Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
1
ΕΙΔΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Ο «Πρωταγόρας» ανήκει στα πρώιμα - νεανικά έργα του Πλάτωνα Α. Η διάρθρωση του διαλόγου και τα πρόσωπα 1. Το μοντέλο παρουσίασης του φιλοσοφικού διαλόγου «Πρωταγόρας»: Αφήγηση του Σωκράτη (αφηγητής πρωταγωνιστής - ομοδιηγητικός). Ο Σωκράτης βγαίνοντας από το σπίτι του Καλλία αφηγείται τα γεγονότα σ' ένα φίλο του (του οποίου το όνομα δε μαθαίνουμε). Ίσως το όνομα αυτό να ήταν Εταίρος. Ο Πλάτωνας προτιμά τη ζωντανή διήγηση σ' ένα φιλικό πρόσωπο κι όχι τη μονότονη αφήγηση. Έτσι, το κείμενο κερδίζει σε ζωντάνια και αμεσότητα. Ίσως όμως χάνει σε πειστικότητα και ακρίβεια. Όμως το λογοτεχνικό ταλέντο του Πλάτωνα, η παραστατικότητα και η γλαφυρότητα της γραφής του, αναφορικά με τα λόγια του Σωκράτη, αποσοβούν τον παραπάνω κίνδυνο. 2. Πώς βρέθηκε ο Σωκράτης στο σπίτι του Καλλία;
Στο σπίτι του Καλλία φιλοξενείται ο διάσημος σοφιστής Πρωταγόρας. Ο Ιπποκράτης, ένας νεαρός φίλος του Σωκράτη, επιθυμεί να παρουσιαστεί στο μεγάλο σοφιστή. Ζητά τη βοήθεια του Σωκράτη. Εκείνος λοιπόν δέχεται να οδηγήσει το φιλομαθή νέο στο σοφιστή. Εισαγωγή στο θέμα: Ποια είναι η αξία της σοφιστικής; Μπορούν οι σοφιστές (ή άλλος) να διδάξουν στους νέους την αρετή;
3. Ποια τα πρόσωπα του διαλόγου; Παρουσίασή τους.
Τα πρόσωπα του φιλοσοφικού διαλόγου «Πρωταγόρας» είναι τα ακόλουθα: Σωκράτης, Πρωταγόρας, Πρόδικος, Ιππίας, Ιπποκράτης, Αλκιβιάδης, Κριτίας, Καλλίας (οικοδεσπότης). Παρουσίαση σοφιστών: Ο Πρόδικος παρουσιάζεται μανιακός με τους ορισμούς των εννοιών, ενώ ο Ιππίας μεγαλόστομος και ρητορικός. Και οι δύο πάντως είναι γελοιογραφικά σχεδιασμένοι, επιδεικτικά πολυμαθείς, ρηχοί και μεγαλομανείς. Ο Πρωταγόρας παρουσιάζεται μεν αλαζονικός και γεμάτος αυτοπεποίθηση, η θέση του όμως δεν υποβαθμίζεται και αντιμετωπίζεται ως άξιος σεβασμού από την πλατωνική κριτική.
4. Αρχή της συζήτησης. Είναι διδακτή η πολιτική αρετή;
Ο Πρωταγόρας υπόσχεται «εὐβουλία περί τῶν οἰκείων καί τῶν πραγμάτων τῆς πόλεως», να αποφασίζει δηλαδή ορθά κανείς για τις ιδιωτικές και δημόσιες υποθέσεις. Με άλλα λόγια ο Πρωταγόρας υπόσχεται να διδάξει την πολιτική αρετή, την οποία θεωρεί ότι μπορούν να κατακτήσουν οι άνθρωποι ανεξαρτήτως καταγωγής, κοινωνικής τάξης και οικονομικής κατάστασης. Ο Σωκράτης όμως διατηρεί έντονες αμφιβολίες. Με δύο παραδείγματα επιδιώκει να αντικρούσει τις θέσεις του Πρωταγόρα: α) το δικαίωμα που έχουν όλοι στην εκκλησία του δήμου να μιλήσουν για κάποιο πολιτικό ζήτημα ή ζήτημα καλής διοίκησης και β) η αδυναμία διδασκαλίας της πολιτικής αρετής από μεγάλους πολιτικούς άνδρες στα παιδιά τους (π.χ. ο Περικλής).
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
2
5. Η απάντηση του Πρωταγόρα:
Ο Πρωταγόρας απαντά στο Σωκράτη με ένα μεγάλο λόγο, που χωρίζεται σε δύο μέρη: Στο 1ο μέρος ο μύθος για τη δημιουργία του κόσμου (μύθος του Προμηθέα) απαντά στη σωκρατική αντίρρηση, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχουν ειδικοί στα θέματα πολιτικής. Στο 2ο μέρος η διάλεξη απαντά στην αντίρρηση, σύμφωνα με την οποία οι καλοί πολίτες δεν μπορούν να διδάξουν στους γιους τους την αρετή. Ο μύθος του Προμηθέα αναγνωρίζει την ύπαρξη στον άνθρωπο μιας ιδιότητας, αυτής του πολίτη, η οποία ενέχει δύο στοιχεία, τη δικαιοσύνη και τη λογική. Τα στοιχεία αυτά δόθηκαν ως δώρα από το Δία, προκειμένου να σχηματιστούν οργανωμένες κοινωνίες. Η ιδιότητα του πολίτη δικαιολογεί λοιπόν τη δυνατότητα κάθε ανθρώπου να μιλά στην εκκλησία του δήμου για θέματα πολιτικής. Η ύπαρξη επίσης νόμων και ποινών (τιμωριών) αποδεικνύει ότι δεν είμαστε καλοί ή κακοί πολίτες από τύχη, αλλά είναι κάτι που το μαθαίνουμε και το κατακτούμε με τη θέλησή μας. Στο δεύτερο μέρος ο μη συμμετέχων στην πολιτική αρετή ή ο ανεπίδεκτος μαθήσεως τονίζεται ότι θα πρέπει να τιμωρείται με θάνατο ή με εξορία ως επικίνδυνος. Τα παιδιά σ' όλα τα στάδια της ζωής τους διδάσκονται την αρετή (οικογένεια, δάσκαλοι, νόμοι της πόλεως). Β. Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου Δύο είναι τα βασικά θέματα στο φιλοσοφικό διάλογο «Πρωταγόρας»: 1) Ποια είναι η φύση της αρετής; 2) Ποιος μπορεί να διδάξει την αρετή; Είναι κάτι τέτοιο εφικτό; Είναι οι σοφιστές τα κατάλληλα πρόσωπα να επιτελέσουν αυτό το διδακτικό έργο; Μέθοδοι αναζήτησης της αλήθειας: Η μέθοδος του Σωκράτη είναι η διαλεκτική. Ο ίδιος επιμένει σε ερωτήσεις που διευκρινίζουν και ορίζουν με κάθε δυνατή ακρίβεια θέματα και όρους. Οι μέθοδοι του Πρωταγόρα είναι τρεις: μύθος, διάλεξη και σχολιασμός ποιητικών κειμένων. Μύθος: αφήγηση ποιητικού χαρακτήρα από την παράδοση ή το θρύλο ή κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο Πλάτωνας, επειδή και ο ίδιος αντιλαμβάνεται την αξία της συμβολικής μυθικής αφήγησης, δεν είναι καθόλου ειρωνικός απέναντι στον Πρωταγόρα στο σημείο αυτό. Ο σοφιστής όμως χρησιμοποιεί γενικά τους μύθους ως πρωτεύον εργαλείο φιλοσοφικού στοχασμού, ενώ ο Πλάτων πάντα ως δευτερεύουσα βοήθεια και ως συμπλήρωμα προς επίρρωση ήδη τεκμηριωμένων φιλοσοφικών συμπερασμάτων. Διάλεξη: ο Πλάτωνας ειρωνεύεται αυτή τη σοφιστική τακτική, την οποία θεωρεί μέθοδο πειθούς κι όχι τρόπο κατάκτησης της αλήθειας, κατάλληλη για πολιτικές συνελεύσεις και δικαστήρια, αλλά όχι για τη φιλοσοφία. Σχολιασμός ποιητικών κειμένων: τακτική γενικότερα των αρχαίων Ελλήνων και περισσότερο των σοφιστών, ως πρωτοπόρων της φιλολογικής λογοτεχνικής ανάλυσης. Οι αντιρρήσεις του Σωκράτη και του Πλάτωνα σχετίζονται γενικότερα με την καχυποψία τους για το γραπτό λόγο, τον οποίο θεωρούν βουβό. Στόχος του Πλάτωνα είναι να παρουσιαστεί η σωκρατική διαλεκτική ως η μοναδική ασφαλής μέθοδος αναζήτησης της φιλοσοφικής αλήθειας. Το θέμα μένει ανολοκλήρωτο. Οι συνομιλητές συμφωνούν να συνεχίσουν τη συζήτηση σε μελλοντική ευκαιρία. Ο Πρωταγόρας αρνείται την ύπαρξη του απόλυτου
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Πλάτωνος «Πρωταγόρας»
3
κι ασπάζεται τη σχετικότητα. Ο Σωκράτης αναζητά μια γενική, καθολική και απόλυτη αλήθεια. Η ολοκληρωμένη άποψη του Πλάτωνα «περί αρετής» θα παρουσιαστεί αργότερα στο έργο του «Πολιτεία» ή «Περί δικαίου». ----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος