Ενότητα 2η Πλάτωνος "Πρωταγόρας" (320d 321b5)

Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

1

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η (320D-321B5) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η αρχή της δηµιουργίας του ανθρώπου

Κείμενο

(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=541)

Ἦν γάρ ποτε χρόνος1 ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν, θνητὰ δὲ γένη2 [320d] οὐκ ἦν. ἐπειδὴ δὲ καὶ τούτοις χρόνος ἦλθεν εἱμαρμένος γενέσεως, τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ γῆς ἔνδον ἐκ γῆς καὶ πυρὸς3 μείξαντες καὶ τῶν ὅσα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται. ἐπειδὴ δ’ ἄγειν αὐτὰ πρὸς φῶς ἔμελλον, προσέταξαν Προμηθεῖ καὶ Ἐπιμηθεῖ κοσμῆσαί τε καὶ νεῖμαι δυνάμεις ἑκάστοις ὡς πρέπει. Προμηθέα δὲ παραιτεῖται Ἐπιμηθεὺς αὐτὸς νεῖμαι, «Νείμαντος δέ μου», ἔφη, «ἐπίσκεψαι»· καὶ οὕτω πείσας νέμει. νέμων δὲ τοῖς μὲν ἰσχὺν ἄνευ τάχους προσῆπτεν, [320e] τοὺς δ’ ἀσθενεστέρους τάχει ἐκόσμει· τοὺς δὲ ὥπλιζε, τοῖς δ’ ἄοπλον διδοὺς φύσιν ἄλλην τιν’ αὐτοῖς ἐμηχανᾶτο δύναμινεἰς σωτηρίαν. ἃ μὲν γὰρ αὐτῶν σμικρότητι ἤμπισχεν, πτηνὸν φυγὴν ἢ κατάγειον οἴκησιν ἔνεμεν· ἃ δὲ ηὖξε μεγέθει, τῷδε [321a] αὐτῷ αὐτὰ ἔσῳζεν· καὶ τἆλλα οὕτως ἐπανισῶν ἔνεμεν. ταῦτα δὲ ἐμηχανᾶτο εὐλάβειαν ἔχων μή τι γένος ἀϊστωθείη· ἐπειδὴ δὲ αὐτοῖς ἀλληλοφθοριῶν διαφυγὰς ἐπήρκεσε, πρὸς τὰς ἐκ Διὸς ὥρας4 εὐμάρειαν ἐμηχανᾶτο ἀμφιεννὺς αὐτὰ πυκναῖς τε θριξὶν καὶ στερεοῖς δέρμασιν, ἱκανοῖς μὲν ἀμῦναι χειμῶνα, δυνατοῖς δὲ καὶ καύματα, καὶ εἰς εὐνὰς ἰοῦσιν ὅπως ὑπάρχοι τὰ αὐτὰ ταῦτα στρωμνὴ οἰκεία τε καὶ αὐτοφυὴς ἑκάστῳ· καὶ [321b] ὑποδῶν τὰ μὲν ὁπλαῖς, τὰ δὲ [θριξὶν καὶ] δέρμασιν στερεοῖς καὶ ἀναίμοις. τοὐντεῦθεν τροφὰς ἄλλοις ἄλλας ἐξεπόριζεν, τοῖς μὲν ἐκ γῆς βοτάνην, ἄλλοις δὲ δένδρων καρπούς, τοῖς δὲ ῥίζας· ἔστι δ’ οἷς ἔδωκεν εἶναι τροφὴν ζῴων ἄλλων βοράν· καὶ τοῖς μὲν ὀλιγογονίαν προσῆψε, τοῖς δ’ ἀναλισκομένοις ὑπὸ τούτων πολυγονίαν, σωτηρίαν τῷ γένει πορίζων. Μεταφραστική απόπειρα Ήταν κάποτε μια εποχή, που υπήρχαν θεοί, αλλά δεν υπήρχαν ζώα καμιάς ράτσας πάνω στη γη. Και όταν ήρθε η ώρα που όρισε και γι’ αυτά η μοίρα να 'ρθουν στον κόσμο, τα πλάθουν οι θεοί μέσα στη γη από ένα μείγμα που έκαναν από χώμα και φωτιά και απ' ό,τι μπορεί να ενωθεί με χώμα και φωτιά. Λοιπόν, την ώρα που ήταν να τ' ανεβάσουν στο φως του ήλιου, έδωσαν εντολή στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να τα φροντίσουν και να τους μοιράσουν αξιοσύνες, τέτοιες που να ταιριάζουν στο καθένα τους. Τότε ο Επιμηθέας ζητά από τον Προμηθέα τη χάρη, μόνος του να κάμει τη μοιρασιά: «Κάνω εγώ τη μοιρασιά, του είπε, κι εσύ έρχεσαι μετά και κάνεις επιθεώρηση». Μ' αυτά τον πείθει, και κάνει αυτός τη μοιρασιά. Αρχίζει λοιπόν αυτός τη μοιρασιά, και σε μερικά έδινε δύναμη, όχι όμως και γρηγοράδα, ενώ τα πιο αδύνατα τα εφοδίαζε με γρηγοράδα· σ' άλλα έδινε όπλα, για όσα όμως άφηνε χωρίς αρματωσιά σοφιζόταν κάποια άλλη ικανότητα, για να κρατιούνται στη ζωή. Δηλαδή αυτά που τα έκλεισε μέσα σε μικρό σώμα, τους χάριζε γοργά φτερά ή υπόγεια

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

2

κατοικία· όσα πάλι τα προίκιζε με μεγάλο σώμα, σ' αυτό το ίδιο εμπιστεύθηκε να τα διαφεντεύει· και τις άλλες χάρες τις μοίραζε κρατώντας αυτό το δίκαιο μέτρο. Και αν τα σοφιζόταν όλα αυτά, ήταν γιατί είχε την έγνοια μήπως καμιά ράτσα χαθεί από το πρόσωπο της γης. Ύστερα, αφού τα εφοδίασε μ' όσα χρειάζονταν, για να μην αφανίσουν το ένα το άλλο, σοφιζόταν τρόπους να τα προστατέψει από τις αλλαγές του καιρού ―που είναι στο χέρι του Δία― ντύνοντάς τα με πυκνό τρίχωμα και χοντρές προβιές, που να μπορούν να τα φυλάξουν από το κρύο, μα μπορούν κι από τη ζέστη· κι όταν ήταν να πάνε για ύπνο, φρόντισε πάλι το καθένα τους να έχει σκεπάσματα ταιριαστά και δοσμένα από τη φύση· και τα παπούτσωσε άλλα με οπλές, άλλα με δέρματα χοντρά και χωρίς αίμα. Νοιάστηκε ακόμη το καθένα τους να βρίσκει διαφορετική τροφή, άλλο χόρτα της γης, άλλο καρπούς δέντρων κι άλλο ρίζες· μάλιστα σε μερικά έδωσε για τροφή τη σάρκα άλλων ζώων· τα 'φερε έτσι, ώστε αυτά τα τελευταία να γεννούν από ένα δυο, τα θύματά τους όμως να γεννοβολούν πολλά μικρά ― αυτόν τον τρόπο βρήκε για να σωθεί η ράτσα τους. ΣΧΟΛΙΑ - ΑΝΑΛΥΣΗ Η ενότητα μας εισάγει στο μύθο της δημιουργίας του κόσμου και παρουσιάζει την αναλογική εξισορροπητική προσπάθεια του Επιμηθέα να προικίσει με δυνάμεις και ικανότητες τα ζώα. Ο άνθρωπος αγνοείται προκλητικά και αλόγιστα σ' αυτή τη μοιρασιά κι έτσι ο Επιμηθέας (=ἐπί + ρ. μηθεύομαι) αποδεικνύεται επιπόλαιος και σκεπτόμενος εκ των υστέρων επί τετελεσμένων σφαλμάτων, όπως μαρτυρεί ετυμολογικά και το όνομά του. Προμηθέας: τιτάνας που έκλεψε κι έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους. Ο Δίας τον τιμώρησε αλυσοδένοντάς τον στον Καύκασο και στέλνοντας έναν αετό να του τρώει το συκώτι, το οποίο συνεχώς αναγεννιόταν. Ο Ηρακλής απελευθέρωσε τον τιτάνα από το μαρτύριό του, σκοτώνοντας τον αετό. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΠΡΟΜΗΘΕΑ – ΕΠΙΜΗΘΕΑ Προμηθεὺς από την πρόθεση πρὸ + το ρήμα μηθεύομαι (αντίστοιχα και το επίθετο προμηθὴς – ὲς) (= Ο ΠΡΙΝ ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟΣ - ΠΡΟΝΟΗΤΙΚΟΣ) Ἐπιμηθεὺς από την πρόθεση ἐπὶ + το ρήμα μηθεύομαι (αντίστοιχα και το επίθετο ἐπιμηθὴς – ὲς) (= Ο ΜΕΤΑ ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟΣ - ΑΠΕΡΙΣΚΕΠΤΟΣ) Η παλαιότερη ρίζα των παραπάνω λέξεων ήταν το επικό ουσιαστικό «μῆδος» (τό), το οποίο απαντά σχεδόν πάντα στον πληθυντικό ως «μήδεα» (=σχέδια, σκέψεις, βουλεύματα). Πιθανόν τα ονόματα Προμηθεὺς και Ἐπιμηθεὺς έχουν ετυμολογική ρίζα το επικό ουσιαστικό «μῆδος», που συνδυαζόμενο με τις προθέσεις «πρὸ» και «ἐπὶ» παράγει

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

3

τα επίθετα «προμηθὴς» και «ἐπιμηθής», τα ρήματα «προμηθεύομαι» και «ἐπιμηθεύομαι» και τελικά τα κύρια ονόματα Προμηθεὺς και Ἐπιμηθεύς. Ο Πρωταγόρας είναι αγνωστικιστής (δηλαδή έχει την αντίληψη ότι η γνώση του απόλυτου, της πρώτης αρχής των όντων και του θεού είναι αδύνατη) και έτσι η παρουσία των θεών μέσα στο μύθο του έχει μόνο αλληγορική σημασία. Ο Δίας είναι η λογική - νομοτέλεια της φύσης και οι υπόλοιποι θεοί είναι τα όργανα αυτής της νομοτέλειας, η οποία ρυθμίζει τις σχέσεις των όντων, εξισορροπεί τις ανάγκες τους και εξασφαλίζει τα μέσα για την ικανοποίησή τους. Ο Πλάτων φαίνεται ότι πήρε το συγκεκριμένο μύθο από σύγγραμμα του ίδιου του Πρωταγόρα «Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇ καταστάσεως» (μη σωζόμενο) ή από τον Πρόδικο. Στον πρωταγόρειο μύθο όλα τα είδη ζώων (και ο άνθρωπος) δημιουργούνται μαζί, απλώς για να ζήσουν (αντίληψη της ζωής ως αυτοσκοπός). Σε ανάλογο πλατωνικό μύθο (στον «Τίμαιο») τα ζώα προέρχονται από έκπτωση των ανθρώπινων ψυχών σε κατοπινές γεννήσεις, ενώ η πρώτη γέννηση κάθε ψυχής είναι ανθρώπινη. Πρωταγόρειος και πλατωνικός μύθος περιλαμβάνουν θεογονία, η οποία προηγείται της γέννησης των ζώων. Φυσικά, δε γίνεται λόγος για κοσμογονία, όπως π.χ. στην εβραϊκή - χριστιανική Γένεση και σε άλλες μυθολογίες. Ο Πρωταγόρας, αντίθετα με τη Θεογονία του Ησιόδου, μεταφέρει το κέντρο του ενδιαφέροντος στον άνθρωπο και πως αυτός απέκτησε τις αρετές που συνιστούν τελικά την ουσία του. Ο πρωταγόρειος μύθος ασπάζεται την άποψη του Εμπεδοκλή (από τον Ακράγαντα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.) για τη δημιουργία του σύμπαντος, την οποία τοποθετεί να ισχύει και για τη δημιουργία των ζώων. Γη, φωτιά, νερό και αέρας είναι τα τέσσερα στοιχεία που η ανάμειξη και ο συνεχής διαχωρισμός τους δημιουργεί την ποικιλία του σύμπαντος και για τον Πρωταγόρα και τη βιοποικιλότητα των ζώων. Η διαρκής ένωση και διάσπαση των στοιχείων αυτών προκαλείται από δύο αντίθετες δυνάμεις, τη φιλία (Αγάπη) και το Νείκος (Εχθρότητα). Οι θεοί έδωσαν στα ζώα μόνο την εξωτερική μορφή. Τη διανομή των ιδιοτήτων την ανέθεσαν στους Τιτάνες. Ο πρωταγόρειος μύθος για τη δημιουργία των ζώων, εκτός της βιοποικιλότητας, μιλά για τον αγώνα επιβίωσής των και για τα φαινόμενα ισορροπίας και διατήρησης των ειδών, καθώς και για τη σκόπιμη ρύθμιση της ζωής τους, δηλαδή την ύπαρξη κάποιας σκοπιμότητας για τη ζωή αυτή. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ 1 χρόνος: εννοεί την αρχή του χρόνου, την αρχή της δημιουργίας, το σημείο εκείνο που ακολουθεί τη θεογονία, δηλαδή τη γένεση των θεών. Είναι χαρακτηριστικό πως στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη υπάρχει μόνον θεογονία, και όχι

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

4

κοσμογονία, όπως σε άλλες μυθολογίες ή στην εβραιοχριστιανική Γένεση. Αντίθετα από τον Ησίοδο, που στη Θεογονία του αναφέρει, μετά τη δημιουργία των θεών, την ύπαρξη των ανθρώπων χωρίς να εξηγεί πώς πλάστηκαν και από ποιον, ο Πρωταγόρας μεταφέρει το κέντρο του ενδιαφέροντος στον άνθρωπο. Στον μύθο του, παρακολουθούμε τη διαδικασία με την οποία τα μεν ζώα "διαμορφώθηκαν", απέκτησαν δηλαδή το καθένα τις δικές του ιδιότητες, ο δε άνθρωπος απέκτησε τα χαρακτηριστικά εκείνα, τις αρετές, που συνιστούν τελικά την ανθρώπινη ουσία του.

2 θνητά γένη : τα θνητά πλάσματα, δηλαδή τα διάφορα είδη ζώων.

3 ἐκ γῆς καὶ πυρός: για τη γη, τη φωτιά, το νερό και τον αέρα ως τα τέσσερα στοιχεία από τα οποία δημιουργήθηκε το σύμπαν.

4 ὥρα [η λέξη παράγεται από την ίδια ινδοευρωπαϊκή ρίζα από την οποία στα αγγλικά παράγεται η λέξη year, το έτος]: α) ορισμένος χρόνος, χρονική περίοδος που ορίζεται από τους φυσικούς νόμους, περίοδος του έτους, του μήνα, της ημέρας· β) εποχή του έτους [οι αρχαίοι Έλληνες διέκριναν τρεις εποχές του χρόνου: το ἔαρ, δηλαδή την άνοιξη, το θέρος, δηλαδή το καλοκαίρι, και τον χειμῶνα, ενώ την ὀπώραν, το φθινόπωρο, τη θεωρούσαν μάλλον ως ακμή του καλοκαιριού]· η ακμή του έτους· μέρος της ημέρας ή του ημερονυκτίου. Επειδή η λέξη χρησιμοποιόταν ιδιαίτερα για να δηλώσει την καλύτερη εποχή του χρόνου, κατέληξε επίσης να σημαίνει, όπως η λέξη καιρός, την κατάλληλη ώρα, τη σωστή στιγμή, όπως ακόμα και την καλή στιγμή της ζωής του ανθρώπου, δηλαδή τη νεότητα. Στη μυθολογία, οι Ώρες, κόρες του Δία και της Θέμιδος, ήταν τρεις: η Ευνομία, η Δίκη και η Ειρήνη, προστάτευαν δε τις εποχές του έτους και τους καρπούς κάθε εποχής, και θεωρούνταν αιτίες της ωριμότητας και της τελειότητας όλων των φυσικών πραγμάτων, κυρίως δε της ακμής και της ομορφιάς του ίδιου του ανθρώπου. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Η μοιρασιά του Επιμηθέα ήταν αναλογική, εξισορροπητική αλλά και αλόγιστη, χωρίς προγραμματισμό. Ο άνθρωπος έμεινε απροίκιστος και αδύναμος. Ο Προμηθέας, συμπονώντας τον άνθρωπο, έκλεψε από τους θεούς τις τεχνικές γνώσεις και τη φωτιά και τις δώρισε στο ανθρώπινο είδος. Έτσι, ο άνθρωπος μπόρεσε να αναπτυχθεί τεχνολογικά, να τεχνουργεί και να κατασκευάζει. Επομένως, κατάφερε να επιβιώσει και να διαφοροποιηθεί από τα άλλα θηλαστικά, αναπτύσσοντας πολιτισμό.

2. α) Και στα δύο αποσπάσματα γίνεται λόγος για το μύθο της κλοπής της φωτιάς από

τον Προμηθέα. β) Αφού ο Ησίοδος είναι προγενέστερος του Πρωταγόρα, ο μύθος του σοφιστή δεν είναι πρωτότυπος ούτε δική του επινόηση. γ) Και στις δύο αφηγήσεις ο Προμηθέας είναι εύστροφος, γοργός στη σκέψη και φιλάνθρωπος. δ) Στην ησιόδεια αφήγηση δίνονται πιο πολλά στοιχεία για την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα. Ο Δίας παρακράτησε τη φωτιά, για να εκδικηθεί τους ανθρώπους, επειδή ο Προμηθέας τον εξαπάτησε στο μοίρασμα των μερίδων του θυσιασμένου ζώου, με αποτέλεσμα ο Δίας να διαλέξει τα κόκκαλα που ο Προμηθέας είχε σκεπάσει με άσπρο λίπος. ε) Στον Ησίοδο, ο Προμηθέας κλέβει τη φωτιά μέσα σε κούφιο καλάμι. Στον Πρωταγόρα, ο Προμηθέας εισβάλει κρυφά στο κοινό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου και μαζί με τη φωτιά κλέβει και την

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

5

τεχνολογική τους σοφία. στ) Ο Πρωταγόρας δεν είναι συγκεκριμένος ως προς την τιμωρία του Προμηθέα. Ο Ησίοδος είναι σαφής και αναλυτικός.

----------------------------------------------------------

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος