Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 7η (B6, 4-8) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Η αρετή βρίσκεται στη µεσότητα. Προσδιορισµός της έννοιας "µεσότητα"
Κείμενο
(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=28)
Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ’ ἔλαττον τὸ δ’ ἴσον, καὶ ταῦτα ἢ κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶς· τὸ δ’ ἴσον μέσον τι ὑπερβολῆς καὶ ἐλλείψεως. λέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφ’ ἑκατέρου τῶν ἄκρων, ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν, πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει· τοῦτο δ’ οὐχ ἕν, οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν. οἷον εἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα, τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμα· ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται· τοῦτο δὲ μέσον ἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν. τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτω ληπτέον· οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον, ὁ ἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει· ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷ ληψομένῳ ἢ ὀλίγον· Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον, τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶν γυμνασίων πολύ. ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης. οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ’ αἱρεῖται, μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς. Μεταφραστική απόπειρα Διαιρώντας κάτι που έχει για γνωρίσματα του τη συνέχεια και τη διαιρετότητα μπορούμε να έχουμε ή δύο άνισα μεταξύ τους μέρη (ένα μικρότερο και ένα μεγαλύτερο) ή δύο ίσα μέρη, και αυτό είτε σε σχέση προς το ίδιο το πράγμα είτε σε σχέση προς εμάς. Ίσο θα πει: κάτι που βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Όταν λέω «μέσον σε σχέση προς το πράγμα», εννοώ «αυτό που απέχει εξίσου από καθένα από τα δύο άκρα»· αυτό, φυσικά, είναι ένα, και το ίδιο για όλους· όταν, πάλι, λέω «μέσον σε σχέση προς εμάς», εννοώ «αυτό που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο», κάτι που, βέβαια, δεν είναι ούτε ένα ούτε το ίδιο για όλους. Παράδειγμα: Αν τα δέκα είναι πολλά και τα δύο λίγα, μέσον σε σχέση προς το πράγμα λέμε πως είναι το έξι, αφού αυτό υπερέχει και υπερέχεται κατά τον ίδιο αριθμό μονάδων. Αυτό βέβαια είναι το μέσον όπως το διδάσκει η αριθμητική. Το μέσον όμως το σε σχέση προς εμάς δεν θα το ορίσουμε έτσι· γιατί αν για ένα άτομο είναι πολύ το να φάει δέκα «μερίδες» και λίγο το να φάει δύο, δεν θα πει πως ο προπονητής θα ορίσει έξι «μερίδες», γιατί και αυτή η ποσότητα μπορεί να είναι πολλή γι' αυτόν που θα τη φάει ή λίγη: λίγη για έναν Μίλωνα, πολλή για τον αρχάριο στη γύμναση. Το ίδιο ισχύει και στο τρέξιμο ή την πάλη. Συμπέρασμα: Ο ειδήμονας αποφεύγει την υπερβολή ή την έλλειψη και ψάχνει να βρει το μέσον· αυτό είναι η τελική του προτίμηση ― φυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το πράγμα, αλλά το σε σχέση προς εμάς.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
2
ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Η έννοια της μεσότητας
Ο Αριστοτέλης, πριν προχωρήσει στον προσδιορισμό της αρετής ως μεσότητα, αναφέρεται στην ίδια την έννοια αυτή, για να την κάνει κατανοητή. Έτσι, σημειώνει ότι: Κάθε πράγμα που είναι συνεχές και διαιρετό, αν χωριστεί σε δύο μέρη, μπορεί να δώσει: α) ένα μεγαλύτερο κι ένα μικρότερο, π.χ. πολύ - λίγο ή λίγο - πολύ και β) ή δύο ίσα μέρη. Σε κάθε τέτοιο συνεχές και διαιρετό πράγμα υπάρχει το μέσο, και αυτό μπορεί να είναι δύο ειδών: α) Μέσο με κριτήρια αντικειμενικά (με μέτρο τα ίδια τα πράγματα). Με αυτά τα κριτήρια το μέσο βρίσκεται σε ίση απόσταση από τα δύο άκρα και είναι το ίδιο για όλους. Για παράδειγμα, σε μια σειρά συνεχόμενων αριθμών, όπου το μέσο βρίσκεται σε ίση απόσταση από τα δύο άκρα:
β) Μέσο με κριτήρια υποκειμενικά (με μέτρο τον εαυτό μας). Με αυτά τα κριτήρια το μέσο διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, δεν είναι το ίδιο για όλους και εξαρτάται από την περίπτωση. Για παράδειγμα, εάν η προηγούμενη αριθμητική ακολουθία αντιπροσώπευε μερίδες φαγητού, κανένας προπονητής δε θα μπορούσε να συστήσει 6 μερίδες ως μια απόλυτα μέση και για όλους ποσότητα διατροφής. Και αυτό γιατί για κάποιον γυμναζόμενο, οι 6 μερίδες μπορεί να είναι υπερβολικές, για έναν όμως μεγάλο αθλητή (πολυφάγο), όπως π.χ. ο Μίλωνας, η ποσότητα αυτή μπορεί να είναι λίγη. Το ίδιο συμβαίνει και σε άλλες περιπτώσεις. Ένας ειδικός επιστήμονας για παράδειγμα, επιζητά και προτιμά το μέσο, αποφεύγοντας την έλλειψη και την υπερβολή · το μέσο όμως που προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια, όχι αναφορικά με τα πράγματα, αλλά αναφορικά με μας. Και αυτό το μέσο είναι σχετικό με την αρετή. Η αρετή ως μεσότητα Όσα αναφέρονται στην ενότητα 7 έχουν στόχο να γίνει περισσότερο κατανοητή παρακάτω η φύση της αρετής ως «μεσότητα». Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη κάθε αρετή είναι το μέσο (σωστή συμπεριφορά) ανάμεσα σε δύο άκρα, στην υπερβολή και στην έλλειψη (λανθασμένη συμπεριφορά). Στην ενότητα 4 έχουν ήδη αναφερθεί κάποιες αρετές, η καθεμιά από τις οποίες αποτελεί μέσο, που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο άκρα, στην υπερβολή και στην έλλειψη:
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
3
* Σ' αυτά τα παραδείγματα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει στο κείμενο το ένα από τα δύο άκρα, επειδή εκεί δεν το χρειάζεται. Παρατηρήσεις 1. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην αντικειμενική θεώρηση της μεσότητας, αυτήν που έχει ως μέτρο τα πράγματα κι απορρέει από αυτά, από παρατηρήσεις και μετρήσεις (επιστημονική γνώση, πορίσματα αποδεκτά, αντικειμενικά επιχειρήματα που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση). Αναφέρεται μάλιστα στην αντικειμενική μεσότητα με τη φράση: «κατ' αὐτὸ τὸ πρᾶγμα». Αντίθετα, με το «προς ημάς» θεωρείται η υποκειμενική μεσότητα, αυτή που έχει μέτρο τον εαυτό μας και υπακούει σε υποκειμενικά κριτήρια: ανάγκες, απόψεις, ιδιότητες, καταστάσεις, τόπο, χρόνο κ.α. Οι όροι «αντικειμενικός - υποκειμενικός» δεν υπήρχαν στην αρχαία ελληνική. Ο Αριστοτέλης αναγκάστηκε, ως άλλος επιστήμονας και ερευνητής, να χρησιμοποιήσει αντίστοιχα τα λεκτικά σύνολα: «κατ' αὐτὸ τὸ πρᾶγμα» και «πρὸς ἡμᾶς». 2. Ο Αριστοτέλης με τη φράση «προς ημάς» δίνει την εντύπωση ότι δεν απέχει από τη σχετικοκρατική σοφιστική τάση, που εκφράζεται και από τον Πρωταγόρα: «πάντων χρημάτων μέτρου ἐστὶν ἄνθρωπος» (=μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος). Η υποκειμενικότητα όμως δεν είναι τελικά ανεκτή για τον Αριστοτέλη, ο οποίος απορρίπτει τη σχετικότητα των σοφιστών, τουλάχιστον στα ζητήματα αρετής. Οφείλει λοιπόν ο φιλόσοφος να αντικειμενικοποιήσει με κάποιον τρόπο τη μεσότητα, ιδιαίτερα εκείνη που έχει μέτρο τον εαυτό μας (δηλαδή την «προς ἡμᾶς»). Και το κάνει στην ενότητα 10, προσθέτοντας σ' αυτήν «τὸν ὀρθὸν λόγον», δηλαδή τη λογική του σκεπτόμενου ανθρώπου. 3. «μναί»: η μνα ήταν νομισματική μονάδα (ισοδυναμεί με 100 δραχμές) και μονάδα βάρους, ίση με 435 σημερινά γραμμάρια (εννοούμε την αττική μνα της εποχής του Αριστοτέλη). 4. «Μίλωνι»: ο Μίλων ήταν διάσημος αθλητής από τον Κρότωνα, την ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας · έζησε τον 6ο - 5ο αιώνα π.Χ. και είχε εξαιρετικές επιδόσεις στους αθλητικούς αγώνες. Θρυλικές διαστάσεις πήρε και η πολυφαγία του. 5. «πᾶς ἐπιστήμων»: με τη φράση νοείται όχι ο επιστήμονας που ασχολείται με αντικειμενική γνώση πραγμάτων (π.χ. μαθηματικός), αλλά αυτός που με λογικό κριτήριο (λογική σκεπτόμενου όντος) επιδιώκει να αντικειμενικοποιήσει την υποκειμενική μεσότητα (δηλαδή την «προς ἡμᾶς»). Κύρια σημεία της ενότητας 1. Σε καθετί υπάρχει μέσο. 2. Με κριτήρια αντικειμενικά το μέσο είναι ένα και το ίδιο για όλους. 3. Με κριτήρια υποκειμενικά το μέσο είναι διαφορετικό, ανάλογα με την περίπτωση. Κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιδιώκει το μέσο. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
4
1. «εἰ τὰ δέκα πολλά τὰ δὲ δύο ὀλίγα, τὰ ἕξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πράγμα»: Εξήγησε με ένα σχήμα το αριθμητικό μέσον που περιγράφεται εδώ. 2
λίγο
3
4
5
6
7
8
9
μέσο
10
πολύ
2. Ο Αριστοτέλης δεν είχε ακόμη στη διάθεση του τις τόσο σημαντικές για τον δικό μας λόγο λέξεις αντικειμενικός και υποκειμενικός, βρέθηκε όμως αυτή τη στιγμή στην ανάγκη να εκφράσει τις δύο αυτές έννοιες. Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα ο Αριστοτέλης βρέθηκε πολλές φορές στη διάρκεια των επιστημονικών του ενασχολήσεων, εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους η πρώτος αυτός αντιμετώπισε με έναν καινούργιο, σε σχέση με τους παλιότερους στοχαστές, τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης. Ο κάθε όμως επιστήμονας, όταν κατά τη διάρκεια των ερευνών του βρίσκεται στην ανάγκη να εκφράσει με λόγο τις ιδέες του, δεν έχει βέβαια πρόχειρες και εύκολες τις λύσεις – μερικές μάλιστα φορές χρειάζεται να κάνει και περισσότερες από μια δοκιμές ώσπου να καταλήξει (αν καταλήξει!) σε κάτι οριστικό. Συνέβη, νομίζεις, το ίδιο και με τον Αριστοτέλη στην περίπτωση που μιας απασχολεί; Ασφαλώς ο Αριστοτέλης, καθώς ήθελε να εκφράσει τις έννοιες υποκειμενικός και αντικειμενικός, χρησιμοποίησε κάποιες εκφράσεις, που ήταν κατάλληλες να δηλώσουν με τη μεγαλύτερη δυνατή πληρότητα την εννοιολογική διάκριση που συνέλαβε. Επίθετα με τέτοιου είδους τεχνικές σημασίες δεν είχαν ακόμα σχηματιστεί, ενώ η γλώσσα διέθετε άλλες λεκτικές μορφές λιγότερο εύκαμπτες αλλά δηλωτικές όσο χρειαζόταν για την απαιτούμενη εκφραστική λειτουργία. Η μία είναι κάποια από τις πλάγιες πτώσεις, η γενική, που αποδίδει κανονικά μια κτητική σχέση, και η άλλη είναι ένας εμπρόθετος προσδιορισμός, που ήταν ήδη σε χρήση για να δηλώνει σχέση εξάρτησης γενικά (η έκφραση πρός τι είναι και τεχνικός όρος στον Αριστοτέλη, για να δηλώνει όλη την κατηγορία των σχέσεων: εφαρμογή αυτού του όρου είναι η έκφραση πρὸς ἡμᾶς). Φυσικά, η γλώσσα παρείχε στο χρήστη της την ευχέρεια να μετατρέψει τέτοιες εκφράσεις σε επίθετα προτάσσοντας το άρθρο. Ο Αριστοτέλης επωφελήθηκε από αυτή τη γλωσσική ευχέρεια. ----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος