Αριστοτέλους «Πολιτικά»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 15η (Γ1, 1-2) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Ο πολίτης είναι το συστατικό στοιχείο της πόλης Κείμενο
(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=42)
Τῷ περὶ πολιτείας ἐπισκοποῦντι, καὶ τίς ἑκάστη καὶ ποία τις, σχεδὸν πρώτη σκέψις περὶ πόλεως ἰδεῖν, τί ποτέ ἐστιν ἡ πόλις. νῦν γὰρ ἀμφισβητοῦσιν, οἱ μὲν φάσκοντες τὴν πόλιν πεπραχέναι τὴν πρᾶξιν, οἱ δ’ οὐ τὴν πόλιν ἀλλὰ τὴν ὀλιγαρχίαν ἢ τὸν τύραννον· τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν, ἡ δὲ πολιτεία τῶν τὴν πόλιν οἰκούντων ἐστὶ τάξις τις. ἐπεὶ δ’ ἡ πόλις τῶν συγκειμένων, καθάπερ ἄλλο τι τῶν ὅλων μὲν συνεστώτων δ’ ἐκ πολλῶν μορίων, δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος· ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν. ὥστε τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τίς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον. καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις· οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην· ἔστι γάρ τις ὃς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὢν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης. Μεταφραστική απόπειρα Όποιος θελήσει να μελετήσει τα πολιτεύματα, ποια είναι η φύση κι ο χαρακτήρας του καθενός, πρέπει πρώτα – πρώτα να εξετάσει τι άραγε να σημαίνει η λέξη πόλη. Γιατί τώρα γίνεται συζήτηση γι' αυτήν, κι άλλοι λένε: η πόλη έκαμε αυτή την πράξη, άλλοι λένε ότι δεν την έκαμε η πόλη, αλλά η ολιγαρχία ή ο τύραννος. Όμως από τ' άλλο μέρος βλέπουμε πως όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη στρέφεται γύρω από την πόλη, και το πολίτευμα είναι κάποια οργάνωση εκείνων που κατοικούν σ' αυτήν. Επειδή δε η πόλη ανήκει στις σύνθετες έννοιες, καθώς και κάθε άλλο αντικείμενο που αποτελεί σύνολο σχηματισμένο από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρέπει να στρέψουμε πρώτα την έρευνά μας στο πρόβλημα: τι είναι πολίτης, αφού η πόλη αποτελείται από πλήθος πολιτών. Πρέπει, λοιπόν, να εξετάσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουν πολίτη και τι είναι ο πολίτης. Γιατί και η έννοια «πολίτης» γίνεται πολλές φορές αντικείμενο αμφισβητήσεων, αφού δεν παραδέχονται όλοι ότι αυτό ή εκείνο το άτομο είναι πολίτης. Συμβαίνει δηλ. ώστε, ενώ στη δημοκρατία ένα πρόσωπο θεωρείται πολίτης, στην ολιγαρχία πολλές φορές το ίδιο πρόσωπο να μην είναι πολίτης. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ
Σύνδεση με τα προηγούμενα Η προηγούμενη ενότητα βρίσκεται στην αρχή του πρώτου βιβλίου των «Πολιτικών» του Αριστοτέλη. Κατόπιν ο φιλόσοφος, και μέχρι το τρίτο βιβλίο, στο οποίο ανήκει η ενότητα 15, εξετάζει διάφορα θέματα σχετικά με: το θεσμό της δουλείας, τα Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
2
οικονομικά αγαθά, το νόμισμα και το χρήμα, την αρετή των μελών της οικογένειας, τα συστήματα της πολιτείας, την ιδιοκτησία και την κοινοκτημοσύνη, κάποιες θεωρίες του Πλάτωνα στις οποίες ασκεί κριτική, ορισμένα πολιτεύματα και θεσμούς και γνωστούς μεγάλους νομοθέτες. Περιεχόμενο της ενότητας Ο Αριστοτέλης θέτει το γενικό ερώτημα «τι είναι πόλη - κράτος». Στο πλαίσιο αυτής της διερεύνησης πρέπει να ξεκαθαριστεί η ουσία της πόλης - κράτους, καθώς και το ποιος επωμίζεται την ευθύνη των πολιτικών πράξεων, ιδιαίτερα σε μη δημοκρατικά καθεστώτα. Πρέπει επίσης να γίνει κατανοητός ο ρόλος του πολιτικού και του νομοθέτη, αφού το πεδίο και ο τρόπος δράσης τους έχει να κάνει με την πόλη. Τέλος, πρέπει να καταλάβουμε και τον τρόπο οργάνωσης εκείνων που ζουν σε μια πόλη. Οι επιμέρους λοιπόν μονάδες της πόλης, οι οποίες αποτελούν και τα συστατικά της στοιχεία είναι οι πολίτες. Αφού λοιπόν η πόλη είναι ένα πλήθος πολιτών και επειδή δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς το περιεχόμενο του όρου, πρέπει να εξεταστεί τι είναι πολίτης. Οι λόγοι για την εξέταση της έννοιας «πόλη» Στο πλαίσιο της εξέτασης της ουσίας και των γνωρισμάτων ενός πολιτεύματος, κρίνεται σκόπιμο να προηγηθεί η διερεύνηση της έννοιας της πόλης για τους ακόλουθους λόγους: Α. Πρώτος λόγος: Για να αποσαφηνιστεί επακριβώς ποιον βαρύνει η ευθύνη των πολιτικών πράξεων, το ίδιο το κράτος ή τα πρόσωπα - φορείς της εξουσίας (ιδιαίτερα όταν αυτά τα πρόσωπα δεν εκπροσωπούν την πλειοψηφία του λαού). Εδώ ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι έχει υπόψη του το ιστορικό παράδειγμα των Θηβαίων. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη, οι Πλαταιείς σε μια διένεξη που είχαν με τους γείτονές τους Θηβαίους, τους κατηγόρησαν για «μηδισμό», δηλαδή για προδοτική προσχώρηση της πόλης τους στους Πέρσες (στους «Μήδους») κατά τους Περσικούς πολέμους. Και οι Θηβαίοι αποκρούοντας τη βαριά κατηγορία απάντησαν ότι αυτό δεν το έκανε «ἡ ξύμπασα πόλις αλλά ἡ δυναστεία όλίγων ἀνδρῶν, που ασκούσε τότε την εξουσία στο κράτος. Β. Δεύτερος λόγος: Για να κατανοηθεί ο ρόλος και η δράση δύο λειτουργημάτων μέσα στην πόλη - κράτος, του πολιτικού και του νομοθέτη (πρβλ. την αναφορά του Αριστοτέλη στην ενότητα 3 για νομοθέτες, που έχουν την πρόθεση να κάνουν ευτυχισμένους τους πολίτες). Γ. Τρίτος λόγος: Για να εξακριβωθεί η οργάνωση του κράτους σε σχέση με τον τρόπο διακυβέρνησής του (πολίτευμα), την κατανομή της πολιτικής δύναμης και τον τρόπο οργάνωσης των πολιτών. Η εξέταση της έννοιας «πολίτης» Για τους ακόλουθους λόγους απαιτείται να εξεταστεί η έννοια «πολίτης»:
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
3
Α. Πρώτος λόγος: Ο πολίτης είναι το μέρος και η πόλη - κράτος το όλον. Η τελευταία μάλιστα αποτελείται προφανώς από πολλά τέτοια μέρη. Για να διερευνηθεί λοιπόν το όλον (πόλη - κράτος) πρέπει πρώτα να μελετηθούν τα μέρη (πολίτες) του. Β. Δεύτερος λόγος: Για να αμβλύνουμε τις διχογνωμίες σχετικά με το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης. Δε συμφωνούν όλοι για τον ορισμό της έννοιας «πολίτης». Για παράδειγμα, ένα άτομο σύμφωνα με τα κριτήρια μιας δημοκρατικής πόλης μπορεί να είναι πολίτης, ενώ το ίδιο άτομο μπορεί να μην είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς, όπου ισχύουν άλλα κριτήρια (π.χ. καταγωγή, επάγγελμα, εισόδημα κ.α.). Αναλυτική και γενετική μέθοδος Ο Αριστοτέλης, αναζητώντας τον ορισμό της πόλης - κράτους, ακολουθεί τη λεγόμενη αναλυτική μέθοδο. Θα αναλύσει την έννοια που τον ενδιαφέρει στα συστατικά της και συνθέτοντάς τα θα έχει τον ορισμό της πόλεως. Έτσι, αρχικά αναφέρει ότι η πόλη ως όλον αποτελείται από μέρη, δηλαδή πλήθος πολιτών. Επομένως, για να δούμε τι είναι τελικά η πόλη, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τι είναι πολίτης. Όμως στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες (11 - 14) ο Αριστοτέλης για τη διερεύνηση της ίδιας έννοιας (πόλις) εφάρμοσε μιαν άλλη μέθοδο, τη γενετική, προσπαθώντας να εξηγήσει πώς «γεννήθηκε» η πόλη. Τα κύρια σημεία της ενότητας 1. Όποιος εξετάζει το πολίτευμα πρέπει πρώτα να δει τι είναι το κράτος. 2. Όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη είναι σχετική με το κράτος. 3. Για να εξετάσουμε την έννοια «κράτος» (που είναι ένα όλο), πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης, γιατί το κράτος είναι ένα σύνολο από πολίτες. 4. Για το περιεχόμενο της λέξης «πολίτης» δεν υπάρχει ομοφωνία. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Για τρεις λόγους σκέφτεται ο Αριστοτέλης πως είναι ανάγκη να διερευνηθεί το θέμα «τί ἔστιν ἡ πόλις». Πες με δικά σου λόγια τους τρεις αυτούς λόγους. Απάντηση: Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης διατυπώνει την πεποίθησή του πως είναι ανάγκη να διερευνηθεί το θέμα «τί ἔστιν ἡ πόλις» (= ποιος ορισμός τελικά αρμόζει για την πολιτεία, δηλ. για το κράτος). Την πεποίθησή του αυτή τη στηρίζει σε τρεις λόγους: α. Υπήρχαν αμφισβητήσεις σχετικά με το τι είναι κράτος (αρχ. ἡ πόλις), που επηρέαζαν και την έρευνα του θέματος για το τι είναι πολίτευμα. Θεωρούσε λοιπόν αναγκαίο να διευκρινιστεί πρώτα η έννοια «κράτος», ώστε να αποσαφηνιστεί κατόπιν η έννοια «πολίτευμα».
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
4
β. Όλη η δραστηριότητα των κρατικών λειτουργών και των νομοθετικών οργάνων αφορά την πόλιν, δηλ. το κράτος, την πολιτεία. Είναι λοιπόν ανάγκη να διερευνηθεί μια τόσο σημαντική έννοια. γ. Το πολίτευμα είναι ένας τρόπος εύρυθμης διάταξης της ζωής αυτών που ανήκουν σε μια πολιτεία. Πρέπει επομένως να κατανοηθεί η έννοια της ευρυθμίας του κράτους (της πολιτείας), ώστε να φωτιστεί πλήρως τι είναι το πολίτευμα. 2. «τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν»: Είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης θέλει να πει ότι αν πρόκειται να καταλάβουμε και να εξηγήσουμε τον τρόπο δράσης ενός πολιτικού, τις συγκεκριμένες δηλαδή ενέργειές του, πρέπει πρώτα να ξέρουμε τι είναι η «πόλις» (εμείς θα λέγαμε: το «κράτος»). Εσύ θυμήσου τώρα ότι οι πολιτικοί στις μέρες μας διακηρύσσουν ότι όλες τις πράξεις τους τις κάνουν για το «λαό» ή εν ονόματι του «λαού». Τι ακριβώς θέλουν να πουν με αυτό; Απάντηση: Σύμφωνα με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης, οι πολιτικοί και οι νομοθέτες έχουν ως στόχο τους να κάνουν τους πολίτες σωστούς. Η έννοια, βέβαια, του «σωστός» προσαρμόζεται κάθε φορά στο σκοπό που θέτει η πολιτεία και που πρέπει να εκπληρώσει. Έτσι, και η συμπεριφορά των πολιτών διαμορφώνεται ανάλογα προς αυτό το σκοπό. Οι σημερινοί πολιτικοί, λέγοντας ότι όλες τις πράξεις τους τις κάνουν για το «λαό» ή εν ονόματι του «λαού», θέλουν να πουν ότι ενεργούν σύμφωνα με τους θεσμούς της πολιτείας και προς το συμφέρον της πολιτείας. Γιατί το σύνταγμα ορίζει ότι ο «λαός» είναι η πηγή κάθε εξουσίας και η θέλησή του υπαγορεύει στους πολιτικούς το συμφέρον της πολιτείας. Επομένως, στις σχέσεις πολιτών και πολιτικών υπάρχει ένα είδος ανταπόδοσης: οι πρώτοι δίνουν στους δεύτερους το δικαίωμα να ασκούν τη διακυβέρνηση του κράτους· οι δεύτεροι, εργαζόμενοι για το συμφέρον της πολιτείας, ανταποδίδουν στους πολίτες την εμπιστοσύνη που τους έδειξαν με την ψήφο τους. 3. Στις ενότητες 11 – 14 ο Αριστοτέλης, θέλοντας να καταλάβει ο ίδιος και να διδάξει ύστερα τους άλλους τι είναι η «πόλις», εφάρμοσε μια μέθοδο διερεύνησης του θέματος, που εμείς θα τη λέγαμε «γενετική», αφού στην πραγματικότητα τη βάση της έρευνας την αποτελούσε το ερώτημα «Πώς γεννήθηκε η «πόλις»;». Στην ενότητα 15 η διερεύνηση του θέματος γίνεται με την «αναλυτική» μέθοδο, αυτήν δηλαδή που προσπαθεί να βρει τα συστατικά στοιχεία ενός πράγματος, με την ελπίδα ότι, αν διακρίνει καθαρά και καταλάβει εκείνα, θα μπορέσει να έχει τον ορισμό και του πράγματος που δεν είναι παρά μια σύνθεση εκείνων. Μπορείς να αναφέρεις και άλλα παραδείγματα εφαρμογής των δύο αυτών μεθόδων έρευνας;
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
5
Απάντηση: Τομείς στους οποίους εφαρμόζεται τόσο η γενετική όσο και η αναλυτική μέθοδος είναι: α. Η θρησκεία: Με τη γενετική ερευνούμε την αρχή της, ενώ με την αναλυτική τα είδη των θρησκειών, τη φιλοσοφία και τις αρχές τους. β. Η ρητορική: Η γενετική αναζητά τις ρίζες της επιστήμης στη φυσική ρητορεία, ενώ η αναλυτική στα είδη της, τα μέσα πειθούς κτλ. γ. Η γλώσσα: Μελετάμε γενετικά τη γλώσσα για να βρούμε τις ρίζες της, πώς δηλαδή άρχισε να υπάρχει, ενώ αναλυτικά, για να εξετάσουμε τα μέρη της, δηλαδή φθόγγους, λέξεις, προτάσεις κτλ. Ανάλογα συμβαίνει στις επιστήμες και στην τέχνη. ----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος