ΕΝΟΤΗΤΑ 2η_Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια_(B1-4)

Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»

1

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η (B1, 4) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η ηθική αρετή καλλιεργείται µε την ηθική πράξη

Κείμενο

(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=23)

ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται, τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα, ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον· οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν, ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα, οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)· τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν· ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν, οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί· οὕτω δὲ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι. Μεταφραστική απόπειρα Επίσης: Για καθετί που το έχουμε από τη φύση, πρώτα έχουμε τη δυνατότητά του να ενεργήσει· στην ενέργεια την ίδια φτάνουμε ύστερα (το πράγμα γίνεται φανερό στις αισθήσεις μας· πραγματικά, τις αισθήσεις της όρασης ή της ακοής δεν τις αποκτήσαμε έχοντας δει ή έχοντας ακούσει πολλές φορές, αλλά αντίθετα: έχοντάς τες τις χρησιμοποιήσαμε· δεν τις αποκτήσαμε με τη χρήση)· τις αρετές όμως τις αποκτούμε αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε στην πράξη ― όπως ακριβώς γίνεται και στις άλλες τέχνες· τα πράγματα δηλαδή που πρέπει πρώτα να τα μάθουμε προτού αρχίσουμε να τα κάνουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα· π.χ. οικοδόμοι γίνονται χτίζοντας σπίτια, κιθαριστές παίζοντας κιθάρα· με τον ίδιο τρόπο γινόμαστε: δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις, ανδρείοι κάνοντας ανδρείες πράξεις. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Ο Αριστοτέλης πραγματεύτηκε στην 1η ενότητα το θέμα της προέλευσης της ηθικής αρετής, διατυπώνοντας τη θέση ότι προέρχεται από το έθος και δεν έχει καμία σχέση με τη φύση. Στη 2η ενότητα εισάγεται ένα νέο επιχείρημα, για τη στήριξη της θέσης ότι η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Πρόκειται για τον τρόπο που καλλιεργείται και πραγματώνεται η ηθική αρετή. Ο Αριστοτέλης, μέσω παραδειγμάτων από τις φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου (από τις αισθήσεις), καταστρώνει ένα ακόμα αποδεικτικό επιχείρημα για το ασυμβίβαστο φύσης και ηθικής αρετής. α) Σχετικά με όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως: υπάρχει εκ των προτέρων η δυνατότητα να πραγματωθούν κι ύστερα (χρονικά) πραγματώνονται, όμως άμεσα, χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός με την επανάληψη. Για παράδειγμα οι αισθήσεις όραση

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»

2

και ακοή. Είναι πλήρως αναπτυγμένες εκ φύσεως και δεν τις αποκτούμε εκ των υστέρων με τη συχνή χρήση. Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίηση, η πραγμάτωση. β) Σχετικά με την ηθική αρετή: εδώ συμβαίνει το αντίθετο. Προηγείται η ενέργεια (οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Ασκούμαστε δηλαδή πρώτα σε μια αρετή κι ύστερα την αποκτούμε. Επομένως, την καλλιεργούμε και τη βελτιώνουμε με την άσκηση και δεν την έχουμε εκ φύσεως. Έτσι, σχηματικά έχουμε:

Είναι θεμελιώδης στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η διάκριση των εννοιών «δύναμις» και «ἐνέργεια». «Δύναμις» είναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι. «Ἐνέργεια» είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Ο Αριστοτέλης γενικά θεωρεί την « ἐνέργεια» ως έννοια μεγαλύτερης αξίας από την «δύναριν». Συνδέει μάλιστα τις «δυνάμεις» με το «πρότερον» και τις «ἐνέργειες» με το «ύστερον», εννοώντας ότι οι «δυνάμεις» έχουν χρονική μόνο προτεραιότητα έναντι των « ενεργειών». Ωστόσο, στα παραδείγματα της 2ης ενότητας φαίνεται ότι: α) Στις ανθρώπινες αισθήσεις: από την «δύναμιν» μεταβαίνουμε στην «ἐνέργεια» (μέσω της άμεσης πραγμάτωσης). β) Στις ηθικές αρετές: από την « ἐνέργεια» (που συμπίπτει με το εν δυνάμει χαρακτηριστικό μας να δεχόμαστε τις ηθικές αρετές) μεταβαίνουμε στη «δύναμιν» (μέσω επαναληπτικής εφαρμογής, δηλαδή του εθισμού). Ο ίδιος ο Αριστοτέλης στο έργο του «Μετά τά φυσικά» αναφέρει ότι υπάρχουν τρία είδη δυνάμεων: α) Αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (όπως οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέρος της ψυχής. β) Αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, με το «έθος» (όπως η ικανότητα για το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το « ἐπιθυμητικόν» μέρος της ψυχής και γ) Αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (όπως π.χ. οι επιστημονικές γνώσεις) · συνδέονται με το λογικό μέρος της ψυχής. ***

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»

3

Προς επίρρωση των παραπάνω παρατηρήσεων, ο Αριστοτέλης σημειώνει ότι στην ηθική αρετή συμβαίνει ό,τι ακριβώς και στις πρακτικές τέχνες. Οι άνθρωποι πρώτα εξασκούνται στην οικοδομική, για να γίνουν οικοδόμοι και ομοίως για να γίνουν κιθαριστές. Και στην ηθική αρετή (δίνονται ευκαιριακά τρεις μορφές της - δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία), πρώτα πράττουμε δίκαιες, σώφρονες και ανδρείες πράξεις κι ύστερα (με την επανάληψη και τον εθισμό ο αυτές) αποκτούμε τις αντίστοιχες αρετές. Το τελευταίο αυτό ίσως να φαίνεται κάπως παράδοξο. Πώς η απόκτηση της αρετής είναι μεταγενέστερη, αφού, για να κάνει κανείς π.χ. μια δίκαιη πράξη, πρέπει να είναι κιόλας δίκαιος; Ο Αριστοτέλης λύνει την απορία λίγο παρακάτω. Οι πράξεις που προηγούνται και επαναλαμβάνονται δεν είναι τυχαίες ούτε γίνονται με την υπόδειξη άλλου, αλλά: α) Αυτός που τις κάνει έχει ακριβή γνώση αυτού που κάνει, β) Οι πράξεις είναι αποτέλεσμα επιλογής και προτίμησης και γ) Οι πράξεις γίνονται με τρόπο σταθερό και αμετάβλητο. Πρώτο και τρίτο πληθυντικό πρόσωπο Η εναλλαγή πρώτου και τρίτου προσώπου στις ενότητες 2-5 από τον Αριστοτέλη εξυπηρετεί: α) Υφολογική σκοπιμότητα, καθώς το πρώτο πρόσωπο χρησιμοποιείται για ανθρώπους, ενώ το τρίτο πρόσωπο για παραδείγματα με τέχνες και τεχνίτες, πράγματα κάπως μακρινά για τον ίδιο το φιλόσοφο, τα οποία αντικρίζει κάπως αποστασιοποιημένα. β) Μεθοδολογική λειτουργία, καθώς με το πρώτο πρόσωπο ο Αριστοτέλης παραθέτει τα βασικά πορίσματα της θεωρίας του και αρχές που έχουν καθολική αποδοχή και η εφαρμογή τους εκτιμάται (ή υποδεικνύεται) ως επιθυμητή για όλους τους ανθρώπους. Το τρίτο πρόσωπο χρησιμοποιείται για παραδείγματα από αντικειμενικές παρατηρήσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας ή της συμπεριφοράς των φυσικών στοιχείων και με αυτά ο φιλόσοφος τεκμηριώνει τα στοιχεία της θεωρίας του. Κύρια σημεία της ενότητας 1. Για τα εκ φύσεως πράγματα, όπως οι αισθήσεις, προηγείται η ύπαρξή τους και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίηση, οι εμπειρίες.

2. Η ηθική πράξη προηγείται και ακολουθεί η ηθική αρετή (τις ηθικές αρετές δεν τις έχουμε εκ των προτέρων, αλλά τις αποκτούμε, αφού προηγηθούν οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση).

3. Όσα πρέπει να μάθουμε να τα κάνουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα (π.χ. γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις). ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Όσα λέγονται στην ενότητα αυτή αποτελούν ένα δεύτερο αποδεικτικό επιχείρημα του Αριστοτέλη για την άποψή του ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται». Πες με δικά σου λόγια το επιχείρημα αυτό.

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος

Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»

4

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρέχει ένα ακόμα αποδεικτικό επιχείρημα για την άποψη του ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται». Σύμφωνα με το φιλόσοφο, τις δυνάμεις της αίσθησης (όραση, ακοή) και τις λειτουργίες των αντίστοιχων αισθητηρίων τις έχουμε δοσμένες εξαρχής (φύσει), και τις χρησιμοποιούμε επειδή τις έχουμε. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά τις αρετές, αυτές μοιάζουν με την τέχνη του οικοδόμου ή του κιθαριστή: υπάρχει αρχικά μέσα μας η ικανότητα να τις αποκτήσουμε, αλλά αυτή η ικανότητα πρέπει να αναπτυχθεί με την πρακτική (ἔθος). Το επιχείρημα αυτό ο Αριστοτέλης το στηρίζει με μια αναλογία: στη θέση της τέχνης του οικοδόμου ή του κιθαριστή τοποθετεί την πραγμάτωση της δυνατότητας της αρετής. Στο σχήμα αυτό η ἀρετὴ αναλογεί με τέχνη.

2. Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης, που έχει οργανώσει εδώ τον λόγο του πάνω στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (μανθάνομεν), βάζει στη θέση του προσώπου αυτού το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο στη φράση «οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί». Μη βιαστείς να βγάλεις οποιοδήποτε συμπέρασμα. Αν, πάντως, αρχίζεις να έχεις μέσα σου κάποια υποψία γι' αυτή την αλλαγή, περίμενε να δεις πώς θα συμπεριφερθεί ο Αριστοτέλης (από αυτή την άποψη) και στις τρεις επόμενες ενότητες. Τότε προσπαθήστε να βρείτε μέσα στην τάξη μια συνολική εξήγηση γι' αυτήν την αλλαγή προσώπων στον λόγο (εδώ!) του Αριστοτέλη. Αποφασίστε επίσης τότε πόσο συνειδητή είναι από τον Αριστοτέλη η συμπεριφορά του αυτή. Η εναλλαγή πρώτου και τρίτου προσώπου στις ενότητες 2 – 5 δεν εξυπηρετεί απλώς υφολογική σκοπιμότητα. Εκπληρώνει και ορισμένη μεθοδολογική λειτουργία: με το α’ πρόσωπο ο Αριστοτέλης παραθέτει τα βασικά πορίσματα της θεωρίας του, αρχές που έχουν καθολική αποδοχή και η εφαρμογή τους εκτιμάται (ή υποδεικνύεται) ως επιθυμητή για όλους τους ανθρώπους. Το γ’ πρόσωπο χρησιμοποιείται για τα παραδείγματα που ο Αριστοτέλης συγκεντρώνει από την αντικειμενική παρατήρηση της ανθρώπινης δραστηριότητας ή της συμπεριφοράς των φυσικών στοιχείων και με αυτά τεκμηριώνει τα στοιχεία της θεωρίας του.

----------------------------------------------------------

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος