Πλάτωνος «Πολιτεία»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 13η (514A-515A) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η αλληγορία του σπηλαίου. Ο ηθικός εξαναγκασµός των φιλοσόφων (Γ)
Κείμενο
(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=532)
ΓΛΑΥΚ. Ἔπειτ’, ἔφη, ἀδικήσομεν αὐτούς, καὶ ποιήσομεν χεῖρον ζῆν, δυνατὸν αὐτοῖς ὂν ἄμεινον; ΣΩΚΡ. Ἐπελάθου, ἦν δ’ ἐγώ, πάλιν, ὦ φίλε, ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἕν τι γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράξει, ἀλλ’ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο μηχανᾶται ἐγγενέσθαι, συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ, ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελίας ἣν ἂν ἕκαστοι τὸ κοινὸν δυνατοὶ ὦσιν ὠφελεῖν καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ’ ἵνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως. ΓΛΑΥΚ. Ἀληθῆ, ἔφη· ἐπελαθόμην γάρ. ΣΩΚΡ. Σκέψαι τοίνυν, εἶπον, ὦ Γλαύκων, ὅτι οὐδ’ ἀδικήσομεν τοὺς παρ’ ἡμῖν φιλοσόφους γιγνομένους, ἀλλὰ δίκαια πρὸς αὐτοὺς ἐροῦμεν, προσαναγκάζοντες τῶν ἄλλων ἐπιμελεῖσθαί τε καὶ φυλάττειν. Μεταφραστική απόπειρα ΓΛΑΥΚ. Μα τότε, είπε, δεν θα τους αδικήσουμε και δεν θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, ενώ μπορούν να ζήσουν καλύτερα; ΣΩΚΡ. Ξέχασες πάλι, είπα εγώ, φίλε μου, ότι το νόμο δεν τον ενδιαφέρει πώς μια ορισμένη τάξη στην πόλη θα γίνει ιδιαίτερα ευτυχισμένη, αλλά αναζητεί τρόπους ώστε η ευτυχία αυτή να πραγματοποιηθεί για όλη την πόλη συνενώνοντας αρμονικά τους πολίτες με την πειθώ αλλά και τον εξαναγκασμό, κάνοντάς τους να δίνουν ο ένας στον άλλο την ωφέλεια που μπορεί καθένας από αυτούς να προσφέρει στο σύνολο και πλάθοντας ο ίδιος ο νόμος τέτοιους άνδρες στην πόλη όχι για να τους αφήνει έπειτα να τραβούν κατά 'κει που αρέσει στον καθένα αλλά για να τους χρησιμοποιεί ο ίδιος για την ενίσχυση της ενότητας της πόλης. ΓΛΑΥΚ. Σωστά, είπε· το είχα ξεχάσει. ΣΩΚΡ. Σκέψου ακόμη, Γλαύκων, ότι δεν πρόκειται να αδικήσουμε τους φιλοσόφους που θα βγάλει η πόλη μας αλλά θα τους πούμε σωστά πράγματα υποχρεώνοντάς τους να φροντίζουν τους άλλους και να τους προσέχουν
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πολιτεία»
2
ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Σύνδεση με τα προηγούμενα Η ενότητα 13 αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης. Αναφέρθηκε ότι οι εξαιρετικές φύσεις δεν πρέπει να παραμένουν μόνιμα στο χώρο της νόησης και στο θεωρητικό βίο, αλλά να αναγκάζονται να επιστρέφουν στη σπηλιά και να ασχολούνται με τα προβλήματα των δεσμωτών (δηλαδή να ασχολούνται με τα πρακτικά προβλήματα του πολιτικού βίου). Ο Γλαύκωνας υποβάλλει ερωτηματικά την ένταση, ότι αυτό θα αποτελεί αδικία σε βάρος τους, αφού θα υποβαθμιστεί η ζωή τους. Το πλατωνικό κείμενο δεν παρεκκλίνει από το ιδεώδες της σύζευξης λόγων και έργων, στο οποίο πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες ήδη από την ηρωική εποχή. Επομένως, οι ορθά πεπαιδευμένοι δεν πρέπει απλώς να θεωρητικολογούν, αλλά να δραστηριοποιούνται ενεργά στα κοινωνικά δρώμενα. Θέμα και δομή της ενότητας Θέμα της ενότητας 13 είναι ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων από το νόμο για την ανάληψη πολιτικής εξουσίας. Α. Διατύπωση αντίθεσης: ο Γλαυκών θεωρεί άδικο τον εξαναγκασμό, αφού υποβιβάζει το βίο των φιλοσόφων. Β. Αναίρεση αντίθεσης από το Σωκράτη: 1. Θέση: ο νόμος φροντίζει για την ευδαιμονία του συνόλου (όχι μόνο μιας κοινωνικής ομάδας). 2. Επιχειρήματα: ο νόμος α) συγκροτεί τους πολίτες σε αρμονικό σύνολο (με την πειθώ, τον εξαναγκασμό και τη βία). β) τους κάνει να συνεισφέρουν όλοι στο κοινό καλό, γ) δημιουργεί ο ίδιος πολίτες με σκοπό να τους χρησιμοποιεί για τη συνοχή της πόλης. 3. Συμπέρασμα: δεν αδικούνται οι φιλόσοφοι, ήταν αναγκάζονται να κυβερνούν. Η εύλογη απορία του Γλαύκωνα και το ευάλωτο σωκρατικά συμπέρασμα: Η αντίρρηση του Γλαύκωνα για τον ηθικό εξαναγκασμό των φιλοσόφων μέσω του νόμου σε ανάληψη πρακτικών πρωτοβουλιών πολιτικού βίου είναι εύλογη και δικαιολογημένη, αφού στηρίζεται στην παρατήρηση της υποβάθμισης του θεωρητικού μακάριου βίου τους. Ο Σωκράτης επιχειρεί ν' αναδείξει ότι δεν υπάρχει καμία αδικία, αφού η εξέλιξη αυτή συντείνει στην ευδαιμονία όλων γενικά των κοινωνικών ομάδων και των πολιτών. Το μέσο για να επιτευχθεί ο πολυσυζητημένος εξαναγκασμός είναι ο νόμος. Πάντως, το συμπέρασμα του Σωκράτη δεν είναι ακαταμάχητα πειστικό, αφού αναγορεύει a priori κάτι ως δίκαιο, μόνο και μόνο επειδή αποβλέπει αυτό στο κοινό καλό. Οι νόμοι όμως οφείλουν να διασφαλίζουν την ευημερία των πολλών. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι οι επιταγές τους ευχαριστούν ή βολεύουν τους πάντες. Πρέπει όμως να στοχεύουν στην ευημερία γενικά του κοινωνικού συνόλου. Στην περίπτωσή μας πρόκειται για θυσία της ευδαιμονίας των φιλοσόφων για χάρη του γενικού καλού.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πολιτεία»
3
Ο νόμος και οι πολίτες στην πλατωνική «Πολιτεία» Σκοπός του νόμου σύμφωνα με το κείμενο είναι η ευτυχία του συνόλου κι όχι η ευπραγία μιας κοινωνικής ομάδας ούτε μεμονωμένων ατόμων. Τα μέσα που χρησιμοποιεί ο νόμος είναι η πειθώ κι ο εξαναγκασμός (βία). Πίσω από τις γραμμές του κειμένου διακρίνουμε ένα κράτος που δεν αφήνει περιθώρια για ατομική ελευθερία και δράση, που ελέγχει και κατευθύνει τις δραστηριότητες του πολίτη και τις καθυποτάσσει στην κρατική εξουσία. Πρόκειται για ένα καθεστώς παρεμβατικό και αυταρχικό, που θα τολμούσαμε να το ονομάσουμε ολοκληρωτικό. Ο νόμος στην πλατωνική «Πολιτεία» (φαίνεται από την προσωποποίησή του στη 2η μεγάλη παράγραφο της ενότητας 13) είναι απρόσωπος, ψυχρός, αντικειμενικός κι αντιπροσωπεύει τον ιδεώδη κυβερνήτη για το καλό του συνόλου. Ο δίκαιος λοιπόν νόμος είναι η μέθοδος εξασφάλισης της συνολικής κοινωνικής ευτυχίας των πολιτών. Πλατωνική Πολιτεία: Απολυταρχία ή Δημοκρατία; Η απορία που διατυπώνει ο Γλαύκωνας στη συνομιλία του με το Σωκράτη («… ἀδικήσομεν αὐτούς, καὶ ποιήσομεν χεῖρον ζῆν, δυνατὸν αὐτοῖς ὄν ἄμεινον;») στάθηκε αφορμή πολλών προβληματισμών σχετικά με το χαρακτήρα που θα είχε στην εφαρμογή της η πλατωνική πολιτεία· αν δηλαδή οι φορείς του κράτους θα ασκούσαν παρεμβατική πολιτική στις επιλογές του πολίτη ή αν θα του επέτρεπαν να δρα και να κινείται ελεύθερος. Οι μελετητές του πλατωνικού έργου μοιράστηκαν σε δύο στρατόπεδα και οι μισοί απέρριψαν την πλατωνική πολιτειακή πρόταση ως ολοκληρωτική και απολυταρχική και οι υπόλοιποι βρήκαν ότι ο πολίτης θα αισθανόταν ελεύθερος, αφού θα είχε κατακτήσει εκ των προτέρων την αυτογνωσία και θα διέθετε ψυχική αρμονία και ισορροπία, την ύψιστη μορφή ελευθερίας. Πιο συγκεκριμένα οι αντιπλατωνιστές με προεξάρχοντα τον Popper διαφωνούν και εντοπίζουν δυο τρωτά στο πολίτευμα του Πλάτωνα· ότι όλοι οφείλουν να εργάζονται για το καλό της πόλης θέτοντας σε δεύτερη μοίρα το δικό τους και ότι ο πολίτης δε θα μπορούσε να αισθάνεται ευτυχισμένος, αφού οι βασικές αποφάσεις θα λαμβάνονταν ερήμην του από την ανώτερη τάξη των φιλοσόφων – βασιλέων και ο ίδιος θα τελούσε συνεχώς υπό καθεστώς χειραγώγησης. Οι πλατωνιστές από την άλλη ανταπαντούν και υπερθεματίζουν για την ευτυχία του μέσου πολίτη στην πλατωνική πολιτεία. Το μέλος κάθε κοινωνικής τάξης θα διαθέτει συνείδηση των καθηκόντων του και των υποχρεώσεών του, αυτογνωσία και θα ενεργεί με το λογιστικὸν μέρος της ψυχής του. Ένα τέτοιο άτομο έχει καθαρθεί από κατώτερα ένστικτα και μικρόψυχους ανταγωνισμούς. Με πραγματική αυταπάρνηση και από εσωτερικό σεβασμό θα προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο κάθε φορά που θα του ζητηθεί. Ο εξευγενισμός στον οποίο έχει υποβληθεί η ψυχή του τον έχουν βοηθήσει να κατανοήσει ότι ευτυχία είναι πρώτα και πάνω από όλα να καθιστάς το συνάνθρωπό σου ευτυχισμένο. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Πλατ. Πολ. 347d: «ἐπεὶ κινδυνεύει πόλις ἀνδρῶν ἀγαθῶν εἰ γένοιτο, περιμάχητον ἂν εἶναι τὸ μὴ ἄρχειν ὥσπερ νυνὶ τὸ ἄρχειν, καὶ ἐνταῦθ' ἂν
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πολιτεία»
4
καταφανὲς γενέσθαι ὅτι τῷ ὄντι ἀληθινὸς ἄρχων οὐ πέφυκε τὸ αὑτῷ συμφέρον σκοπεῖσθαι ἀλλὰ τὸ τῷ ἀρχομένῳ». Σχολιάστε το χωρίο σε συσχετισμό με την άποψη που διατυπώνει ο John Stuart Mill (1806 – 1873) στο έργο του «On Representative Government» («Περί της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης») ότι το καταλληλότερο άτομο για να του ανατεθεί μια εξουσία είναι εκείνο που δεν είναι καθόλου πρόθυμο να αναλάβει την εξουσία. Πριν προχωρήσουμε στην απάντηση της ερώτησης, καλό θα ήταν να αποδώσουμε στη νέα ελληνική τα λόγια του Σωκράτη: «γιατί αν μπορούσε να υπάρξει μια πόλη με όλους τους κατοίκους της καλούς, τότε θα αγωνιζόταν ο καθένας με κάθε τρόπο να μη γίνει άρχοντας και όχι να γίνει, όπως συμβαίνει τώρα· και τότε πια θα γινόταν ολοφάνερο το ότι ο πραγματικός άρχοντας δεν είναι φτιαγμένος να επιδιώκει το δικό του συμφέρον αλλά το συμφέρον του αρχόμενου». Σύμφωνα, με τις απόψεις του Σωκράτη και του J. S. Μίll, η απροθυμία του καλού πολίτη να αναλάβει και να ασκήσει εξουσία οφείλεται στην επίγνωση των δυσκολιών που έχει ένα τέτοιο έργο· και επειδή ο πραγματικός άρχοντας ενδιαφέρεται για το συμφέρον του συνόλου και όχι για το ατομικό του, αυτός (ο καλός πολίτης) προτιμάει να απολαμβάνει τα αγαθά της εξουσίας του πραγματικού άρχοντα παρά να ασκεί ο ίδιος την εξουσία με όλα τα αρνητικά συνεπακόλουθα. Συνεπώς εκείνος που δεν είναι καθόλου πρόθυμος να αναλάβει την εξουσία είναι το πιο κατάλληλο άτομο για να του ανατεθεί αυτή, γιατί δεν λειτουργεί ατομιστικά και η απροθυμία του οφείλεται στο γεγονός ότι γνωρίζει με ακρίβεια ποιες είναι οι ευθύνες του, ποιες οι δυσκολίες και ποιος ο σωστός τρόπος άσκησής της. Αντίθετα, όσοι ενδιαφέρονται για την εξουσία προφανώς δεν είναι κατάλληλοι, γιατί κινούνται ιδιοτελώς. 2. Η άποψη του Πλάτωνα ότι ο νόμος πρέπει να φροντίζει ώστε η ευδαιμονία να διασφαλίζεται για ολόκληρη την πόλη, και όχι μόνο για μια ομάδα πολιτών, βρίσκεται στην ίδια γραμμή σκέψης με την άποψη που διατυπώνει ο Περικλής (Θουκ. II 60): «ἐγὼ γὰρ ἡγοῦμαι πόλιν πλείω ξύμπασαν ὀρθουμένην ὠφελεῖν τοὺς ἰδιώτας ἢ καθ' ἕκαστον τῶν πολιτῶν εὐπραγοῦσαν, ἁθρόαν δὲ σφαλλομένην. καλῶς μὲν γὰρ φερόμενος ἀνὴρ τὸ καθ' ἑαυτὸν διαφθειρομένης τῆς πατρίδος οὐδὲν ἧσσον ξυναπόλλυται, κακοτυχῶν δὲ ἐν εὐτυχούσῃ πολλῷ μᾶλλον διασῴζεται». Ποια είναι η γνώμη σας γι’ αυτόν τον προβληματισμό. Πριν απαντήσουμε στην ερώτηση, καλό θα ήταν να αποδώσουμε στη νέα ελληνική τα όσα λέει ο Περικλής στο απόσπασμα που περιλαμβάνει η ερώτηση: «Εγώ δηλαδή θεωρώ πως όταν η πολιτεία στο σύνολο της βρίσκεται σε καλή κατάσταση, ωφελεί κάθε πολίτη περισσότερο παρά όταν οι πολίτες ευτυχούν ο καθένας, αλλά η πολιτεία στο σύνολό της δυστυχεί. Όσο κι αν ένας ιδιώτης ευτυχεί στις ιδιωτικές του υποθέσεις, καταστρέφεται κι ο ίδιος μαζί με την πατρίδα του, αν καταστραφεί εκείνη. Αν όμως δυστυχήσει, ενώ η πατρίδα του ευημερεί, έχει πολλές ελπίδες να σωθεί». Τα λόγια αυτά του Περικλή α) τονίζουν πως «η καταστροφή της πατρίδας επιφέρει καταστροφή και στους πολίτες και πως η ατομική ευτυχία βρίσκεται μέσα στη συλλογική, και β) εκφράζουν το κοινωνικό ή πολιτειακό ιδεώδες. Το ίδιο πνεύμα εκφράζει και ο Τυρταίος, ο οποίος πρώτος ανάμεσα στους λυρικούς ποιητές διατύπωσε την ιδέα πως το άτομο – πολίτης πρέπει να
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πολιτεία»
5
θυσιάζεται για το σύνολο και την πατρίδα και πως αυτό αποτελεί την πλήρη καταξίωσή του. Ο ποιητής αυτός εξέφραζε το ομαδικό πνεύμα των Δωριέων που έφταναν μέχρι την κατάργηση της προσωπικότητάς τους στην προσπάθειά τους να υπηρετήσουν την πατρίδα. «Στο ίδιο μήκος κύματος εκπέμπει» και ο Κρέοντας, όταν υπογραμμίζει πως η σωτηρία της πατρίδας είναι υπέρτατος νόμος και πως αν αυτή είναι ασφαλής, και οι πολίτες είναι ασφαλείς (Σοφ. Αντιγόνη, στίχ. 189-190). Δε νομίζω πως υπάρχει κανείς που έστω και ενδόμυχα να μην παραδέχεται ότι: α) «η κοινωνία και η πολιτεία είναι οι ευεργέτες του ατόμου, αφού αυτές του προσφέρουν υλικά αγαθά και δυνατότητες πραγματικής και ηθικής έκφρασης που δε θα είχε το άτομο, αν ζούσε μόνο του· β) ό,τι ισχύει για το όλο ισχύει και για το μέρος. Ένα ευτυχισμένο σύνολο κάνει ευτυχισμένα και τα άτομα που το αποτελούν. Ευτυχισμένα όμως άτομα δε συνθέτουν πάντα ένα ευτυχισμένο σύνολο. Η κοινωνία είναι ανώτερη ως αξία από οποιοδήποτε άτομο. Η απώλεια ενός ατόμου επηρεάζει μόνο πρόσκαιρα την πορεία της κοινωνίας. Αυτή εξακολουθεί να υπάρχει και μετά το θάνατο πολλών από τα μέλη της... Όταν το δημόσιο ταμείο είναι άδειο, και οι τσέπες των πολιτών είναι άδειες. Όταν η πολιτεία ευημερεί, οι πολίτες μπορούν να αναπτύξουν υγιείς και σταθερές φιλικές σχέσεις». (Αθ. Φραγκούλη, Η Αντιγόνη του Σοφοκλή, εκδόσεις Πατάκη). Κι ενώ όλοι σχεδόν θεωρητικά ασπάζονται τις θέσεις αυτές, πόσοι τις κάνουν πράξη στη ζωή τους, αφού το μόνο που τους απασχολεί είναι το «εγώ» και η ικανοποίηση του ατομικού μόνο συμφέροντος. Αν θέλουμε πραγματικά να προοδεύσει η κοινωνία και η πολιτεία, θα πρέπει όλοι – χωρίς καμιά εξαίρεση και με πνεύμα δικαιοσύνης – να υπηρετήσουμε το συμφέρον του συνόλου.
----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος