Αριστοτέλους «Πολιτικά»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 13η (Α2, 10-13) Μεταφρασμένο απόσπασμα σχολικού εγχειριδίου Ο ανθρώπινος λόγος η πιο μεγάλη απόδειξη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζῷον πολιτικὸν Είναι, νομίζω, φανερό γιατί ο άνθρωπος είναι πολιτικὸν ζῷον περισσότερο απ' ό,τι οι μέλισσες ή τα άλλα αγελαία ζώα: Όπως έχουμε ήδη πει πολλές φορές, η φύση δεν κάνει τίποτε δίχως λόγο και χωρίς αιτία. Ας προσέξουμε ύστερ' απ' αυτό ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που είναι εφοδιασμένο με την ικανότητα του λόγου. Η απλή φωνή δεν εκφράζει, ως γνωστόν, παρά μόνο τη λύπη και την ευχαρίστηση· γι' αυτό και υπάρχει σε όλα τα ζώα· η φύση τους έδωσε, πράγματι, όλη κι όλη αυτή την ικανότητα, να αντιλαμβάνονται το δυσάρεστο και το ευχάριστο και αυτά να τα κάνουν φανερά το ένα στο άλλο· του λόγου όμως ο προορισμός είναι να κάνει φανερό τι είναι ωφέλιμο και τι βλαβερό και, άρα, τι είναι δίκαιο και τι άδικο· αυτό είναι, πράγματι, που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα: μονάχα αυτός αντιλαμβάνεται το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο και όλα τα άλλα παρόμοια πράγματα —και, φυσικά, η συμμετοχή σε όλα αυτά είναι που κάνει την οικογένεια και την πόλη. Ώρα όμως να προσθέσουμε και κάτι άλλο στον λόγο μας: Στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι απ' τον καθένα μας ως άτομο· ο λόγος είναι ότι το όλον αναγκαστικά προηγείται του μέρους· πραγματικά, αν πάψει να υπάρχει το σώμα ως σύνολο, δεν θα υπάρχει πια ούτε πόδι ούτε χέρι παρά μόνο ως (ίδια) λέξη, όπως, ας πούμε, αν μιλούμε για πέτρινο χέρι (θα είναι, πράγματι, κάτι σαν αυτό, αν μια φορά πεθάνει): όλα τα πράγματα είναι αυτό που λέμε ότι είναι, αν τα κρίνουμε με κριτήριο τη λειτουργία και τις ιδιότητές τους· από τη στιγμή, επομένως, που θα πάψουν να έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά, δεν θα πρέπει πια να λέμε ότι είναι ό,τι ήταν πριν, αλλ' ότι απλώς εξακολουθούν να λέγονται ακόμη με την ίδια λέξη. Είναι φανερό λοιπόν α) ότι η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, β) ότι προηγείται από το κάθε επιμέρους άτομο. Γιατί αν είναι αλήθεια ότι ο καθένας μας χωριστά δεν είναι αυτάρκης, γίνεται λογικά φανερό ότι το κάθε μεμονωμένο άτομο θα βρεθεί στην ίδια ακριβώς κατάσταση που βρίσκονται, γενικά, τα μέρη προς το όλον· από την άλλη μεριά, ο άνθρωπος που δεν μπορεί να ζει μαζί με άλλους σε κοινότητα, ο άνθρωπος που λόγω αυτάρκειας αισθάνεται πως δεν του λείπει τίποτε, αυτός ο άνθρωπος δεν αποτελεί με κανέναν τρόπο μέρος της πόλης —ένας τέτοιος όμως άνθρωπος είναι, τότε, ή ζώο ή θεός. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Και πάλι: ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικὸν» Ο άνθρωπος διαχωρίζεται από τον Αριστοτέλη σε σχέση με τα άλλα ζώα που ζουν ομαδικό βίο και μέσω συγκεκριμένων συλλογισμών τεκμηριώνεται για άλλη μια φορά η άποψη ότι είναι «φύσει πολιτικόν ζῷον». 1. Η φύση δεν κάνει τίποτα δίχως λόγο και αιτία. Κάθε ον που δημιουργεί, το εφοδιάζει με όλα τα απαραίτητα στοιχεία, προκειμένου να φτάσει στην τελική του μορφή χωρίς ελλείψεις.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
2
2. Στα άλλα ζώα έδωσε τη φωνή, για να εκφράζουν το ευχάριστο και το δυσάρεστο,
και είναι αυτό που τους χρειάζεται. 3. Στο άνθρωπο η φύση υπήρξε γενναιόδωρη. Τον προίκισε με το λόγο και κατ' επέκταση με την ικανότητα αντίληψης του ωφέλιμου - βλαβερού, καλού - κακού, δίκαιου - άδικου κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, του έδειξε το δρόμο για την πολιτική κοινωνία. 4. Αφού λοιπόν ο άνθρωπος έχει το εργαλείο της πολιτικής κοινωνίας και το εργαλείο αυτό το πήρε από τη φύση, ο ίδιος είναι εκ φύσεως ζώο πολιτικό. Ο ανθρώπινος λόγος α) Ο λόγος ως γνώρισμα του ανθρώπου: Τα ζώα διαθέτουν άναρθρη φωνή. Εκπέμπουν δηλαδή απλούς ήχους, με τους οποίους εκφράζουν δύο γενικά συναισθήματα, ευχαρίστηση και δυσαρέσκεια, αρκετά όμως για την επικοινωνία τους. Ο άνθρωπος πέραν της απλής φωνής, διαθέτει έναρθρο λόγο και την αντίστοιχη βέβαια λογική σκέψη. Έτσι, ο ίδιος αντιλαμβάνεται πληθώρα συναισθημάτων και αφηρημένων εννοιών, ενώ ταυτόχρονα σημειώνει ενεργό δράση μέσα στην πολιτική κοινωνία. Ενώ πάντως ο άνθρωπος υπερτερεί σαφώς έναντι των υπόλοιπων ζώων σε πνευματικά χαρίσματα, υστερεί ως προς αυτά ενίοτε σε ταχύτητα και σωματική ρώμη. β) Ο λόγος ως αίτιο για τη δημιουργία πόλεων: Η αποκλειστική συμμετοχή του ανθρώπινου γένους στον έναρθρο λόγο και η ικανότητά του μέσω αυτού να διαχωρίζει το καλό απ' το κακό, το ωφέλιμο απ' το βλαβερό, το όμορφο απ' το άσχημο, το δίκαιο απ' το άδικο κ.ο.κ., το καθιστούν ικανό να στηρίξει - θεμελιώσει μια πολιτική κοινωνία. Επομένως, η έναρθρη φωνή στήνει τα θεμέλια της πόλης, γιατί εάν δεν υπήρχαν τα παραπάνω στοιχεία, δε θα υπήρχε καμία πόλη - κράτος. Ο λόγος λοιπόν είναι αδιαμφισβήτητα το αίτιο για τη δημιουργία πόλεων. Λόγος που έχει στο κείμενο διττή σημασία: λογική σκέψη και λαλιά (έναρθρος λόγος). Το όλο προηγείται από το μέρος Κατά τον Αριστοτέλη, στην τάξη της φύσης το όλο προηγείται από το μέρος. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη του όλου δίνει νόημα στην ύπαρξη του μέρους ή (με άλλη διατύπωση) το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του μέρους. Προς επίρρωση της παραπάνω θέσης, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το παράδειγμα του ανθρώπινου σώματος (όλον) και των μελών του (μέρη). Εάν το σώμα πάψει να υπάρχει, τότε το κάθε μέλος δε θα υπάρχει παρά μόνο στο όνομα, θα είναι ανύπαρκτο λειτουργικά. Επομένως, το σώμα αποτελεί προϋπόθεση ύπαρξης των μελών του και σίγουρα προηγείται έναντι αυτών.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
3
Το ίδιο συμβαίνει και με τον άνθρωπο σε σχέση με την πόλη - κράτος. Εάν δεν υπάρχει πόλη, ο άνθρωπος χάνει τη δυναμικότητα και την αξία του. Άλλωστε, ο ίδιος είναι εκ φύσεως προορισμένος να ζει σε πόλη. Διαφορετικά ως άπολις είναι ή θηρίο ή θεός. Σε κάθε περίπτωση, η πόλη τον υποσκελίζει, προηγείται ως σύνολο απ' αυτόν και κάνει λειτουργική την ύπαρξή του. Πρωταγόρας και Αριστοτέλης Η θέση του Αριστοτέλη είναι ότι ο άνθρωπος προέβη στην ίδρυση πόλεων, ικανοποιώντας αυτό για το οποίο ήταν προορισμένος εκ φύσεως. Και μάλιστα το ίδιο το δημιούργημα του ανθρώπου ανάγεται σε κάτι ανώτερο από το δημιουργό του. Οι επισημάνσεις αυτές είναι κατά κάποιο τρόπο μια απάντηση στις απόψεις του Πρωταγόρα περί της δημιουργίας των πόλεων. Ο Πρωταγόρας υιοθετεί τη «νόμῳ» δημιουργία πόλεων και θεωρεί την εξέλιξη αυτή βιασμό της ανθρώπινης φύσης. Υπογραμμίζει μάλιστα ως βασικό αίτιο δημιουργίας πόλεων τον κίνδυνο των άγριων θηρίων και συνεκτικό τους στοιχείο την πολιτική αρετή, η οποία δόθηκε ως δώρο από το Δία, για να μην αφανιστεί το ανθρώπινο γένος (πρβλ. Πλάτωνος, «Πρωταγόρας», ενότητα 4η σχολικού εγχειριδίου). Παρουσιάζεται λοιπόν εκ διαμέτρου αντίθετος με τη φυσιοκρατική αριστοτελική άποψη. Κύρια σημεία της ενότητας 1. Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που έχει λόγο. 2. Με το λόγο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και εκφράζει υψηλές έννοιες και πολιτισμικές αξίες. 3. Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο. Κύρια σημεία της ενότητας 1. Η πόλη - κράτος είναι μια φυσική ύπαρξη, η οποία μάλιστα προηγείται από τον άνθρωπο ως άτομο. 2. Σκοπός της πόλης - κράτους δεν είναι μόνο το ζην, αλλά το εὖ ζην, και υπέρτατο αγαθό η αὐτάρκεια. 1. Ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό, δηλαδή ον που από τη φύση του είναι πλασμένο να ζει μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Προσπάθησε να εκθέσεις με δικά σου λόγια τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη: α) ότι ο λόγος αποτελεί γνώρισμα του ανθρώπου που τον ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα, β) ότι στο γεγονός ότι ο άνθρωπος έχει, μόνος αυτός από τα άλλα ζώα, το λόγο οφείλεται τελικά η δημιουργία των πόλεων.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
4
Απάντηση: α) Ο άνθρωπος, κατά τον Αριστοτέλη, διαφέρει από τα ζώα, γιατί μόνο αυτός έχει την ικανότητα του λόγου. Τα ζώα διαθέτουν απλή φωνή, δηλαδή άναρθρους ήχους που εκφράζουν μόνο λύπη ή ευχαρίστηση σε μια κατάσταση. Αντίθετα, ο λόγος δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, το όσιο και το ανόσιο, το όμορφο και το άσχημο. Με τη βοήθεια του λόγου, ο άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει και να φανερώσει τι είναι ωφέλιμο και τι βλαβερό, άρα και τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Είναι προνόμιο του ανθρώπου να κατανοεί τις ηθικές και πολιτικές έννοιες, γιατί ο λόγος δεν αποτελεί απλή μαθησιακή ικανότητα που ανταποκρίνεται σε κάποια εξωτερικά ερεθίσματα, αλλά ανώτερη λειτουργία: ομιλία μαζί και λογική σκέψη, στην οποία βασίζεται η ανθρώπινη επικοινωνία. β) Ο λόγος αποτελεί τη λογική σκέψη, μέσω της οποίας οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τις ηθικές και πολιτικές έννοιες, όπως τι είναι καλό και τι κακό, δίκαιο και άδικο, ωφέλιμο και βλαβερό. Πάνω σ' αυτό, δηλαδή στη σύλληψη και έκφραση αυτών των εννοιών, στηρίζεται η γένεση διάφορων μορφών κοινωνικής συμβίωσης. Οι άνθρωποι, έχοντας κοινή αντίληψη για τις έννοιες αυτές, απαρτίζουν την πολιτική κοινότητα, την πόλη. 2. Ο Αριστοτέλης προσπαθεί στην ενότητα αυτή να αποδείξει α) ότι η τάση του ανθρώπου προς την «πολιτικὴν κοινωνίαν» είναι μια τάση φυσική, β) ότι η τάση του αυτή είναι στη φύση προγενέστερη από τα επιμέρους ανθρώπινα όντα (ως άτομα και ως οικογένεια)· ότι, επομένως, όταν οι άνθρωποι δημιουργούσαν για πρώτη φορά την πόλη, απλώς έκαναν πραγματικότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη προετοιμάσει (: τους προόριζε) η φύση. Ο λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο σημείο αυτό να έχει το χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής, εναντίον αντίθετων απόψεων. Σημειώστε κάποιες διδασκαλίες των σοφιστών που θα μπορούσαν να είναι οι απόψεις εναντίον των οποίων στρέφεται εδώ επιθετικά ο Αριστοτέλης. Απάντηση: Οι σοφιστές διατείνονταν πως η πόλη (=κράτος) αποτελεί το προϊόν μιας συμφωνίας. Δηλαδή οι άνθρωποι επιβάλλουν την ύπαρξή της και τη στηρίζουν στο θετό δίκαιο, το οποίο είναι και αυτό προϊόν συμβάσεως. Έτσι, η πολιτική κοινωνία προκύπτει εξ ανάγκης, αποτελεί δηλαδή βιασμό της ανθρώπινης φύσης, αφού ο άνθρωπος δεσμεύεται να ζήσει μέσα σε αυτήν. Άρα, πολιτική κοινότητα και νόμος είναι θετά και προκύπτουν ως αποτέλεσμα ανάγκης. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η πόλη είναι μια φυσική οντότητα. Δηλαδή οι άνθρωποι έχουν εκ φύσεως την ικανότητα να δημιουργούν την πόλη τους και να εξαρτώνται από αυτή. Γιατί η πόλη προηγείται από τα άτομα, το «ὅλον» προηγείται του «μέρους». Κανένας δεν είναι αυτάρκης, από μόνος του, αλλά μπορεί να γίνει μόνο με τη συμβίωση με τα υπόλοιπα «μέρη». Αν πάψει να υπάρχει το σύνολο, τότε
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
5
οι άνθρωποι δε θα αποτελούν τα μέρη ενός συνόλου που έχει ως στόχο του την αυτάρκεια. Θα είναι ατελή και απροσδιόριστα όντα που δε θα μπορούν να επιτελέσουν καμιά λειτουργία. Άλλωστε, μέσα στην πόλη ολοκληρώνονται επίσης και όλες οι άλλες μορφές κοινωνικής συμβίωσης. 3. Τι, στην πραγματικότητα, προσπαθεί ο Αριστοτέλης να αποδείξει με το λόγο του περί όλου και μερών; Με άλλα λόγια: Σε ποιο λογικό συμπέρασμα πιστεύει ότι θα μας οδηγήσει, άμα αποδείξει ότι τα μέρη προϋποθέτουν το όλον; Απάντηση: Έχοντας ως αφετηρία τις εμπειρικές παρατηρήσεις, ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το «όλον» προηγείται του «μέρους» ή αλλιώς ότι τα «μέρη» προϋποθέτουν το «όλον». Το ακρωτηριασμένο χέρι δεν μπορεί να επιτελέσει καμιά λειτουργία αν αποκοπεί από το υπόλοιπο σώμα. Έτσι και το άτομο έξω από την πόλη δεν μπορεί να ζήσει. Συνεπώς, και η πόλη, ως τέλεια και ολοκληρωμένη μορφή κοινωνικής συμβίωσης, προηγείται των υπόλοιπων ατελέστερων κοινωνιών. Η οικογένεια, το χωριό, που αποτελούν προγενέστερες μορφές συμβίωσης, προϋποθέτουν και αυτά την πόλη για να μπορέσουν να υπάρξουν. Διαφορετικά, δε θα είναι δυνατό να επιτύχουν το υπέρτατο αγαθό, το «εὖ ζῆν», αλλά θα παραμείνουν στο «ζῆν». ----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος