Αριστοτέλους «Πολιτικά»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 17η (Γ7. 1-3/5) Μεταφρασμένο απόσπασμα σχολικού εγχειριδίου Τα ορθά πολιτεύµατα και οι παρεκκλίσεις από αυτά
Ύστερα από όσα είπαμε δίνοντας όλες τις απαραίτητες εξηγήσεις για τα θέματα που μας απασχόλησαν, σειρά στη διερεύνησή μας έχει τώρα το θέμα των πολιτευμάτων, να δούμε πόσα είναι και ποια η φύση του καθενός τους. Και πρώτα, βέβαια, τα ορθά· γιατί οι παρεκκλίσεις και οι διαστρεβλώσεις θα γίνουν φανερές μόλις θα έχουν καθοριστεί τα ορθά πολιτεύματα. Επειδή όταν λέμε "πολίτευμα" εννοούμε "αρχή, το σώμα δηλαδή που ασκεί τη διακυβέρνηση στην πόλη", και η "κυβέρνηση" είναι η ύψιστη αρχή στις πόλεις, αναγκαστικά η ύψιστη αρχή θα είναι ή ένα μόνο άτομο ή λίγα άτομα ή το σύνολο των πολιτών. Όταν λοιπόν ο ένας ή οι λίγοι ή το πλήθος ολόκληρο ασκούν την εξουσία για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος, αυτά τα πολιτεύματα δεν μπορεί παρά να είναι ορθά· όταν, αντίθετα, η εξουσία ασκείται για την εξυπηρέτηση του ιδιαίτερου συμφέροντος είτε του ενός είτε των λίγων είτε του πλήθους, τα πολιτεύματα αυτά είναι παρεκκλίσεις και διαστρεβλώσεις των ορθών. Γιατί ή το όνομα του πολίτη δεν πρέπει να δίνεται σε ανθρώπους που είναι κατά το πολίτευμα μέλη της πόλης (ενν. μια και δεν λαμβάνονται υπόψη τα δικαιώματά τους), ή (ενν. αν τους δίνεται το όνομα του πολίτη) πρέπει να έχουν το μερτικό τους στα πλεονεκτήματα που ανήκουν στα μέλη της πόλης. Συνηθίζουμε λοιπόν να ονομάζουμε: "βασιλεία" τη μοναρχία που αποβλέπει στο κοινό συμφέρον και "αριστοκρατία" το πολίτευμα στο οποίο τη διακυβέρνηση ασκούν λίγα (περισσότερα του ενός) άτομα (το όνομα οφείλεται είτε στο ότι κυβερνούν οι άριστοι είτε στο ότι ασκούν την εξουσία αποβλέποντας σε ό,τι είναι άριστο για την πόλη και για τα μέλη της)· όταν, τέλος, κυβερνά ο λαός αποβλέποντας στο κοινό συμφέρον, αυτό το πολίτευμα (στα αρχαία ελληνικά: αυτή η πολιτεία) πήρε το όνομα "πολιτεία", μια λέξη που είναι κοινή για όλα τα πολιτεύματα (στα αρχαία ελληνικά: για όλες τις πολιτείες). ... Παρεκκλίσεις και διαστρεβλώσεις των πολιτευμάτων που αναφέραμε είναι: της βασιλείας η "τυραννία", της αριστοκρατίας η "ολιγαρχία", της πολιτείας η "δημοκρατία". Η τυραννία είναι, πράγματι, μια μοναρχία που υπηρετεί το συμφέρον του μονάρχη, η ολιγαρχία υπηρετεί το συμφέρον των πλουσίων και η δημοκρατία το συμφέρον των απόρων, κανένα όμως από τα πολιτεύματα αυτά δεν υπηρετεί το συμφέρον του συνόλου των πολιτών. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ
Περιεχόμενο της ενότητας Η έρευνα του Αριστοτέλη στην ενότητα 17 περιστρέφεται γύρω από το θέμα «πολίτευμα». Παρουσιάζονται κανονικά πολιτεύματα και παραφθαρμένες μορφές.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
2
Το αρχικό ζητούμενο είναι να προσδιοριστεί η έννοια του πολιτεύματος με κάτι γνώριμο από την κοινή εμπειρία. Ο Αριστοτέλης αναφερόμενος στο εκάστοτε πολιτικό καθεστώς διακυβέρνησης μιας πόλης, καθώς και στην κυριαρχία και εξουσία που αυτό ασκεί στο σύνολο των πολιτών, γεφυρώνει το παραπάνω ζητούμενο πολιτικής θεωρίας. Κατόπιν, ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα με βάση δύο βασικά κριτήρια. Το πρώτο έχει να κάνει με το πόσοι ασκούν σε κάθε πολίτευμα την εξουσία (ένας, λίγοι ή η πλειοψηφία). Το δεύτερο είναι αξιολογικό και ερευνά αν εξυπηρετούνται τα συμφέροντα του συνόλου των πολιτών (κανονικά πολιτεύματα) ή τα συμφέροντα μόνο της δύναμης που κυριαρχεί (παραφθαρμένες μορφές πολιτευμάτων). Προκύπτει έτσι η ακόλουθη αξιολογική ταξινόμηση. Κανονικά πολιτεύματα: βασιλεία, αριστοκρατία, «πολιτεία» (συνταγματική δημοκρατία). Παραφθαρμένες μορφές αυτών των πολιτευμάτων: τυραννία, ολιγαρχία, «δημοκρατία» (μια ανεξέλεγκτη λαϊκή εξουσία). Ερμηνευτικά σχόλια α) το θέμα των πολιτευμάτων: ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται εξαιρετικά για το θέμα των πολιτευμάτων και με αυτό θα καλύψει στη συνέχεια το μεγαλύτερο μέρος των «Πολιτικών» του. Άλλωστε, διαθέτει πλούσιο υλικό από την εκτεταμένη έρευνα των πολιτευμάτων 158 πόλεων - κρατών που πραγματοποίησε με τη συνεργασία μαθητών του. Ξεκινά τη διερεύνηση με ορισμούς, διευκρινίσεις εννοιών και αναζήτηση κριτηρίων, αλλά θα προχωρήσει και σε παρουσιάσεις διαφόρων πολιτευμάτων και αναλύσεις ιδιότυπων χαρακτηριστικών τους. Από την αρχή κιόλας ο Αριστοτέλης σπεύδει να διακρίνει τα πολιτεύματα σε κανονικά και παραφθαρμένα. Δείχνει έτσι την πρόθεσή του να αναλύσει τις διαπιστωμένες ατέλειες των πολιτικών καθεστώτων της εποχής του και να αναζητήσει τρόπους θεραπείας και διόρθωσης. β) «Πολίτευμα» εννοούμε αρχή... που ασκεί τη διακυβέρνηση: Ο Αριστοτέλης αναζητά έναν εύληπτο ορισμό για το όρο «πολίτευμα», ο οποίος να προέρχεται από την κοινή εμπειρία. Έτσι, ταυτίζει την επίμαχη έννοια με το καθεστώς, την αρχή δηλαδή που ασκεί τη διακυβέρνηση σε μια πόλη. Αμέσως προκύπτει το ζήτημα του κυρίαρχου μέρους μιας πολιτείας, δηλαδή αυτού που ασκεί την εξουσία. Αυτό το κυρίαρχο μέρος μπορεί να είναι ένας, λίγοι ή η πλειοψηφία των πολιτών. Στη συνέχεια διατυπώνεται και η αξιολογική διάκριση περί εξυπηρέτησης του συλλογικού συμφέροντος ή του συμφέροντος του ασκούντων την εξουσία. Έτσι, καταρτίζεται από τον Αριστοτέλη η διάσημη αξιολογημένη ταξινόμηση των πολιτευμάτων, που μπορεί να αποδοθεί εποπτικά με τον ακόλουθο πίνακα:
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
3
γ) όταν κυβερνά ο λαός αποβλέποντας στο κοινό συμφέρον, αυτό το πολίτευμα πήρε το όνομα «πολιτεία», μια λέξη που είναι κοινή για όλα τα πολιτεύματα: Είναι φανερό ότι με τον αρχαίο όρο «πολιτεία» ο Αριστοτέλης εννοεί το καλά συγκροτημένο και κοινωνικά εδραιωμένο δημοκρατικό πολίτευμα. Το ότι προτιμάει να του δώσει αυτό το όνομα και όχι τον επίσης καθιερωμένο από την αρχαιότητα όρο «δημοκρατία» θα έχει προφανώς κάποια εξήγηση. Όπως έχει παρατηρηθεί: «Είναι ένδειξη της θετικής εκτίμησης του Αριστοτέλη για το πολίτευμα αυτό, το ορθό, το ότι διάλεξε να του δώσει ως ονομασία το γενικό όρο «πολιτεία» (κατά βάθος το βλέπει ως την καθαυτό «πολιτείαν», το κατεξοχήν δηλαδή «πολίτευμα»), σαν αυτό να ενσαρκώνει την ουσία κάθε γνήσιου πολιτεύματος. Ως πρώτη επιβεβαίωση γι' αυτό θα βλέπαμε μια παρατήρηση που κάνει ο Αριστοτέλης λίγο πιο πάνω (1278a 8 – 16), όταν αναφέρεται στην ουσία της πολιτικής εξουσίας: Είναι σύμφωνο, λέει, με την ουσία της πόλης, ως κοινωνίας ίσων, όλοι εξίσου να αναλαμβάνουν εξουσία, δηλαδή να γίνονται εναλλάξ, άλλοτε κυβερνήτες, άλλοτε κυβερνώμενοι (με τον όρο ότι πάντα θα αποβλέπουν στο γενικό συμφέρον). Είναι ό,τι ακριβώς ανταποκρίνεται στον ορισμό αυτού του τύπου λαϊκού πολιτεύματος που ονομάζεται «πολιτεία»». δ) παρεκκλίσεις…είναι...της πολιτείας η «δημοκρατία»: Ο Αριστοτέλης, παρ' όλο που έχει σαφή προτίμηση για τη λαϊκή κυριαρχία, όπως θα δούμε στη συνέχεια (βλέπε ενότητα 18), εντούτοις χρησιμοποιεί τον όρο «δημοκρατία» για να κατονομάσει ένα από τα παρεφθαρμένα πολιτεύματα. Αυτό έχει γεννήσει πολλές συζητήσεις ανάμεσα στους μελετητές, αλλά θα πρέπει τελικά να έχει κάποια εύλογη εξήγηση.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
4
Πρέπει πρώτα πρώτα να λάβουμε υπόψη ότι ο Αριστοτέλης γράφει σε μια εποχή που το δημοκρατικό πολίτευμα, στην Αθήνα ή αλλού, δε βρισκόταν στην καλύτερη του κατάσταση. Εξάλλου, ο όρος «δημοκρατία» δεν ήταν πάντα ο μόνος εύχρηστος για να κατονομάζεται ένα δημοκρατικό πολίτευμα, όπως το αθηναϊκό. Εναλλακτικά ήταν σε χρήση ο όρος «ισονομία» και φαίνεται ότι αυτό ήταν και το παλαιότερο όνομα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η μη ευνοϊκή χρήση του όρου «δημοκρατία» έχει την προέλευσή της στους κύκλους των αριστοκρατών, που εκφράζονταν υποτιμητικά για το δημοκρατικό πολίτευμα. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Με ποιο κριτήριο ονομάζονται από τον Αριστοτέλη κάποιο πολιτεύματα «παρεκκλίσεις, διαστρεβλώσεις» (στα αρχαία ελληνικά: παρεκβάσεις) κάποιων άλλων πολιτευμάτων, αυτών που χαρακτηρίζονται ορθά; Συμφωνείς με το κριτήριο αυτό; Αν ναι, γιατί; (Θα μπορούσατε να χωριστείτε, συμβατικά, μέσα στην τάξη σε δύο ομάδες – μια που να συμφωνεί με τον Αριστοτέλη και μια που να διαφωνεί – και να συζητήσετε.) Απάντηση: Ορθά, κατά τον Αριστοτέλη, χαρακτηρίζονται τα πολιτεύματα στα οποία η ύψιστη αρχή ασκεί την εξουσία με γνώμονα την εξυπηρέτηση του συλλογικού συμφέροντος. Αυτά τα πολιτεύματα είναι: η βασιλεία, όπου την εξουσία ασκεί ο ένας, η αριστοκρατία, όπου αρχή είναι λίγα άτομα, και η «πολιτεία», στην οποία φορέας της εξουσίας είναι το πλήθος. Διαστρεβλώσεις αυτών των πολιτευμάτων είναι αντίστοιχα η τυραννία, η ολιγαρχία και η δημοκρατία. Χαρακτηρίζονται έτσι επειδή η εξουσία ασκείται για την εξυπηρέτηση του ιδιαίτερου συμφέροντος είτε ενός είτε των λίγων είτε του πλήθους. Πιο συγκεκριμένα, η τυραννία υπηρετεί το συμφέρον του μονάρχη, η ολιγαρχία των πλουσίων και η παραφθαρμένη δημοκρατία των απόρων. Η διάκριση των πολιτευμάτων στις υγιείς και μη μορφές τους ενέχει αρκετό ρεαλισμό. Πρέπει, ωστόσο, να επισημάνουμε ότι για τις διαστρεβλωμένες μορφές πολιτευμάτων χρησιμοποιεί το κριτήριο όχι πια του αριθμού αλλά της κοινωνικής τάξης (ένας, πλούσιοι, φτωχοί). 2. Όταν οι αρχαίοι Έλληνες ήθελαν να πουν «ο βασιλιάς των Περσών», συχνά έλεγαν «ο βασιλιάς» (= ο βασιλιάς)· το ίδιο, όταν έλεγαν «ο ποιητής» (= ο ποιητής), εννοούσαν τον Όμηρο, κι όταν έλεγαν «ο ρήτορας» (= ο ρήτορας), εννοούσαν το Δημοσθένη. Τον εκφραστικό αυτό τρόπο τον λέμε «σχήμα κατεξοχήν» («ο κατεξοχήν βασιλιάς», «ο κατεξοχήν ποιητής», «ο κατεξοχήν ρήτορας» κτλ.). Έτσι και στην περίπτωση μας· ένα από τα πολιτεύματα πήρε το όνομα πολίτευμα (= το πολίτευμα). Τι συμπέρασμα δικαιούμαστε να βγάλουμε από τον τρόπο αυτό
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
5
ονομασίας του συγκεκριμένου πολιτεύματος; Προσπάθησε επίσης να διακρίνεις στη σχετική αριστοτελική φράση αν ο Αριστοτέλης συμφωνεί ή διαφωνεί με το συγκεκριμένο όνομα – και βγάλε τότε και γι' αυτόν τα συμπεράσματά σου (στηρίξου κυρίως στις εκφράσεις «συνηθίζουμε να ονομάζουμε...» – «πήρε το όνομα»). Απάντηση: Η χρήση του «σχήματος κατεξοχήν» μάς επιτρέπει να συναγάγουμε το συμπέρασμα ότι και η έκφραση «το πολίτευμα» υποδηλώνει το καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης. Αυτό αποδεικνύεται και από κείμενα άλλων συγγραφέων αυτής της εποχής. Ωστόσο, φράσεις, όπως «συνηθίζουμε να ονομάζουμε», «πήρε το όνομα», μπορούν να θεωρηθούν ως ένδειξη ότι ο φιλόσοφος δεν αποδέχεται πλήρως την άποψη ότι «η πολιτεία» είναι το ιδανικό πολίτευμα. Πολλοί υποστηρίζουν ότι το καλύτερο γι' αυτόν πολίτευμα είναι η μοναρχία, αρκεί να τηρείται μια βασική προϋπόθεση: ο μονάρχης πρέπει να είναι ένα άτομο ξεχωριστό, μια προσωπικότητα που να υπερέχει όλων των άλλων στη φρόνηση και στην αρετή. Δεύτερο αξιολογικά πολίτευμα είναι η αριστοκρατία, γιατί εκεί κυβερνούν οι «άριστοι», δηλαδή άνθρωποι σοφοί και ενάρετοι. Τρίτο πολίτευμα τοποθετούν την «πολιτεία», όπου η εξουσία ασκείται από τη μεσαία κοινωνική τάξη, που διαθέτει και μεσαία οικονομική κατάσταση. 3. τυραννία: Συγκέντρωσε πληροφορίες για την αρχική σημασία της λέξης τύραννος και για τη σημασιακή της εξέλιξη στη συνέχεια. Απάντηση: Η λέξη «τύραννος» αρχικά σήμαινε τον ανώτατο άρχοντα, το βασιλιά. Σιγά σιγά όμως, αν λάβουμε υπόψη μας και τα όσα λέει ο Ηρόδοτος για τον τρόπο με τον οποίο ο Πεισίστρατος κατέλαβε την εξουσία, εύκολα καταλαβαίνουμε ότι η λέξη «τύραννος» έχει τη σημασία: «αυτός που καταλαμβάνει την εξουσία με τη βία». Έτσι, σήμερα η λέξη αυτή πια δηλώνει τον «άδικο, το βίαιο, τον αυταρχικό, το δεσποτικό». 4. Είδαμε τον ορισμό που έδωσε ο Αριστοτέλης για την πόλη· είδαμε επίσης το νόημα και τη σημασία που έδωσε στο πολίτευμα, στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο κυβερνιέται μια «πόλη». Προσπάθησε λοιπόν, με βάση τις διδασκαλίες του αυτές, να εξηγήσεις γιατί ο Αριστοτέλης ονόμασε «ορθά» κάποια πολιτεύματα και «παρεκκλίσεις» (από το ορθό) κάποια άλλα.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
6
Απάντηοη: Σκοπός κάθε κοινωνίας, σύμφωνα με το φιλόσοφο, είναι η επίτευξη του υπέρτατου αγαθού. Υπέρτατος σκοπός για μια πόλη είναι η επίτευξη της «ευδαιμονίας». Για να πραγματοποιηθεί αυτός ο σκοπός όμως, απαιτείται και ο σωστός τρόπος διακυβέρνησης και διοίκησης της πόλης. Σκόπιμο, επομένως, είναι να εφαρμόζεται το κατάλληλο σύστημα διακυβέρνησης. Αν αυτό αποβλέπει στην εξυπηρέτηση του συμφέροντος των πολιτών, τότε επιτυγχάνεται ο αρχικός σκοπός: η «ευδαιμονία». Υπάρχουν όμως και συστήματα διακυβέρνησης που υπηρετούν το συμφέρον ενός ή λίγων μόνο ατόμων. Αυτά τα πολιτεύματα πρέπει να διαχωριστούν από τα άλλα, γιατί εμποδίζουν την πόλη να φτάσει στον ύψιστο στόχο της. ----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος