ΕΝΟΤΗΤΑ 11η_Πλάτωνος Πολιτεία_(514Α-515Α)

Πλάτωνος «Πολιτεία»

1

ΕΝΟΤΗΤΑ 11η (514A-515A) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η αλληγορία του σπηλαίου (Α)

Κείμενο

(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?t=530)

ΣΩΚΡ. Μετὰ ταῦτα δή, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας. ἰδὲ γὰρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει, ἀναπεπταμένην πρὸς τὸ φῶς τὴν εἴσοδον ἐχούσῃ μακρὰν παρὰ πᾶντὸ σπήλαιον, ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, κύκλῳ δὲ τὰς κεφαλὰς ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν. ΓΛΑΥΚ. Ὁρῶ, ἔφη. ΣΩΚΡ. Ὅρα τοίνυν παρὰ τοῦτο τὸ τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπὰ ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα, οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους, τοὺς δὲ σιγῶντας τῶν παραφερόντων. ΓΛΑΥΚ. Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους. ΣΩΚΡ. Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ· Μεταφραστική απόπειρα ΣΩΚΡ. Ύστερ' από αυτά, είπα, δοκίμασε να απεικονίσεις την ανθρώπινη φύση μας ως προς την παιδεία και την απαιδευσία της πλάθοντας με το νου σου μια κατάσταση όπως η ακόλουθη. Φαντάσου δηλαδή ανθρώπους σ' ένα οίκημα υπόγειο, κάτι σαν σπηλιά, που το άνοιγμά της, ελεύθερο στο φως σε μεγάλη απόσταση, θα απλώνεται σε όλο το πλάτος της σπηλιάς, και τους ανθρώπους αυτούς να βρίσκονται μέσα εκεί από παιδιά αλυσοδεμένοι από τα σκέλια και τον αυχένα ώστε να μένουν ακινητοποιημένοι και να κοιτάζουν μόνο προς τα εμπρός χωρίς να μπορούν, έτσι αλυσοδεμένοι καθώς θα είναι, να στρέφουν γύρω το κεφάλι τους· κι ένα φως να τους έρχεται από ψηλά κι από μακριά, από μια φωτιά που θα καίει πίσω τους, κι ανάμεσα στη φωτιά και στους δεσμώτες, στην επιφάνεια του εδάφους, να περνάει ένας δρόμος· κι εκεί δίπλα φαντάσου ένα τειχάκι χτισμένο παράλληλα στο δρόμο σαν εκείνα τα χαμηλά παραπετάσματα που στήνουν οι ταχυδακτυλουργοί μπροστά στους θεατές για να δείχνουν απο 'κει τα τεχνάσματά τους. ΓΛΑΥΚ. Το φαντάζομαι, είπε. Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Πλάτωνος «Πολιτεία»

2

ΣΩΚΡ. Φαντάσου ακόμη ότι κατά μήκος σ' αυτό το τειχάκι κάποιοι άνθρωποι μεταφέρουν κάθε λογής κατασκευάσματα που εξέχουν από το τειχάκι, αγάλματα και άλλα ομοιώματα ζώων, από πέτρα, από ξύλο ή από οτιδήποτε άλλο, κι ότι, όπως είναι φυσικό, άλλοι από τους ανθρώπους που κουβαλάνε αυτά τα πράγματα μιλούν ενώ άλλοι είναι σιωπηλοί. ΓΛΑΥΚ. Αλλόκοτη, είπε, η εικόνα που περιγράφεις, και οι δεσμώτες αλλόκοτοι κι αυτοί. ΣΩΚΡ. Όμοιοι με εμάς, έκανα εγώ· ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Ο Σωκράτης αφηγείται σ' ένα φίλο του τη συζήτηση που είχε την προηγούμενη μέρα στο σπίτι του Κέφαλου με μια συντροφιά για τη λειτουργία της δικαιοσύνης στο πλαίσιο της ιδεώδους πολιτείας. Η συζήτηση συνεχίζεται και σχολιάζονται ακριβώς πριν την 11η ενότητα το νοητό και το αισθητό ως αντικείμενα της γνώσης. Η κουβέντα τώρα θα στραφεί στο θέμα της παιδείας και στους φιλοσόφους ως σωτήρες της πολιτείας. Ο Σωκράτης λοιπόν απευθυνόμενος στο Γλαύκωνα μας εισάγει στην αλληγορία του σπηλαίου. Το θέμα της αλληγορίας είναι η παιδεία ως στροφή της ψυχής στο φως, δηλαδή προς την ιδέα του αγαθού. Σχολιάζονται και τα επιμέρους θέματα της επίδρασης της παιδείας στην ανθρώπινη φύση και της υποχρέωσης των φιλοσόφων να φωτίζουν τους συνανθρώπους τους. Τα πάντα, βέβαια, κινούνται στο γνωστό σχήμα του πλατωνικού δυϊσμού: ο κόσμος είναι χωρισμένος τα δύο, σ' αυτόν που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις και σ' εκείνον που συλλαμβάνουμε με τη νόηση. Ο Σωκράτης με τη λέξη «ἀπείκασον» καλεί το Γλαύκωνα να φανταστεί και μας εισάγει στην αλληγορία του, που δεν είναι άλλο από μια εκτεταμένη παρομοίωση μεταφορά. Ο ψεύτικος επίγειος κόσμος που ζούμε παρομοιάζεται από τον Πλάτωνα με μια φανταστική, βαθιά και υπόγεια μισοσκότεινη σπηλιά και οι άνθρωποι με δεσμώτες, που είναι αλυσοδεμένοι και βλέπουν μόνο στον τοίχο, ενώ η είσοδος είναι πίσω τους μακριά και ψηλά. Όσα βρίσκονται έξω από τη σπηλιά αποτελούν έναν άλλο κόσμο, που φωτίζεται από το δυνατό φως του ήλιου. Μέσα στη σπηλιά (δηλαδή στον κόσμο των αισθήσεων) οι δεσμώτες βλέπουν πάνω στον τοίχο απέναντι τους μόνο σκιές ανθρώπων και αντικειμένων που υπάρχουν πίσω τους και φωτίζονται από μια φωτιά που καίει στην άλλη άκρη της σπηλιάς. Επίσης, οι δεσμώτες ακούνε και τον αντίλαλο από τους ήχους που προέρχονται από πίσω τους και δημιουργούνται από τους ανθρώπους που περιδιαβαίνουν ένα δρόμο, πίσω ακριβώς από ένα τοιχίο, το οποίο βρίσκεται ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες. Συμβολισμοί του πλατωνικού σπηλαίου 1. Βαθιά υπόγεια - μισοσκότεινη σπηλιά: είναι η αισθητή πραγματικότητα, ο ψεύτικος επίγειος κόσμος των αισθήσεων. Κυβερνούν οι μη φωτισμένοι και πεπαιδευμένοι, ενώ τίποτα απ' όσα αντικρίζουμε σ' αυτόν τον κόσμο δεν είναι αληθινό.

2. Αλυσοδεμένοι δεσμώτες: όλοι οι άνθρωποι που βρίσκονται στο σκοτάδι της

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Πλάτωνος «Πολιτεία»

3

αμάθειας, πλάνης, άγνοιας και γενικότερα απαιδευσίας.

3. Δεσμά και υποχρεωτική καθήλωση: άγνοια, υλισμός και ιδιοτέλεια. Εμπόδια που 4.

5.

6.

7.

μας απομακρύνουν από την αναζήτηση και τη θέαση του αγαθού. Σκιές και αντίλαλοι: πλασματικά αντικείμενα και ήχοι. Ομοιώματα (είδωλα) των πραγματικών όντων. Φωτεινός χώρος: η αληθινή πραγματικότητα, ο κόσμος των Ιδεών (της νόησης). Άνθρωποι στο φως: όσοι έχουν γνωρίσει τον κόσμο της νόησης, έχουν έρθει σε επαφή με τις Ιδέες και θεωρούνται πεπαιδευμένοι (έχουν γίνει κοινωνοί του αγαθού). Φως του ήλιου: η πραγματική αλήθεια, το υπέρτατο Αγαθό.

Σημειώσεις 1. Ο πυρήνας της εικόνας του σπηλαίου ανάγεται στους Ορφικούς (πίστευαν στη λύτρωση της ψυχής από το σώμα με τη μύηση και την άσκηση), στις μυστηριακές θρησκείες της Ανατολής, στον Πυθαγόρα και στον Εμπεδοκλή (πρβλ. τέσσερα στοιχεία για τη δημιουργία του σύμπαντος). Αναλογίες υπάρχουν και με στίχους από τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου.

2. Η υποβάθμιση του αισθητού κόσμου από τον Πλάτωνα έρχεται σε αντίθεση με το πνεύμα της ελληνικής αρχαιότητας, ηρωικής και κλασικής, που θεωρεί μεγάλο αγαθό τη ζωή και τις επίγειες χάρες και το θάνατο δυστυχία.

3. Αν και ολόκληρη η αλληγορία του σπηλαίου φαίνεται ότι είναι επίνοια του Πλάτωνα, είμαστε σίγουροι ότι στο φιλόσοφο προξένησε εντύπωση μια σπηλιά στη Βάρη της Αττικής.

4. Το φως συμβολίζει στην πλατωνική αλληγορία την πραγματική αλήθεια, το υπέρτατο Αγαθό, επομένως, το θείο. Η ταύτιση αυτή θα γίνει αργότερα από το Χριστό και στη χριστιανική διδασκαλία. Το πλατωνικό φως του ήλιου, όπως και ο Κύριος, απαλλάσσει τους ανθρώπους από την πλάνη και την αμαρτία του φθαρτού και προσωρινού επίγειου κόσμου. Γενικά, στη χριστιανική διδασκαλία υπάρχουν πολλές απηχήσεις από την φιλοσοφία του Πλάτωνα, π.χ. το τρισυπόστατο του θείου (πρβλ. τριμερή κοινωνική διαστρωμάτωση της «Πολιτείας» και τριμερής διαχωρισμός της ανθρώπινης ψυχής).

5. «ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς»: ο Πλάτωνας εννοεί τις παραστάσεις με ταχυδακτυλουργίες. Ο μικρός τοίχος πάντως και οι σκιές των ομοιωμάτων παραπέμπουν στο θέατρο σκιών, ανάλογο με εκείνο του Καραγκιόζη στα νεότερα χρόνια. Κάτι παραπλήσιο αναφέρεται και στον Αριστοτέλη, σημάδι ότι στην εποχή εκείνη ήταν συχνές αυτού του είδους οι λαϊκές παραστάσεις. Η γλώσσα της αλληγορίας είναι ποιητική, το ύφος γλαφυρό και το πρωτότυπο κείμενο είναι γεμάτο επίθετα και σύνθετα ρήματα. Πρόκειται για μια ευχάριστη διήγηση, η οποία χρησιμοποιεί το μεταφορικό λόγο και αναζωογονεί την κοπιώδη φιλοσοφική αναζήτηση. Γίνεται χρήση επίσης του διαλόγου, του δεύτερου ενικού προσώπου, το οποίο προσδίδει αμεσότητα προσωπικής επικοινωνίας, καθώς και των εικόνων (οπτικών, στατικών, κινητικών και ακουστικών). ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Με αφορμή την πλατωνική αλληγορία για τη σπηλιά σχολιάστε τα ποιήματα του Κ.Π.Καβάφη: ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ και ΤΕΙΧΗ (βλ. σχολικό βιβλίο σελ. 116 - 117).

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Πλάτωνος «Πολιτεία»

4

Μελετώντας συγκριτικά τα ποιήματα του Καβάφη και την πλατωνική αλληγορία για τη σπηλιά μπορούμε να προχωρήσουμε στους εξής παραλληλισμούς: Α' ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ: 1. σκοτεινές κάμαρες.

2. Τα παράθυρα = διέξοδος.

3. Ο ήρωας κατά βάθος δε θέλει να βρει τα παράθυρα, γιατί φοβάται μήπως δεν αντέξει το φως (= την αλήθεια)· μήπως η λάμψη του θα ‘ναι γι' αυτόν μια νέα τυραννία.

4. 0 δεσμώτης είναι ένας. Β' ΤΕΙΧΗ: 1. κυριαρχεί η ατμόσφαιρα του εγκλεισμού.

2. Για τον εγκλωβισμό του στα μεγάλα και υψηλά τείχη ο άνθρωπος επιρρίπτει ευθύνες και στον εαυτό του, γιατί δεν πρόσεξε όταν έχτιζαν τα τείχη και δεν «πήρε είδηση» πώς κλείστηκε από τον κόσμο έξω. ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ (σε σχέση με το ποίημα «τα παράθυρα»): à κατάγειος οἴκηοις σπηλαιώδης. à ἡ ἀνάβασις (= η απελευθέρωση από τα δεσμά του σπηλαίου). à Αν κάποιοι από τους δεσμώτες λυθούν από τα δεσμά τους και ανεβούν προς την έξοδο, όπου λάμπει το φως του ήλιου, είναι βέβαιο ότι θα δυσανασχετήσουν από τη λάμψη που πληγώνει την όρασή τους και θα επιστρέψουν στο δεσμωτήριο. à Οι δεσμώτες είναι πολλοί. ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ (σε σχέση με το ποίημα «τείχη»): à κυριαρχεί η ατμόσφαιρα του εγκλεισμού.

2. Ποια συνήθεια της καθημερινής ζωής του σύγχρονου ανθρώπου προσομοιάζει με την κατάσταση των πλατωνικών δεσμωτών; Οι πλατωνικοί δεσμώτες, κλεισμένοι σε μια σπηλιά, βλέπουν μόνο σκιές να προβάλλονται και πιστεύουν ότι αυτές είναι η μοναδική αλήθεια. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το σύγχρονο άνθρωπο: παρασυρμένος από το κυνήγι των υλικών αγαθών, δέσμιος της καταναλωτικής του μανίας και θαμπωμένος από τη λάμψη του χρήματος δεν μπορεί να αντιληφθεί ότι η ομορφιά της ζωής και η ανθρώπινη ευτυχία βρίσκονται σε χώρους διαφορετικούς από εκείνους που κινείται αυτός. Δεν είναι σε θέση να συνειδητοποιήσει ότι δεν αρκούν μόνο τα υλικά αγαθά για να βρει την ηρεμία του και να ζήσει ανθρώπινα· ότι όλα αυτά είναι «σκιές» και πως το πραγματικό νόημα της ζωής βρίσκεται στην αυτογνωσία, στις καλές σχέσεις με τους συνανθρώπους του, στην ενασχόλησή του και με την πνευματική του καλλιέργεια...

----------------------------------------------------------

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος