Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 5η (B3, 1-2) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η πραγµάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο
Κείμενο
(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=25)
Σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγινομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις· ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ αὐτῷ τούτῳ χαίρων σώφρων, ὁ δ’ ἀχθόμενος ἀκόλαστος, καὶ ὁ μὲν ὑπομένων τὰ δεινὰ καὶ χαίρων ἢ μὴ λυπούμενός γε ἀνδρεῖος, ὁ δὲ λυπούμενος δειλός. περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή· διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν, διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα. διὸ δεῖ ἦχθαί πως εὐθὺς ἐκ νέων, ὡς ὁ Πλάτων φησίν, ὥστε χαίρειν τε καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ· ἡ γὰρ ὀρθὴ παιδεία αὕτη ἐστίν. Μεταφραστική απόπειρα Σημάδι αποδεικτικό των έξεων πρέπει να θεωρούμε την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας. (5) Αυτό θα πει: Όποιος μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση, είναι άνθρωπος σώφρων· ακόλαστος είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί· επίσης: ο άνθρωπος που στέκεται να αντιμετωπίσει όλα τα επικίνδυνα πράγματα και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση ή, έστω, δεν τον δυσαρεστεί, είναι ανδρείος· δειλός είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί. Και όλα αυτά γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται στην πραγματικότητα με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια: η ευχαρίστηση μας εξωθεί να κάνουμε ευτελή πράγματα, (10) η δυσαρέσκεια μας κρατάει μακριά από τα όμορφα πράγματα. Γι' αυτό και είναι ανάγκη ―όπως το λέει ο Πλάτωνας― να έχει πάρει κανείς ήδη από μικρός εκείνη την αγωγή που θα τον κάνει να ευχαριστιέται και να δυσαρεστείται με αυτά που πρέπει· αυτή είναι η σωστή παιδεία. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Οι ψυχικές διαθέσεις των ανθρώπων (δυσάρεστες ή ευχάριστες) δεν αποτελούν μόνο πηγή κινήτρων συμπεριφοράς (πρβλ. τις παρατηρήσεις του Αριστοτέλη στην ενότητα 4), αλλά συνδέονται και με ένα δεύτερο τρόπο με τις ηθικές ιδιότητες. Αποτελούν ενδεικτικό σημάδι της ποιότητας των κατακτήσεων που έχουν σταθεροποιηθεί στο χαρακτήρα («των έξεων»). Οι ψυχικές διαθέσεις δηλώνουν όχι την ποιότητα των συμπεριφορών, αλλά των συναισθηματικών καταστάσεων που αντιστοιχούν στις συμπεριφορές. Τα ανθρώπινα έργα λοιπόν προκαλούν ευχαρίστηση («ηδονή») ή δυσαρέσκεια (λύπη), συναισθηματικές καταστάσεις που λειτουργούν ως απόδειξη διαμόρφωσης Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
2
των «έξεων» (δηλαδή των μόνιμων χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς μας). Και αυτό γιατί οι πράξεις μας είναι πάντα προέκταση των έξεών μας. Ο Αριστοτέλης αναφέρει παραδειγματικά συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων που εκδηλώνουν αντίθετες ψυχικές διαθέσεις και συνεπώς χαρακτηρίζονται αντιθετικά, λόγω διαφορετικότητας των έξεών τους. Ένας άνθρωπος λοιπόν που απέχει από σωματικές ηδονές και χαίρεται γι' αυτό, χαρακτηρίζεται συνετός. Ένας άλλος που για τον ίδιο λόγο δυσανασχετεί (μιας και αρέσκεται στη σωματική απόλαυση), χαρακτηρίζεται ακόλαστος. Κάποιος άλλος που υπομένει τους κινδύνους και χαίρεται ή τουλάχιστον δε δυσανασχετεί γι' αυτό, λογίζεται ως ανδρείος. Αντίθετα, όποιος δεν του αρέσει η έκθεση σε κινδύνους και δυσανασχετεί να τους υπομένει, ονομάζεται δειλός. Επομένως, ο αξιολογικός χαρακτηρισμός που μας αποδίδεται λόγω συγκεκριμένων ενεργειών («έξεων»), οι οποίες αποκαλύπτονται μέσω αντίστοιχων ψυχικών διαθέσεων, ουσιαστικά μαρτυρεί και την ποιότητα και το βαθμό κατάκτησης από μέρους μας των διαφόρων ηθικών αρετών. Οι τελευταίες λοιπόν σχετίζονται με τις ευχαριστήσεις («ηδονές») και τις λύπες μας («λύπαι»). Και ανάλογα ποια ψυχική διάθεση εκδηλώνουμε σε διάφορες καταστάσεις, χαρακτηρίζεται η προσωπικότητα και η αντίστοιχη ηθική αρετή, που αφορά το ζήτημα που διερευνούμε. Ο Αριστοτέλης τελικά πιστεύει ότι η ηδονή οδηγεί σε ευτελείς πράξεις και η δυσαρέσκεια προκαλεί αποχή από τις καλές πράξεις. Επομένως, χρειάζεται σωστή αγωγή, ώστε ο κάθε άνθρωπος να μην προβαίνει σε ευτελείς ενέργειες, αλλά να συνηθίζει μόνο στις καλές. Την ίδια άποψη ασπάζεται κι ο Πλάτων στους «Νόμους». Όσοι δεν πήραν επιμελημένη αγωγή, είναι επόμενο να μην έχουν ασκηθεί (εθιστεί) στον αυτοέλεγχο και την πειθαρχία. Αυτοί φυσικά έλκονται από την εύκολη ικανοποίηση και την επιζητούν, ακόμα και με ανεπίτρεπτους τρόπους κι άνομες πράξεις, εφόσον αυτές άμεσα παρέχουν ευάρεστη αίσθηση. Από το άλλο μέρος, για τις καλές και επαινετές πράξεις χρειάζεται η ανάπτυξη ικανοτήτων με αγωγή και προετοιμασία κοπιαστική, που φαίνεται στους απαίδευτους δυσάρεστη και γι' αυτό την αποφεύγουν. Η αγωγή μας λοιπόν πρέπει να αρχίζει νωρίς από τη νεανική ηλικία και επιβάλλεται να είναι ποιοτικά προσανατολισμένη. Μια τέτοια αγωγή θα μας επιτρέψει να αξιολογούμε τα έργα μας, άρα και τις έξεις μας, και αφού θα διαθέτουμε σωστή παιδεία, θα μπορούμε να προβούμε σε διόρθωση των αρνητικών μας έξεων, ώστε να μην τις επαναλάβουμε. Τελικά, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι οφείλουμε να χαιρόμαστε ή να δυσανασχετούμε εκεί που πρέπει, κι έτσι θα έχουμε κατακτήσει την ηθική αρετή. Η έννοια του «πρέπει» εδώ έχει σίγουρα ως περιεχόμενο το κοινωνικά αποδεκτό. Τις παραπάνω μάλιστα θέσεις ενστερνίζεται και ο Πλάτων, όπως ρητά αποκαλύπτει ο Αριστοτέλης. Η αγωγή λοιπόν θα συντονίσει έμφυτα τη σύνδεση θετικών συναισθημάτων με επαινετές συμπεριφορές και αρνητικών με αρνητικές. Οι εσωτερικές αυτές συνδέσεις, μέσω της ορθής παιδείας, περιγράφουν την ιδέα του ορθού και του δέοντος και δημιουργούν τα σταθερά θεμέλια κατάκτησης και συνεχούς βελτίωσης της ηθικής αρετής. ***
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
3
Μετά απ' όλα αυτά, ο Αριστοτέλης μοιάζει να είναι σταθερά υπέρ της αποχής από την ηδονή και της απαλλαγής από τη λύπη. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι. Ο φιλόσοφος επιδιώκει τη συμμετοχή σε όλα, αρκεί όμως να ρυθμίζονται να εκπληρώνουν τον κανονικό τους προορισμό. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Το κριτήριο που θέτει ο Αριστοτέλης προκειμένου να αποφανθεί κανείς αν έχουν πια οριστικά διαμορφωθεί οι «έξεις» (με τη σημασία «ηθικές ιδιότητες») είναι η ικανοποίηση (ηδονή) ή η δυσφορία (λύπη) που επακολουθεί στις αντίστοιχες πράξεις. Η επιδίωξη της «ηδονής» και η αποφυγή της «λύπης» είναι οι κύριες πηγές των φαύλων έργων. Η αρετή ούτως ή άλλως αφορά πράξεις και συναισθήματα ηδονής ή λύπης, που συνοδεύουν τις πράξεις. Τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης είναι: α. ένας που απέχει από φυσικές απολαύσεις, και η αποχή του τον ευχαριστεί, είναι άνθρωπος με αυτοκυριαρχία. β. ένας που δυσφορεί επειδή απέχει από φυσικές απολαύσεις, είναι άνθρωπος χωρίς αυτοέλεγχο. γ. ένας που αντέχει στα δυσάρεστα, και αυτό τον ευχαριστεί ή δεν του προκαλεί δυσφορία, είναι ανδρείος. δ. ένας που δυσανασχετεί στα δυσάρεστα, είναι δειλός. Ο Αριστοτέλης δεν υποστηρίζει ότι η αρετή είναι αποχή από την «ἡδονὴν» ή απαλλαγή από την «λύπην»· οι τάσεις προς την ηδονή και τη λύπη δεν πρέπει να καταπνίγονται, αλλά αντίθετα να ρυθμίζονται έτσι ώστε να εκπληρώνουν τον κανονικό τους προορισμό. Πρέπει να μάθουμε να αισθανόμαστε ηδονή με το σωστό τρόπο και στο σωστό χρόνο. Ο φιλόσοφος ούτε εκθειάζει ούτε καταδικάζει τις τάσεις που είναι εγγενείς στον άνθρωπο· αυτές οι τάσεις είναι αδιάφορες καθαυτές· γίνονται αγαθές ή κακές όταν, αντίστοιχα, υποτάσσονται ή αφήνονται να κυριαρχήσουν πάνω στο «δίκαιο κανόνα», τον οποίο η έλλογη φύση μας βρίσκει άξιο για τον εαυτό της και προσπαθεί να επιβάλει σε αυτές. Τα παραπάνω παραδείγματα του Αριστοτέλη θυμίζουν στοιχεία από τη χριστιανική ηθική: ο άνθρωπος που αντέχει στις δύσκολες καταστάσεις της ζωής χωρίς να νιώθει δυσφορία, και αυτός που ασκεί πράξεις αγάπης (δίνοντας από το υστέρημά του), και αυτό τον ικανοποιεί, είναι ο ηθικά αποδεκτός κατά τη χριστιανική διδασκαλία. 2. Η εναλλαγή πρώτου και τρίτου προσώπου στις 4 τελευταίες ενότητες δεν εξυπηρετεί απλώς υφολογική σκοπιμότητα. Εκπληρώνει και ορισμένη μεθοδολογική λειτουργία: με το α' πρόσωπο ο Αριστοτέλης παραθέτει τα βασικά πορίσματα της θεωρίας του, αρχές που έχουν καθολική αποδοχή και η εφαρμογή τους εκτιμάται (ή υποδεικνύεται) ως επιθυμητή για όλους τους ανθρώπους. Το γ' πρόσωπο χρησιμοποιείται για τα παραδείγματα που ο Αριστοτέλης συγκεντρώνει από την
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
4
αντικειμενική παρατήρηση της ανθρώπινης δραστηριότητας ή της συμπεριφοράς των φυσικών στοιχείων και με αυτά τεκμηριώνει τα στοιχεία της θεωρίας του. 3. Η λέξη «έξη» μπαίνει σε εισαγωγικά για να σημειωθεί ότι αποτελεί όρο με ειδική σημασία, που περικλείει πολλά επιμέρους στοιχεία. 4. Βασικό στοιχείο στην πλατωνική θεωρία σε ό,τι αφορά τη σωστή διαπαιδαγώγηση αποτελεί η άποψη που ο Πλάτωνας διατυπώνει στους Νόμους, ότι πρέπει κανείς από νέος ακόμη να έχει διαπαιδαγωγηθεί με τέτοιον τρόπο, ώστε και, να χαίρεται με αυτά που πρέπει να χαίρεται και να δυσαρεστείται από αυτά που πρέπει να δυσαρεστείται (βλέπε πιο πάνω: Ερμηνευτικά σχόλια, αρ. 8). Η σωστή διαπαιδαγώγηση από μικρή ηλικία παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του ανθρώπου. Σε μια ηλικία κατά την οποία είναι ο άνθρωπος δεκτικός σε ποικίλα ερεθίσματα, είναι φυσικό να επηρεάζεται από τα στοιχεία που λαμβάνει μέσα από το περιβάλλον του. Εύλογο είναι λοιπόν ότι και η διαπαιδαγώγηση σε ό,τι αφορά το ήθος (το χαρακτήρα) διαμορφώνεται καθοριστικά στην παιδική ηλικία. Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι ο χαρακτήρας έχει διαμορφωθεί ολοκληρωτικά πριν κανείς ενηλικιωθεί: καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του ο άνθρωπος λαμβάνει στοιχεία από το περιβάλλον και την εμπειρία του, που δρουν βελτιωτικά ή αρνητικά στην προσωπικότητα του. Ωστόσο, οι βάσεις έχουν ήδη τεθεί στην παιδική ηλικία.
----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος