ΕΝΟΤΗΤΑ 18η_Αριστοτέλους Πολιτικά_(Γ11-1-4)

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

1

ΕΝΟΤΗΤΑ 18η (Γ11, 1-4) Μεταφρασμένο απόσπασμα σχολικού εγχειριδίου Πρέπει το πλήθος των πολιτών να ασκεί την πολιτική εξουσία;

Η άποψη ότι την εξουσία στην πόλη πρέπει µάλλον να την ασκεί το πλήθος παρά οι άριστοι που είναι λίγοι, νοµίζω ότι µπορεί να συζητηθεί —µε το νόηµα ότι είναι µια άποψη που παρουσιάζει, βέβαια, κάποιες δυσκολίες, που περιέχει όµως ίσως και κάποια αλήθεια. Για το πλήθος µπορεί κανείς να πει τούτο: το κάθε επιµέρους άτοµο µπορεί να µην είναι τίποτε το αξιόλογο, ενωµένοι όµως όλοι µαζί είναι ενδεχόµενο να είναι, όχι σαν άτοµα αλλά σαν σύνολο, καλύτεροι από εκείνους —όπως ακριβώς τα δείπνα που γίνονται µε τη συνεισφορά πολλών είναι καλύτερα από εκείνα που γίνονται µε έξοδα ενός µόνο ανθρώπου. Πολλοί καθώς είναι, ο καθένας διαθέτει ένα µόριο αρετής και φρόνησης, και έτσι, ενωµένοι οι πολλοί γίνονται, κατά κάποιο τρόπο, ένας άνθρωπος µε πολλά πόδια, µε πολλά χέρια και µε πολλές αισθήσεις —και µε ανάλογη, βέβαια, αρετή και εξυπνάδα. Γι' αυτό και οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα τα έργα της µουσικής και των ποιητών: ο ένας κρίνει ένα µέρος, ο άλλος ένα άλλο, και όλοι µαζί το σύνολο. Από την άλλη όµως µεριά, οι αξιόλογοι άνθρωποι είναι ανώτεροι από το κάθε επιµέρους άτοµο ενός πλήθους, ακριβώς γιατί στο πρόσωπο τους συνενώνονται στοιχεία που εκεί είναι διάσπαρτα και χωριστά —έτσι δεν λέµε ότι συµβαίνει και στην περίπτωση των ωραίων και µη ωραίων ανθρώπων, των ζωγραφισµένων και αληθινών µορφών; Αν τα στοιχεία αυτά τα πάρουµε χωριστά, µπορούµε, βέβαια, τότε να πούµε ότι το τάδε συγκεκριµένο άτοµο έχει πιο όµορφο µάτι από το µάτι του ανθρώπου της ζωγραφιάς, ή ότι ένα άλλο άτοµο έχει πιο όµορφο κάποιο άλλο µέλος του σώµατος του. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ

Το θέμα Ο Αριστοτέλης στην ενότητα 18 διερευνά το ποιοι πρέπει να έχουν την εξουσία στο κράτος. Σε αξιολόγηση λοιπόν τίθενται οι εναλλακτικές λύσεις των πολλών και των λίγων και άριστων. Το κείμενο προτάσσει την πρώτη άποψη και σημειώνει ότι αυτή, βέβαια, περιέχει κάποιες δυσκολίες, ίσως όμως και κάποια αλήθεια.

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

2

Η άσκηση της εξουσίας από το πλήθος των πολιτών Κατά τη διερεύνηση του θέματος εξετάζονται τα πλεονεκτήματα (ίσως και κάποια μειονεκτήματα) που παρουσιάζουν οι πολλοί, αν έχουν στα χέρια τους την εξουσία και τη διακυβέρνηση της πόλης. Αν λοιπόν η εξουσία είναι στα χέρια τους: α) Το κάθε επιμέρους άτομο (πολίτης) μπορεί να μην είναι αξιόλογος άνθρωπος (αυτό είναι αρνητικό στοιχείο), όμως β) ενωμένοι όλοι μαζί μπορεί σαν σύνολο να είναι καλύτεροι από τους λίγους και ἀρίστους: ο καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετής και φρόνησης και ενωμένοι γίνονται όλοι μαζί κάτι σαν ένας άνθρωπος, που διαθέτει αθροιστικά πολλαπλάσια δύναμη και ανάλογη αρετή και εξυπνάδα. Παραδείγματα Ο Αριστοτέλης, για να κάνει πιο εύληπτη τη δύναμη και την αξία των πολλών, φέρνει παραδείγματα, από τα οποία το πρώτο έχει να κάνει πιο πολύ με υλικές απολαύσεις, το δεύτερο έρχεται από τη μυθολογία και το τρίτο είναι σχετικό με πνευματικές απολαύσεις: α) Το υποθετικό - και παραστατικό - παράδειγμα του ενός ανθρώπου με τα πολλά χέρια και πόδια (=με υπερφυσική σωματική δύναμη), με τις πολλές αισθήσεις και με τη συσσωρευμένη αρετή και εξυπνάδα, εκφράζει την έννοια της δύναμης και της υπεροχής. Στη μυθολογία υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα (ο Απόλλωνος των Λακεδαιμονίων με τα τέσσερα χέρια και αφτιά, οι Ερινύες με τα πολλά χέρια και πόδια, οι Εκατόγχειρες κ.α.) β) Οι πολλοί που κυβερνούν το κράτος διαθέτοντας ο καθένας από ένα «μόριο» αρετής και φρόνησης, μοιάζουν με τους συνδαιτυμόνες που συνεισφέρουν ο καθένας ό,τι μπορεί για ένα κοινό δείπνο · αυτό το δείπνο είναι καλύτερο από εκείνο που θα γινόταν με τα έξοδα ενός μόνο ανθρώπου (και άλλοι, όπως ο Αριστοφάνης, ο Ευριπίδης και ο Πλάτωνας, έχουν την αντίληψη ότι στο πλήθος ενυπάρχει αυξημένη σοφία). γ) Το άλλο παράδειγμα είναι σχετικό με την κρίση των δραματικών αγώνων στην αρχαία Αθήνα: από έναν μακρότατο κατάλογο Αθηναίων πολιτών εκλέγονταν με κλήρο δέκα κριτές, ο καθένας από τους οποίους έγραφε την κρίση του σε πινακίδα · από τις κρίσεις που καταγράφονταν στις πέντε από τις δέκα πινακίδες προέκυπτε το αποτέλεσμα της κρίσης (αυτοί βέβαια δεν ήταν «ειδικοί», με ιδιαίτερη καλλιέργεια). Έτσι, η τελική κρίση εξέφραζε τη γνώμη όλων των Αθηναίων θεατών. Όταν λοιπόν κυβερνούν οι πολλοί, είναι σαν έναν άνθρωπο με πολλά χέρια, πόδια κτλ., σαν συνδαιτυμόνες που συνεισφέρουν όλοι για το κοινό δείπνο και σαν τους κριτές των δραματικών αγώνων. Σχετικά με την αξία της γνώμης των πολλών ως προς τα θέματα της μουσικής, του θεάτρου και γενικά της τέχνης, ο Πλάτωνας στους «Νόμους» έχει διαφορετική άποψη, κάνοντας λόγο για καταγέλαστο και άμουσο όχλο, οποίος λόγω αμάθειας και απειρίας δεν είναι σε θέση να κρίνει ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα με τους όρους των ειδικών.

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

3

Σχολιασμός φράσεων α) «ενωμένοι όλοι μαζί»: η φράση επισημαίνει ότι η λειτουργία των ατόμων ως συνόλου ξεπερνά τις αδυναμίες του καθενός ατόμου χωριστά και παραπέμπει στην Ιλιάδα (Ν 237), όπου ο Ποσειδώνας εμψυχώνοντας τον Ιδομενέα του λέει ότι «και οι πιο αδύναμοι, αν ενωθούν, κάτι θα κάνουν πάντα». β) «είναι ενδεχόμενο»: ο Αριστοτέλης δεν είναι κατηγορηματικός στην υποστήριξη της θέσης ότι το σύνολο είναι συλλήβδην καλύτερο από τους λίγους και άριστους. Το ίδιο παρατηρούμε και στην αρχή της ενότητας · εκεί ο φιλόσοφος αναφέρει ότι «η άποψη ότι την εξουσία στην πόλη πρέπει μάλλον να την ασκεί το πλήθος παρά οι άριστοι.. .περιέχει ίσως και κάποια αλήθεια». γ) «όχι σαν άτομα, αλλά σαν σύνολο»: θυμήσου τον ορισμό που έδωσε παραπάνω ο Αριστοτέλης για τον πολίτη (στην τελευταία παράγραφο της 16ης ενότητας): η συμμετοχή των πολιτών στην εκκλησία του δήμου και ο μεγάλος αριθμός των πολιτών - δικαστών έδειχνε καθαρά πως το σώμα των πολιτών θεωρούνταν στην Αθήνα ικανό να παίρνει αποφάσεις (χάρη στην «αθροιστικά» συσσωρευμένη αρετή και φρόνηση) - (βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 203). Η άσκηση της εξουσίας από τους λίγους και άριστους Στη συνέχεια εξετάζονται τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν οι άριστοι, που είναι λίγοι, αν έχουν αυτοί στα χέρια τους την εξουσία. Οι άριστοι λοιπόν, οι αξιόλογοι άνθρωποι, είναι ανώτεροι από κάθε επιμέρους άτομο του πλήθους, γιατί στο πρόσωπό τους συνενώνονται στοιχεία τα οποία στο πλήθος είναι διάσπαρτα και χάνονται. Παρατηρούμε εδώ ότι δεν αναφέρονται μειονεκτήματα και δε διατυπώνεται καθαρά από τον Αριστοτέλη καμιά επιφύλαξη για τη διακυβέρνηση του κράτους από τους λίγους και άριστους· όμως εμείς μπορούμε να υποθέσουμε ως μειονέκτημα ότι τα θετικά στοιχεία τους συνολικά μπορεί να είναι λιγότερα από εκείνα των πολλών ως συνόλου. Για να γίνει πιο εύκολα κατανοητή η διαφορά που έχουν οι αξιόλογοι άνθρωποι από έναν έναν ξεχωριστά από τους ανθρώπους του πλήθους, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο αναλογίες: α) Οι αξιόλογοι άνθρωποι (=οι λίγοι και άριστοι) μοιάζουν με τους ωραίους ανθρώπους, με εκείνους που έχουν συγκεντρώσει στο άτομό τους όλα τα γνωρίσματα της ομορφιάς · ενώ οι πολλοί είναι σαν τους συνηθισμένους ανθρώπους, που δεν είναι τόσο ωραίοι · αυτοί όμως μπορεί να έχουν μόνο ένα ή, έστω, λίγα ωραία χαρακτηριστικά, και αυτά να είναι ωραιότερα από τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά του ωραίου (για παράδειγμα, ομορφιά των μαλλιών). β) Οι αξιόλογοι άνθρωποι μοιάζουν με ζωγραφιές ανθρώπων τις οποίες φιλοτεχνούν οι ζωγράφοι, που συγκεντρώνουν σε μια εικόνα όλα τα ωραία χαρακτηριστικά όλων των ωραίων ανθρώπων (από άλλον παίρνουν τα ωραία μάτια, από άλλον την ωραία μύτη κτλ.). Είναι όμως δυνατό ένας πραγματικός άνθρωπος (ζωντανός, όχι

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

4

ζωγραφιστός) να έχει κάποιο σωματικό μέλος ωραιότερο από το αντίστοιχο μέλος της εικόνας.

• Στα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα (Γ 10, 2) ο Σωκράτης επισημαίνει σχετικά με τα έργα του Παρράσιου ότι ο ζωγράφος επιλέγει από πολλούς ανθρώπους ό,τι πιο όμορφο έχει ο καθένας και αυτά τα συγκεντρώνει σε ένα πρόσωπο της ζωγραφιάς, ώστε αυτό να φαίνεται πιο όμορφο στο σύνολό του. Συμπέρασμα Ο Αριστοτέλης θέλει να πει ότι παρόμοια με αυτά που αναφέρονται στα παραδείγματα συμβαίνουν και στο δημόσιο βίο. Δηλαδή: είναι δυνατό λίγοι άνθρωποι αλλά αξιόλογοι να συγκεντρώνουν όλες τις αρετές · μπορεί όμως και καθένας από τους πολλούς να έχει μία μόνο αρετή σε ανώτερο βαθμό από την αντίστοιχη αρετή του αξιόλογου ανθρώπου. Όταν λοιπόν το πλήθος συνυπάρχει σε μια συνέλευση, εφόσον ο καθένας που συμμετέχει στη συνέλευση αυτή έχει έστω και μία αρετή, στο σύνολό του το πλήθος θα υπερέχει στις αρετές σε σύγκριση με τους αξιόλογους ανθρώπους. Τα κύρια σημεία της ενότητας 1. Είναι μάλλον προτιμότερο να ασκούν την εξουσία οι πολλοί παρά οι λίγοι και άριστοι.

2. Ο καθένας από τους πολλούς μπορεί να μην είναι αξιόλογος, όμως όλοι μαζί ενωμένοι σαν σύνολο, είναι καλύτεροι οι πολλοί από τους λίγους και άριστους. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Διατύπωσε με σύντομα δικά σου λόγια το θέμα που έρχεται για συζήτηση στην ενότητα αυτή και, στη συνέχεια, παρουσίασε τις δύο βασικές απόψεις που υποστηρίζονται εδώ σε σχέση με αυτό. Απάντηση: Το θέμα που απασχολεί το φιλόσοφο στην ενότητα αυτή είναι αν τελικά είναι καλύτερα να κυβερνούν οι πολλοί ή οι λίγοι, αλλά άριστοι. Προκειμένου να βρει μια ικανοποιητική απάντηση, εξετάζει και τα δύο ενδεχόμενα. Όταν η εξουσία βρίσκεται στα χέρια των πολλών, είναι πιθανό κάθε επιμέρους άτομο να μη συγκεντρώνει όλα τα θετικά στοιχεία, ώστε να θεωρείται αξιόλογος άνθρωπος. Μολονότι κάτι τέτοιο αποτελεί κίνδυνο για τον τρόπο διακυβέρνησης της πόλης, το γεγονός ότι κατέχει την εξουσία ένα σύνολο ατόμων που συγκεντρώνει αθροιστικά όλα τα θετικά στοιχεία των μερών του, σημαίνει ότι η αρετή των πολλών είναι αποτελεσματικότερη από την αρετή των λίγων. Από την άλλη, οι λίγοι, όταν κατέχουν την εξουσία, είναι άτομα αξιόλογα. Έχουν θετικά στοιχεία περισσότερα από αυτά που διαθέτει ο καθένας από τους πολλούς.

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

5

Όμως αθροιστικά οι λίγοι μπορεί να μη συγκεντρώνουν όλα τα θετικά στοιχεία που μπορούν να συγκεντρώνουν οι πολλοί.

2. «οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα τα έργα της μουσικής και των ποιητών»: Ποια περίπτωση γνωρίζεις που επαλήθευε στην πράξη τη γνώμη αυτή στην πόλη; Απάντηση: Στους δραματικούς αγώνες οι δέκα κριτές που επιλέγονταν για να κρίνουν τα έργα των τραγικών ποιητών δεν ήταν «ειδικοί». Αντιπροσώπευαν το μέσο Αθηναίο θεατή, ο οποίος χωρίς να έχει ειδικές γνώσεις γύρω από την τέχνη της δραματικής ποίησης έκρινε τα έργα ανάλογα, αποδοκίμαζε ή επιδοκίμαζε.

3. Προσπάθησε να εκθέσεις σ’ ένα σύντομο γραπτό σου όσα λέγονται στο τέλος της ενότητας αυτής για τη σχέση μεταξύ πραγματικών όντων και της αναπαράστασής τους από την τέχνη, και ύστερα διατύπωσε το επιχείρημα που συνάγεται από την παρατήρηση αυτή για το πολιτικό θέμα που συζητείται εδώ. Απάντηση: Κατά τον Αριστοτέλη, αυτό που κάνει έναν άνθρωπο ωραίο είναι όχι κάποιο μεμονωμένο χαρακτηριστικό που έχει αλλά το σύνολο των ιδιοτήτων του. Σε κάθε άνθρωπο μπορούμε να βρούμε διάσπαρτα ωραία χαρακτηριστικά. Αυτό όμως δεν τον καθιστά «ωραίο». Αυτό που τελικά μετράει είναι η συνένωση πολλών επιμέρους όμορφων στοιχείων. Ο ζωγράφος, προκειμένου να πλάσει μια ωραία μορφή, παίρνει από πολλά επιμέρους άτομα όσα όμορφα στοιχεία έχουν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του ζωγράφου Ζεύξη. Στόχος του Αριστοτέλη στο συγκεκριμένο σημείο δεν είναι η ανάλυση των απόψεών του γύρω από την Αισθητική. Το θέμα του εξακολουθεί να είναι πολιτικό. Με αφορμή τα παραπάνω γενικεύει τα συμπεράσματά του και υποστηρίζει πως και στην πόλη υπάρχουν άτομα με επιμέρους θετικά στοιχεία. Η συνένωση όλων αυτών φέρνει καλύτερα αποτελέσματα στον τρόπο διακυβέρνησης της πόλης. Άρα, είναι προτιμότεροι να μετέχουν στη διοίκηση της πολιτείας οι πολλοί παρά οι λίγοι «ἄριστοι».

----------------------------------------------------------

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος