Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 4η (322A-323A) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του Δία στους ανθρώπους, απαραίτητη ιδιότητα για τη συγκρότηση κοινωνιών
Κείμενο
(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=541)
Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν· ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ, καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς ηὕρετο. οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ’ ἀρχὰς ἄνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πόλεις δὲ οὐκ ἦσαν· ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι, καὶ ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής ― πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική ― ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις· ὅτ’ οὖν ἁθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους ἅτε οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην, ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο. Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί. ἐρωτᾷ οὖν Ἑρμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις· «Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω; νενέμηνται δὲ ὧδε· εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί· καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;» «Ἐπὶ πάντας», ἔφη ὁ Ζεύς, «καὶ πάντες μετεχόντων· οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν· καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»½. οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, καὶ διὰ ταῦτα οἵ τε ἄλλοι καὶ Ἀθηναῖοι, ὅταν μὲν περὶ ἀρετῆς τεκτονικῆς ᾖ λόγος ἢ ἄλλης τινὸς δημιουργικῆς, ὀλίγοις οἴονται μετεῖναι συμβουλῆς, καὶ ἐάν τις ἐκτὸς ὢν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται, ὡς σὺ φῄς ― εἰκότως, ὡς ἐγώ φημι ― ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης, εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς ἀνέχονται, ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις. αὕτη, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία. Μεταφραστική απόπειρα Λοιπόν, μια και ο άνθρωπος πήρε κι αυτός μερίδιο από τον κλήρο των θεών, πρώτα πρώτα αυτός μόνο απ' όλα τα ζωντανά, σαν συγγενής των θεών βέβαια, πίστεψε σε θεούς και άρχισε να χτίζει βωμούς και αγάλματα των θεών· κατόπι, με την αξιοσύνη του γρήγορα σχημάτισε γλώσσα και λέξεις, συνταιριάζοντας τις συλλαβές, και βρήκε και κατοικίες και ρούχα και υποδήματα και στρώματα και τις τροφές που δίνει η γη. Μ' αυτά λοιπόν τα εφόδια οι άνθρωποι τον πρώτο καιρό ζούσαν σκόρπιοι, πολιτείες όμως δεν υπήρχαν. Έτσι τους αφάνιζαν τα θηρία, γιατί, σ' όλα τα σημεία ήταν πιο δυνατά απ' αυτούς· κι η βιοτεχνία τους τούς βοηθούσε βέβαια σ' ό,τι χρειάζονταν για
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
2
να βρουν την τροφή τους, όμως δεν μπορούσε να τους σώσει στον πόλεμο με τα θηρία· κι αιτία ήταν που δεν κάτεχαν ακόμη την πολιτική τέχνη, που ένα μέρος της είναι η τέχνη του πολέμου· τότε ένιωσαν την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να χτίζουν πολιτείες, για να σωθούν. Όμως, όποτε συγκεντρώνονταν, αδικούσε ο ένας τον άλλο, μια και δεν είχαν την πολιτική τέχνη, κι έτσι πάλι σκορπίζονταν και τους έτρωγαν τα θηρία. Τότε ο Δίας ανησύχησε μήπως χαθεί η ράτσα μας από το πρόσωπο της γης και στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να δημιουργηθούν μονιασμένες πολιτείες και δεσμοί που να δένουν με φιλία τους ανθρώπους. Όμως ρωτά ο Ερμής τον Δία με ποιον τρόπο τέλος πάντων να δώσει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη: «Με ποιο τρόπο, όπως έχουν μοιραστεί τα επαγγέλματα, έτσι να τις μοιράσω κι αυτές; Ξέρεις πώς έχουν μοιραστή εκείνα: ένας γιατρός εξυπηρετεί πολύν κόσμο, το ίδιο και οι άλλοι τεχνίτες. Με τον ίδιο τρόπο να βάλω στους ανθρώπους και τη δικαιοσύνη και την αιδώ, ή να τις μοιράσω σ' όλους;». «Σε όλους, είπε ο Δίας, και ο καθένας να έχει το μερίδιό του· γιατί πώς θα σταθούν πολιτείες, αν ―όπως έγινε με τα άλλα επαγγέλματα― λίγοι έχουν μερίδιο απ' αυτές; Και βάλε ένα νόμο με τη σφραγίδα μου: όποιος είναι ανίκανος να κρατήσει το μερίδιό του στην αιδώ και τη δικαιοσύνη, να τον σκοτώνουν, γιατί είναι πανούκλα της πολιτείας». ½ Να λοιπόν, Σωκράτη, πώς και γιατί και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν γίνεται συζήτηση για θέμα που χρειάζεται αξιοσύνη αρχιτέκτονα ή κάποιου άλλου τεχνίτη, νομίζουν ότι λίγοι έχουν το δικαίωμα να συμβουλεύουν· κι αν πάει να δώσει συμβουλή κάποιος έξω απ' αυτούς τους λίγους, χαλούν τον κόσμο, όπως λες ― με το δίκιο τους, νομίζω. Όταν όμως είναι να δώσουν γνώμη για θέμα που χρειάζεται πολιτική αξιοσύνη, και που πρέπει απ' την αρχή ως το τέλος να το πραγματευθούν με δικαιοσύνη και σωφροσύνη, δίνουν το ελεύτερο να μιλήσει ο καθένας, και μ' όλο τους το δίκαιο· γιατί όλοι πρέπει να 'χουν το μερίδιό τους σ' αυτή την αρετή· αλλιώς δεν στέκονται οι πολιτείες. Αυτή είναι η αιτία για ό,τι συμβαίνει, Σωκράτη. ΣΧΟΛΙΑ – ΑΝΑΛΥΣΗ Θέματα (κατά σειρά σπουδαιότητας) • Η καθολικότητα της πολιτικής αρετής λόγω αναγκαστικής επιβολής της από το Δία. • Προέλευση και αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής. • Στάδια εξέλιξης ανθρώπινου πολιτισμού. Δομή 1. Η γένεση του πνευματικού και του υλικού - τεχνικού πολιτισμού, α. γένεση θρησκείας, β. γένεση και εξέλιξη της γλώσσας, γ. γένεση του υλικοτεχνικού πολιτισμού. 2. Οργάνωση κοινωνικού βίου (πρώτες προσπάθειες για πολιτική συμβίωση). 3. Προσφορά από το Δία της αιδούς και της δίκης. 4. Σύμπηξη των πρώτων κοινωνικών σχηματισμών - οργάνωση βιώσιμων κοινωνιών. 5. Συμπέρασμα: Η καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Ερμηνευτικά σχόλια 1. «θείας μετέσχε μοίρας»: το θεϊκό μερίδιο του ανθρώπου είναι η φωτιά (που προέρχεται από τους θεούς). Το ανθρώπινο είδος είναι το μόνο που λόγω
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
3
συμμετοχής στο θεϊκό κλήρο έχει λατρεία θεών. 2. «ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα διηρθρώσατο»: το βασικότερο στοιχείο πολιτισμού είναι η γλώσσα, δηλαδή το μέσο επικοινωνίας των ανθρώπων και η προϋπόθεση για την ύπαρξη κοινωνίας. Οι σοφιστές τη θεωρούσαν επινόημα του ανθρώπου, ενώ η θεοκρατική παράδοση πίστευε στην εκ φύσεως ύπαρξή της στους ανθρώπους ως δώρο επικοινωνίας από το Δία. Τη γλώσσα πάντως καλλιέργησε η ανάγκη της κοινωνικής ζωής. 3. «ἐζήτουν δἠ ἁθροίζεσθαι»: ο Πρωταγόρας νομίζει ότι η κοινωνία συστάθηκε λόγω του φόβου του ανθρώπου προς τα θηρία. Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» του υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως «πολιτικόν ζώον» (φυσιοκρατική αρχή της κοινωνίας). Ο Ρουσσό δέχεται ότι η κοινωνία είναι η παρακμή της φυσικής κοινωνίας και προτείνει επιστροφή σ' αυτήν. 4. «αἰδῶ τε καὶ δίκην»: όροι που ανθρωπολογικά σημαίνουν αντίστοιχα τον αλληλοσεβασμό ( - το σεβασμό στο άγραφο δίκαιο - ) και τη δικαιοσύνη ( - το σεβασμό στο γραπτό δίκαιο - ). Οι όροι χρησιμοποιούνται και στον Ησίοδο αυτούσιοι και οι αρχαίοι ποιητές πίστευαν ότι τα στοιχεία αυτά μαζί με τη Νέμεση εξασφάλιζαν τη σωτηρία στις πόλεις. 5. «κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»: το τέλος του μύθου. Όποιος δεν συμβιβάζεται με την επιτακτική ανάγκη συμμετοχής στην «αιδώ» και τη «δίκη» κρίνεται νοσηρός και επικίνδυνος για το κοινωνικό σώμα. Υπερβολική, ωμή και εξιδανικευμένη απαίτηση. Ανάλυση βασικών θεμάτων 1. Ο άνθρωπος απέκτησε θεϊκό μερίδιο επειδή: α. η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν κατ' αποκλειστικότητα στους θεούς. β. οι άνθρωποι τα απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση, δηλαδή του Προμηθέα. 2. Γένεση της θρησκείας: η πίστη στο θείο δεν είναι έμφυτη. Ο άνθρωπος πήρε μερίδιο από τα θεία πράγματα, λόγω αυτού του μεριδίου συγγένεψε με τους θεούς, πίστεψε στην ύπαρξή τους και άρχισε να τους λατρεύει, οργανώνοντας λατρευτικές ενέργειες και κατασκευάζοντας βοηθητικά λατρευτικά αντικείμενα. Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι η παραπάνω άποψη είναι καθαρά πλατωνική, αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής (δηλαδή αμφέβαλλε για την ύπαρξη θεών). 3. Γένεση και εξέλιξη της γλώσσας: η πρωταγόρεια και εν γένει η σοφιστική άποψη υποστηρίζει τη «νόμῳ» δημιουργία της γλώσσας από τον ίδιο τον άνθρωπο λόγω κοινωνικών αναγκών. Η πορεία από τους άναρθρους ήχους φωνής σε έναρθρους φθόγγους γίνεται σήμερα αποδεκτή και από τους σύγχρονους γλωσσολόγους. Ο Ηρόδοτος αντίθετα ήταν οπαδός της «φύσει» ύπαρξης της γλώσσας, ως δώρο δηλαδή του θεού στον άνθρωπο. 4. Μετά τη δημιουργία τομέων ηθικού πολιτισμού (θρησκεία) και πνευματικού (γλώσσα), ο άνθρωπος επιδόθηκε και σε στοιχεία υλικοτεχνικού πολιτισμού (κατοικία, ενδύματα, στρωσίδια και τροφή από προϊόντα της γης) για την κάλυψη των βιοτικών του αναγκών. 5. Γένεση των πρώτων πόλεων (οργανωμένων κοινωνιών): η σοφιστική άποψη θεωρεί ότι οι πόλεις προέκυψαν «νόμῳ» λόγω της ανάγκης που δημιουργήθηκε από το φόβο των άγριων θηρίων. Ο Αριστοτέλης αντίθετα μιλά για «φύσει» οργάνωση πόλεων και ονομάζει τον άνθρωπο εκ φύσεως ζώο πολιτικό.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
6.
7.
8.
9.
10.
4
Ο Πλάτωνας αποδίδει την οργάνωση πόλεων και σε οικονομικά κίνητρα, αφού οι άνθρωποι δεν μπορούσαν μόνοι τους να καλύψουν όλες τις ανάγκες τους. Η δημιουργία πόλεων κανονικά προηγείται χρονικά και είναι προϋπόθεση για τη γένεση θρησκείας και γλώσσας. Στο κείμενο όμως η οργάνωση κοινωνιών έπεται, τουλάχιστον στη διήγηση, του ηθικοπνευματικού πολιτισμού. Ωστόσο, δεν πρέπει να θεωρήσουμε τη σειρά του κειμένου χρονολογική, αλλά απλώς λειτουργική, ώστε στο τέλος να αναλυθεί η θεωρία για την πολιτική αρετή. Ο Δίας ως σπλαχνικός πατέρας (στα πρότυπα της Θείας Πρόνοιας της χριστιανικής θρησκείας) και παρ' όλο τον αγνωστικισμό του Πρωταγόρα, παρουσιάζεται ως σωτήρας του ανθρώπινου γένους, στο οποίο εμφυτεύει μέσω του Ερμή την «αἰδῶ» και τη «δἰκη», στοιχεία που αποτελούν την πολιτική αρετή και ισχυροποιούν την οργάνωση των πόλεων. Η «αἰδὼς» είναι η ηθικότητα, η ηθική συνείδηση, ο σεβασμός στους άγραφους νόμους, το φιλότιμο και ο αυτοσεβασμός. Η «δίκη» είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, η αντίληψη του δικαίου και αδίκου, ο σεβασμός των γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων. Οι δύο αυτές έννοιες, όταν γίνονται πράξη, κρατούν τους ανθρώπους ψυχικά δεμένους, ώστε να μη συγκρούονται και να μη διαταράσσεται η ομαλή τους συμβίωση. Συμπέρασμα του πρωταγόρειου μύθου (κατά τον ίδιο το σοφιστή): ο Πρωταγόρας έχει με το μύθο αποδεχθεί την καθολικότητα συμμετοχής των ανθρώπων στην πολιτική αρετή ως βασική προϋπόθεση ύπαρξης οργανωμένων κοινωνιών και έτσι δικαιολογεί την ανοχή των Αθηναίων στην εκκλησία του δήμου για ζητήματα πολιτικά από μέρους όλων των πολιτών ανεξαιρέτως. Στην 4η ενότητα ο Πρωταγόρας δέχεται και αιτιολογεί την καθολικότητα και την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής, όμως δεν αποδεικνύει ότι αυτή είναι διδακτή. Πάντως, στο μύθο η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο αργότερα. Επομένως, δεν είναι έμφυτη κι αυτό ίσως υποδηλώνει ότι είναι διδακτή.
Σύγκριση Πρωταγόρα και Αισχύλου για την παρουσίαση του Προμηθέα: Ο τιτάνας παρουσιάζεται και στους δύο ως μεγάλος ευεργέτης του ανθρώπινου γένους, αφού χάρισε σ' αυτό τη φωτιά. Ο Αισχύλος βάζει τον Προμηθέα να διδάσκει στους ανθρώπους όλες τις τέχνες και παραλείπει την παρέμβαση του Δία και τις αναφορές στην πολιτική αρετή. Στόχος του Αισχύλου είναι η απαρίθμηση των ευεργεσιών του Προμηθέα. Ο Πρωταγόρας μέσω του Προμηθέα επιχειρεί να λύσει κοινωνιολογικούς προβληματισμούς και να αποδείξει μια θέση (το διδακτό της πολιτικής αρετής). Πρωταγόρας και Αισχύλος υιοθετούν την αισιόδοξη εκδοχή του μύθου, με τη συνεχή βελτίωση του ανθρώπινου είδους. Αντίθετα, ο Ησίοδος εκφράζει την απαισιόδοξη άποψη. Η «αἰδὼς» και η «δίκη» υπήρχαν στον άνθρωπο, αλλά τον εγκατέλειψαν κι έφυγαν στον ουρανό. ----------------------------------------------------ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΠΡΩΤΑΓΟΡΕΙΟΥ ΜΥΘΟΥ
Ο Πρωταγόρας, αντίθετα από το Σωκράτη, θα υποστηρίξει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή. Στην “επίδειξή” του θα προσπαθήσει να το αποδείξει πρώτα με το μύθο, που αφενός περικλείει την παλαιά εμπειρία, αφετέρου εντάσσει το σοφιστή στην ελληνική παράδοση.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
5
Κατά την έρευνα, ο μύθος (και ο λόγος) είναι ίσως αυθεντικό κείμενο του Πρωταγόρα από το (χαμένο) έργο του “Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇ καταστάσεως”. Το έργο μας δίνει συνοπτικά, και κατά στάδια, την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Πρώτο στάδιο. Υπάρχουν μόνο θεοί και όχι θνητά γένη. Παρά τον “αγνωστικισμό” του ως προς τους θεούς, ο Πρωταγόρας βλέπει το πρώτο στάδιο ως θεολογικό. Ο σοφιστής καλύπτει με θεούς (μυστηριώδεις δυνάμεις) το κενό της ιστορικής μας άγνοιας. Το δεύτερο στάδιο είναι μια Γένεση των θνητών ειδών (από τους θεούς) και η ενίσχυσή τους με στοιχεία επιβίωσης. Τη διανομή των στοιχείων ανέλαβε ο Επιμηθέας, ο οποίος, όπως δείχνει και το όνομά του, ενσαρκώνει την απρονοησία σε αντίθεση με τον αδελφό του Προμηθέα, που εκπροσωπεί την προνοητικότητα. Έτσι, μετά τη νομή (εκ των υστέρων) διαπιστώνεται ότι ο Επιμηθέας άφησε τελείως άοπλο και ανίσχυρο το ανθρώπινο γένος. Στο τρίτο στάδιο, ο Προμηθέας, θέλοντας να διορθώσει το λάθος του αδελφού του, κλέβει και δωρίζει στους ανθρώπους την έντεχνη σοφία της Αθηνάς και τη φωτιά του Ηφαίστου. Ο Προμηθέας τιμωρήθηκε, ως γνωστό, για την πράξη του, αλλά έκτοτε ο άνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, απόκτησε κάτι θεϊκό: τη σπίθα του νου και της φωτιάς. Έτσι ιδρύθηκαν οι πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες με τα βασικά τους χαρακτηριστικά. Έλειπε όμως το κυριότερο: Η πολιτική τέχνη, η πολιτική οργάνωση. Οι άνθρωποι ζούσαν σε ημιάγρια κατάσταση και αλληλοσπαράζονταν, χωρίς αντίληψη δικαίου και ηθικής. Στο τέταρτο στάδιο ο Ζευς, φοβούμενος μήπως αυτοκαταστραφεί το ανθρώπινο γένος, έστειλε τον Ερμή να δώσει σε όλους τους ανθρώπους την Αιδώ και τη Δίκη, στοιχεία που αποτελούν τη βάση της πολιτικής οργάνωσης. Από τότε αρχίζουν οι πολιτικές κοινωνίες και η πολιτική τέχνη. Δωρεά θεϊκή, του ίδιου του Δία, για την επιβίωση (= ειρηνική διαβίωση) των ανθρώπων. Το περί δικαίου και ηθικής αίσθημα λοιπόν, που καθορίζει το πολιτικώς ορθό, είναι κοινό σε όλους, γι’ αυτό και σωστά οι Αθηναίοι καλούν όλους να λάβουν μέρος στη λήψη των αποφάσεων. Όλοι μπορούν να κρίνουν. Με το μύθο του ο Πρωταγόρας: (α) Διαγράφει την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως συνεχή πορεία εξανθρωπισμού και βελτίωσης της ζωής. (β) Υπερασπίζεται τη δημοκρατική αντίληψη στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων ανατρέποντας το επιχείρημα του Σωκράτη. (γ) Δείχνει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή, διότι στηρίζεται σε υπόβαθρο φυσικό και κοινό (αίσθημα αιδούς και δίκης), άρα επιδεκτικό βελτιώσεως. Οι παρεχόμενες νουθεσίες και οι επιβαλλόμενες (ἀποτροπῆς ἕνεκα) ποινές, τείνουν προς αυτή την κατεύθυνση και αποδεικνύουν το διδακτόν της αρετής
ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό, σύμφωνα με το μύθο του Πρωταγόρα; Σε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα; Η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό είναι η ακόλουθη: μοίρασε, μέσω του Ερμή, σ’ όλους τους ανθρώπους εξίσου την αἰδῶ και τη δίκη, που αποτελούν το θεμέλιο της πολιτικής αρετής και της πολιτικής τέχνης, τις βασικές αρχές συγκρότησης, ανάπτυξης και διατήρησης μιας ευνομούμενης, δημοκρατικής πολιτείας. Με άλλα λόγια, πρόσφερε στον άνθρωπο το μέσο που του έδινε τη δυνατότητα να οργανώσει τον κοινωνικό του βίο και να εξασφαλίσει τη βιολογική του επιβίωση, μια και η Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
6
προσφορά του Προμηθέα, ο τεχνικός πολιτισμός, αποδείχτηκε ανεπαρκής. Μπορεί ο άνθρωπος με την προσφορά του Προμηθέα να κατάφερε να κάνει τα αναγκαία μεγάλα του βήματα προς την πρόοδο: να δημιουργήσει τους πρώτους θεμελιώδεις θεσμούς…, να αναπτύξει τη μεταλλουργία και τις άλλες τέχνες, που ακολούθησαν την παραγωγική χρησιμοποίηση της φωτιάς. Όμως δεν είχε την ικανότητα να οργανωθεί πολιτικά, κάτι που πρόσφερε ο Δίας, συμβάλλοντας έτσι τα μέγιστα στην πολιτισμική του ανάπτυξη. (Η πολιτιστική εξέλιξη στηρίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό και στη δικαιοσύνη μεταξύ των ανθρώπων [αἰδὼς -δίκη]. Δε μετριέται κυρίως από την ποσότητα των υλικών αγαθών, αλλά από το βάθος και την ένταση των αξιών, των ιδεωδών της κοινωνίας). Την πολύ μεγάλη αξία της πολιτικής τέχνης είχε αντιληφθεί και ο ίδιος ο Προμηθέας. Γι’ αυτό και επιδίωκε να την κλέψει. Όμως δεν μπόρεσε (πρβλ. Ενότητα 3η). Πέρα από τη διαφορά ουσίας που υπάρχει ανάμεσα στην προσφορά του Δία και το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα, διαφορά εντοπίζεται και στον τρόπο προσφοράς: ο Δίας πρόσφερε κάτι που είχε με τη θέλησή του, ενώ ο Προμηθέας δώρισε κάτι που δεν είχε αλλά αφού το έκλεψε. 2. Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα; Πολιτική αρετή είναι η ικανότητα του πολίτη να μιλά για τις υποθέσεις της πόλης στην εκκλησία του δήμου… Η αρετή αυτή είναι προϊόν της συμβίωσης των ανθρώπων και της ανάγκης για ασφάλεια και ισορροπία στις μεταξύ τους σχέσεις. Είναι αυτή που διασφαλίζει την κοινωνική αρμονία και συμβάλλει στην ύπαρξη τάξης, στενών σχέσεων και φιλίας ανάμεσα στις πόλεις. 3. Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται, μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα, τα στάδια της εξέλιξης του πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος; Ο μύθος αποτελεί μια συμπυκνωμένη και συνοπτική εξιστόρηση της γέννησης, ανάπτυξης και του σκοπού ύπαρξης του ανθρώπινου πολιτισμού. Τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος είναι τα εξής: • η παροχή δυνατοτήτων στον άνθρωπο από τον Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία σὺν πυρί). • η δημιουργία της θρησκείας. • η δημιουργία της γλώσσας. • η κάλυψη των υλικών αναγκών μέσω της αξιοποίησης των τεχνών. • η προσφορά της πολιτικής τέχνης από το Δία. 4. Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον Προμηθέα Δεσμώτη. Συγκρίνοντας το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον Προμηθέα Δεσμώτη, διαπιστώνουμε ότι οι απόψεις που διατυπώνουν και οι δύο συμφωνούν όσον αφορά την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Ανήκουν και οι δύο στην ομάδα των «αισιόδοξων», που πιστεύουν ότι ο άνθρωπος με μια επίπονη και συνεχή πορεία προς την πρόοδο κατάφερε να ξεπεράσει μια κατάσταση αγριότητας, δυστυχίας, φόβου και ανέχειας. Πιο συγκεκριμένα ο Προμηθέας, στο έργο του Αισχύλου, Προμηθέας Δεσμώτης, παραθέτοντας την παιδαγωγική του απαριθμεί τα δώρα που πρόσφερε στον άνθρωπο και ισχυρίζεται πως τον δίδαξε όλες τις τέχνες, όπως τη Λογική, την Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
7
Αρχιτεκτονική, την Αστρονομία, τα Μαθηματικά, τη Γλώσσα, την Ιστορία, τη Γεωργία, τη Ναυτική τέχνη, την Ιατρική, τη Φαρμακολογία, τη Μαντική και τη Μεταλλοτεχνία. Χωρίς να καθορίζει με σαφήνεια ποια τέχνη δημιούργησε πρώτη και ποια δεύτερη, ο Προμηθέας αναφέρεται σ’ όλες εκείνες τις πρακτικές και θεωρητικές τέχνες και επιστήμες που συνέβαλαν αποφασιστικά στην υλική, πνευματική και ηθική εξύψωση του ανθρώπου και παρουσιάζεται ως ο μεγάλος δάσκαλος και ευεργέτης της ανθρωπότητας. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, η αρχέγονη κατάσταση δεν ήταν για τον άνθρωπο ευτυχισμένη, καθώς αυτός δεν ήταν πλήρης. Μπορεί ο Προμηθέας να του πρόσφερε τη φωτιά και μ’ αυτήν να κατάφερε να βελτιώσει τις συνθήκες της καθημερινής του ζωής, μπορεί να είχε τη δυνατότητα να αρθρώνει λέξεις, να επινοεί τρόπους ένδυσης, να φτιάχνει υποδήματα, να εξασφαλίζει τροφή από τη γη… Όμως δε ζούσε ακόμα οργανωμένος, δεν είχε τη δυνατότητα της κοινωνικής συμβίωσης. Και αυτό, γιατί του έλειπε η πολιτική αρετή και αγνοούσε την πολιτική τέχνη. Τα μέσα αυτά πρόσφερε σ’ αυτόν ο Δίας, ο οποίος έστειλε τον Ερμή για να μοιράσει σ’ όλους τους ανθρώπους την αἰδὼ και τη δίκη. Έτσι, απέτρεψε τον κίνδυνο αφανισμού του ανθρωπίνου γένους και κατέστησε δυνατή και ακίνδυνη την κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων. (Η προσφορά αυτή του Δία δεν αναφέρεται από τον Αισχύλο). ----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος