ΕΝΟΤΗΤΑ 19η_Αριστοτέλους Πολιτικά_(Δ4, 22-26)

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

1

ΕΝΟΤΗΤΑ 19η (Δ4, 22-26) Μεταφρασμένο απόσπασμα σχολικού εγχειριδίου Είδη δηµοκρατίας

Πρώτο είδος δημοκρατίας είναι αυτή που παίρνει το όνομά της από την όσο γίνεται πιο πιστή εφαρμογή της αρχής της ισότητας. Η ισότητα, σύμφωνα με τον νόμο αυτής της δημοκρατίας, συνίσταται στο ότι οι φτωχοί δεν έχουν περισσότερα δικαιώματα και προνόμια από τους πλούσιους· σε καμιά περίπτωση οι δύο αυτές ομάδες δεν είναι κυρίαρχες η μια της άλλης: και οι δύο είναι όμοιες. Γιατί αν είναι αλήθεια αυτό που υποστηρίζουν μερικοί, πως η ελευθερία και η ισότητα υπάρχουν κατά κύριο λόγο στη δημοκρατία, αυτό θα ήταν έτσι στον μέγιστο δυνατό βαθμό εκεί όπου οι πολίτες —δίχως καμιά εξαίρεση— συμμετέχουν με τον ίδιο τρόπο στη διακυβέρνηση. Από τη στιγμή που ο λαός (ο δήμος) είναι η πλειοψηφία και οι αποφάσεις της πλειοψηφίας είναι αυτό που τελικά επικρατεί, το πολίτευμα αυτό δεν μπορεί παρά να είναι δημοκρατία. Αυτό λοιπόν είναι το πρώτο είδος δημοκρατίας. Ένα δεύτερο είδος είναι αυτό στο οποίο οι πολίτες καταλαμβάνουν τα αξιώματα με κριτήριο την περιουσία τους, εν πάση περιπτώσει χαμηλή· ο κανόνας είναι: όποιος αποκτά τα προβλεπόμενα οικονομικά μέσα, αποκτά το δικαίωμα να καταλαμβάνει αξιώματα· αν τα χάσει, χάνει αυτό το δικαίωμα. Μια τρίτη μορφή δημοκρατίας είναι αυτή στην οποία μπορούν να καταλαμβάνουν αξιώματα όλοι οι πολίτες που δεν έχουν κάποιο κώλυμα (αν είναι, λ.χ., υπόλογοι για κάτι), η υπέρτατη όμως αρχή είναι ο νόμος· μια άλλη μορφή είναι αυτή στην οποία μπορούν όλοι να καταλαμβάνουν αξιώματα αρκεί να είναι πολίτες, η υπέρτατη όμως αρχή είναι ο νόμος. Μια άλλη μορφή δημοκρατίας είναι αυτή στην οποία ισχύουν όλα τα προηγούμενα, η υπέρτατη όμως αρχή είναι τώρα ο λαός, όχι ο νόμος· είναι η περίπτωση κατά την οποία τα ψηφίσματα έχουν μεγαλύτερη ισχύ από τον νόμο· αυτό συμβαίνει όταν στην πόλη υπάρχουν και δρουν δημαγωγοί. Στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά τον νόμο, δεν κάνει ποτέ την εμφάνισή του δημαγωγός, αλλ' είναι οι άριστοι πολίτες που έχουν την πρωτοκαθεδρία. Οι δημαγωγοί κάνουν την εμφάνισή τους εκεί όπου οι νόμοι δεν αποτελούν την υπέρτατη αρχή. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Ενδιάμεσα της ενότητας 18 και 19 Ο Αριστοτέλης σημειώνει ότι κάθε πολιτειακή μεταβολή οφείλεται στην οικονομική και κοινωνική θέση των διαφόρων ομάδων μιας πόλης. Βασική ταξική διάκριση σε μια πόλη είναι: οι λίγοι πλούσιοι και οι πολλοί φτωχοί. Οι αντιθέσεις αυτών των ομάδων οδηγούν σε εναλλαγές πολιτευμάτων. Τα πολιτεύματα, τελικά, διακρίνονται σε δύο (2) γενικές μορφές: δημοκρατία και ολιγαρχία. Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

2

Περιεχόμενο της ενότητας Ο Αριστοτέλης στην ενότητα 19 επιστρέφει στο θέμα της διερεύνησης των πολιτευμάτων. Διακρίνει πέντε επιμέρους μορφές δημοκρατίας ή «είδη» δημοκρατίας και επισημαίνει τις διαφορές μεταξύ τους. Με κριτήρια: το βαθμό συγκέντρωσης ή διασποράς της εξουσίας και το ισχυρό ή ελαττωμένο κύρος των νόμων, οι πέντε μορφές δημοκρατίας διαβαθμίζονται, από την πιο συγκεντρωτική σε λίγο ή πολύ αποκεντρωμένες ως την πιο χαλαρή μορφή, όπου επικρατούν οι «δημαγωγοί». Ερμηνευτικά σχόλια α) εφαρμογή της αρχής της ισότητας: ο Αριστοτέλης υπονοεί εδώ προφανώς τον αρχαϊκό όρο «ισονομία», που ήταν το παλαιότερο όνομα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Πλούσιοι και φτωχοί έχουν τα ίδια προνόμια και δικαιώματα. β) δεν είναι κυρίαρχες η μία (μερίδα) της άλλης: δηλαδή, ούτε οι πλούσιοι υποτάσσουν τους φτωχούς ούτε το αντίθετο. γ) οι αποφάσεις της πλειοψηφίας είναι αυτό που τελικά επικρατεί: αυτή είναι η βασική αρχή της δημοκρατίας για τη λήψη αποφάσεων και έχει επικρατήσει μέχρι σήμερα παντού στα δημοκρατικά πολιτεύματα, που υιοθέτησαν το κλασικό ελληνικό υπόδειγμα. δ) δεύτερο είδος: ο Αριστοτέλης μετά την παρουσίαση ενός αρχαϊκού προτύπου δημοκρατίας απαριθμεί άλλα τέσσερα είδη, ως διαδοχικές παραλλαγές του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αρχίζει από ένα τιμοκρατικό σύστημα με διευρυμένη βάση, όπου είχαν δικαίωμα συμμετοχής στα δημόσια λειτουργήματα όλοι οι ελεύθεροι πολίτες και όχι μόνο οι εισοδηματικά ανώτερες τάξεις. Έπρεπε όμως οι πολίτες αυτοί να αποκτήσουν τα προβλεπόμενα, έστω και στοιχειώδη, οικονομικά μέσα. Εάν τα έχαναν, στερούνταν αυτόματα και το δικαίωμα ανάληψης αξιωμάτων. ε) μια τρίτη μορφή: απαριθμούνται διαδοχικά δύο μορφές δημοκρατίας που διαφέρουν μόνο ως προς το εύρος συμμετοχής του λαού στα υπουργήματα και αξιώματα της πολιτείας. Στη μία από αυτές, που αριθμείται εδώ ως τρίτη μορφή ορίζεται ότι, για να συμμετέχει κανείς στα όργανα της πολιτείας, πρέπει να είναι «άνυπεύθυνος». Η λέξη γενικά σήμαινε να είναι κανείς νομικά τακτοποιημένος απέναντι στην πολιτεία, να είναι εντάξει στις νόμιμες υποχρεώσεις του και να μην υπέχει ευθύνες για ελλείμματα κατά τη διαχείριση δημόσιου αξιώματος ή για αθέτηση πολιτικών του υποχρεώσεων. Σε τέτοιες περιπτώσεις, αν κανείς κρινόταν οριστικά υπεύθυνος ή, όπως λέμε κοινά, ένοχος, ήταν δυνατόν να τιμωρηθεί με στέρηση μέρους ή όλων των πολιτικών του δικαιωμάτων. Αλλά εδώ μάλλον πρόκειται για τη μόνιμη ένταξη καθενός σε ορισμένο τύπο σχέσεων με την πολιτεία, ανάλογα με το είδος των προσωπικών προϋποθέσεων που συγκέντρωνε. στ) υπέρτατη όμως αρχή είναι ο νόμος: νοείται όχι ένας μεμονωμένος νόμος αλλά γενικά ο νόμος, η νομοθεσία της πολιτείας. Πρόκειται δηλαδή για την αρχή της νομιμότητας που ισχύει για κάθε συγκροτημένη πολιτεία και σημαίνει ότι όλες οι

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

3

αποφάσεις των δημόσιων αρχών εναρμονίζονται με την ισχύουσα νομοθεσία της πολιτείας. Ακόμα ούτε και νέος νόμος επιτρέπεται να ψηφιστεί, αν έρχεται σε σύγκρουση με το σώμα των κυρωμένων νόμων. Ένας τέτοιος νόμος χαρακτηριζόταν παράνομος και ο εισηγητής του εναγόταν για να δικαστεί με μια διαδικασία που λεγόταν «γραφή παρανόμων». Και σήμερα ένας νόμος μπορεί να ακυρωθεί (από ανώτατο δικαστήριο) ως παράνομος, αν συγκρούεται με την ισχύουσα νομοθεσία, ή ως αντισυνταγματικός, αν αντιβαίνει στο σύνταγμα της χώρας. ζ) αρκεί να είναι πολίτες: αυτό αφορά τη μορφή δημοκρατίας που αριθμείται στο κείμενο τέταρτη. Η διαφορά της από την προηγούμενη βρίσκεται στο ότι μετείχαν στα αξιώματα και πολλοί από αυτούς οι οποίοι στην προηγούμενη μορφή αποκλείονταν. Ως μόνη προϋπόθεση για τη συμμετοχή τους οριζόταν να είναι νόμιμα πολιτογραφημένοι. Η πολιτογράφηση ήταν υποχρεωτική ακόμα και για όσους δεν είχαν τις άλλες προϋποθέσεις για να αποκτήσουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Ήταν δηλαδή και αυτοί πολίτες, αλλά πολίτες «ἀτελεῖς», όπως έχει πει αλλού ο Αριστοτέλης. Πρόκειται εδώ για μια παραπέρα διεύρυνση της βάσης του πολιτεύματος, που θεσπίστηκε στις παραμονές του Πελοποννησιακού πολέμου. Πάντως και στην τέταρτη αυτή μορφή δημοκρατίας εξακολουθεί να ισχύει η αρχή της νομιμότητας. η) τα ψηφίσματα έχουν μεγαλύτερη ισχύ από το νόμο: πρόκειται για τη χαλαρότερη παραλλαγή δημοκρατικού πολιτεύματος, αυτή που βαθμιαία επικράτησε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο όρος «ψήφισμα» σήμαινε μια απόφαση που ψηφιζόταν με επείγουσα διαδικασία, για κάποια άμεση και περιστασιακή πολιτική σκοπιμότητα. Στην περίπτωση αυτή ήταν αδύνατο να γίνει η καθιερωμένη επεξεργασία και μελέτη του περιεχομένου . της απόφασης πριν ακόμα ψηφιστεί, ώστε να ελεγχθεί αν είναι σύμφωνη ή όχι με την πάγια νομοθεσία. Είναι μάλιστα γνωστές περιπτώσεις, όπου σκόπιμα επισπεύσθηκε η έκδοση ψηφισμάτων, επειδή ακριβώς αντιστρατεύονταν κάποιον κυρωμένο νόμο. Αυτή η τακτική άνοιξε το δρόμο στην πολιτική αυθαιρεσία και οδήγησε τελικά στην κατάλυση της αρχής της νομιμότητας, που συνδέεται ιστορικά με την εποχή της έσχατης κρίσης του δημοκρατικού πολιτεύματος, τη γνωστή και ως εποχή των δημαγωγών.

1. θ) Οι δημαγωγοί κάνουν την εμφάνιση τους εκεί όπου οι νόμοι δεν αποτελούν την υπέρτατη αρχή: Μερικοί ιστορικοί θεωρούν αιτία της παρακμής του δημοκρατικού πολιτεύματος τη δράση των δημαγωγών. Ο Αριστοτέλης, αντίστροφα, βλέπει την επικράτηση των δημαγωγών ως αποτέλεσμα των παρεκκλίσεων από την αρχή της νομιμότητας. Αυτές ιστορικά είχαν ήδη αρχίσει με κάποια ονομαστά ψηφίσματα νωρίτερα και από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Κατάγραψε με δικά σου λόγια τις μορφές δημοκρατίας που απαριθμούνται εδώ.

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

4

Απάντηση: Οι μορφές των δημοκρατικών πολιτευμάτων που αναφέρει στην ενότητα αυτή ο φιλόσοφος είναι πέντε: α. Αυτή η οποία στηρίζεται στην αρχή της ισότητας. Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι πολίτες, φτωχοί και πλούσιοι, είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. Κανείς δεν απολαμβάνει περισσότερων προνομίων, ούτε είναι κυρίαρχος των άλλων, γιατί όλοι είναι όμοιοι μεταξύ τους. Έτσι, οι πολίτες σ' αυτό το είδος της δημοκρατίας μετέχουν στη διακυβέρνηση του κράτους με τον ίδιο τρόπο και οι αποφάσεις που επικρατούν στηρίζονται στη θέληση της πλειοψηφίας. β. Αυτή στην οποία οι πολίτες καταλαμβάνουν αξιώματα, με την προϋπόθεση όμως να έχουν περιουσία. Όποιος έχει τα προβλεπόμενα κατώτατα οικονομικά μέσα αποκτά και το δικαίωμα κατάληψης αξιωμάτων. Αν χάσει την περιουσία του, χάνει και το δικαίωμα αυτό. Βέβαια, το κριτήριο της περιουσίας αφορά κατά βάση το ολιγαρχικό πολίτευμα. Ωστόσο, εφόσον το όριο περιουσίας που προβλέπεται είναι χαμηλό, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αντιδημοκρατικό. γ. Το τρίτο είδος δημοκρατίας που αναφέρει ο Αριστοτέλης προϋποθέτει οι πολίτες που καταλαμβάνουν αξιώματα δεν πρέπει να είναι υπόλογοι σε κάτι, να μην έχουν δηλαδή κάποιο από τα προβλεπόμενα κωλύματα. Υπέρτατη αρχή και σ' αυτό το είδος δημοκρατίας είναι ο νόμος. δ. Στην τέταρτη εκδοχή, όλοι έχουν το δικαίωμα να καταλαμβάνουν αξιώματα, αρκεί να έχουν την ιδιότητα του πολίτη. Και εδώ υπέρτατη αρχή είναι ο νόμος. ε. Στην πέμπτη μορφή δημοκρατίας ισχύουν όλα όσα προαναφέρθηκαν για τις τρεις προηγούμενες με μια ουσιώδη διαφορά. Τώρα υπέρτατη αρχή δεν είναι ο νόμος αλλά ο λαός, ενώ μεγαλύτερη ισχύ έχουν τα ψηφίσματα, οι έκτακτες αποφάσεις της συνέλευσης των πολιτών, κι όχι ο νόμος. Σε μια τέτοια μορφή δημοκρατικού πολιτεύματος κάνουν την εμφάνιση τους οι δημαγωγοί, καθώς ο νόμος παύει πια να έχει ισχύ, ή τουλάχιστον τη μεγαλύτερη ισχύ. Άξιο παρατήρησης είναι πως ο Αριστοτέλης, περιγράφοντας τα είδη των δημοκρατιών, ξεκινά από την καλύτερη, την ιδανικότερη της μορφή και καταλήγει στη χειρότερη (φθίνουσα πορεία).

2. Γράφε ένα σύντομο δοκίμιο για την ισότητα και την ελευθερία ως χαρακτηριστικά της αθηναϊκής (και όχι μόνο) δημοκρατίας. Απάντηση: Βάση ενός δημοκρατικού πολιτεύματος είναι η ελευθερία. Κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να ζει όπως θέλει. Δε βρίσκεται κάτω από την εξουσία των άλλων, αλλά έχει το προνόμιο να ορίζει ο ίδιος τον εαυτό του. Το μόνο που μπορεί να περιορίσει τον πολίτη είναι η δικαιοσύνη, η οποία επεμβαίνει όχι για να του αφαιρέσει κάποια δικαιώματα, αλλά για να περιορίσει την ελευθερία του, όταν αυτή ξεπερνά τα όριά της και μετατρέπει τον πολίτη σε καταπατητή των δικαιωμάτων των άλλων. Με αυτό

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Πολιτικά»

5

τον τρόπο, δε θα λέγαμε ότι η δικαιοσύνη περιορίζει την ελευθερία, αλλά κατοχυρώνει τα δικαιώματα όλων, καταλύει οποιαδήποτε μορφή αντιδημοκρατικής συμπεριφοράς και διασφαλίζει την ενότητα του πολιτεύματος και των πολιτών. Ένας πολίτης όμως που ζει μέσα σε δημοκρατικό πολίτευμα βιώνει όχι μόνο την ατομική ελευθερία, όπως προαναφέρθηκε, αλλά και την πολιτική. Και δεν είναι άλλη από την ελευθερία να συμμετέχει στα κοινά, στην κατάληψη αξιωμάτων και στη λήψη των αποφάσεων, ελεύθερα. Αυτό, βέβαια, δεν είναι μόνο ελευθερία για τον πολίτη αλλά και ύψιστο χρέος, που δεν πηγάζει όμως από καμιά μορφή εξαναγκασμού. Καθένας δηλαδή που συμμετέχει στη διακυβέρνηση αισθάνεται πως είναι καθήκον του να υπηρετήσει την πόλη του, καθώς έτσι διασφαλίζει και το δικαίωμα της ισότητας έναντι των άλλων πολιτών. Εφόσον το δημοκρατικό πολίτευμα το διέπει η αρχή της ισότητας, έπεται ότι και στη λήψη των αποφάσεων συμμετέχουν όλοι εξίσου. Εφαρμόζεται δηλαδή η θέληση της πλειοψηφίας. Έτσι, κανένας δεν υπερέχει των άλλων, όπως συμβαίνει στην ολιγαρχία ή την αριστοκρατία. Αν συμβεί αυτό, τότε επεμβαίνει η δικαιοσύνη, η οποία επαναφέρει την ισότητα, και επομένως διασφαλίζει την ισορροπία του πολιτειακού συστήματος. Διαπιστώνουμε δηλαδή πως η ισότητα και η ελευθερία είναι απαραίτητα συστατικά στοιχεία της δημοκρατίας, γιατί χάρη σ' αυτά ο πολίτης δε δεσμεύεται, αλλά αποκτά δικαιώματα και καταξιώνεται. Βέβαια, και οι δυο αυτές βασικές αρχές – ισότητα και ελευθερία – διασφαλίζονται με τη δικαιοσύνη, που, όταν επεμβαίνει, αποκαθιστά τη διασαλευμένη από αντιδημοκρατικά στοιχεία τάξη.

3. Σχολιάστε τη φράση: «Στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο δεν κάνει ποτέ την εμφάνιση του δημαγωγός». Απάντηση: Στήριγμα της δημοκρατίας και απαραίτητο συστατικό της είναι οι νόμοι. Αυτοί αποτελούν και την υπέρτατη αρχή μέσα στο δημοκρατικό πολίτευμα. Όταν οι πολίτες υπακούουν στους νόμους και υποτάσσονται στις επιταγές τους, τότε αποκλείεται η εμφάνιση δημαγωγών. Γιατί αυτοί είναι γεννήματα της πολιτικής ασυδοσίας και αδιαφορίας των πολιτών. Ο δημοκρατικός πολίτης γνωρίζει τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματά του, και πέρα από αυτά δεν εννοεί να προχωρήσει. Επομένως, σέβεται τα δικαιώματα των άλλων και ταυτόχρονα κάθε ενέργειά του έχει ως βασικό εφαλτήρα την επιδίωξη του κοινωνικού συμφέροντος. Αν όλοι οι πολίτες διαθέτουν δημοκρατική συνείδηση, πώς είναι δυνατόν κάποιοι να αναπτύξουν δημαγωγική συμπεριφορά; Κι αν πάλι κάνουν την εμφάνιση τους τέτοια αντιδημοκρατικά στοιχεία, οι πολίτες θα βρουν τρόπους με τους οποίους θα τους απομακρύνουν από την πολιτική εξουσία.

----------------------------------------------------------

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος