Ενότητα 6η Πλάτωνος "Πρωταγόρας" (324a c)

Page 1

Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

1

ΕΝΟΤΗΤΑ 6η (324A – C) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η παιδευτική σηµασία της τιµωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής 2η απόδειξη για το διδακτό της πολιτικής αρετής από τον Πρωταγόρα

Κείμενο

(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=541)

Ἔνθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται καὶ νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης. εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τοὺς ἀδικοῦντας τί ποτε δύναται, αὐτό σε διδάξει ὅτι οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστὸν εἶναι ἀρετήν. οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται· ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται ―οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη ― ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετήν· ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει. ταύτην οὖν τὴν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὅσοιπερ τιμωροῦνται καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ. τιμωροῦνται δὲ καὶ κολάζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὓς ἂν οἴωνται ἀδικεῖν, καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοὶ πολῖται· ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν. ὡς μὲν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται καὶ χαλκέως καὶ σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τὰ πολιτικά, καὶ ὅτι διδακτὸν καὶ παρασκευαστὸν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνεται. Μεταφραστική απόπειρα Λοιπόν σ' αυτές τις περιπτώσεις ο καθένας θυμώνει με τον άλλον ή του δίνει συμβουλές, ολοφάνερα επειδή έχει τη γνώμη ότι η αρετή μπορεί να γίνει κτήμα με φροντίδα και διδασκαλία. Γιατί, αν θέλεις να σκεφτείς ποια σημασία μπορεί να έχει η τιμωρία των αδικητών, Σωκράτη, η καθημερινή ζωή θα σου δείξει ότι οι άνθρωποι πιστεύουν πως η αρετή μπορεί να μεταδοθεί. Γιατί ποιος τιμωρεί τους αδικητές, στρέφοντας τη σκέψη του σ' αυτό, κι αυτό έχοντας κίνητρο: το ότι έκαμαν το αδίκημα; (μη λογαριάζεις εκείνον που τιμωρεί ασυλλόγιστα, σαν θηρίο). Αντίθετα, εκείνος που έχει έγνοια να τιμωρήσει μυαλωμένα, δεν τιμωρεί για το αδίκημα που έγινε και πάει ―γιατί ό,τι έγινε δεν ξεγίνεται― αλλά προνοώντας για το μέλλον, για να μην αδικήσει άλλη φορά ούτε ο ίδιος ο αδικητής ούτε άλλος κανείς από όσους είδαν την τιμωρία του· με το να σκέφτεται λοιπόν έτσι, σκέφτεται ότι η αρετή μπορεί να διδαχτεί· όπως και να 'χει, σκοπός της τιμωρίας είναι η φοβέρα. Άρα όλοι, όσοι τιμωρούν και στη δημόσια και στην ιδιωτική ζωή, αυτή τη γνώμη έχουν. Έτσι και οι άλλοι άνθρωποι και πρώτοι απ' όλους οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες σου, τιμωρούν αυτούς που νομίζουν ότι κάνουν αδικήματα, και για να βρει το δίκιο του ο αδικημένος και για να πληρώσει ο αδικητής. Απ' αυτό βγαίνει ότι οι Αθηναίοι είναι απ' εκείνους που πιστεύουν ότι η αρετή μπορεί και να διδαχτεί και να μεταδοθεί. Τώρα μου φαίνεται πως σου δόθηκε ικανοποιητική απόδειξη, Σωκράτη, ότι καλά κάνουν οι συμπολίτες σου και αφήνουν

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος


Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

2

να τους δίνει συμβουλές πάνω σε θέματα της πολιτείας και ο χαλκιάς και ο τσαγκάρης, και ότι πιστεύουν πως η αρετή μπορεί να διδαχτεί και να μεταδοθεί. ΣΧΟΛΙΑ – ΑΝΑΛΥΣΗ Θέμα του κειμένου είναι η παιδευτική σημασία της τιμωρίας ως αποδεικτικό στοιχείο για το διδακτό της αρετής.

1. 2. 3. 4. 5.

Δομή Συμπέρασμα της προηγούμενης απόδειξης και σύνδεση με τα επόμενα (πρώτη περίοδος της ενότητας). Το θέμα και η αποδεικτέα θέση (δεύτερη περίοδος της ενότητας). Η απόδειξη: ο διττός στόχος της έλλογης τιμωρίας «Οὐδείς…πολῖται». Το συμπέρασμα: «ὥστε...ἀρετήν». Συγκεφαλαίωση για την καθολικότητα και το διδακτό της αρετής (τελευταία περίοδος ενότητας).

Ερμηνευτικά σχόλια 1. «οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας...ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει»: ο Πρωταγόρας στο πλαίσιο ενός εξόφθαλμου νεωτερισμού για την εποχή του υποστηρίζει ότι η τιμωρία είναι ένας τρόπος σωφρονισμού του δράστη, παραδειγματισμού και αποτροπής για τους άλλους, τη στιγμή που εκείνη την εποχή η τιμωρία αντιμετωπιζόταν κι ως μέσο εκδίκησης για το σφάλμα του άδικου. Ο Αριστοτέλης διακρίνει την ποινή σε τιμωρία (=αποσκοπούσε στην εκδίκηση) και κόλαση (=αποσκοπούσε στο καλό αυτού που θα τη δεχόταν). Ο Πλάτων στο «Γοργία» θεωρεί την ποινή ως θεραπεία της άρρωστης και αμαρτωλής ψυχής. Ο Πίνδαρος αναφέρει ότι η ποινή αποσκοπεί στη βελτίωση των άλλων ανθρώπων. 2. «ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ - ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει»: ο Πρωταγόρας θεωρεί την ποινή σαν μέσο βελτίωσης και αποτροπής από το κακό. Στην 4η ενότητα όμως μας είπε ότι όποιος δεν έχει συμμετοχή στην «α ίδώ» και τη «δίκη» πρέπει να φονεύεται σαν αρρώστια της πόλης ή έστω να αποκλείεται από κάθε κοινωνία (ενότητα 5η). Πρόκειται για φανερή αντίφαση, η οποία όμως αίρεται στην ενότητα 7. 3. «ἀποδέδεικταί σοι ἱκανῶς»: ο Πρωταγόρας έπρεπε να αποδείξει το σωφρονιστικό και παραδειγματικό χαρακτήρα των ποινών, πολύ περισσότερο σε μια κοινωνία που δεν αποδεχόταν πλήρως αυτόν τον χαρακτήρα. Η αυθαίρετη παραδοχή της παραπάνω άποψης αναγορεύει λανθασμένα αυτό που χρειάζεται απόδειξη σε αποδεικτικό στοιχείο (λήψη του ζητούμενου). Επίσης, στον ισχυρισμό ότι οι Αθηναίοι επιβάλλουν ποινές στους άδικους, επειδή νομίζουν ότι η αρετή διδάσκεται και αποκτιέται με την επιμέλεια (βλ. 5η ενότητα), το αίτιο δεν έχει αποδειχτεί, κι όμως χρησιμοποιείται ως αποδεικτικό στοιχείο. Ανάλυση βασικών θεμάτων Ο σκοπός και η σημασία της τιμωρίας Ο Πρωταγόρας ξεκαθαρίζει τη σημασία του «κολάζειν». Αποκλείει την τιμωρία ως άλογη και τυφλή εκδίκηση και ονομάζει άγρια ζώα όσους την εφαρμόζουν με αυτό το νοσηρό σκεπτικό. Αναγνωρίζει μάλιστα στην τιμωρία σκοπούς παιδευτικούς.

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος


Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

3

Πρόκειται για την έλλογη τιμωρία, η οποία σαφώς δεν έχει στόχο την ακύρωση ή θεραπεία του αδικήματος (πράγμα αδύνατο), αλλά ο ρόλος της είναι διττός: α) ο σωφρονισμός εκείνου που έχει διαπράξει την αδικία, ώστε αστός να μην υποπέσει ξανά στο μέλλον σε αδίκημα, και β) ο παραδειγματισμός των άλλων. Ο Πρωταγόρας απορρίπτει την ανταποδοτική και εκδικητική ποινή με κατασταλτικό χαρακτήρα και προτάσσει το σωφρονιστικό και παιδευτικό της νόημα. Και αυτό γίνεται σε μια εποχή που η τιμωρία ήταν αλληλένδετη με την εκδίκηση και την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών ενός θύματος. Έτσι, οι απόψεις του Πρωταγόρα μπορούν να χαρακτηριστούν υψηλές, φωτισμένες και ρηξικέλευθες και να αναχθούν στην αρχή των επιστημών του δικαίου. Η μη συμμετοχή στην «αἰδῶ» (αλληλοσεβασμός) και τη «δίκη» (δικαιοσύνη) πέρασε από πολλά επίπεδα ως προς την αντιμετώπισή της. Ο Πρωταγόρας μέσα από αντιφάσεις, στην ουσία χαλαρώνει από ενότητα σε ενότητα αυτό που στην αρχή διατύπωσε απόλυτα, ώσπου αίρει τις αντιφάσεις στην ενότητα 7. Ενότητα 4η: ο μη συμμετέχων σε «αἰδῶ» και τη «δίκη» να φονεύεται ως αρρώστια της πόλης. Ενότητα 5η: να αποκλείεται τελείως από κάθε κοινωνία. Ενότητα 6η: να υφίσταται βελτιωτική τιμωρία. Ενότητα 7η: να σκοτώνεται ή να εκδιώκεται από την πόλη ως ανίατη περίπτωση, αν και μετά τη διδασκαλία και την τιμωρία δεν υπακούει στην «αἰδῶ» και τη «δίκη». Συμπέρασμα του Πρωταγόρα Εφόσον η τιμωρία χρησιμοποιείται σωφρονιστικά και παραδειγματικά για την αποτροπή μελλοντικής αδικίας από τους ανθρώπους, αυτό σημαίνει ότι πιστεύουν στο διδακτό της αρετής. Μπορεί δηλαδή κάποιος να βελτιωθεί αποβάλλοντας την αδικία και να στραφεί στην αρετή, αποκτώντας μερίδιο σ' αυτήν κάτω από την επίδραση της ποινής, δηλαδή ενός εξωτερικού παράγοντα. Ο Πρωταγόρας γενικεύει το παραπάνω συμπέρασμα σε όλους τους ανθρώπους (σε ιδιωτικό και σε δημόσιο βίο). Στον ιδιωτικό γονείς και παιδαγωγοί τιμωρούν τα παιδιά – μαθητές και στο δημόσιο πεδίο το κράτος τιμωρεί τους παραβάτες των νόμων. Στο σύνολο αυτό περιλαμβάνονται και οι Αθηναίοι, που αποδέχονται την αρετή ως διαδικασία εξελίξιμη και βελτιώσιμη (επομένως και διδακτή), μέσω της παιδευτικής σημασίας των ποινών που επιβάλλουν. Με την 6η ενότητα ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει την ανασκευή του 1ου επιχειρήματος του Σωκράτη περί καθολικότητας και μη εξαρτώμενης από διδασκαλία αρετής (πρβλ. ενότητα 1 παράδειγμα εκκλησίας του δήμου). α´ παράγραφος ενότητας 5: η καθολικότητα της πολιτικής αρετής, β´ παράγραφος ενότητας 5: πρώτη απόδειξη διδακτού πολιτικής αρετής, ενότητα 6: δεύτερη απόδειξη διδακτού πολιτικής αρετής. Για την κριτική των σκέψεων του Πρωταγόρα και της 2ης απόδειξης του διδακτού της πολιτικής αρετής στη ενότητα 6, βλέπε ερμηνευτικά σχόλια Νο3.

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος


Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

4

Τα ρήματα της αρχαίας ελληνικής «τιμωροῦμαι» και «κολάζω» σημαίνουν γενικά «τιμωρώ». Το πρώτο όμως σημαίνει «τιμωρώ, για να πάρω εκδίκηση», ενώ το δεύτερο «τιμωρώ, για επανόρθωση ή διόρθωση». Στο κείμενο της 6ης ενότητας δε γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ των δύο σημασιών. Το πνεύμα θέσπισης νόμων και επιβολής ποινών στη σύγχρονη εποχή: 1. Ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να εξασφαλίζει την ομαλή κοινωνική λειτουργία έναντι των παρανόμων. 2. Σε κάθε αξιόποινη πράξη επιβάλλεται η εξονυχιστική έρευνα για την αποφυγή άδικης τιμωρίας. 3. Η ποινή πρέπει να έχει σωφρονιστικό και παραδειγματικό χαρακτήρα και να μην είναι εκδικητική και απλά εκφοβιστική. 4. Πρέπει να γίνονται σεβαστά τα ανθρώπινα δικαιώματα όσων εκτίουν ποινές σε σωφρονιστικά καταστήματα. Μέριμνα για την ομαλή επανένταξη στον κοινωνικό ιστό των σωφρονισθέντων, στο πλαίσιο μιας τακτικής κατανόησης και ανθρωπιάς. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας; Αναλύστε τη θέση του όπως παρουσιάζεται στο λόγο του, στις δύο τελευταίες ενότητες. Ο Πρωταγόρας παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας με σωφρονιστικό περιεχόμενο. Η τιμωρία είναι ένας τρόπος σωφρονισμού και όχι ένα μέσο εκδίκησης για το σφάλμα του άδικου. Έχει χαρακτήρα αποτρεπτικό και τελικά παιδαγωγικό. Με την άποψή του αυτή ο σοφιστής αποδεικνύεται πρωτοπόρος στην κοινωνική θεωρία και πρακτική… Ο Πρωταγόρας νοηματοδοτεί έτσι την έννοια της τιμωρίας στην προσπάθειά του να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή, ότι αποκτιέται ύστερα από διδασκαλία. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι προσπαθούν με τιμωρίες ή συμβουλές να επιβάλουν εκείνα τα καλά που, κατά τη γνώμη τους, αποκτώνται με την άσκηση και τη διδασκαλία και να αποβάλουν τα αντίθετα κακά, όπως είναι η αδικία και η ασέβεια. Όταν λοιπόν οι άνθρωποι τιμωρούν τους ασεβείς και τους αδίκους, το κάνουν γιατί πιστεύουν ότι το δίκαιο και η ευσέβεια μπορούν να διδαχτούν και κάθε άνθρωπος μπορεί να βελτιωθεί, να γίνει καλύτερος με τη μάθηση. Επίσης, ο σοφιστής πιστεύει ότι οι άνθρωποι τιμωρούν όποιον έχει διαπράξει αδικία, όχι για να την «αποκαταστήσουν/ακυρώσουν – αυτό έτσι κι αλλιώς δε γίνεται – ή για να πάρουν εκδίκηση, αλλά για να σωφρονίσουν τον ίδιο το δράστη και να παραδειγματίσουν τους υπόλοιπους, ώστε η άδικη πράξη να μην επαναληφθεί στο μέλλον. 2.

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινές στους παραβάτες; Ο νόμος είναι το θεμέλιο της κοινωνικής ζωής, αφού αυτός ρυθμίζει τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους και προς το κράτος, και εξυπηρετεί το κοινό συμφέρον και εξασφαλίζει την ευδαιμονία του συνόλου των πολιτών. Όμως όλα τα παραπάνω προϋποθέτουν ότι ο νόμος εφαρμόζεται με πνεύμα ισότητας και

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος


Πλάτωνος «Πρωταγόρας»

5

δικαιοσύνης. Εάν ο νόμος δεν έχει καθολική ισχύ, αν το κύρος του δεν είναι καθολικό, αν καλλιεργεί την ανισότητα, τότε η παρακμή και η διάλυση της κοινωνίας είναι θέμα χρόνου. Παρ’ όλο που όλοι οι άνθρωποι αναγνωρίζουν τη συμβολή των νόμων στην αρμονική διαβίωση των ανθρώπων και στην πρόοδο των ανθρωπίνων κοινωνιών, πολλοί είναι αυτοί που για πολλούς λόγους τους παραβιάζουν. Συνέπεια της ενέργειας αυτής είναι η επιβολή ποινών. Η ποινή έχει νόημα, λειτουργεί αποτελεσματικά και δικαιώνεται ηθικά μόνο αν είναι σωφρονιστική ή αν επενεργεί ως αποτρεπτικό παράδειγμα για τους άλλους. Κι αυτό γιατί δίνει στον παραβάτη τη δυνατότητα να αναλογιστεί το λάθος του και να διορθωθεί, και στους άλλους να παραδειγματιστούν. Μ’ άλλα λόγια δίνει μια νέα ευκαιρία για ζωή και για επανένταξη στην κοινωνία. Η κοινωνία που επιβάλλει ποινές με εκδικητική διάθεση λειτουργεί πρωτόγονα, απολίτιστα και απάνθρωπα και τα αποτελέσματα είναι αμφισβητούμενα.

----------------------------------------------------------

Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.