το διάλειμμα του Λορέντζου-Γαβριήλ ήταν μικρό, διαρκούσε όσο χρειαζόταν για να ξεκουράσει τα μάτια του. Άφηνε τα εργαλεία στον πάγκο, και καθάριζε με καθαρό οινόπνευμα τα χέρια του και τα χοντρά δάχτυλά του. Ύστερα, έβγαζε τα ολοστρόγγυλα γυαλιά του, για να τα καθαρίσει κι αυτά. Ουδέποτε είδα τόση απαλότητα σε κίνηση, τόση φροντίδα για κάτι που οι περισσότεροι το κάνουμε βιαστικά κι επιπόλαια, εξαιρουμένων ίσως των οφθαλμίατρων. Καθώς έβγαζε τα γυαλιά του, πιάνοντάς τα με τα δυο χέρια, το βλέμμα του, που δεν μπορούσε να εστιάσει, γέμιζε παιδική αθωότητα και χαμήλωνε. Ο Λορέντζος-Γαβριήλ ακουμπούσε το σκελετό των γυαλιών του σε συγκεκριμένη πάντοτε μεριά στον πάγκο, σε καθαρό σημείο, κι έτριβε τα κλειστά μάτια του σα να τα χάιδευε, αγγίζοντάς τα απαλά, τρυφερά με τους δείχτες των χεριών του. Ύστερα τ’ άνοιγε, κάνοντας τη συσσωρευμένη ενέργειά τους να διαχυθεί στην ατμόσφαιρα, κι έμενε για λίγο ακίνητος, σα σκεπτικός. Μου έδινε την εντύπωση ότι σ’ αυτό το διάστημα προσπαθούσε ν’ αντιληφθεί την αντίδρασή μου. Από μια καλοδιατηρημένη ωραιοπάθεια, δίχως τα γυαλιά δεν αμφισβητούσε την όψη του, ίσως σκεφτόταν πως έτσι ένα παιδί θα τον έβρισκε πιο οικείο. Πίστευε πως χωρίς τα γυαλιά ήταν ομορφότερος. Από τη μεριά μου, δεν αντιδρούσα διόλου ως παρατηρητής της εμφάνισής του, αλλά ακόμη κι αν αντιδρούσα έτσι, θα τον έβλεπα άσχημο, το βλέμμα του, λόγω της αδυναμίας του να εστιάσει, τον πρόδιδε, χωρίς όραση, ή τουλάχιστον χωρίς να έχει προσαρμοστεί στην όραση που τώρα διέθετε, το βλέμμα του ήταν άγριο, θα έλεγα αποκρουστικό. Άλλωστε τον είχα συνηθίσει με τα γυαλιά και τον προτιμούσα μ’ αυτά. Στ’ αλήθεια μ’ ενδιέφερε αποκλειστικά η ιεροτελεστία που ακολουθούσε, η επιτήδευση έβρισκε την πραγματική σημασία της. Από μια δερμάτινη θήκη, ο Λορέντζος-Γαβριήλ έβγαζε ένα ολοκαίνουργιο γκρι πανάκι, το ανέμιζε ελαφρά, για να εξαφανιστεί κάθε υποψία σκόνης, έπιανε τα γυαλιά απ’ το δεξιό μπράτσο, με τα τρία δάχτυλα, σα να έκανε το σταυρό του ευλαβής χριστιανός, κι έτριβε ρυθμικά πρώτα τον αριστερό φακό και μετά τον δεξί. Κατόπιν γύριζε το

98

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

πανάκι από την άλλη πλευρά κι επαναλάμβανε με την ίδια σειρά τις ίδιες κινήσεις, πρώτα ο αριστερός φακός, μετά ο δεξιός. Μετρούσα τις φορές που σκούπιζε τον κάθε φακό, τις έβγαζα ισάριθμες, χρονομετρούσα, μετρώντας από μέσα μου, το χρόνο που δαπανούσε για τον καθένα, ήταν ίσος. Όταν τελείωνε, κι αφού έλεγε κάθε φορά, σα ν’ απολογιόταν: «Μπορείς να τα πλένεις όλη μέρα;» φορούσε τα γυαλιά του ευχαριστημένος, τίναζε το πανάκι, μάλλον δεν το τίναζε, έκανε μια φευγαλέα κίνηση μονάχα για να δηλώσει την πρόθεσή του, το δίπλωνε και το έβαζε στη θήκη. Το διάλειμμα είχε τελειώσει, η δουλειά δεν μπορούσε να περιμένει. Όμως πριν απ’ το μεσημέρι έπρεπε να γυρίσω στο σπίτι. Άφηνα το Λορέντζο-Γαβριήλ στην ησυχία του, και με την υπόσχεση στον εαυτό μου ότι θα επέστρεφα στο ομπρελάδικο, ταχτοποιούσα μέσα μου τις ολόφρεσκες παραστάσεις που είχα προσλάβει.

[1998]

Σύνεργα

99

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΠΡΩΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ Βραδινό λεωφορείο I, α) περ. Τομές, 90, 90 1984, σ. 39, β) περ. Αλεβεβάν, 1111-12, 12 1994, σσ. 429-430, γ) περ. Εξώπολις, 20, 20 2006, σσ. 126-127. Το κλάμα των δώδεκα και πέντε, πέντε α) περ. Προσωπείο, 10, 10 1993, σσ. 63-64, β) περ. Εξώπολις, 20, 20 2006, σσ. 123-125. Όταν το πλοίο ταξίδευε, ταξίδευε περ. Συριανά Γράμματα, 22, 22 1993, σσ. 138-141. Από τα περιεχόμενα ενός εκλαϊκευμένου συγγράμματος, συγγράμματος α) περ. Η Ρέμβη, 7, 1992, σσ. 28-29, β) περ. Μπιλιέτο, 9-10, 10 2006, σσ. 96-98. Στη Μαργαρίτα μας, μας περ. Νέο Επίπεδο, 9, 1990, σ. 231. Άρα;, Άρα; α) περ. Ρεύματα, 14, 14 1993, σσ. 72-74, β) περ. Άνευ, 18, 18 2005, σσ. 33-35. Το παπιγιόν που έγινε μπατερφλάι ενώ ήθελε να γίνει βεντιλατέρ, βεντιλατέρ περ. Οδός Πανός, 56, 56 1991, σσ. 62-63. Καθαριστής τάφων, τάφων α) περ. Πλανόδιον, 19, 19 1993, σσ. 228 – 232, β) περ. Άνευ, 23, 23 2007, σσ. 34 - 39. Στη θειαθεια-Χαδούλα, Χαδούλα περ. Παπαδιαμαντικά Τετράδια, 4, 1998, σ. 100. Αρτιμελείς και κουλοχέρηδες, κουλοχέρηδες α) περ. Μανδραγόρας, 4, 1994, σσ. 4-5, β) περ. Το Δέντρο, 88, 88 1995, σσ. 51-56. Βραδινό λεωφορείο II, II α) περ. Αλεβεβάν, 1111-12, 12 1994, σσ. 430-431, β) περ. Εξώπολις, 20, 2006, σσ. 128-129. Έξωθεν καλή μαρτυρία (Χριστουγεννιάτικο διήγημα), διήγημα) περ. Μανδραγόρας, 34, 34 2005, σσ. 24-25. Κλοφέν και Αροκλόρ, Αροκλόρ περ. Μανδραγόρας, 29, 29 2003, σσ. 25-27. Οδός Βουταδών, Βουταδών α) περ. Αλεβεβάν, 7, 1993, σσ. 198-200, β) περ. ΠεριΩδικό της πόλης, 88, 88 2005, σσ. 52-53. Το αθόρυβο τραγούδι, τραγούδι α) περ. Ρόπτρο του Βόλου, 5, 1993, σσ. 75-79, β) περ. Ακτή, 24, 24 1995, σσ. 402-406. Σβηστά κίτρινα πρόσωπα, πρόσωπα περ. Ελί-τροχος, 7, 1995, σσ. 178-183. Στην οδό Ευμολπιδών, Ευμολπιδών (εκδ. Αρχίγραμμα): διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο http://arxigramma.files.wordpress.com/2012/07/eymolpidwn.jpg, πρόσβαση στις 23/7/2012. Καλλιτεχνικόν ομβρελλοποιείον, ομβρελλοποιείον περ. Πλανόδιον, 52, 52 2012, σσ. 866-869.

100

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

ΤΟ ΤΥΧΑΙΟ Οδικός χάρτης της τετραλογίας ΣΥΝΕΡΓΑ διηγήματα «Βραδινό λεωφορείο I», 1980 «Το κλάμα των δώδεκα και πέντε», 1981 «Όταν το πλοίο ταξίδευε», 1987 «Από τα περιεχόμενα ενός εκλαϊκευμένου συγγράμματος», 1988 «Στη Μαργαρίτα μας», 1988 «Άρα;» 1990 «Το παπιγιόν που έγινε μπατερφλάι ενώ ήθελε να γίνει βεντιλατέρ», 1991 «Καθαριστής τάφων», 1992 «Στη θεια Χαδούλα», 1992 «Αρτιμελείς και κουλοχέρηδες», 1993 «Βραδινό λεωφορείο II», II», 1993 «Έξωθεν καλή μαρτυρία (Χριστουγεννιάτικο (Χριστουγεννιάτικο διήγημα)», διήγημα)», 1993 «Κλοφέν και Αροκλόρ», 1993 «Οδός Βουταδών», 1993 «Το αθόρυβο τραγούδι», 1993 «Ζάντα αλουμινίου το φεγγάρι», 1994 «Σβηστά κίτρινα πρόσωπα», 1994» «Κονσόλα του ήχου», 1995 «Στην οδό Ευμολπιδών», 1997 «Καλλιτεχνικόν ομβρελλοποιείον», 1998 ΕΝΕΔΡΑ νουβέλες «Το σπάσιμο της νύχτας», 1995 «Δέρμα από σομόν», 1996 «Σάκος για ταξίδι», 2000 «Ο άθλος των κυμάτων», 2003 «Οι χειριστές», 2007

Σύνεργα

101

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΛΑΒΗ διηγήματα «Το τέλος της φιλοξενίας», 1994 1994 «Περίρρυτος τόπος Τάσου Λειβαδίτη. Η πόλη», 1998 «Η διαδικασία της αναστολής», 2002 «Λυτή θηλιά», 2004 «Η δεινή σιωπή του Μεθόδιου Ανθρακίτη», 2006 «Shanghai», Shanghai», 2006 «Λαβή», 2007 «Η ταλάντευση των μετακινήσεων», 2008 «Το γονίδιο της βλοσυρότητας», 2008 «Το διδακτικό διήγημα», 2008 «Η γεωγραφία ενός χειρογράφου», 2009 «Η θρησκεία των λέξεων», 2010 «Νημερτής», 2010 ΑΦΑΝΙΣΜΟΣ διήγημα (2012)

102

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Σύνεργα

103

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Η ιδέα για τις Εκδόσεις Σαΐτα ξεπήδησε τον Ιούλιο του 2012 με πρωταρχικό σκοπό τη δημιουργία ενός χώρου όπου τα έργα νέων συγγραφέων, ξεπερνώντας τα εμπόδια που θέτουν οι παραδοσιακοί Εκδοτικοί Οίκοι, θα συνομιλούν άμεσα, δωρεάν και ελεύθερα με το αναγνωστικό κοινό. Μακριά από το κέρδος, την εκμετάλλευση και την εμπορευματοποίηση της πνευματικής ιδιοκτησίας, οι Εκδόσεις Σαΐτα επιδιώκουν να επαναπροσδιορίσουν τις σχέσεις Εκδότη-Συγγραφέα-Αναγνώστη, καλλιεργώντας τον πραγματικό διάλογο, την αλληλεπίδραση και την ουσιαστική επικοινωνία του έργου με τον αναγνώστη δίχως προϋποθέσεις και περιορισμούς. Ο ισχυρός άνεμος της αγάπης για το βιβλίο, το γλυκό αεράκι της δημιουργικότητας, δημιουργικότητας ο ζέφυρος της καινοτομίας, καινοτομίας ο σιρόκος της φαντασίας, φαντασίας ο λεβάντες της επιμονής, επιμονής ο γραίγος του οράματος, οράματος καθοδηγούν τη σαΐτα των Εκδόσεών μας. Σας καλούμε λοιπόν να αφήσετε τα βιβλία να πετάξουν ελεύθερα!

104

Ευάγγελος Ι. Τζάνος

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________

Τα ΣΥΝΕΡΓΑ του Ευάγγελου Ι. Τζάνου, Τζάνου συλλογή είκοσι διηγημάτων, περιγράφουν όψεις τής συχνά ανυπόφορης καθημερινότητας. Η ποικίλη δραστηριότητα των προσώπων των διηγημάτων ερμηνεύεται άλλοτε με ρεαλισμό και άλλοτε με υπερρεαλιστικό τρόπο. Με ειρωνική διάθεση ή χρησιμοποιώντας ακόμη και στοιχεία λυρισμού, καταγράφονται αφενός αναμνήσεις, για παράδειγμα από την παιδική ή την εφηβική ηλικία, και αφετέρου εξιστορούνται περιστατικά από ένα περιβάλλον με σημάδια που δείχνουν ότι παρακμάζει - αν ποτέ είχε αυτό ακμάσει. Ο έρωτας γίνεται ακόμη μία πηγή πλάνης, με αποτέλεσμα να μεταμορφώνεται σε μακρινό αστέρι. Κάποτε ασαφή και σήμερα όνειρα απραγματοποίητα οδηγούν σε συμπεριφορές μελαγχολικές. Ακόμη και το γέλιο ή το κλάμα χειραγωγούνται στο βωμό του θεαθήναι.

ISBN: 978-618-80220-1-0