Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 8η (B6, 9-10) Πρωτότυπο απόσπασμα αρχαίου κειμένου του σχολικού εγχειριδίου Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο µέσον
Κείμενο
(δες εδώ: http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=28)
Εἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ, πρὸς τὸ μέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτ’ ἀφελεῖν ἔστιν οὔτε προσθεῖναι, ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσης τὸ εὖ, τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης, οἱ δ’ ἀγαθοὶ τεχνῖται, ὡς λέγομεν, πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)· ἡ δ’ ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις, τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική. λέγω δὲ τὴν ἠθικήν· αὕτη γάρ ἐστι περὶ πάθηκαὶ πράξεις, ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψιςκαὶ τὸ μέσον. Μεταφραστική απόπειρα Αν λοιπόν η κάθε τέχνη επιτελεί σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο, έχοντας στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό όλα τα έργα της (εξού και ο λόγος που συνοδεύει όλα τα πετυχημένα έργα, πως τίποτε δεν έχουμε να προσθέσουμε σ' αυτά ή να τους αφαιρέσουμε, δεδομένου ότι η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν το σωστό, ενώ η μεσότητα το διασώζει ― και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται, όπως λέμε, με το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό) και αν η αρετή είναι, όπως και η φύση, ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη, τότε η αρετή έχει, λέω, ως στόχο της το μέσον. Φυσικά, μιλώ για την ηθική αρετή, γιατί αυτή είναι που αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις: σ' αυτά υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και το μέσον. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Απόδοση του περιεχομένου Οι τεχνίτες που ασκούν οποιαδήποτε τέχνη (γλυπτική, οικοδομική, ξυλουργική κ.α.) εργάζονται επιδιώκοντας τη μεσότητα, με την οποία δημιουργούνται τέλεια έργα. Αν όμως προστεθεί κάτι ο αυτά (υπερβολή) ή τους αφαιρεθεί κάτι (έλλειψη), θα μειωθεί η αξία τους, ενώ η μεσότητα διατηρεί αυτή την αξία. Αυτό συμβαίνει στις τέχνες και στα έργα τους. Όμως, η επιδίωξη του μέτρου παρατηρείται και στη φύση αλλά και στην αρετή, βέβαια όχι στη διανοητική αλλά στην ηθική αρετή, αφού αυτή ασχολείται με συναισθήματα και πράξεις, στοιχεία στα οποία υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και μέσο. Η «μεσότης» στις τέχνες Ο Αριστοτέλης, για να κάνει πιο εύκολα κατανοητό το ζήτημα της μεσότητας στις ηθικές αρετές, αναφέρεται στη σχετική με τις τέχνες μεσότητα.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
2
Όπου γίνεται, βέβαια, λόγος από 'δω και μπρος για «μέσο», νοείται αυτό που λαμβάνεται με κριτήρια υποκειμενικά, με μέτρο δηλαδή τον άνθρωπο. Τέχνη «επιστήμη» - αρετή – φύσις Συγκρίνοντας τις τρεις αυτές έννοιες, ο Αριστοτέλης σημειώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα, τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές. Έχουν όμως και διαφορές: 1. Η τέχνη μορφοποιεί την ύλη. 2. Η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και επομένως είναι ανώτερη από την τέχνη. 3. Η φύση, που δημιουργεί κι αυτή μορφές, είναι κι αυτή ανώτερη από την τέχνη. Κάθε φυσική ύπαρξη τείνει προς την τελειότερη μορφή και ολοκλήρωσή της.
Η μεσότητα Ο Αριστοτέλης είναι εκείνος που μελέτησε συστηματικά την έννοια της «μεσότητας», ενώ και πολλοί άλλοι στοχαστές στην αρχαία Ελλάδα έχουν προβληματιστεί για το περιεχόμενό της. Ο όρος χαρακτήριζε γενικά τον τρόπο ζωής, την ιδιοσυγκρασία και την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων. Είναι άλλωστε γνωστά τα γνωμικά «μηδὲν ἄγαν» και «μέτρον ἄριστον», τα οποία υποδεικνύουν τήρηση του μέτρου, ενώ η υπέρβασή του (ὕβρις) συντρίβεται πάντα από τους θεούς. Επισημάνσεις 1. Το ζεύγος των απαρεμφάτων «ἀφελεῖν – προσθεῖναι» σχηματίζει χιαστό με τα αντίστοιχό τους ουσιαστικά «τῆς ὑπερβολῆς» και «τῆς ἐλλείψεως». 2. «μέσου ἄν εἴη στοχαστική»: η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν - μέλλον, δηλαδή κάτι πιθανό, ενδεχόμενο και όχι βέβαιο. Η διατύπωση δείχνει μετριοπαθές και ήπιο ύφος, γνωρίσματα που πρέπει να διακρίνουν ένα συγγραφέα. 3. «λέγω δὲ τὴν ἠθικήν»: ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι εννοεί την ηθική κι όχι τη διανοητική αρετή. Άλλωστε, οι διανοητικές αρετές (π.χ. η σοφία) δεν είναι μεσότητες, αφού δεν υπάρχει γι' αυτές υπερβολή κι έλλειψη. Με τις ηθικές αρετές όμως δε συμβαίνει το ίδιο, γιατί εκεί έχουμε να κάνουμε με πράξεις και συναισθήματα, στα οποία υπάρχει υπερβολή και έλλειψη, προφανώς και μέσο. Κύρια σημεία της ενότητας 1. Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργα. 2. Η υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων, ενώ η μεσότητα τη διατηρεί. Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται στη φύση, την ηθική αρετή και στην τέχνη.
ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. «τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική»: Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης απέφυγε να πει: τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική. Προσπάθησε να καταλάβεις τη διαφορά των δύο εκφραστικών τρόπων και εξήγησε στη συνέχεια την προτίμηση του Αριστοτέλη για την πρώτη – μπορούμε άραγε από την προτίμησή του να βγάλουμε συμπεράσματα και για τον χαρακτήρα του; Μη ξεχνάς αυτό που λένε, πως «το ύφος είναι ο άνθρωπος»! Θα βοηθηθείς, πάντως, στην προσπάθεια σου, αν ξαναθυμηθείς από
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια»
3
το συντακτικό σου α) τη σημασία του εκφραστικού σχήματος της δυνητικής ευκτικής, και β) τη λεγόμενη (=;) "απλή σκέψη του λέγοντος". Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη δυνητική ευκτική («τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική») αντί της οριστικής («τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική») προκειμένου να διατυπώσει την άποψή του. Η δυνητική ευκτική, που εκφράζει την «απλή σκέψη του λέγοντος», δίνει στη διατύπωση του φιλοσόφου διακριτικό τόνο και είναι έκφραση αντιδογματικής σκέψης. Ετσι γίνεται έκδηλη η φιλοσοφική νηφαλιότητα που προσιδιάζει στο χαρακτήρα του Αριστοτέλη.
----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος