Αριστοτέλους «Πολιτικά»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 11η (Α1, 1) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η πόλη είναι η τελειότερη µορφή κοινωνίας Από τα δεδοµένα της εµπειρίας
Κείμενο
(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=41)
Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν (τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσι πάντες), δῆλον ὡς πᾶσαι μὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται, μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας. αὕτη δ’ ἐστὶν ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική. Μεταφραστική απόπειρα Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη (κράτος) αποτελεί ένα είδος κοινωνίας και ότι κάθε κοινωνία έχει συσταθεί για να επιτελεσθεί κάτι καλό (γιατί όλοι κάμνουν το παν για να πετύχουν κάτι που τους φαίνεται ωφέλιμο), είναι ολοφάνερο ότι όλες οι κοινωνίες έχουν για στόχο τους κάτι καλό και ότι, ακριβέστερα, το βασικότερο από όλα τα αγαθά αποτελεί τον στόχο των κοινωνιών και είναι το κυριότερο στοιχείο σ' όλες αυτές τις κοινωνίες και περιλαμβάνει όλες τις άλλες. Kι αυτό είναι που ονομάζουμε πόλη ή πολιτική κοινωνία. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Ο Αριστοτέλης αρχίζει χωρίς καθυστέρηση την εξέταση των θεμάτων του, κάνοντας λόγο για τις πιο βασικές έννοιες σχετικά με τα «πολιτικά». «πᾶσαν πόλιν»: ο Αριστοτέλης συνηθίζει να διατυπώνει μια γενική πρόταση και στη συνέχεια προχωρεί στις επιμέρους περιπτώσεις (από τα γενικά στα ειδικά). Με αυτή τη μέθοδο (απαγωγική ή παραγωγική) ερευνά τα φυσικά φαινόμενα, αλλά και τα πολιτικά ζητήματα κι έτσι ξεκινά την ενότητα 11. «ὁρῶμεν»: ο Αριστοτέλης αξιοποιεί απτά επιχειρήματα της αντικειμενικής παρατήρησης. Τα θετικά στοιχεία της εμπειρίας κι όχι η αφηρημένη σκέψη, τον καθιστούν εμπειρικό - θετικό φιλόσοφο κι όχι θεωρητικό. Δύο αντιθετικές μέθοδοι συλλογισμού α) Επαγωγική μέθοδος: η σκέψη ξεκινάει από τα μερικά και ειδικά και προχωράει στα συνολικά και γενικά. Εξάγεται ένα γενικό συμπέρασμα μέσω εμπειρικών δεδομένων. Αυτή είναι η μέθοδος, την οποία κατά κανόνα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
2
β) Απαγωγική (ή παραγωγική): είναι η μέθοδος κατά την οποία η σκέψη ξεκινά από τα συνολικά και γενικά και προχωράει στα μερικά και ειδικά. Ξεκινά από τη θεωρία και καταλήγει στα επιμέρους εμπειρικά δεδομένα. Ο όρος «κοινωνία» - η ανώτερη κοινωνία «κοινωνία»: η λέξη παράγεται από το ρήμα «κοινωνῶ», το οποίο σημαίνει έχω ή κάνω κάτι μαζί με άλλον ή άλλους, συμμετέχω σε κάτι με κάποιον ή κάποιους. Πρόκειται για μια ομάδα ανθρώπων, που συνυπάρχουν έχοντας έναν κοινό σκοπό, ενώ και η κάθε κοινωνική ομάδα επιδιώκει τη διασφάλιση του δικού της στόχου. Οι επιμέρους αυτές κοινωνικές ομάδες (κοινότητες) περιέχονται στην πολιτική κοινωνία, είναι μόριά της και υποδεέστερες από αυτήν. Αυτή με τη σειρά της είναι η υπέρτατη μορφή κοινότητας και, αφού οι επιμέρους κοινότητες στοχεύουν σε κάποιο αγαθό, στοχεύει και αυτή στο σπουδαιότερο αγαθό, στην «εὐδαιμονία» όλων των μελών της, δηλαδή στο αγαθό που αφορά «ἅπαντα τὸν βίον». Το υπέρτατο αγαθό - «ή εὐδαιμονία» Ο Αριστοτέλης με τη φράση «κυριωτάτου πάντων» στην 11η ενότητα εννοεί «τό ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν» (= το υπέρτατο αγαθό που επιδιώκουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι), δηλαδή την «εὐδαιμονία», για την οποία γίνεται λόγος διεξοδικά στο 1ο βιβλίο των «Ηθικών Νικομαχείων». Η λέξη «εὐδαιμονία» σημαίνει αρχικά την εύνοια του θείου (κάτι ανάλογο με την «εὐτυχία», μόνο που σύμφωνα μ' αυτήν, κάτι δεν το δίνει στον άνθρωπο ο θεός, αλλά η τύχη). Παλαιότεροι του Αριστοτέλη στοχαστές (Ηράκλειτος, Δημόκριτος), διατύπωσαν την άποψη ότι η ευδαιμονία βρίσκεται μέσα μας κι εναπόκειται μόνο στις δικές μας πράξεις η κατάκτησή της ή όχι. Ο Αριστοτέλης ορίζει την ευδαιμονία στον ατομικό ηθικό βίο ως ενέργεια της ψυχής κι όχι ως κατάσταση της ψυχής, με τους κανόνες της τέλειας αρετής. Η ευδαιμονία όμως είναι και ο προορισμός της πόλεως (το υπέρτατο τέλος της) · κι έτσι ο φιλόσοφος ταυτίζει το υπέρτατο για το άτομο αγαθό με εκείνο της πόλεως, θεωρώντας την ηθική φιλοσοφία μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας. Άλλωστε, για τον ίδιο η ευδαιμονία του καθενός ανθρώπου ξεχωριστά συμπίπτει και διασφαλίζεται μέσω της ευδαιμονίας του συνόλου της πόλεως. Κύρια σημεία της ενότητας 1. Κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινωνικής συμβίωσης. 2. Όλες οι κοινότητες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό. 3. Η πόλη είναι η ανώτερη μορφή κοινωνικής συμβίωσης και αποβλέπει στο ανώτερο απ' όλα τα αγαθά, στην ευδαιμονία.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
3
ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. «ἐπειδή...ὁρῶμεν»: Χρησιμοποιώντας τη λέξη «ὁρῶμεν» ο Αριστοτέλης δηλώνει, στην πραγματικότητα, ότι τα (λογικά) επιχειρήματά του συχνά τα συλλέγει προσέχοντας τη γύρω του πραγματικότητα. Και όχι, βέβαια, μόνο αυτό, αφού στη συνέχεια τα επιχειρήματα αυτά ο Αριστοτέλης τα χρησιμοποιεί κιόλας για την προώθηση της σκέψης του και για εξαγωγή συμπερασμάτων (θυμήσου π.χ. όσα διάβασες στην 1η ενότητα όπου ο Αριστοτέλης συνήγαγε συμπεράσματα προσέχοντας τη «συμπεριφορά» της πέτρας ή της φωτιάς. Με ποιο επίθετο θα χαρακτήριζες έναν τέτοιο στοχαστή, έναν τέτοιο φιλόσοφο; Ποιο επίθετο θα δήλωνε τότε το αντίθετο; Απάντηση: Ο Αριστοτέλης στοχάζεται εδώ ως εμπειρικός (=θετικός) φιλόσοφος, καθώς, για να οργανώσει τα επιχειρήματα του, αξιοποιεί τα στοιχεία που του προσφέρουν η παρατήρηση και η εμπειρία του από τη γύρω πραγματικότητα. Ο αντίθετος από αυτό τον τρόπο σκέψης είναι ο θεωρητικός, τον οποίο επίσης χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης όπου κρίνει ότι χρειάζεται. Γενικότερα, θα λέγαμε ότι στον Αριστοτέλη ταιριάζουν και τα δύο επίθετα, αφού κατορθώνει να συνταιριάσει τα χαρακτηριστικά τόσο του θετικού επιστήμονα όσο του θεωρητικού φιλοσόφου. Ο Αριστοτέλης δηλαδή θεμελιώνει μια επιστήμη εμπειρική με φιλοσοφικό μανδύα. 2. «τοῦ κυριωτάτου πάντων»: Στα Ηθικά Νικομάχεια το υπέρτατο αυτό αγαθό ο Αριστοτέλης το είχε χαρακτηρίσει με την έκφραση «τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν». Ποιο ήταν αυτό (:με ποια λέξη το δήλωνε); Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (μιας ή δύο σελίδων) για τη σύμπτωση ή μη του υπέρτατου για το άτομο αγαθού με το υπέρτατο για την πολιτεία αγαθό. Απάντηση: α. Το υπέρτατο αγαθό, τὸ ἀκρότατον, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η «εὐδαιμονία». β. Κάθε πολιτεία αποτελείται από «μέρη», ανόμοια δηλαδή μεταξύ τους στοιχεία. Αυτά είναι τα άτομα, τα οποία οργανώνονται σε κοινωνίες. Στόχος κάθε ατόμου είναι η απόκτηση της «εὐδαιμονίας». Κατά το Σταγειρίτη φιλόσοφο, «ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργειά τις κατ' ἀρετὴν τελείαν». Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό, η ευδαιμονία είναι ενέργεια της ψυχής σύμφωνα με τους κανόνες της τέλειας αρετής. Επομένως, κάθε άνθρωπος μπορεί να εξασφαλίσει την ατομική ευδαιμονία μόνο με την κατάκτηση της αρετής. Και αυτή με τη σειρά της πετυχαίνεται με τις πράξεις του ατόμου. Κατ' αυτό τον τρόπο, το μέρος ενσωματώνεται στο όλον. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος αναφέρει χαρακτηριστικά: «Τὸ γὰρ ὅλον πρότερον, ἀναγκαῖον εἶναι τοῦ μέρους·
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
4
ἀναιρουμένου γὰρ τοῦ ὅλου οὐκ ἔσται ποὺς οὐδὲ χεὶρ» («Πολιτικά», 1253α24). Αυτό αποδεικνύει ότι για τον Αριστοτέλη κάθε κοινωνία είναι ένας ζωντανός οργανισμός, όπως ακριβώς το ανθρώπινο σώμα, που, αν καταστραφεί, δε θα μπορέσουν τα μέλη του να υπάρξουν. Γι' αυτό και, όταν η πόλη δυστυχεί, κανείς δε μπορεί να είναι ευτυχής. Αντίθετα, αν η πόλη βρίσκεται σε κατάσταση ευδαιμονίας, η οποία αποτελεί το τέλος της, τότε οι πολίτες της ευημερούν και προοδεύουν. Αν δηλαδή όλα τα άτομα που ζουν σε μια συμβιωτική κοινωνία αποβλέπουν στην αρετή και, κατά συνέπεια, στην ευδαιμονία, που είναι και το υπέρτατο για το άτομο, αγαθό, τότε η ευδαιμονία της πόλης θα γίνει εφικτή. Συνεπώς, οι πράξεις των ατόμων αποκτούν πολιτικό περιεχόμενο, εφόσον προκαλούν πολιτικές συνέπειες και συνεπάγονται την ευδαιμονία της πόλης. ----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος