Happy Cities: Strategies and applications for urban wellbeing

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό έτος 2018-19

Happy Cities

Στρατηγικές και εφαρμογές επιδίωξης της αστικής ευτυχίας Ερευνητική εργασία Στρούμπα Σάββα Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Α. Ρόδη

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό έτος 2018-19

The Truman Show, Peter Weir

Προοίμιο

Αφορμή για την παρούσα ερευνητική εργασία, αποτέλεσε το βιβλίο Happy Cities του Charles Montgomery που βρέθηκε στα χέρια μου σε μία περίοδο προσωπικής αναζήτησης πάνω σε ζητήματα του αστικού χώρου και της δημόσιας σφαίρας των πόλεων. Ο τρόπος με τον οποίο μελετά το βιβλίο τον δημόσιο χώρο και τη ζωή των ανθρώπων στο αστικό περιβάλλον αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα οπτική, καθώς αναζητά παράλληλα βασικές ερμηνείες πάνω στις κοινωνικές δομές που αναπτύσσονται στις πόλεις, αλλά και αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις που επιδιώκουν καλύτερες συνθήκες ποιότητας ζωής. Με βάση την διπλή αυτή ανάγνωση, ξεκίνησε η προσωπική μου έρευνα προκειμένου να διαπιστώσω κατά πόσο μπορεί να σχετίζεται ο αστικός σχεδιασμός με θεωρίες όπως η υποκειμενική και κοινωνική ευημερία και η επιδίωξη της ευτυχίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κ. Άλκηστη Ρόδη για την πολύτιμη βοήθειά της κυρίως σε προβληματισμούς μου που είχα σχετικά με τα όρια που έπρεπε να θέσω σε αυτήν την ερευνητική μου αναζήτηση, καθώς και τους κοντινούς μου φίλους που πάντα με βοηθούσαν με την προσωπική τους γνώμη όταν βρισκόμουν σε κάποιο αδιέξοδο.

5

Α

Προοίμιο

5

Περίληψη

9

Εισαγωγή

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΙΩΞΗ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ Α1 Η Ευδαιμονία του Αριστοτέλη ως Πολιτική Ευτυχία

18

Α1.1 Η δημόσια σφαίρα στην Αθήνα της Κλασικής περιόδου

20

Α2 Από την Ρωμαϊκή Felicitas Publica στην Ιταλική Publica Felicita και τις αρχές της Πολιτικής Οικονομίας

23

Α2.2 Μεταβολές της αντίληψης της δημόσιας σφαίρας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

25

Α3 Ευτυχία ή Πλούτος των Εθνών;

27

Α4 Ο Ωφελιμισμός ως το νέο όνομα της ευτυχίας

29

Α4.1 Η επίπλαστη επαναφορά της κοινωνικής ευημερίας στο δημόσιο χώρο

30

Α4.2 Ηθικά αποτυπώματα της ευημερίας σε αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις

34

Α5 Το νέο ρεύμα της κοινωνικής ευημερίας

42

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Β1 Happy Planet Index

51

B2 Thriving Places Index

57

Β3 OECD Regional Well-Being Index

63

Β I Σχεδιάζοντας τις Happy Cities

73

Β ΙΙ Ενεργοποιώντας τις Happy Cities

89

Συμπεράσματα

104

Βιβλιογραφία

108

Πηγές εικόνων

116

Β

Abstract

Throughout the evolution of western civilization, the quest for happiness poses as the ultimate goal of the human individual. Even from the ancient times, Aristotle preached about the elements that a polis and by extension its government should nurture, in order to achieve happiness of its citizens. The growing worries regarding the onset of the psychological illnesses in the Western World, have enabled the growth of multiple theories that aim for a better quality of life in modern cities. From this reflection, the term “Happy Cities� has emerged, a term that investigates our understanding of happiness, and its possible connection with the urban planning and environmental characteristics of a city. These characteristics, are theorized to contribute on the happiness of the city’s citizens and visitors, emphasizing the importance of community connections, nature proximity and the social capital. The terminologies of happiness that have been attributed from the ancient times until today, along with the recent developments in the psychological and sociological surveys, comprise the core of this research. Subsequently, a novel combination of urban design, and urban planning values is proposed, with the aim of the creation of a series of tools that promote social wellbeing in modern urban life.

8

Περίληψη

Η επιδίωξη της ευτυχίας αποτελεί τον απώτερο στόχο του ανθρώπου καθ’ όλη τη διάρκεια της εξέλιξης του δυτικού πολιτισμού. Ήδη από την αρχαιότητα ο Αριστοτέλης έκανε λόγο για τα στοιχεία αυτά της πόλης και του πολιτεύματος της που προσφέρουν κατάλληλες συνθήκες για να ευδαιμονήσουν οι πολίτες της. Η αναζήτηση των στοιχείων και των παραγόντων που καθιστούν μια ευτυχισμένη ζωή στους ανθρώπους συνεχίζεται ακόμη και σήμερα. Οι αυξανόμενες ανησυχίες σχετικά με την έξαρση των ψυχικών ασθενειών στον Δυτικό Κόσμο, έχουν προκαλέσει την ανάπτυξη ποικίλων θεωριών σχετικά την επιδίωξη καλύτερης ποιότητας ζωής στις ανεπτυγμένες πόλεις. Πάνω σε αυτόν τον προβληματισμό έχει αναδυθεί και ο όρος των Happy Cities, ένας όρος που διερευνά αυτό που πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε για την ευτυχία, τον πιθανό ρόλο του πολεοδομικού σχεδιασμού στην προώθηση της ευτυχίας και τον τρόπο με τον οποίο τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά μπορούν να ενισχυθούν με τον σχεδιασμό και έτσι να συμβάλουν στην ευτυχία των κατοίκων και των επισκεπτών της πόλης, τονίζοντας τη σημασία των κοινωνικών συνδέσεων και τη εγγύτητας με τη φύση ή με το κοινωνικό κεφάλαιο. Οι ερμηνείες της ευτυχίας που έχουν αποδοθεί από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, παράλληλα με τις πρόσφατες εξελίξεις στις ψυχολογικές και κοινωνικές έρευνες, αποτελούν της βάση αυτής της έρευνας, ενώ στη συνέχεια γίνεται προσπάθεια συγκερασμού τους με αρχές του αστικού και πολεοδομικού σχεδιασμού για τη δημιουργία μιας σειράς εργαλείων που προωθούν την κοινωνική ευημερία στη σύγχρονη αστική ζωή.

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

10

Εισαγωγή

Οι χώρες του Δυτικού Κόσμου γνώρισαν μια γενική αύξηση του πλούτου από τη δεκαετία του 1960, αλλά παρά την πίστη πολλών θεωρητικών ότι το μεγαλύτερο εισόδημα θα πρέπει να οδηγήσει σε μεγαλύτερη ευτυχία και ευημερία, αυτή η αύξηση του πλούτου δεν έχει οδηγήσει σε μια αντίστοιχη αύξηση της ευτυχίας. Καταναλώνουμε περισσότερα, πετάμε περισσότερα, ζούμε σε μεγαλύτερα σπίτια, οδηγούμε και πετάμε πιο γρήγορα, και πιο γρήγορα από ποτέ άλλοτε συγχρόνως εμπιστευόμαστε τους γείτονές μας λιγότερο, μεγαλώνουμε βαρύτεροι και λιγότερο υγιείς, περνούμε περισσότερο χρόνο εργασίας και μετακίνησης και τρέχουμε τον «ηδονικό μαραθώνιο», αναζητώντας συνεχώς για τον μεγαλύτερο πλούτο που βλέπουμε στην κατανάλωση των άλλων ανθρώπων, ανεξάρτητα από τις αυξημένες υλικές μας απολαβές. Το παράδοξο αυτό που εμφανίστηκε στη διαδικασία ανάπτυξης, συνέβαλε στη μελέτη και τη μέτρηση της ανθρώπινης ευημερίας. Ψυχολόγοι, οικονομολόγοι, βιολόγοι, κοινωνιολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες έχουν διερευνήσει και στο παρελθόν την ανθρώπινη ευημερία. Ωστόσο, μέχρι και σήμερα η δημιουργία ενός καθολικού ορισμού της ευτυχίας φαντάζει δύσκολη καθώς αυτή φαίνεται υπερβολικά υποκειμενική και ασαφής μεταξύ των ανθρώπων και των κοινωνιών. Παρ’ όλα αυτά, όλο και περισσότερες επιστήμες, ανάμεσα τους και η αρχιτεκτονική, δανείζονται στοιχεία από τη μελέτη της ευτυχίας στην προσπάθειά τους να την ορίσουν και να διερευνήσουν στοιχεία με τα οποία σχετίζεται. Ως ο κύριος χώρος διαβίωσης της ανθρωπότητας, οι πόλεις διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων από πολλές απόψεις. Επομένως, η κατανόηση των παραγόντων του συστήματος πολεοδομικού σχεδιασμού που επηρεάζει την ανθρώπινη ευημερία είναι απολύτως απαραίτητη στη παρούσα κατάσταση. Πάνω σε αυτήν την αναζήτηση, γεννήθηκε το κίνημα των Happy Cities που έχει τις ρίζες του στους αντιμοντερνιστές της δεκαετίας του 1960 και σταδιακά έχει επηρεάσει αρχιτέκτονες, κοινωνικούς ακτιβιστές, ερευνητές της δημόσιας υγείας, συγκοινωνιολόγους και πολιτικούς σε μία μάχη για την μορφή και την ψυχή των πόλεων, μια αντιπαράθεση που φτάνει μέχρι σήμερα σε μια κρίσιμη στιγμή και κερδίζει συνεχώς έδαφος. Τι είναι όμως μια ευτυχισμένη πόλη; Είναι μια πόλη κοινωνικά ενεργών ανθρώπων που περπατούν ή κάνουν ποδήλατο για να πάνε στη δουλειά και το σχολείο, απολαμβάνοντας τα οφέλη για την υγεία που παρέχονται από την εγγύτητα στη φύση. Με τον σύγχρονο όρο Happy City, αναζητούνται περισσότερες επιλογές στη στέγαση και τις μεταφορές και μεγαλύτερη αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων, προσπαθώντας να λυθούν τα πολύ σύγχρονα αστικά προβλήματα του συνωστισμού, της αστικής διάχυσης και της αλλοτρίωσης. Επιπλέον, ενώ η αναγνώριση ενός ευτυχούς τόπου είναι κάτι που είναι αρκετά εφικτό, είναι πιο δύσκολο να διερευνηθεί πώς να επιτευχθεί. Για να γίνει αυτό, ίσως πρέπει να πάμε λίγο πίσω και να θέσουμε ένα πιο βασικό ερώτημα. Ποια είναι η φύση της ευτυχίας; Και εν συνεχεία, πώς μπορεί ο αστικός και πολεοδομικός σχεδιασμός να επιδιώξει, να ενθαρρύνει και να συνεισφέρει στους κατοίκους μιας περιοχής καλύτερη ποιότητα ζωής;

11

Εισαγωγή

Στο πρώτο μέρος, λοιπόν, τη παρούσας ερευνητικής εργασίας γίνεται προσπάθεια να απαντηθεί το πρώτο σκέλος του ερωτήματος. Ακολουθώντας το κύριο ρεύμα της ιστορίας της σχέσης ευημερίας-ευτυχίας με την πολιτική, την οικονομία και τη δημόσια σφαίρα των πόλεων, παρουσιάζονται σημαντικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν και όρισαν τα πλαίσια προσδιορισμού της στην εκάστοτε εποχή, από την ευδαιμονική προσέγγιση του Αριστοτέλη μέχρι και το ρεύμα της κοινωνικής ευημερίας. Παράλληλα, παρουσιάζονται συγκεκριμένα παραδείγματα συνθηκών της δημόσιας σφαίρας των πόλεων, προκειμένου να διερευνηθεί η αλληλεπίδραση ή και μη, των στοιχείων που επικρατούσαν στο δημόσιο βίο και την αρχιτεκτονική με τις αντίστοιχες θεωρίες της πολιτικής και της οικονομίας. Στο δεύτερο μέρος, επιχειρώντας να απαντηθεί το ερώτημα κατά πόσο οι συνθήκες των πόλεων μπορούν να επηρεάζουν την ευτυχία των ατόμων, αναζητούνται οι πιθανοί παράγοντες συσχέτισής τους. Έχοντας, όμως, περιορισμένες γνώσεις για τα δύο αυτά θέματα, επιλέχθηκε να μελετηθούν ορισμένοι οργανισμοί οι οποίοι έχουν σημειώσει σημαντική πρόοδο στον καθορισμό και την κατανόηση παραγόντων που επηρεάζουν την ευτυχία, πέραν των δεδομένων όπως είναι το εισόδημα, η οικογενειακή κατάσταση, η εργασία κ.α.. Στη συνέχεια, έχοντας λάβει υπόψη όλους αυτούς τους δείκτες που αποδεικνύεται ότι σχετίζονται με την ευτυχία, απομονώθηκαν αυτοί που μπορούν να μεταφραστούν σε αστικές συνθήκες και να εμπλουτίσουν με νέες μεθόδους τον αστικό σχεδιασμό και τις δημόσιες πολιτικές. Οι δείκτες μέτρησης, δηλαδή, μετατρέπονται σε εργαλεία πρώτον για τον σχεδιασμό των πόλεων και δεύτερον για την ενεργοποίηση κατάλληλων στρατηγικών που συμβάλλουν στην προώθηση της ευημερίας των αστικών κοινωνιών. Επιπλέον, για καθέναν από αυτούς τους δείκτες παρουσιάζονται ορισμένες μελέτες περιπτώσεων, έτσι ώστε να γίνει περισσότερο κατανοητό πώς μπορεί να αναπτυχθεί η κοινωνική ευημερία στις πόλεις σε πραγματικές διαστάσεις. Τέλος, μέσα από όλη αυτή την αναζήτηση, επιχειρείται να γίνει σαφές πως η επιδίωξη της αστικής ευτυχίας και η δημιουργία των Happy Cities, είναι μία ολιστική διαδικασία και συνεχώς μεταβαλλόμενη, καθώς συνδυάζει πτυχές της καθημερινότητας των κοινωνιών, των δημόσιων στρατηγικών και του αστικού σχεδιασμού. Η ποιότητα ζωής στον αστικό χώρο επηρεάζει την ποιότητα ζωής των ατόμων μεμονωμένα, αλλά εν τέλει και την κοινωνική ευημερία.

12

Α

ΜΕΡΟΣ Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

Η επιδίωξη της ευτυχίας έχει μακρά ιστορία ως πρωταρχικό πολιτικό τέλος στην δυτική πολιτική σκέψη. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο η σύγχρονη παγκόσμια οικονομία και οι κοινωνικές επιστήμες θεωρούν ως ευτυχία, φαίνεται να απέχει πολύ από την κλασική παράδοση αυτής και γενικότερα την έννοια της ευδαιμονίας, και μάλιστα, ίσως, να είναι πολύ απλοϊκή. Πιο συγκεκριμένα, σήμερα, η ευτυχία συχνά βρίσκεται υπό το πλαίσιο της χρηστικής ιδέας, αγνοώντας τις πλούσιες και πολύ παλιές συζητήσεις περί ανθρώπινης ευημερίας. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την φύση της ευτυχίας και να αναρωτηθούμε τι μπορεί να γίνει για να βελτιωθεί ή και να αλλάξει αυτό που έχει καταλήξει να θεωρείται σήμερα. Η κοινωνική διάσταση, ιδιαίτερα, αγνοείται. Αυτό που οι Ρωμαίοι και οι Ιταλοί αποκαλούν pubblica felicità, ή η ευτυχία του κοινού, σχεδόν απουσιάζει από τις σύγχρονες μελέτες. Κρίνεται, επομένως, επιτακτική η ανάγκη επανεξέτασης των κλασικών εννοιών της δημόσιας ευτυχίας και της ευδαιμονίας έχοντας την δυνατότητα να προσφέρουν σημαντικές συμβουλές και κρίσιμα εργαλεία για την καλύτερη κατανόηση της ευημερίας μας, ατομικά και συλλογικά. Η πολιτική οικονομία ήταν αυτή που ξεκίνησε με την διερεύνηση των μέσων διαβίωσης κάτω από την υπόθεση ότι οι οικονομικές μεταβλητές όπως το εισόδημα, ο πλούτος ή η απασχόληση αποτελούν σημαντικούς στόχους για μια καλή ζωή, τόσο ατομικά όσο και κοινωνικά. Η μείωση της δυστυχίας μέσω της μείωσης της υλικής φτώχειας έγινε τότε ο απώτερος σκοπός της οικονομίας, εδραιώνοντας έτσι την ηθική της θέση στην σύγχρονη εποχή. Η επιστήμη των οικονομικών έγινε γνωστή ως η «επιστήμη του πλούτου» με την «ελπίδα ότι η φτώχεια και η άγνοια θα καταργηθούν σταδιακά» και «ότι όλοι πρέπει να ξεκινήσουν στον κόσμο με δίκαιες πιθανότητες να οδηγηθούν σε μια καλλιεργημένη ζωή, απαλλαγμένοι από τους πόνους της φτώχειας και των επιρροών στασιμότητας λόγω των μηχανικών τελμάτων.»1 Αυτή η ελπίδα ενέπνευσε τους οικονομολόγους να μελετήσουν τη «φύση και τις αιτίες του πλούτου» των ανθρώπων και των εθνών, με την ελπίδα και την υπόσχεση ότι ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων μπορεί να απολαμβάνει βασικές υλικές ανάγκες και επομένως να αυξάνει τη «δημόσια ευτυχία». Τις τελευταίες, όμως, δεκαετίες κάτι πολύ λεπτό που σχετίζεται με τη ανθρώπινη ευτυχία έχει αρχίσει να υποβόσκει στην οικονομική σκέψη. Υπάρχουν αμφιβολίες για την ηθική αξία της οικονομικής ανάπτυξης και της ηθικής βάσης της προόδου. Μια σταθερή ροή κριτικών αμφισβητεί τις αξίες της νεωτερικότητας και της οικονομίας της αγοράς. Ως κύριος εκπρόσωπος αυτής της παράδοσης κατά της νεωτερικότητας, ο Jean-Jack Rousseau, επεσήμανε ότι η ανηθικότητα της σύγχρονης εποχής είναι η αλαζονεία, η πολυτέλεια και η συνεχής αναζήτηση πλούτου.2 Όχι μόνο ο σοσιαλισμός και ο μαρξισμός, αλλά και οι ουτοπικοί σοσιαλιστές συνέχισαν την ριζοσπαστική κριτική του Rousseau για τις αγορές και την σύγχρονη οικονομία, δημιουργώντας μια θεωρία παράλληλη με Alfred Marshall, Principles of Economics, 8th ed. New York: Palgrave Macmillan, 2013. 3-4 2 Luigino Bruni και Robert Sugden, “Reclaiming Virtue Ethics for Econo-mics”, Journal of Economic Perspectives 27, no. 4 (2013): 141-164, doi:10.1257/jep.27.4.141.

1

15

Μέρος Α

του καπιταλιστικού ρεύματος. Ορισμένοι από αυτούς, οδηγήθηκαν στη διαμόρφωση ουτοπικών θεωρητικών μοντέλων, που είχαν στόχο την πλήρη αναμόρφωση των κοινωνιών τόσο χωρικά όσο και θεσμικά. Συνδυάζοντας το ιδεατό με το ουτοπικό, προσπαθούσαν να καθορίσουν τα πρότυπα μιας ιδεατής κοινωνίας. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτήν την κριτική, φαίνεται πως είναι αναγκαίο να προσπαθήσουμε να δείξουμε πως η ευτυχία θέτει στην οικονομική ζωή και τις θεωρίες της, προκλήσεις που είναι πολυάριθμες και πολύπλοκες, και ξεφεύγουν από τα όριά της, κάνοντας αναγκαία την επαναφορά εννοιών, όπως η ευτυχία του κοινού ή της κοινωνικής ευδαιμονίας.

Η εμφάνιση του παράδοξου του Easterlin αμφισβυτεί τη συσχέτιση της ευτυχίας με την ανάπτυξη του ΑΕΠ

Ο Richard Easterlin, για παράδειγμα, εισάγοντας το «παράδοξο της ευτυχίας», αναφέρεται σε εμπειρικά δεδομένα για δύο διαφορετικά και αμφιλεγόμενα θέματα, αμφισβητώντας την άποψη της «αναπτυξιακής οικονομίας» ότι η αύξηση του πλούτου συνεπάγεται και αύξηση της ευτυχίας του ατόμου. Με λίγα λόγια, το παράδοξο της ευτυχίας δείχνει ότι το εισόδημα ανά κάτοικο έχει αυξηθεί έντονα στις περισσότερες χώρες τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά η μέση ευτυχία έχει παραμείνει σταθερή ή έχει αυξηθεί λιγότερο από τις παραδοσιακές οικονομικές αξιώσεις.3 Η ανάλυση του κατέληγε ότι η ευτυχία δεν είχε στατιστική συσχέτιση με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, όταν γινόταν σύγκριση μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών.4 Τα Οικονομικά, επικεντρωμένα στις βασικές μεταβλητές (εισόδημα, πλούτο, κατανάλωση) παραμελούν ορισμένα σημαντικά πράγματα που επηρεάζουν την ευτυχία των ανθρώπων. Υπάρχουν, με άλλα λόγια, κάποιοι «εξωτερικοί παράγοντες ευτυχίας» που δεν υπολογίζονται στο τυποποιημένο οικονομικό ισοζύγιο του εισοδήματος/πλούτου ευημερίας. Κατά τον «μετασχηματισμό» των οικονομικών αγαθών σε ευημερία συμβαίνει κάτι που καθιστά τη διαδικασία πιο πολύπλοκη από ό,τι υποθέτει η συνήθης οικονομική θεωρία.

35000

3

ΚΛΙΜΑΚΑ ΕΥΤΥΧΙΑΣ

30000

Εικόνα 1 Διάγραμμα συσχέτησης μέσης ευτυχίας και κατά κεφαλήν εισοδήματος του Παραδόξου του Easterlin

25000 2 20000 ΜΕΣΗ ΕΥΤΥΧΙΑ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗΝ ΕΙΣΟΔΗΜΑ

15000

1

10000

1972 74

76

78

80

82

84

86

88

90

92

94

96

98

00

02

04

06

08

Paul A. David και Melvin W. Reder, Nations and Households in Economic Growth Saint Louis: Elsevier Science, 2015, 180 4 Εξετάζοντας τις τάσεις εντός των εθνών, παρατήρησε επίσης ότι παρά την σημαντική αύξηση του εισοδήματος στις Ηνωμένες Πολιτείες μεταξύ του 1946 και του 1970, τα επίπεδα ευτυχίας παρέμειναν στα ίδια επίπεδα και άρχισαν να μειώνονται μεταξύ του 1960 και του 1970. Τα αποτελέσματα του αμφισβητούν την σχέση ευτυχίας στο προσωπικό επίπεδο και οικονομικής ανάπτυξης στο επίπεδο της χώρας.

Diane J. Macunovich και Richard A. Easterlin, Easterlin Hypothesis London: Palgrave Macmillan, 2008, 68 3

16

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

Στον αντίποδα των υποστηρικτών της κλασικής οικονομικής θεωρίας, η οποία λίγο πολύ βασίζεται στην ατομική πρωτοβουλία που προηγείται της κοινωνικής ανάπτυξης, ο Adam Smith αντιλήφθηκε την διττότητα της ανθρώπινης ανάγκης. Στο έργο του Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων, υποστηρίζει πως η ανθρώπινη συνείδηση προέρχεται από τις κοινωνικές σχέσεις και ότι η ενσυναίσθηση που παράγεται από την συνύπαρξη μεταξύ άλλων ανθρώπων, αποτελεί ουσιαστικό μέρος της ευημερίας και πρέπει να καθοδηγεί τις πράξεις μας.5 Με άλλα λόγια, ο καθένας από εμάς ωφελείται όταν ορισμένοι εμπεριέχουν προσωπικούς στόχους για χάρη της κοινότητας και ο καθένας ωφελείται όταν όλοι συνεργάζονται. Ταυτόχρονα, η κινητήριος δύναμη τους καθενός για την προώθηση προσωπικών συμφερόντων, δημιουργεί μια δυναμική και ένα πλούτο που μπορούν να ρέουν μέσα στην κοινότητα μιας πόλης. Όλοι ενσωματώνουμε αυτή την ένταση μεταξύ εγωισμού και αλτρουισμού. Αυτή η αμφισημία είναι ενσωματωμένη στον ιστό των πόλεων. Οι αρχαίοι Έλληνες ενώ επιδίωκαν ατομικά επιτεύγματα και προστάτευαν τις οικογένειές τους σε περιτοιχισμένες πόλεις, παράλληλα προάσπιζαν την έννοια και τις λειτουργίες της πόλις μέσα από τις δημόσιες διαβουλεύσεις στην Αγορά. Η Ρώμη ήκμασε καθώς ο πλούτος διοχετεύθηκε σε έργα δημόσιων αγαθών όπως υδραγωγεία και οδούς, ενώ παρήκμασε όταν αυτός συσσωρεύθηκε σε ιδιωτικές βίλες και παλάτια. Οι πιο ένδοξοι δημόσιοι κήποι του Παρισιού χτίστηκαν για την ψυχαγωγία μιας κυρίαρχης ελίτ, αλλά τώρα προσφέρουν απολαύσεις σε όλους. Οι μεγάλοι μοντερνιστές του περασμένου αιώνα, χρησιμοποίησαν την αρχιτεκτονική σαν έναν ηθικό μοχλό, ωθώντας τις κοινότητες προς μια συμβολική, αναγκαστική και όχι πάντα φιλόξενη κοινωνική εγγύτητα. Η μεγάλη θεωρητικός του αστικού χώρου Jane Jacobs, υποστήριξε ότι οι δρόμοι του Greenwich Village τη δεκαετία του 1960, ήταν φιλικοί και ασφαλείς, ειδικά επειδή μοιράζονταν από πολλούς ανθρώπους. Ενώ, από την ακριβώς αντίθετη οπτική, εκατομμύρια Αμερικανών επιδίωξαν μια ιδιωτική εκδοχή της ευτυχίας ζώντας σε απομονωμένες κατοικίες προαστείων και ψωνίζοντας ή διασκεδάζοντας σε shopping malls, μακριά από οποιαδήποτε ένδειξη του τι θα ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες μια Αγορά. Στις σύγχρονες αγοραστικές κοινωνίες, ο πλούτος και το εισόδημα, σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, συνδέονται σε μια βαθιά σχέση με την ευημερία ή την ευτυχία. Ωστόσο, το πρόβλημα εντοπίζεται ακριβώς σε αυτό το γεγονός. Τον «μετασχηματισμό» των αγαθών σε ευημερία και τον πλούτο σε αυτοπραγμάτωση. Στην πραγματικότητα, η ισορροπία βρίσκεται κάπου ανάμεσα στη φιλοσοφία, την πολιτική και την τεχνολογία. Υπάρχει στη σχέση μεταξύ ιδιωτικών και δημόσιων πόρων και χώρων. Ζει στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε αξιόλογες ή μη αρχιτεκτονικές για να διακριθούμε. Υπάρχει στον τρόπο που κοινωνικοποιούμαστε, τις αποστάσεις μεταξύ των κατοικιών μας, ακόμη και τα μέσα με τα οποία μετακινούμαστε.

Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments Cambridge: Cambridge University Press, 2004, 385 5

17

Μέρος Α

Η επιδίωξη της «αστικής ευτυχίας»6 απαιτεί να αναγνωρίσουμε τις πραγματικές ανάγκες που εμπεριέχονται σε αυτή την ένταση μεταξύ των πραγμάτων και να βρούμε έναν τρόπο να εξισορροπήσουμε τις αντιφάσεις τους. Στην πορεία αυτού του κεφαλαίου, λοιπόν, γίνεται μια προσπάθεια κατάδειξης της έλλειψης προσοχής σε αυτό το πρόβλημα των αντιφάσεων, ακολουθώντας το κύριο ρεύμα της ιστορίας της σχέσης ευημερίας-ευτυχίας με την πολιτική, την οικονομία και τη δημόσια σφαίρα των πόλεων μέσα από την ευδαιμονική προσέγγιση του Αριστοτέλη, την Ιταλική θεωρία του pubblica felicità, τις αρχές της πολιτικής οικονομίας και τέλος την Ωφελιμιστική ιδέα του Bentham.

Α1 Η Ευδαιμονία του Αριστοτέλη ως Πολιτική Ευτυχία Το τελευταίο διάστημα παρατηρείται συχνή χρήση του όρου της ευδαιμονίας σε βιβλιογραφικές αναφορές περί ευτυχίας που σχετίζονται με τις κοινωνικές επιστήμες ή την ψυχολογία. Παρ’ όλα αυτά, σπάνια χρησιμοποιείται με την απολύτως σωστή απόδοση λόγω της περίπλοκής σημασίας του. Η ευτυχία ως το κορυφαίο αγαθό των πράξεων του ανθρώπου

Για να αποκατασταθεί, λοιπόν, η οποιαδήποτε παρερμηνεία έχει προκύψει σχετικά με την έννοια της ευδαιμονίας, είναι σημαντικό να αναζητηθεί η πραγματική προέλευση της. Ειδικότερα, ο όρος ευδαιμονία φαίνεται να περιγράφεται ήδη πριν από τον Σωκράτη, κατά τον Σωκράτη, και πολύ μετά από αυτόν. Στη συγκεκριμένη έρευνα, όμως, επιλέγεται να γίνει ανάλυση και χρήση της ευδαιμονίας έτσι όπως την είχε ορίσει ο Αριστοτέλης, καθώς η θεωρία του γύρω από αυτήν θέτει την βάση για συζήτηση της ευτυχίας σε όλη τη δυτική κουλτούρα. Σύμφωνα με τους Στωικούς φιλόσοφους, οι βασικές ιδέες που διατυπώθηκαν στην ευτυχία ήταν: α) η ευτυχία είναι το τελικό ή το απόλυτο τέλος της ζωής: το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο β) η ευτυχία είναι αυτοδύναμη, διότι δεν υπάρχει τίποτα που να αυξάνει την αξία της γ) υπάρχει αδιαχώριστος δεσμός μεταξύ της ευτυχίας και της ενάρετης ζωής δ) επειδή οι αρετές φέρνουν καρπούς ανεξάρτητα από το προσωπικό συμφέρον, η ευτυχία μπορεί να επιτευχθεί μόνο ως παραπροϊόν, αν επιδιώκεται με μη επεμβατικούς τρόπους, για παράδειγμα επιδιώκοντας να είμαστε ενάρετοι.7 Παρ’ όλα αυτά, το νόημα της ευδαιμονίας έχοντας υποστεί πολλές εννοιολογικές μεταβολές, πλέον φαίνεται να είναι πολύ φτωχό σημασιολογικά όταν χρησιμοποιείται στον δυτικό κόσμο, σε σχέση με αυτό που είχε εισάγει και θεωρήσει αρχικά ο Αριστοτέλης. Για αυτόν, όπως αναφέρει στα Ηθικά Νικομάχεια, η ευδαιμονία είναι η απάντηση στο ερώτημα Ο προσδιορισμός της ευτυχίας ως αστική, αποδίδεται στο γεγονός ότι, πλέον, πάνω από το μισό του πληθυσμού της Γης ζει και εργάζεται στις πόλεις, και επομένως είναι αδιανόητο να θεωρήσουμε πως η συγκεκριμένη συνθήκη δεν επηρεάζει έστω και ελάχιστα την επιδίωξη της ευτυχίας.

7 Luigino Bruni, Civil Happiness: Economic and Human Flourishing in Historical Perspective London: Routledge, 2006, 18 6

18

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

«ποιο είναι το κορυφαίο όλων των αγαθών που μπορεί κανείς να πετύχει με τις πράξεις του;»8 Στο ίδιο βιβλίο, συνεχίζει, λέγοντας πως η ευδαιμονία, κατά τη γνώμη του, είναι αυτό το τελικό αγαθό, μεταξύ όλων των τελικών αγαθών, που επιλέγεται να αναζητηθεί από τον άνθρωπο, πάντοτε για αυτό που είναι το ίδιο και όχι για χάρη κάποιου άλλου αγαθού.9 «Η ευδαιμονία είναι το υπέρτατο αγαθό, και μαζί ό,τι πιο ωραίο και ό,τι πιο ευχάριστο» πράγμα στον κόσμο. Όμως, παραδέχεται πως η ευδαιμονία χρειάζεται και τα εξωτερικά αγαθά, καθώς είναι αδύνατον ή τουλάχιστον δεν είναι εύκολο, να κάνει κανείς καλές και όμορφες πράξεις χωρίς την βοήθεια και την διάθεση των εξωτερικών αγαθών.10 Ωστόσο, όλα αυτά τα εξωτερικά αγαθά, ακόμα και ο πλούτος, είναι μόνο μέσα για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Η ευδαιμονία δεν μπορεί ποτέ να είναι μέσο. Αντίθετα, είναι το μόνο τέλος που είναι αδύνατον να επιτελεσθεί, ακριβώς λόγω της φύσης της. Για το λόγο αυτό είναι το απόλυτο τέλος, το ύψιστο αγαθό, γιατί κάτι τελικό δεν μπορεί να είναι εργαλείο για κάποιον άλλο σκοπό. Τίποτα δεν μπορεί να επιτευχθεί πέρα από αυτό. Ακόμη και ο πλούτος ή και η υγεία δεν μπορεί να είναι τα τελικά αγαθά. Μπορούν ναι είναι μόνο σημαντικά εργαλεία για μια καλή ζωή που είναι δυνατόν να οδηγηθεί προς την ευδαιμονία.11 Συνεχίζοντας, ο Αριστοτέλης υποδεικνύει πως και στην πολιτική ισχύει το ίδιο γεγονός. Η ευδαιμονία είναι το υψηλότερο αγαθό που μπορεί να επιτευχθεί με τις πράξεις της. Καθ’ ότι η πολιτική φαίνεται να είναι η πρώτη στην ιεραρχική σειρά όλων των τεχνών/επιστημών και δεδομένου ότι αυτή κάνει χρήση όλων «πρακτικών» των υπολοίπων τεχνών/ επιστημών προκειμένου να ορίζει το τί πρέπει να κάνουμε και τί όχι, τότε το τέλος της πρέπει να περιέχει όλα τα τέλη αυτών των τεχνών/επιστημών. Επομένως, το τέλος της πολιτικής θα πρέπει να είναι το ύψιστο, για τον άνθρωπο, αγαθό όλων που είναι η ευδαιμονία.12 Αυτό λοιπόν για το οποίο κυρίως φροντίζει αυτή η τέχνη/επιστήμη είναι το να προσδώσει μια συγκεκριμένη ποιότητα στους πολίτες: να τους κάνει καλούς και ικανούς να πράττουν ωραίες πράξεις.13

Τα εξωτερικά αγαθά αποτελούν μέσα για την επίτευξη της ευδαιμονίας, η οποία προκύπτει

Η πολιτική, ως η ανώτερη επιστήμη όλων, πρέπει να έχει ως τέλος την ευδαιμονία των πολιτών

Δεδομένου, λοιπόν, αυτής της ανάλυσης της ευδαιμονίας, γίνεται φανερό ότι το όραμα του Αριστοτέλη για την ευτυχία είναι βασικά μια πολιτική ευτυχία και με βάση αυτήν την ιδέα παρατηρείται σε όλο το έργο Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, μτφρ. Δημήτριος Λυπουρλής, Thessaloniki: Ζήτρος, 2006, Τόμος 1ος, Βιβλίο Α, παρ. 4, 1095a.

9 Ο.π., Τόμος 1ος, Βιβλίο Α, παρ. 7, 1097a 10 Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, μτφρ. Δημήτριος Λυπουρλής, Thessaloniki: Ζήτρος, 2006, Τόμος 1ος, Βιβλίο Α, παρ. 8, 1099a 11 Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειώσουμε πως ο Αριστοτέλης δεν παραλείπει να διαχωρίσει την ευδαιμονία από τον ηδονισμό που διατυπώνει ο Αρίστιππος. Για το λόγο αυτό, και οι αγγλοσάξονες νεοαριστοτελικοί φιλόσοφοι προτιμούσαν να μεταφράζουν την ευδαιμονία ως «ανθρώπινη άνθηση» και όχι ευτυχία καθώς 8

αυτή πλέον συνδέεται συχνά με την στιγμιαία ευφορία και την ευχαρίστηση.

12 Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, μτφρ. Δημήτριος Λυπουρλής, Thessaloniki: Ζήτρος, 2006, Τόμος 1ος, Βιβλίο Α, παρ. 2, 1094a-b 13 Ο.π., Τόμος 1ος, Βιβλίο Α, παρ. 9, 1099b

19

Μέρος Α

Επειδή η ευτυχία ειναι κοινωνική απότη φύση της, ο ευτυχισμένος άνθρωπος χρειάζεται φίλους

Η διαπροσωπική και πολιτκή ζωή έχουν εγγενή αξία για την προσωπική ευδαιμονία του ατόμου

του ένα ισχυρό σημείο έλξης μεταξύ της αστικής ή πολιτικής φύσης μιας καλής ζωής και της ευτυχίας. Επιπλέον, όπως ο Αριστοτέλης, έτσι και όλοι οι κλασικοί φιλόσοφοι, δεν έκανε διάκριση ανάμεσα στην αστική, την κοινωνική και την πολιτική σφαίρα. Αυτή είναι μια σύγχρονη διάκριση. Η εστίαση, αυτή, στον αστικό ή πολιτικό χαρακτήρα μιας καλής ζωής, της ευτυχίας, εμφανίζεται σε ένα από τα πιο αναφερθέντα χωρία του: «Είναι επίσης παράδοξο να κάνουμε μοναχικό τον ευδαίμονα άνθρωπο. Πράγματι κανένας δεν θα προτιμούσε να έχει όλα τα αγαθά του κόσμου, αν ήταν να τα χαίρεται μόνος του, γιατί ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο να ζει στην κοινωνία μιας πόλης, που πάει να πει ότι η ίδια η φύση τον προόρισε να ζει μαζί με άλλους ανθρώπους. Το ίδιο λοιπόν ισχύει και για τον ευδαίμονα άνθρωπο, αφού έχει όλα όσα είναι εκ φύσεως αγαθά — και είναι προφανώς προτιμότερο να περνάει κανείς τις ώρες και τις μέρες του μαζί με φίλους και καλούς ανθρώπους παρά με ξένους και με τυχαίους ανθρώπους. Επομένως ο ευδαίμων άνθρωπος χρειάζεται, πράγματι, φίλους.»14 Συνεπώς, για τον Αριστοτέλη και προφανώς όλη τη Δυτική πολιτική σκέψη, υπάρχει μια εγγενής αξία στην διαπροσωπική και πολιτική ζωή, χωρίς την οποία η ανθρώπινη ζωή δεν ακμάζει πλήρως. Η συμμετοχή στην πολιτική ζωή, η ύπαρξη φίλων, η αγάπη, αποτελούν βασικά στοιχεία μιας ευτυχισμένης ζωής. Η Martha Nussbaum, μάλιστα, αναφέρεται σε αυτά τα τρία αγαθά ως τα τρία βασικά σχεσιακά αγαθά της Ηθικής του Αριστοτέλη, τα οποία αποτελούν μέρος της ευδαιμονίας και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως απλά μέσα.15 Σύμφωνα, δηλαδή, με αυτήν την προσέγγιση, η ευτυχία και η καλή ζωή, είναι εξ ορισμού κυρίως πολιτική-αστική και επομένως εύθραυστη. Εάν, όμως, θέλουμε να αποφύγουμε την ευθραυστότητα αυτή της κοινωνικής ζωής θα πρέπει να απαρνηθούμε την ίδια την καλή ζωή. Έτσι, πάνω σε αυτήν την εύθραυστη σχέση μεταξύ της κοινωνικής ζωής και της ευτυχίας, πολύ αργότερα, ήρθε η εφεύρεση της οικονομίας της αγοράς η οποία θεωρήθηκε το κυριότερο εργαλείο για την εξάλειψη αυτών των παθογενειών που δυσκολεύουν την αναζήτηση μια καλής ζωής. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στον δυτικό κόσμο, η αγορά θεωρείται πως μας απελευθερώνει από την εξάρτηση μας από άλλους ανθρώπους και την καλοσύνη, ή και όχι, των συμπολιτών μας. Η αγορά μας απελευθερώνει από την εξάρτηση, αλλά με τον τρόπο αυτό μπορεί να αφαιρέσει και το στοιχείο της γνήσιας κοινωνικότητας.16

Α1.1 Η δημόσια σφαίρα στην Αθήνα της Κλασικής περιόδου Πράγματι, στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., οι πολίτες είχαν αναπτύξει ιδιαίτερα την ιδέα της ανθρώπινης ευτυχίας και την σημασία της κοινωνικής ζωής, ως έναν από τους σημαντικότερους στόχους για την ζωή ενός ανθρώπου. Στην πραγματικότητα, βέβαια, μόνο ένας Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, μτφρ. Δημήτριος Λυπουρλής, Thessaloniki: Ζήτρος, 2006, Τόμος 2ος, Βιβλίο Ι, παρ. 9, 1169b 15 Martha Nussbaum, The Fragility of Goodness Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2009.

16 Adam Smith, The Wealth of Nations: An Inquiry into The Nature and Causes of The Wealth of Nations Oxford: Oxford University Press, 1976.

14

20

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

συγκεκριμένος πληθυσμός αυτών είχε το αληθινό προνόμιο του ελεύθερου πολίτη της πόλης των Αθηνών και επομένως την δυνατότητα απόκτησης πλούτου, ελευθερίας και δικαιώματος συμμετοχής στους δημόσιους διαλόγους. Όπως είναι, ήδη, γνωστό η ιδεολογία περί ανθρώπινης ευτυχίας, ή καλύτερα ανθρώπινης άνθησης και προοπτικής για μια ποιοτική ζωή, πλαισιωνόταν γύρω από την έννοια της ευδαιμονίας. Παρ’ όλο που κάθε στοχαστής εκείνης της εποχής υποστήριζε και μίας ελαφρώς διαφορετική εκδοχή της, αυτή που επικράτησε όλων, μετά από πολλές δεκαετίες, ήταν αυτή του Αριστοτέλη συνοψίζοντας τα στοιχεία της καλής τύχης, της υγείας, της φιλίας, της δύναμης και του υλικού πλούτου ως τα κυρίαρχα για την επίτευξη της ευδαιμονίας, η οποία θεωρούταν ως το ύψιστο τέλος της ανθρώπινης ζωής που δεν μπορεί να επιτελεστεί παρά μόνο να προκύψει.17 Ωστόσο, όλα αυτά τα καθαρά προσωπικά επιτεύγματα δεν ήταν αρκετά για τη βίωση της πραγματικής ζωής, ακόμη και σε μια πόλη-κράτος που μπορούσε να σου προσφέρει όλες τις ηδονιστικές δυνατότητες της ζωής. Η ύπαρξη του ανθρώπου μόνο για την ευχαρίστηση είναι μία χυδαία κατάσταση που ταιριάζει μόνο στα ζώα, υποστήριζε.18 Ένας άνθρωπος θα μπορούσε να επιτύχει την αγνή ευτυχία μόνο φθάνοντας στο ύψος των δυνατοτήτων του, και αυτό σήμαινε όχι μόνο να σκεφτόμαστε ενάρετα, αλλά και να συμπεριφερόμαστε ενάρετα.19

Η κοινωνική ζωή στην πόλη μαζί με την προσωπική ευημερία ως τα μοναδικά μέσα επίτευξης της ευδαιμονίας

Η αστική και προσωπική ευημερία ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες. Η πόλις, ήταν ένα κοινό έργο για τους Αθηναίους, το οποίο διατηρούσαν σχεδόν με θρησκευτική ευλάβεια. Η πόλη ήταν κάτι παραπάνω από μια μηχανή προσφοράς καθημερινών αναγκών. Ήταν μία ιδέα που έδενε την Αθηναϊκή κουλτούρα, την πολιτική, τα κοινά, την ιστορία. Όπως σημείωνε ο Αριστοτέλης, οι πολίτες ήταν σαν τα χέρια πάνω στο κατάστρωμα ενός πλοίου, όπου το κοινό τους καθήκον είναι να οδηγούν το πλοίο μόνο μπροστά.20 Για την ακρίβεια, πίστευε πως η πόλις είναι το μοναδικό όχημα μέσω του οποίου ο καθένας μπορεί να επιτύχει την πραγματική ευδαιμονία. Οποιονδήποτε δεν τον ενδιέφερε ο δημόσιος βίος δεν μπορούσε και να θεωρηθεί ως όλον.

Εικόνα 2 Ο λόγος του Περικλή στην Πνύκα Phillip Von Flotz, 1852 Luigino Bruni, Civil Happiness: Economic and Human Flourishing in Historical Perspective London: Routledge, 2006, 18 18 Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, μτφρ. Δημήτριος Λυπουρλής, Thessaloniki: Ζήτρος, 2006, Τόμος 1ος, Βιβλίο Α, παρ. 4, 1095a 19 Ο.π., Τόμος 1ος, Βιβλίο Α, παρ. 4, 1095a 20 Αριστοτέλης, Πολιτικά 17

21

Μέρος Α

Εικόνα 3 Κάτοψη της Αγοράς των Αθηνών κατά τους κλασσικούς χρόνους Ι. Τραυλός, 1958

Εικόνα 4 Άποψη της Αγοράς και η σχέση της με τον λόφο της Ακρόπολης Ι. Τραυλός, 1970

22

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

Η σχέση μεταξύ αυτών των ιδεών και της σύνθεσης της πόλης ήταν εντυπωσιακή. Οι Αθηναίοι διατηρώντας τα θρησκευτικά τους καθήκοντα με τους Θεούς στους ναούς του ιερού βράχου της Ακρόπολης, εξασκούσαν, παράλληλα, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις ως πολίτες της πόλης σε τόπους πιο «κοντά στη γη». Ακριβώς κάτω από την Ακρόπολη, στον λόφο της Πνύκας, οποιοσδήποτε ελεύθερος πολίτης, δηλαδή ενήλικας άνδρας γεννημένος στην Αθήνα, από Αθηναίους γονείς, μπορούσε να έχει δημόσιο λόγο για την πολιτική στην Εκκλησία του Δήμου. Η διαβούλευση αυτή, ήταν η ενσάρκωση της αρχής ισότητας λόγου στα κοινά της πόλης. Το ενδιαφέρον γύρω από την ευδαιμονία φαίνεται να είχε αναπτυχθεί περισσότερο στην Ακαδημία του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Επίκουρου. Ωστόσο, το ζήτημα πάντα απασχολούσε και τους διαλόγους που εξελίσσονταν στην Αγορά, τον πιο εξωστρεφή δημόσιο χώρο στην καρδιά τη πόλης-κράτους που προσκαλούσε τη συμμετοχή στη ζωή της Αθήνας, χωρίς να υπόκειται σε κάποια ανώτερη εκτελεστική εξουσία.21 Είναι δύσκολο, όμως, να πούμε αν η εξωστρέφεια των αρχιτεκτονικών τύπων ώθησε τους Αθηναίους στην ανάπτυξη αυτής της πολιτικής φιλοσοφίας, ή ίδια η φιλοσοφία ήταν το έναυσμα στην παραγωγή της συγκεκριμένης αρχιτεκτονικής. Αλλά από κοινού φαινόταν να προκαλούν τους ελεύθερους πολίτες να ενεργοποιούν τους δημόσιους χώρους, σε τόπους ισχυρής ζωτικότητας. Η ένταση ανάμεσα στον ελεύθερο λόγο, τους κοινόχρηστους δημόσιους χώρους και την αστική σταθερότητα εμπλουτίζει τον αστικό σχεδιασμό από τότε.

Α2 Από την Ρωμαϊκή Felicitas Publica στην Ιταλική Pubblica Felicità και τις αρχές της Πολιτικής Οικονομίας Η Αριστοτελική θεωρία της ευδαιμονίας παρέμεινε ζωντανή και συνέχισε να διαδίδεται μέχρι και τον Μεσαίωνα, στις παραδόσεις της αρετής, τη ηθικής και του κοινού καλού. Μάλιστα, στην Ιταλία, οι πρώτοι οικονομολόγοι του Ναπολιτάνικου Διαφωτισμού, εισήγαγαν την «pubblica felicità» ως το σύνθημα της νέας αυτής επιστήμης, ενώ λίγο αργότερα οι πατέρες της Αμερικάνικης επανάστασης διατύπωσαν το δικαίωμα στην «επιδίωξη της ευτυχίας» στο άνοιγμα της Διακήρυξης τη Ανεξαρτησίας.22 Για την ακρίβεια, η ιδέα του Genovesi για την δημόσια ευτυχία στις απαρχές της Αστικής Οικονομίας, έχει επηρεαστεί από τη Ρωμαϊκή «Felicitas Pubblica». Η έννοια της Felicitas Pubblica είναι μία τυπική λατινική έννοια και δεν σχετίζεται με το αγγλικό happiness (προέρχεται από το hap>happen) ή το γερμανικό gluck που αναφέρεται άμεσα στην καλή τύχη. Η λέξη felicitas, έχοντας το ίδιο πρόθυμα με το fecundus, femina, Joel Kotlin, The City: A Global History New York: The Modern Library, 2005, 49-50 22 United States and Continental Congress Broadside Collection, The unanimous declaration of the thirteen United States of America, In Congress, Baltimore, in Maryland, Printed by Mary Katharine Goddard, 1777, July 4, Online Text. https:// www.loc.gov/item/90898037/.

21

23

Μέρος Α

fetus μας υπενθυμίζει την έννοια της γονιμότητας (από το λατινικό ρήμα feo) και, ως εκ τούτου, την καλλιέργεια της ανθρωπιάς και των αρετών, κάτι πολύ διαφορετικό από την καλή τύχη. Επομένως, γίνεται άμεσα αντιληπτό, πως υπάρχει μια ισχυρή συνέχεια της Ρωμαϊκής «Felicitas Pubblica» και της Αριστοτελικής Ευδαιμονίας. Αυτή η Ρωμαϊκή παράδοση του Felicitas Pubblica παρέμεινε πολύ ζωντανή στον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα και γνώρισε μια νέα αναβίωση κατά τον ιταλικό πολιτικό ανθρωπισμό του 15ου αιώνα και αργότερα στην Αναγέννηση, όταν ο Ιταλικός πολιτισμός επέστρεψε διαδραματίζοντας κεντρικό ρόλο. Άλλωστε, το στοιχείο της δημόσιας ευτυχίας είναι εμφανέστατο στην ταυτότητα της Ιταλικής αστικής οικονομίας όταν εξετάζουμε τους τίτλους πολλών βιβλίων Ιταλών οικονομολόγων μέχρι και το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Οι ανώτατες αρχές ως οι υπεύθυνες για την επιδίωξη της Δημόσιας Ευτυχίας (Pubblica Felicità)

Πιο συγκεκριμένα, ο Antonio Genovesi, όντας ένας βασικός μεταρρυθμιστής πάνω στην γραμμή της Αστικής Οικονομίας και της Pubblica Felicità, αναφέρει πως η δημόσια ευτυχία πρέπει να γίνει το ιδεώδες μιας καλής διακυβέρνησης από την ανώτατη αρχή, καθώς αυτή είναι ο υπέρτατος και ανεξάρτητος συντονιστής τη Δημόσιας Ευτυχίας, δηλαδή της ευτυχίας ολόκληρου του σώματος της κοινωνίας και κάθε μέλους ξεχωριστά.23 Λίγο αργότερα, ακόμη και ο Adam Smith, ο ιδρυτής της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας, αναφέρθηκε σε αυτήν με τον εξής τρόπο: «Η πολιτική οικονομία, θεωρούμενη ως κλάδος της επιστήμης ενός πολιτικού ή ενός νομοθέτη, προτείνει δύο διαφορετικά αντικείμενα: πρώτον, να προσφέρει στον λαό ένα άφθονο εισόδημα ή μέσα διαβίωσης, ή καλύτερα να μπορέσει να προσφέρει αυτά τα έσοδα ή τα μέσα για να μπορεί να επιβιώσει ο καθένας μόνος του, και δεύτερον, να προμηθεύσει το κράτος ή την Κοινοπολιτεία με επαρκή έσοδα για τις δημόσιες υπηρεσίες.»24 Προτείνει, επομένως να «εμπλουτιστεί» τόσο ο λαός όσο και η ανώτατη αρχή. Υπό αυτή την ερμηνεία, θα μπορούσαμε να πούμε πως η αστική οικονομία του Ιταλικού Διαφωτισμού είναι πολύ παρόμοια με την πολιτική οικονομία του Smith, καθώς το επίθετο αστικός(civile) μπορεί να θεωρηθεί ως η λατινική εκδοχή της ελληνικής λέξης πολιτικός ή κοινωνικός.

Η Αστική Οικονομία, σε αντίθεση με την Πολιτική Οικονομία, συνεχίζει να συνδέει τις διαπροσωπικές σχέσεις με την ανθρώπινη ευημερία, όπως και ο Αριστοτέλης

Παρ’ όλα αυτά, όπως υποδεικνύει ο Achille Loria, ίσως ο πιο ισχυρός Ιταλός οικονομολόγος του 19ου αιώνα, υπάρχει μια εγγενής διαφορά μεταξύ του Adam Smith και του Antonio Genovesi, και γενικότερα των Ιταλών οικονομολόγων: « Όλοι οι [Ιταλοί] οικονομολόγοι, από οποιοδήποτε περιφερειακό υπόβαθρο, δεν ασχολούνται τόσο πολύ, όπως ο Adam Smith, με τον πλούτο των εθνών, αλλά με την Δημόσια Ευτυχία.»25 Πιο συγκεκριμένα, στον Genovesi υπάρχει και μια άλλη ιδέα ευτυχίας, πιο «οριζόντιας», που συνδέεται άμεσα με το όραμα του ατόμου ως σχεσιακής οντότητας και τον κρίσιμο ρόλο που αποδίδει στις διαπροσωπικές σχέσεις στην ανθρώπινη ευημερία.

Antonio Genovesi, Delle Lezioni Di Commercio, O Sia Di Economia Civile Napoli: Nella sede dell’Istituto, 2005, 3 24 Adam Smith, The Wealth of Nations: An Inquiry into The Nature and Causes of The Wealth of Nations Oxford: Oxford University Press, 1976.

25 Achille Loria, Verso La Giustizia Sociale Milano: Società editrice libraria, 1920.

23

24

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

Σε αυτό το σημείο, θα λέγαμε πως φαίνεται ακόμη πιο ξεκάθαρα ο βαθμός προσοχής στην Αριστοτελική ιδέα της ευτυχίας από την Pubblica Felicità, που σχετίζεται με τις διαπροσωπικές σχέσεις, όπου η ευτυχία των άλλων είναι απαραίτητη για την ευτυχία ενός ατόμου. «Όσο περισσότερο εργάζεστε με ενδιαφέρον, τόσο περισσότερο πρέπει να είστε ενάρετοι, εκτός αν είστε ανόητοι. Είναι ένας καθολικός νόμος που δεν μπορούμε να κάνουμε τον εαυτό μας ευτυχισμένο χωρίς να ευχαριστήσουμε τους άλλους.»26

Α2.2 Μεταβολές της αντίληψης της δημόσιας σφαίρας Καθώς οι θεωρίες γύρω από την ευτυχία μεταβάλλονταν, το ίδιο συνέβαινε και με τις αστικές μορφές. Οι Ρωμαίοι, όπως και οι Αθηναίοι, ήταν τόσο συνδεδεμένοι με την πόλη τους, που η ίδια η Ρώμη θεωρούταν ένα πνευματικό έργο. Η αστική, αυτή, υπερηφάνεια για την πόλη οδήγησε στην δημιουργία μεγαλεπήβολων αρχιτεκτονικών, από υδραγωγεία, αποχετευτικά συστήματα, λεωφόρους, λιμάνια, ιπποδρόμους και μεγαλοπρεπείς ναούς, τα οποία βοήθησαν στην ανάπτυξη της Ρώμης στην πρώτη μεγάπολη του κόσμου. Απολαμβάνοντας τους καρπούς της ανάπτυξης της αυτοκρατορίας, οι πολίτες της υιοθέτησαν μία νέα θεά της ευτυχίας, της ευχαρίστησης, της τύχης και της γονιμότητας, την Felicitas. Όσον αφορά, όμως, την μορφή της πόλης, η Ρωμαϊκή ελίτ σταδιακά άρχισε να δημιουργεί μνημεία για την δική της προσωπική δόξα και ευχαρίστηση. Η περιοχή του Campus Martius, έγινε ένα τεράστιο συγκρότημα θεαματικών αυτοκρατορικών δομών, όπου, τελικά, η εσωστρέφεια του άφηνε ελάχιστες επιλογές κίνησης για τους πολίτες μεταξύ αυτού και της υπόλοιπης πόλης.

Η Ρώμη ως ένα κοινό αστικό, πνευματικό έργο

Η προσωπική δόξα της Ρωμαϊκής ελίτ, έναντι του δημόσιου, κοινού καλού της πόλης

Παρ’ όλα αυτά, πέρα από αυτά τα επιτεύγματα, υπήρχε μία αξιοθρήνητη πραγματικότητα. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός των Ρωμαίων ζούσαν σε υποβαθμισμένες κατοικίες, σε περιοχές με πολύ στενούς, καμπυλωτούς δρόμους αποπνικτικά γεμάτους με ανθρώπους, αλλά και εγκατάλειψη. Επιπλέον, η προσπάθεια κάθε αυτοκράτορα να ανεγείρει το δικό του forum μέσα σε αυτήν την άναρχη δομή, έκανε ακόμη δυσκολότερη τη διατήρηση ενός ενιαίου σχεδίου πόλεως.27 Η προσωπική δόξα επισκίασε το κοινό καλό. Καθώς η πίστη και τον ενδιαφέρον για τη δημόσια σφαίρα της πόλης εξαφανίστηκαν, η δημόσια αρχιτεκτονική και το θέαμα τέθηκαν στη υπηρεσία κατευνασμού των ολοένα και αυξανόμενων επαναστατικών τάσεων από τις κατώτερες τάξεις. Δημόσια λουτρά, δημόσιες αγορές, αρένες μονομαχιών και τσίρκο ήταν τα εργαλεία καταστολής.28 Εκεί που οι Αθηναίοι φιλόσοφοι αξίωναν τόσο πολύ την πνευματική ζωή της πόλης ως ύψιστο αγαθό του δημόσιου βίου, οι Ρωμαίοι σταδιακά εγκατέλειψαν το ενδιαφέρον για αυτήν με αποτέλεσμα οι ευγενείς, όντας οι μοναδικοί που είχαν την δυνατότητα, να υποχωρήσουν στις βί Antonio Genovesi, Delle Lezioni Di Commercio, O Sia Di Economia Civile Napoli: Nella sede dell’Istituto, 2005 27 Joel Kotlin, The City: A Global History New York: The Modern Library, 2005, 60 28 Ο.π., 63 26

25

Μέρος Α

Εικόνα 5 Αποτύπωση σε μακέτα του συγκρορήματος κτιρίων της περιοχης του Campus Martius, 3ος αι. μ.Χ.

Εικόνα 6 Άποψη περιτοιχισμένης πόλης με την εκκλησία να δεσπόζει στο κέντρο της David Macaulay

Εικόνα 7 Εκκλησία Γοτθικού στυλ, Κοπεγχάγη, Δανία

26

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

λες τους στην ύπαιθρο, προμηνύοντας την πολύ ύστερη τάση του 20ου αιώνα. Ενώ η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατέρρεε, η αστική ευημερία σε όλη την Ευρώπη περιορίστηκε στις πολύ βασικές ανάγκες της ασφάλειας και της επιβίωσης. Η δημόσια ευτυχία, όσο μπορούσε να αποκληθεί έτσι, ενσωματώθηκε σε δύο στοιχεία της αρχιτεκτονικής. Κατά την πρώτη Μεσαιωνική εποχή, καμία πόλη δεν μπορούσε να επιβιώσει χωρίς την απαραίτητη οχύρωση, η οποία παρείχε την αναγκαία προστασία στους πολίτες και την ποιότητα ζωής, όσο καλύτερα γινόταν. Αλλά εξίσου σημαντικός στην ζωή της πόλης ήταν και ο καθεδρικός ναός, δίνοντας μια εντελώς ξεχωριστή και διαφορετική υπόσχεση όσον αφορούσε την ευτυχία. Οι μεσαιωνικές εκκλησίες χρησιμοποιώντας στοιχεία όπως ψηλούς τοίχους και θολωτές οροφές, έδιναν στον επισκέπτη την προσωπική εμπειρία επαφής με τον Θεό, την απόλυτη γαλήνη και ευτυχία. Όπως ανέφερε κάποτε ο Richard Sennett, είναι ένα ταξίδι ως την βάση του παραδείσου. Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο. Η πραγματική ευτυχία περιμένει στην μετά θάνατον ζωή, όχι εδώ στην γη.29

Οι ναοί του Μεσαίωνα ως η ενσάρκωση της Ουράνιας ευτυχίας στη Γη

Αλλά η μεσαιωνική εκκλησία έφερε και ένα άλλο μήνυμα. Αυτό του στυλοβάτη της πόλης, του τόπου που έδινε νόημα στην ζωή της πόλης, την συνέδεε με τον επουράνιο παράδεισο και ήταν ανοιχτός προς όλους. Ήταν η ζώνη μετάβασης, στην καρδία της πόλης, μεταξύ της επίγειας ζωής και του Θεού, μια υπόσχεση κοσμικής ενσυναίσθησης.

Α3 Ευτυχία ή Πλούτος των Εθνών; Στο μεταίχμιο της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης, η ανάπτυξη της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας, υποτίθεται ότι έγινε για να διατυπώσει ως κοινωνικά και ηθικά νόμιμη την αναζήτηση πλούτου και ατομικού συμφέροντος. Ωστόσο, πριν από τον Adam Smith ο οποίος πρώτος όρισε στον βιβλίο του «Ο Πλούτος των Εθνών» το 1776, τον πλούτο ως το αντικείμενο της νέας αυτής νοοτροπίας- επιστήμης, είχε ήδη εδραιωθεί μια διαφορετική προσέγγιση. Στα μέσα του 18ου αιώνα στις Γαλλικές και Ιταλικές παραδόσεις, το θέμα που αποτέλεσε τον πυρήνα της σύγχρονης οικονομικής αντανάκλασης ήταν η ευτυχία του κοινού (Pubblica Felicità) που αναφέρθηκε προηγουμένως και ο πρώτος συγγραφέας που χρησιμοποίησε την έννοια αυτή ήταν ο φιλόσοφος Ludovico Antonio Muratori τo 1749. Η ευτυχία έγινε ένα ορόσημο της ιταλικής κλασικής αστικής οικονομίας. Η ιταλική παράδοση του δέκατου όγδοου αιώνα συνοδεύεται από τον πολιτικό ανθρωπισμό και με την ιδέα ότι προέρχεται κυρίως από την αριστοτελική παράδοση ότι η ευτυχία, δηλαδή, είναι «κοινωνική» από τη φύση της - ο άνθρωπος είναι ένα κοινωνικό ον και ως εκ τούτου, όπως γράφει ο Αριστοτέλης, ο ευτυχισμένος άνθρωπος χρειάζεται φίλους.30 Richard Sennett, The Conscience of The Eye: The Design and Social Life of The Cities London: Faber and Faber, 1993, 15 30 Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, μτφρ. Δημήτριος Λυπουρλής, Thessaloniki: Ζήτρος, 2006, Τόμος 2ος, Βιβλίο Ι, παρ. 9, 1169b 29

27

Μέρος Α

Το felicitè publique ως συνέχεια του pubblica felicità στον πολιτικό ανθρωπισμό του Γαλλικού Διαφωτισμού

Σε ένα παρόμοιο κλίμα, μερικά χρόνια αργότερα στη Γαλλία, οι φιλόσοφοι- οικονομολόγοι, όπως ο Jean Jacques Rousseau, ανέφεραν όλοι την ευτυχία στα γραπτά τους και το αντίστοιχο felicitè publique ήταν μια από τις βασικές ιδέες του Γαλλικού Διαφωτισμού. Μάλιστα ο Jean Charles Léonard de Sismondi στο βιβλίο του «New principles of political economy» σχολιάζει την θεωρία των συναδέλφων Άγγλων φιλοσόφων ως εξής: «Η μάζα του [αγγλικού] έθνους φαίνεται να ξεχνά, όπως και οι φιλόσοφοι, ότι η αύξηση του πλούτου δεν είναι το τέλος της πολιτικής οικονομίας, αλλά το μέσο για την παροχή ευτυχίας σε όλους».31 Σύμφωνα, δηλαδή, με αυτόν το ισχυρισμό, ο Adam Smith φαίνεται να μην αποδίδει κεντρική θέση στην οικονομική του θεωρία στην ευτυχία. Το ζήτημα της ευτυχίας απουσίαζε κατά πολύ στην βρετανική συζήτηση της εποχής τους. Αρκεί, ακόμη, να θυμηθούμε πως ο κλασικός Ωφελιμισμός ήταν απόγονος αυτού του πνευματικού κλίματος. Γνωρίζοντας από τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων, ο Adam Smith προσπαθεί να αναδείξει την κλασική Αριστοτελική ιδέα της ευτυχίας ως τον τελικό στόχο της ανθρώπινης ζωής.32 Εντούτοις, υπάρχει μια διαφορά. Δεν δίνει έμφαση στην ιδέα ότι η ευτυχία σχετίζεται με τις διαπροσωπικές σχέσεις στο κομμάτι της οικονομικής θεωρίας του πλούτου, αλλά μόνο στο ηθικό σύστημα των κοινωνιών. Για την ακρίβεια, η βασική ιδέα στη σχέση μεταξύ πλούτου και ευτυχίας είναι ότι ο πλούτος είναι καθοριστικός παράγοντας για την ευτυχία. Ο πλούτος, δηλαδή, είναι απλά ένας τρόπος για να είναι κάποιος ευτυχισμένος.33 Και πάλι, όμως, αυτό δεν σημαίνει πως το όραμα της ευτυχίας του Smith σε σχέση με τον οικονομικό τομέα αποτελεί μια απλή ισοδυναμία του περισσότερου πλούτου=μεγαλύτερη ευτυχία.34 Είναι κάτι πιο πολύπλοκο και ανάγεται στο εξής γεγονός. Ότι, δηλαδή, η εξομοίωση του πλούτου και του μεγαλείου του είναι η κινητήριος δύναμη τόσο της κοινωνικής κινητικότητας όσο και της οικονομικής ανάπτυξής.35 Και πάλι, όμως, η δύναμη αυτή περιέχει κάτι το παραπλανητικό στη λογική της βάση. Δηλαδή την ιδέα ότι ο πλούσιος άνθρωπος είναι πιο ευτυχισμένος από έναν φτωχό ή ότι διαθέτει περισσότερα μέσα για να μπορέσει να γίνει ευτυχής. Στην πραγματικότητα, αυτό δεν είναι απόλυτα σωστό, αλλά η δυναμική της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης. Αυτή η «καλή εξαπάτηση» για το κοινό καλό, είναι ο πυρήνας της θεωρίας του Αόρατου Χεριού. Σύμφωνα με αυτόν τον ισχυρισμό του Smith, μέσα στο σύστημα του καπιταλισμού, ένα άτομο που δρα για προσωπικό του συμφέρον τείνει να προωθεί και το συμφέρον της κοινότητας.36 Συνεχίζοντας, στη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων αναφέρει: «Δρώντας σύμφωνα με τις επιταγές των ηθικών μας λειτουργιών, αναγκαστικά επιδιώκουμε τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να προωθήσουμε

Jean Charles Leonard de Sismondi, New Principles of Political Economy New Brunswick: Transaction Publishers, 1991.

32 Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments Cambridge: Cambridge University Press, 2004, 166 33 Ο.π., σελ. 149 34 Ο.π., σελ. 166 35 Ο.π., σελ. 181 36 Adam Smith, The Wealth of Nations: An Inquiry into The Nature and Causes of The Wealth of Nations Oxford: Oxford University Press, 1976, 223 31

28

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

την ευτυχία της ανθρωπότητας.»37 Γενικότερα, η χρήση του Smith της μεταφοράς του Αόρατου Χεριού, είναι παράλληλη με τη λογική του παράδοξου της ευτυχία του Easterlin που αναφέρθηκε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου.

Α4 Ο Ωφελιμισμός ως το νέο όνομα της ευτυχίας Η προσέγγιση της πολιτικής οικονομίας για την ευτυχία δεν εδραιώθηκε στην Αγγλία και τα νεοκλασικά οικονομικά. Η ωφελιμιστική ιδέα που ίδρυσε ο Jeremy Bentham πήρε το προβάδισμα. Για την ακρίβεια, είναι αδύνατο να αναπαραστήσουμε την εξέλιξη της ιδέας της ευτυχίας στα οικονομικά χωρίς να λάβουμε υπόψιν τον Ωφελιμισμό που χτίστηκε γύρω από τον χρυσό κανόνα «η μεγαλύτερη ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό». Πιο συγκεκριμένα, στο σύστημα της ιδέας της ευτυχίας του Bentham, η ευτυχία είναι ίση με την «ευχαρίστηση». Ήδη από την εισαγωγή του στο βιβλίο Αρχές της Ηθικής και της Νομοθεσίας δηλώνει: «Η φύση έθεσε την ανθρωπότητα κάτω από τη διακυβέρνηση δύο κυρίαρχων προτύπων, τον πόνο και την ευχαρίστηση».38 Επομένως, το όραμα αυτό μπορεί να αποδοθεί και ως ψυχολογικός ηδονισμός, με ατομικό χαρακτήρα, καθώς ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως μια οντότητα που αναζητά την ευτυχίαευχαρίστηση έναντι του πόνου. Πρέπει να γίνει αντιληπτό, πως αυτό το ψυχολογικό χαρακτηριστικό είναι ουσιώδες για την Ωφελιμιστική θεωρία στην οποία η κοινωνική ευτυχία θεωρείται μόνο ως συνάθροιση, ένα σύνολο ατομικών απολαύσεων. Η δεύτερη λέξη κλειδί του Bentham είναι η «χρησιμότητα» , ή αλλιώς «αρχή της χρησιμότητας» και δηλώνεται ως η «θεμελίωση του παρόντος έργου».39 Στη συνέχεια αναφέρει τη χρησιμότητα ως εκείνη την κατοχή οποιουδήποτε αντικειμένου, το οποίο τείνει να αποφέρει οφέλη, πλεονεκτήματα, ευχαρίστηση, καλό ή και ευτυχία, προλαμβάνοντας το κακό, τον πόνο ή τη δυστυχία, είτε αυτό αφορά το κομμάτι της κοινωνίας είτε ενός ατόμου.40 Γενικότερα, σε όλα τα έργα του Bentham, οι λέξεις ευτυχία, ευχαρίστηση και χρησιμότητα χρησιμοποιούνται εναλλακτικά ως διαφορετικοί τρόποι έκφρασης της ίδιας βασικής έννοιας του Ωφελιμισμού.

Η ευτυχία ως το άθροισμα των ευχαριστήσεων έναντι του πόνου

Η χρησιμότητα (των αντικειμένων) ως το μέσο για την επίτευξη της ευτυχίας- ευχαρίστησης

Με τον Bentham, η διάκριση μεταξύ του τέλους (ευτυχία) και των μέσων (πλούτος) εξαφανίστηκε. Η ευτυχία-ευχαρίστηση έγινε το άμεσο τέλος της οικονομικής δραστηριότητας. Συνεπώς, η προσέγγιση αυτή απέχει, πλέον, πολύ από το κλασικό όραμα της ευτυχίας του Αριστοτέλη ή και του Genovesi, που διατηρούσαν τον διαχωρισμό της ευτυχίας ως Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments Cambridge: Cambridge University Press, 2004, 316 38 Jeremy Bentham, An Introduction to The Principles of Morals and Legislation Kitchener: Batoche Books, 2000, 14 39 Ο.π., σελ. 12 40 Ο.π., σελ. 12 37

29

Μέρος Α

απώτερου τέλους και του πλούτου, απλά ως μέσου επιδίωξης αυτής. Το έργο του Bentham προωθεί την οικονομία, χάρη κυρίως στα έργα των Stanley Jevons και Francis Edgeworth, οι οποίοι θεμελίωσαν την υποκειμενική τους προσέγγιση στα οικονομικά με μια ηδονιστική φιλοσοφία. Αρχικά, κατά τον Edgeworth, όπως γίνεται διακριτό στα πρώτα του έργα, η ευτυχία σημαίνει ευχαρίστηση και η μεγιστοποίηση αυτής σημαίνει μεγιστοποίηση της απόλαυσης,41 χαρακτηριστικό στοιχείο προσέγγισης της ευτυχίας στην ωφελιμιστική και ηδονιστική φιλοσοφία. Η ευτυχία εισήλθε σε νεοκλασικά οικονομικά στοιχεία που προσδιορίζονται πλήρως με τη χρησιμότητα, το νέο θέμα της νέας οικονομίας. Πάνω σε αυτήν τη λογική, ο Stanley Jevons παραθέτει όχι μόνο τη παλιά θεωρία του Ωφελιμισμού, του ότι η ευτυχία σχετίζεται με την χρησιμότητα, αλλά και ότι η οικονομία είναι ο «υπολογισμός των απολαύσεων και του πόνου». Για αυτόν οι απολαύσεις είναι διαφορετικές «μόνο σε βαθμό και όχι σε είδος».42 Έτσι, η οικονομία ασχολείται με τις «κατώτερες» απολαύσεις, γεγονός που δεν αποκλείει ότι οι άνθρωποι μπορούν και να αποκηρύξουν τις απολαύσεις από τον οικονομικό τομέα για χάρη πιο ηθικών ή ανώτερων απολαύσεων. Παρ’ όλα αυτά, ο δεοντολογικός κανόνας και των τριών αυτών οικονομολόγων, είναι να μεγιστοποιήσουν το άθροισμα των απολαύσεων, τόσο ατομικά όσο και κοινωνικά. «Το αντικείμενο της οικονομίας είναι να μεγιστοποιήσει την ευτυχία με την αγορά της ευχαρίστησης, με το χαμηλότερο κόστος πόνου».43 Ο τομέας των οικονομικών πλέον, δεν αφορούσε τον πλούτο, αλλά την ευτυχία-ευχαρίστηση άμεσα. Μετά τον Bentham, η ευτυχία-ευχαρίστηση έγινε το αντικείμενο της οικονομίας. Επομένως, δεν είναι αλήθεια ότι η ευτυχία δεν είναι κεντρική στη νεοκλασική οικονομία. Η αναγωγή της ευτυχίας/ευδαιμονίας στη χρησιμότητα/ευχαρίστηση είναι το πραγματικό σημείο θραύσης στην ιστορία της ευτυχίας στην οικονομία: η διάκριση μεταξύ υλικών προϋποθέσεων και ευτυχίας. Ο ακρογωνιαίος λίθος της κλασικής πολιτικής οικονομίας έχει χαθεί.

Α4.1 Η επίπλαστη επαναφορά της κοινωνικής ευημερίας στο δημόσιο χώρο Οι Ευρωπαίοι, έχοντας ξεπεράσει, πλέον, κατά πολύ την πεποίθηση ότι η παντοτινή ευτυχία επιτυγχάνεται μόνο μέσω της ουράνιας σωτηρίας, μεταβαίνουν σε μία νέα εποχή, όπου οι συνθήκες αρχίζουν να αλλάζουν ραγδαία. Η μεγάλη έκρηξη του πλούτου, του βιοτικού επιπέδου και του χρόνου αναψυχής έκανε τους διανοούμενους του 18ου αιώνα να πιστέψουν πως η ευτυχία ήταν τόσο φυσιολογική όσο και ευρέως εφικτό να επιδιωχθεί πάνω στη γη. Όμως, η θεωρούμενη αυτή επιδίωξη της ευτυχίας, πλέον, δεν είχε καμία σχέση με το ύψιστο αγαθό της ευδαιμονίας Francis Ysidro Edgeworth, Mathematical Physics: An Essay on The Application of Mathematics to The Moral Sciences London: Kegan Paul, 1961, 102 42 William Stanley Jevons, The Theory of Political Economy Lonodon: Macmillan & Co, 1888, 26 43 Ο.π., σελ. 29 41

30

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

των αρχαίων Ελλήνων. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ο Jeremy Bentham διαμορφώνοντας την ιδέα των αρχών της Χρηστικότητας, έθεσε την παραδοχή ότι η ευτυχία είναι το σύνολο της ευχαρίστησης μείον του πόνου. Ουσιαστικά, πρότεινε αυτήν την θεωρία ως την καλύτερη πολιτική προκειμένου με καθαρούς μαθηματικούς υπολογισμούς, να γίνει προσπάθεια μεγιστοποίησης της ευχαρίστησης έναντι του πόνου. Επινοώντας, λοιπόν, ένα περίπλοκο σύνολο πινάκων που ονόμασε «felicific calculus», είχε την δυνατότητα να μετρήσει την ποσότητα της ευχαρίστησης ή του πόνου που μπορούσε να προκαλέσει οποιαδήποτε ενέργεια. Ο υπολογισμός αυτός θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να προσδιορίσει τη χρησιμότητα κατάργησης κάποιων νόμων, την επένδυση σε κάποια υποδομή ή ακόμα και τα αρχιτεκτονικά σχέδια.44 Παρά την δυσκολία μέτρησης της ευτυχίας με μαθηματική ακρίβεια, οι άνθρωποι συνέχισαν να προσπαθούν να την ενσωματώσουν στην αρχιτεκτονική της καθημερινότητας. Ιδιαίτερο παράδειγμα για το πώς η ευτυχία μεταβλήθηκε στην ιδέα ότι μπορεί να επιτευχθεί μέσω της αναζήτησης της ευχαρίστησης είναι οι κήποι του Vauxhall στο Λονδίνο της Γεωργιανής εποχής. Πιο συγκεκριμένα, το 1732 ο Jonathan Tyers, μετέτρεψε τους περιτοιχισμένους τότε κήπους στους πρώτους πραγματικούς κήπους της ευχαρίστησης. Στο ελαφρώς αυτό αναξιοποίητο σημείο, είδε την ευκαιρία να προσφέρει στο Λονδίνο ένα νέο είδος διασκέδασης. Αναλαμβάνοντας την κυριότητα και την διοίκηση, προσπάθησε να προωθήσει μια «αθώα και κομψή» ψυχαγωγία στους Λονδρέζους όλων των τάξεων, με τις οικογένειές τους σε έναν πολιτισμένο, ευχάριστο ακόμα εκπαιδευτικού χαρακτήρα υπαίθριο χώρο. Έναν χώρο όπου κυριαρχούσαν οι περίπατοι ανάμεσα στην άγρια φύση ή τους βοτανικούς κήπους, υπαίθρια δρώμενα και κονσέρτα και κάποια κτίρια για δεξιώσεις και χορούς, μπορούσε να τους επισκεφθεί από τον Πρίγκιπα της Ουαλίας μέχρι και τον απλό πολίτη, με ένα ελάχιστο χρηματικό ποσό εισόδου.45

Οι Vauxhall Gardens ως οι πρώτοι κήποι ευχαρίστησης.

Ο Tyers πίστευε πως αυτός ο κήπος της ευχαρίστησης μπορούσε να μεταδώσει ένα μήνυμα ηθικής στους επισκέπτες του. Η ευγενής φύση του οράματός του, θα μπορούσε να αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο της λειτουργίας του κήπου και το κλειδί για την μακροζωία και την καλύτερη ποιότητα ζωής των πολιτών στο Λονδίνο, προωθώντας τον «ηδονισμό» ισότιμα σε όλους του ανθρώπους της πόλης.46 Στην Γαλλία, τα ιδεώδη του Διαφωτισμού έρρεαν στη δημόσια σφαίρα και την πολιτική. Το Παλαιό Καθεστώς έχοντας απαγορεύσει πολλές έντυπες εκδόσεις, οι άνθρωποι μετέδιδαν τα νέα της πόλης σε συναντήσει στα πάρκα, τους κήπους και τις καφετέριες. Όταν ο Louis Philippe II, κληρονόμησε το εκθαμβωτικό Palais Royal, ως υποστηρικτής των ιδεωδών περί ισότητας του Jean Jack Rousseau, άνοιξε, προς το δημόσιο, τις πύλες των πλούσιων ιδιωτικών κήπων και των στοών του συγκροτήματος. Το Palais Royal έγινε ένα δημόσιο συγκρότημα ψυχαγωγίας με βιβλιοπωλεία, ινστιτούτα ομορφιάς και καφετέριες. Εκεί αναπτύχθηκε

Η διάθεση του Palais Royal στην κοινωνία της πόλης του Παρισιού

Jeremy Bentham, An Introduction to The Principles of Morals and Legislation Kitchener: Batoche Books, 2000, Κεφ. 4 45 Alan Borg and David Coke, Vauxhall Gardens New Haven: Yale University Press, 2011, 211 46 Ο.π., σελ. 210 44

31

Μέρος Α

Εικόνα 8 Γενική άποψη των Vauxhall Gardens από τη δύση, με το σπίτι του ιδιοκτήτη και το Περίπτερο του Πρίγκηπα

Εικόνα 9 Εγκαταστάσεις που φιλοξενούσαν ψυχαγωγικές δράσεις μέσα στους κήπους Thomas Rowlandson, 1785

32

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

Εικόνα 10 Γενική άποψη των κήπωv του Palais Royal Philippe Benoist, 1845

Εικόνα 11 Συζητήσεις μεταξύ ιερόδουλων και πελατών στο Palais Royal στις γκαλερί Montpensier και Beaujolais

33

Μέρος Α

μια σχέση μεταξύ «ηδονιστικής» διασκέδασης αλλά και φιλοσοφικών και πολιτικών ανησυχιών. Ωστόσο, σε ένα κατακερματισμένο βασίλειο όπου η δημόσια ζωή, η πολιτική και ο ελεύθερος χρόνος συγκρούονται, οι συζητήσεις στους χώρους του Palais Royal περί ίσων δικαιωμάτων επιδίωξης της ευτυχίας συνέβαλαν σε μια επανάσταση που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του Louis Philippe II.47

Α4.2 Ηθικά αποτυπώματα της ευημερίας σε αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις Η εποχή του Διαφωτισμού έφερε ξανά στο προσκήνιο την προσπάθεια ανάπτυξης της κοινωνικής ευημερίας μέσα από τον δημόσιο χώρο. Αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά κινήματα υπόσχονταν, όλο και περισσότερο, την ανατροφή του μυαλού και της ψυχής της κοινωνίας. Με την έλευση της Βιομηχανικής Επανάστασης, όμως, η μορφή των οικισμών της Δυτικής Ευρώπης και των χωρών όπου επικρατούσαν δυτικοευρωπαϊκές επιρροές, έπαψαν να συνδέονται με κοσμολογικές και φιλοσοφικές αντιλήψεις. Ως ένα σύνθετο και πρωτόγνωρο κοινωνικό φαινόμενο, προκάλεσε ποιοτικό άλμα που ανέτρεψε τις ως τότε κοινωνικές δομές, με παράλληλες διαφοροποιήσεις όλων των επιπέδων των επιμέρους δομών. Μία από τις πιο άμεσες επιπτώσεις ήταν ο μετασχηματισμός του προβιομηχανικού αστικού χώρου, στοιχείο που οφείλεται στην συσσώρευση κεφαλαίου και εργατικής δύναμης.48 Όπως αναφέρει η Σίλια Νικολαΐδου, «στη βιομηχανική κοινωνία, ο αστικός χώρος ως κοινωνικός χώρος αποτελεί το πλαίσιο μιας έντονης κοινωνικο-οικονομικής αντιπαράθεσης, όπου η πολιτική και οικονομική ισχύς της ανερχόμενης αστικής τάξης βρίσκεται αντιμέτωπη με τη νεοδιαμορφούμενη κοινωνική συνείδηση της εργατικής».49 Οι αξίες της αποτελεσματικότητας, της λειτουργικότητας και της αποδοτικότητας, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την βιομηχανική ανάπτυξη, και διαμορφώνουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο η ίδια η πόλη και οι άνθρωποι που την κατοικούν αντιμετωπίζονται ως απλά εξαρτήματα ενός γιγαντιαίου μηχανισμού, που πρέπει να λειτουργεί με μοναδικό στόχο την παραγωγή πλούτου και επομένως την υποτιθέμενη κοινωνική ευημερία. Οι συνθήκες του αστικού χώρου δεν βελτιώνονταν αντίστοιχα με το βιοτικό επίπεδο των κοινωνικών τάξεων

Το πνεύμα της εποχής, προσκολλημένο στην άποψη ότι η δημιουργία της νέα αστικής τάξης, μέσω της βιομηχανικής επανάστασης, μπορούσε να φέρει μόνο θετικές κοινωνικές μεταβολές, αντικρουόταν με τις διογκούμενες ανισότητες που κυριαρχούσαν στον αστικό χώρο. Τα οξυμένα κοινωνικά προβλήματα που προέκυψαν κατά την αρχική φάση συσσώρευσης του κεφαλαίου (εξαθλιωμένες συνθήκες ζωής της εργατικής τάξης στα αστικά κέντρα, παιδική εργασία κ.τ.λ.) δεν περιορίστηκαν, και πόσο μάλλον δεν εξαλείφθηκαν, στις επόμενες φάσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης και αστικής διάχυσης. Σύμφωνα με τον Andrew Mearns, το Λονδίνο στα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν μία πόλη γεμάτη με αρρώστιες και δυστυχία, κατά τον οποίο ήταν στοιχεία αρκετά ισχυρά για να καταW. Segard και Francois M. Testard, Pisturesque Views of Public Edifices in Paris London: J. Moyes, 1814, 9-10 48 Σίλια Νικολαΐδου, Η Κοινωνική Οργάνωση Του Αστικού Χώρου Athens: Παπαζήση, 2019, 68 49 Ο.π., 68-9 47

34

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

στρέψουν την ίδια την κοινωνία.50 Οι διανοούμενοι παρατηρητές, ήταν πεπεισμένοι πως το αστικό τοπίο αυτό, δεν επηρέαζε μόνο την υγεία, αλλά και την ψυχική ισορροπία των κατοίκων των πόλεων. Πώς θα μπορούσαν να διασωθούν από αυτήν την κατάσταση; Μήπως η λύση βρισκόταν στην εγκατάλειψη της πόλης ή την αντικατάσταση του «δαίμονα» της βιομηχανικής επανάστασης και τη δημιουργία ενός νέου οράματος για τη διάσωση του αστισμού; Έχοντας, λοιπόν, φανερά τα πρώτα αποτελέσματα της εκβιομηχάνισης των πόλεων, ήρθαν στο προσκήνιο διάφορες προτάσεις οραματικών σχεδίων με σκοπό τη δημιουργία νέων προτύπων διαβίωσης σε «καλύτερες και εξαγνισμένες» πόλεις. Ορισμένοι κοινωνικοί και πολιτικοί οραματιστές, οδηγήθηκαν στη διαμόρφωση ουτοπικών θεωρητικών μοντέλων, που είχαν στόχο την πλήρη αναμόρφωση των κοινωνιών τόσο χωρικά όσο και θεσμικά. Συνδυάζοντας το ιδεατό με το ουτοπικό, προσπαθούσαν να καθορίσουν τα πρότυπα μιας ιδανικής κοινωνίας. Μερικοί από αυτούς υποστήριξαν πως το μυστικό για την ευτυχία όλων των ανθρώπων, ήταν η ολοκληρωτική απόδραση από την πόλη, συγχρονίζοντας τις απόψεις τους με αυτές του J.J. Rousseau, ότι, δηλαδή, η επιστροφή στη φύση αποτελεί την αληθινή ελευθερία που ο πολιτισμός στέρησε στον άνθρωπο. Εν μέρει, αυτήν την άποψη προσπάθησε να αποτυπώσει ο Robert Pemberton στο σχέδιο του Happy Colony, το 1854 για την δημιουργία ενός οικισμού δέκα κοινοτήτων διαμορφωμένο σε ομόκεντρους κύκλους στη Νέα Ζηλανδία για την εργατική τάξη των Βρετανικών αποικιών. Σύμφωνα με τις τυπολογίες που όρισε ο Dennis Hardy σχετικά με τους οικισμούς της ουτοπικής σκέψης και κοινοτισμού, η ιδέα του Pemberton φαίνεται να ανήκει στις κοινότητες του ουτοπικού σοσιαλισμού, που βλέπουν στην εργατική τάξη το μέσον αλλαγής της κοινωνίας.51 Η προτεινόμενη, αυτή, μορφή κοινοτήτων ήταν μία εκπληκτική πρόταση, αν και κάπως μη πρακτική, που επιχείρησε να αλλάξει την αστική, εκπαιδευτική, εμπορική και διοικητική πρακτική. Ουσιαστικά, η επιδίωξη του Pemberton ήταν η ανάπτυξη «ενός συστήματος συνδυασμού γης, εργασίας και εκπαίδευσης για τις Αποικίες»52, όπου οι αυστηρά διατεταγμένες λειτουργίες της πόλης θα διαμόρφωναν μια τέλεια κοινωνία απαρτιζόμενη από ανθρώπους που θα συμπεριφέρονταν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, με απώτερο στόχο μια κοινότητα ολοκληρωμένων και ευτυχισμένων πολιτών. Θεμελιώδεις αρχές του ριζοσπαστικού αυτού οράματος ήταν η ισότητα και η εκπαίδευση στις τέχνες και τις επιστήμες, παράλληλα με την πλήρη κατανόηση των επαγγελματικών και εμπορικών συναλλαγών, γεγονός που φαίνεται να αντικατοπτρίζεται και στις σχεδιαστικές του απεικονίσεις.

Οι αυστηρά διατεταγμένες ομόκεντρες δομές θα όριζαν και τις δομές της κοινωνίας

Andrew Mearns, The Bitter Cry of Outcast London: An Inquiry into The Condition of The Abject Poor Cambridge: Cambridge University Press, 2009, 18 51 Dennis Hardy, Alternative Communities in Nineteenth Century England London: Longman, 1979, 32 52 Robert Pemberton, The Science of Mind-Formation, And the Process of The Reproduction of Genius Elaborated London: Houlston and Wright, 1858, 7 50

35

Μέρος Α

Εικόνα 12 Στο κέντρο της κυκλικής πόλης τοποθετούνται τα τέσσερα κολέγια, στον δεύτερο δακτύλιο τα εργοστάσια, στον τρίτο οι κατοικίες και στον τέταρτο οι δημόσιοι κήποι, οι καλλιέργειες με τις αγροτικές κατοικίες

Εικόνα 13 Απεικόνιση των τεσσάρων κολεγίων στο κέντρο του κύκλου της πόλης

36

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

Ο λόγος που ο Robert Pemberton επέλεξε να δομήσει το όραμά του σε μία κυκλική διάταξη, όπως ο ίδιος αιτιολογεί, οφείλεται στο γεγονός πως το κυκλικό σχήμα συνδέεται με τη φύση και τα ουράνια σώματα. Συνεπώς, «η καμπύλη ή ο κύκλος, αποτελούν τα πιο φυσικά, βολικά και επιστημονικώς ορθά σχήματα που μπορούν να υιοθετηθούν». «Οι ορθές γωνίες», συνέχισε, «αντιτίθενται στην αρμονία τη κίνησης, και σε μια πόλη πρέπει να υπάρχει κίνηση, επομένως είναι η καλύτερη λύση για την κυκλοφορία του ανθρώπου». Γενικά, η ιδέα του Pemberton, μπορεί να περιγραφεί ως μια «Ευτοπία», ή διαφορετικά, «Θετική Ουτοπία», ή οποία παρόλο που τοποθετείται στην Νέα Ζηλανδία, παρουσιάζεται ως μία μη υπαρκτή κοινωνία που ήταν σημαντικά καλύτερη από τις υπαρκτές συνθήκες.53 Ουσιαστικά, απώτερος σκοπός του, ήταν να τελειοποιήσει την ανθρώπινη φυλή μέσω μιας σχεδιασμένης κοινότητας, ερχόμενη σε αντίθεση με την καθιερωμένη κοινωνική σύμβαση, τις αστικές και εμπορικές πρακτικές. Δεν θα υπήρχαν τείχη να την προφυλάσσουν, ούτε φυλακές, καθώς δεν θα υπήρχαν πλιατσικολόγοι, μέθυσοι και εγκληματίες.54 Τέλος, ο Robert Pemberton, πίστευε στην «φυσική αγαθότητα» του ανθρώπου και για αυτό συνδέθηκε από πολλούς με το έργο του J.J. Rousseau. Θεωρούσε πως οι άνθρωποι είναι υποδουλωμένοι από τον πλούτο ή τα χρέη, αλλά όταν απελευθερωθούν από αυτά, η ευτυχία είναι δυνατόν να επιτευχθεί. Λίγες δεκαετίες αργότερα, στο μεταίχμιο μεταξύ 19ου και 20ου αιώνα, ο Ebenezer Howard, διατύπωσε στο βιβλίο του με τίτλο «Garden Cities of To-morrow», την ιδέα των Κηπουπόλεων , ή αλλιώς Garden Cities, η οποία παραμένει μέχρι και σήμερα μία από τις πιο ριζοσπαστικές ιδέες στον τον τομέα του πολεοδομικού σχεδιασμού. Σκοπός του ήταν να σκιαγραφήσει τον σχεδιασμό μιας «κοινωνικής πόλης», προκειμένου να γεφυρώσει το καπιταλιστικό σύστημα της εποχής και τα ιδεώδη του σοσιαλισμού που κέρδιζαν όλο και περισσότερο πολιτικό έδαφος, μέσω της δημιουργίας εμπορικών συνδικάτων, συνεταιρισμών και ιδεών κοινής γαιοκτημοσύνης. Το όραμά του πήρε μορφή σε μια περίοδο αυξανόμενου αστισμού, άθλιων συνθηκών διαβίωσης και εργασίας και με την εργατική τάξη ανίκανη να ζήσει σε μία αξιοπρεπή κατοικία. Η συνεχής εκβιομηχάνιση των πόλεων ασκούσε μαζικές δυνάμεις στις αγορές εργασίας, με αποτέλεσμα την μετανάστευση των ανθρώπων από την ύπαιθρο στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η ανεξέλεγκτη, όμως, αυτή αστική μετανάστευση, δημιουργούσε μία μη βιώσιμη κατάσταση, κυρίως στην ποιότητα ζωής των πολιτών, η οποία έχριζε άμεσης λύσης, κατά κύριο λόγο πολιτικής. Για τον Howard η λύση ήταν απλή. Η ενσωμάτωση των ανθρώπων με την φύση, ξανά, ήταν αναγκαία όσο ποτέ άλλοτε. «Η όμορφη γης μας, με τον ουράνιο θόλο, τον αέρα που φυσά πάνω της, τον ήλιο που τη Roland Schaer, Gregory Claeys and Lyman Tower Sargent, Utopia: The Search For The Ideal Society In The Western World New York: Oxford University Press, 2000, 15.

54 Robin Skinner, “Pemberton’S Happy Colony: Reappraising the Reception and Legacy of a Nineteenth-Century Utopia”, Fabrications 27, no. 3 (2017): 376-395, doi:10.1080/10331867.2017.1367360 53

37

Μέρος Α

Εικόνα 14 Οι τρεις μαγνήτες σύγκρισης φύσης, πόλης και φύσης-πόλης

Εικόνα 15 Οι βασικοί δακτύλιοι οργάνωσης της πόλης

Εικόνα 16 Η βασική δομή της πόλης στο κέντρο με τις περιφερειακές γεωργικές εκτάσεις ως περιοριστική ζώνη επέκτασης της πόλης

38

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

ζεσταίνει, τη βροχή και τη δροσιά που την υγραίνουν, η ίδια η ενσάρκωση της Θείας αγάπης προς τον άνθρωπο, είναι πράγματι το βασικό κλειδί μιας πύλης που θα δώσει φως στο πρόβλημα της κατάχρησης, του υπερβολικού μόχθου, του εξαντλητικού άγχους, της απόλυτης φτώχειας, των πραγματικών ορίων της κυβερνητικής αλληλεπίδρασης ακόμη και τη σχέση του ανθρώπου με την ανώτατη αρχή.»55 Στην προσπάθεια του να κατανοήσει και να αναπαραστήσει την έλξη των πόλεων, παρομοίασε κάθε πόλη ως έναν μαγνήτη, απαριθμώντας τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της αστικής ζωής. Κατά τον ίδιο τρόπο, παρουσίασε και την ύπαιθρο ως έναν μαγνήτη με τα δικά της χαρακτηριστικά. Ολοκληρώνοντας τη σύγκριση των μαγνητών υπαίθρου και πόλης, ο Howard κατέληξε στο γεγονός πως κανένας από τους δύο είναι απολύτως κατάλληλος πόλος έλξης και εφαρμογής του οράματός του για τα Garden Cities. «Η ανθρώπινη κοινωνία και ομορφιά της φύσης πρέπει να απολαμβάνονται μαζί. Οι δύο μαγνήτες πρέπει να γίνουν ένας. […] Η πόλη είναι το σύμβολο της κοινωνίας, της αλληλεγγύης, των φιλικών και οικογενειακών σχέσεων, της επιστήμης, της τέχνης, του πολιτισμού, της θρησκείας. Και η ύπαιθρος! Η ύπαιθρος είναι το σύμβολο της αγάπης και της φροντίδας του Θεού προς τον άνθρωπο. Όλα αυτά που είμαστε προέρχονται από αυτήν. […] Είναι πηγή υγείας, πλούτου και γνώσης. […] Η πόλη και η ύπαιθρος πρέπει να συγκεραστούν και αυτή της όμορφη ένωση θα γεννηθεί μια νέα ελπίδα, μια νέα ζωή, ένας νέος πολιτισμός.»56 Πάνω σε αυτή τη σκέψη, έθεσε τη δημιουργία ενός τρίτου μαγνήτη ο οποίος θα συνδύαζε τα πλεονεκτήματα της ζωής στην πόλη με αυτά της υπαίθρου και θα αποτελούσε τη βάση σχεδιασμού και ανάπτυξης της ιδεατής του Κηπουπόλεως. Έτσι, με βάση τις αρχές των τριών μαγνητών, ο Howard άρχισε να δημιουργεί ένα υποθετικό σενάριο για τον έλεγχο των προτάσεών του για την επιδιωκόμενη κοινωνική μεταρρύθμιση. Οι αρχές, τις οποίες θέλησε να τονίσει περισσότερο, δεν ήταν οι μορφολογικές, εκτός από την ύπαρξη της περιφερειακής γεωργικής ζώνης που περιορίζει τις λειτουργίες της πόλης και συγκεντρώνει την κοινωνική ζωή καθαρά μέσα σε αυτήν, αλλά οι κοινωνιολογικές και πολιτικές, για αυτό και, άλλωστε, παρουσίασε το ίδιο εκτενώς το οικονομικό σύστημα και το σύστημα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, με τα οποία θα μπορούσε να λειτουργεί η πόλη αρμονικά, αποφεύγοντας τα κακώς κείμενα της τωρινής κατάστασης, όπως είναι οι ταξικές ανισότητες, η συγκέντρωση του κεφαλαίου σε λίγους, η ιδιωτική πρωτοβουλία σε βάρος του δημοσίου συμφέροντος κ.α.. Με αυτήν την σχεδιαστική και κοινωνική νέα θεμελίωση πίστευε πως, σε αντίθεση με άλλα σοσιαλιστικά (συμπεριλαμβανομένων των κομμουνιστικών) πειραμάτων μεταρρύθμισης της εποχής, η πρότασή του θα απευθυνόταν όχι μόνο σε άτομα, αλλά και σε συνεργατικές ομάδες, κατασκευαστές, φιλανθρωπικές κοινωνίες και άλλους με εμπειρία στην συνεργατική οργάνωση.

Ο συνδιασμός της ζωής στην πόλη με τα οφέλη της φύσης δημιούργησε το μοντέλο των Garden Cities

Η κοινωνική και οικονομική οργάνωση ήταν εξίσου σημαντικές για την ομαλή λειτουργία της πόλης

Λίγο αργότερα, και αφού το κίνημα του μοντερνισμού παραλληλίστηκε πλήρως με τις αξίες της βιομηχανικής ανάπτυξης περί λειτουργικότητας, αποδοτικότητας κα αποτελεσματικότητας, πολλοί Ευρωπαίοι πρωτοπό55 56

Ebenezar Howard, Garden Cities of To-Morrow London: Routledge, 2007, 13 Ο.π. σελ. 17

39

Μέρος Α

Εικόνα 17 Εναέρια επεικόνιση των γεωργικών εκτάσεων μαζί με τις υποστηρικτικές δομές

Εικόνα 18 Αποτύπωση σε μακέτα της πόλης με τους πύργους πάνω απο το Ile de la Cité

40

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

ροι αρχιτέκτονες του κινήματος προσπάθησαν να δώσουν τη δική τους απάντηση απέναντι στον τρόμο των πόλεων που είχε προκύψει, ωστόσο με έναν πιο αισιόδοξο τρόπο. Εμπνευσμένοι από τις σχεδόν υπερφυσικές τεχνολογικές εξελίξεις και τις τεχνικές μαζικής παραγωγής που χρησιμοποιούσαν οι βιομηχανικοί πρωτοπόροι, όπως ο αυτοκινητοβιομήχανος Henry Ford, φαντάστηκαν ότι οι πόλεις θα μπορούσαν να διορθωθούν με την ανοικοδόμηση τους με την εικόνα των υψηλής απόδοσης γραμμών συναρμολόγησης. Όπως ανέφερε τότε ο Le Corbusier «Η ανθρώπινη ευτυχία υπάρχει ήδη σε όρους αριθμών, μαθηματικών, σωστά υπολογισμένων σχεδίων, σχέδια στα οποία οι πόλεις μπορούν ήδη να γίνουν αντιληπτές»57. Το 1925, πρότεινε την κατεδάφιση της βόρειας όχθης τη πόλης των Παρισίων και την αντικατάσταση της ιστορικής γειτονιάς του Μαρέ από ένα πλέγμα superblocks στα οποία θα τοποθετούνταν μια σειρά από πανομοιότυπα κτίρια εξήντα ορόφων σε σταυροειδή μορφή. Το σχέδιο της Ville Radieuse, όπως ονομάστηκε, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, ωστόσο αυτή η λογική σχεδίασης υιοθετήθηκε ευρέως από τι σοσιαλιστικές κυβερνήσεις, οι οποίες χρησιμοποίησαν την μοντερνιστική προσέγγιση απαγκίστρωσης από την ιστορία, προκειμένου να ασκήσουν τα νέα τους ιδανικά σε μεγάλη κλίμακα σε όλη την Ευρώπη.58 Ουσιαστικά η ιδεολογική φόρμουλα ευτυχίας του Le Corbusier, ήταν θέμα γεωμετρίας και λειτουργικότητας. Πίστευε πως τα περισσότερα αστικά προβλήματα θα μπορούσαν να λυθούν με τον διαχωρισμό της πόλης σε λειτουργικά «καθαρές» συνοικίες διατεταγμένες με τα απλά, λογικά διαγράμματα του παντογνώστη αρχιτέκτονα. Ο διαχωρισμός των περιοχών σε αποκλειστικές ζώνες κατοίκησης, ζώνες βιομηχανίας και ζώνες εμπορίου, προωθήθηκε αντίστοιχα και στην Αμερική με την γιγάντωση των πόλεων και την αστική διάχυση.

Η προώθηση του λειτουργικού διαχωρισμού (zoning) μέσω του μοντερνισμού, καθιερώθηκε με τη βοήθεια της βιομηχανικής επανάστασης

Στην Αμερική, η έλευση του αυτοκινήτου ώθησε πρωτοπόρους όπως τον Frank Lloyd Wright να δηλώσουν ότι η απελευθέρωση βρισκόταν στο τέλος μιας εθνικής οδού. Τα ιδιωτικά αυτοκίνητα θα επέτρεπαν τους ανθρώπους να ξεφύγουν από το κέντρο της πόλης για να χτίσουν τις δικές τους αυτοτελείς δομές σε ένα νέο είδος ουτοπίας. Στα σχέδια του για την Broadacre City ο Wright, αποτύπωνε μια διάχυτη πολιτεία όπου ο καθένας θα είχε το δικό του αυτοκίνητο ή ακόμα και κάποια ιπτάμενη μηχανή, πράγμα που θα καθιστούσε τους κατοίκους των αστικών περιοχών, ελεύθερους να κατοικήσουν και να εργαστούν σε δικά τους οικόπεδα στην ύπαιθρο. Ο ίδιος προέτρεπε: «Πηγαίντε σε ένα καλό εύπορο έδαφος και αναπτύξτε εκεί τις οικογένειές σας σε μία ελεύθερη πόλη.» Μαζί η τεχνολογία και η διάχυση, θα παρήγαγαν αληθινή ελευθερία, δημοκρατία και αυτάρκεια. Το σχέδιο του Broadacre City δεν υποσχέθηκε τίποτα λιγότερο από πνευματική λύτρωση για τον κάτοικο του άστεως που θα οδηγούσε την οικογένειά του μακριά από την κατακόρυφη ανάπτυξη του μεγαλουπόλεων.59 57

Jean-Louis Cohen, Le Corbusier And the Mystique of The USSR Princeton: Princ-

eton University Press, 1992, 33 58 Charles Montgomery, Happy City: Transforming Our Lives Through Urban Design London: Penguin Books, 2013, 24 59 Peter Hall, Cities of Tomorrow: An Intellectual History of Urban Planning and Design Since 1880, 4th ed. Malden, MA: Wiley Blackwell, 2014, 301

41

Μέρος Α

Η εφαρμογή της αστικής διάχυσης έμελε να καθιερώσει τον προαστειακό τρόπο κατοίκησης όλου του Δυτικού κόσμου

Ωστόσο, η επιδίωξη της ευτυχίας δεν δημιούργησε ποτέ κάτι σαν το όραμα του Wright. Αντ’ αυτού, οδήγησε εκατομμύρια ανθρώπους σε προαστιακές μονοκατοικίες με αυλές από γκαζόν, αγορασμένες με υπέρογκα δάνεια, μακριά από τον τόπο εργασίας τους, δημιουργώντας το γνωστό πλέον φαινόμενο της αστικής διάχυσης. Αυτή, η πιο κοινή αστική – προαστιακή μορφή κατοίκησης της Βόρειας Αμερικής, έχει κάποιες ρίζες στις Αμερικάνικες έννοιες της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας που υιοθέτησε ο Wright. Αλλά αυτές οι ρίζες πηγαίνουν βαθύτερα, αξιοποιώντας έναν ιδιαίτερο τρόπο σκέψης για την ευτυχία και το κοινό καλό που φτάνει μέχρι τον Διαφωτισμό.

Α5 Το νέο ρεύμα της κοινωνικής ευημερίας Το κύριο ρεύμα της οικονομίας, λίγο πολύ, μέχρι και σήμερα, ακολουθεί το μονοπάτι πάνω στη θεωρία που όρισε ο Bentham και η σημερινή αναζωπύρωση του «παράδοξου της ευτυχίας», είναι ένα εύγλωττο σημάδι ότι κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, οι κύριες οικονομικές θεωρίες και πρακτικές έχασαν τις μεθοδολογικές κατηγορίες για να κατανοήσουν το πρόβλημα «μεταμόρφωσης του πλούτου σε ευτυχία».

Το καπιταλιστικό σύστημα εξίσωσε την επιδίωξη απόκτησης πλούτου με αυτήν της ευτυχίας

Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η παράδοση της Pubblica Felicità και της νεοκλασικής πολιτικής οικονομίας άρχισε να υποθάλπεται και η παλιά ιδέα της ευημερίας που κατανοήθηκε και διατυπώθηκε ως το απώτερο αγαθό-πλούτος, εξαφανίστηκε. Έτσι, σε ολόκληρη τη Δύση, η σημασιολογική ερμηνεία του πλούτου έγινε πολύ φτωχότερη. Δημιουργήθηκε ο νέος τύπος του καπιταλισμού που προκάλεσε την ψευδαίσθηση του πλούτου ως το νέο απώτερο αγαθό για την επίτευξη της ευτυχίας, που τελικά φαίνεται να μην έχει βελτιώσει τη ζωή μας ή αυτή του πλανήτη. Γύρω στη δεκαετία του 1960, αφότου πολλές χώρες έφτασαν σε ένα βιοτικό επίπεδο ίδιο με αυτό των χωρών του «πρώτου κόσμου», οι δείκτες της ευτυχίας και του ΑΕΠ έπαψαν να έχουν την ίδια τροχιά. Το εισόδημα έχει σημασία, βέβαια, αλλά είναι μόνο ένα μέρος της ιστορίας. Εάν το χρήμα δεν είναι τα πάντα, τότε, ποια είναι η πλήρης συνταγή για την ευτυχία; Την απάντηση στην ερώτηση αυτή, προσπαθεί να απαντήσει ένα αρκετά σημαντικό ανερχόμενο πεδίο πάνω στην κλασική βάση της ευδαιμονίας και του Pubblica Felicità, χάρη στην εμφάνιση τόσο της πειραματικής όσο και της συμπεριφορικής οικονομίας.60 Επιπλέον, οι ψυχολογικές μελέτες προσφέρουν πολλά στοιχεία σχετικά με τη σημασία της σχέσης μεταξύ ευτυχίας και επιπέδου ικανοποίησης από τη ζωή, οι οποίες, όλο και περισσότερο, επηρεάζουν τη συζήτηση μεταξύ οικονομικών και ευτυχίας. Η αυτό-αναφερόμενη ευτυχία, ή αλλιώς υποκειμενική ευημερία, σχετίζεται με διάφορους παράγοντες που δεν αφορούν το χρήμα. Όπως αναφέρει ο J. Helliwell, παρατηρώντας ένα πολύ μεγάλο σύνολο δεδομένων από καταλόγους ερωτηματολογίων σχετικά με την υποκειμενική ευημεLuigino Bruni και Pier Luigi Porta, Handbook of Research Methods and Applications in Happiness and Quality of Life Cheltenham: Edward Elgar, 2016.

60

42

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

ρία, ο ελεύθερος χρόνος και οι συντομότερες μετακινήσεις επηρεάζουν σημαντικά την ατομική ευτυχία. Αντίστοιχα και η καλή υγεία ή η πίστη σε κάποιου είδος Θεού. Το ίδιο συμβαίνει και με την ενασχόληση σε εθελοντικές ομάδες. Γενικά, το περιβάλλον στο οποίο ζούμε πραγματικά έχει σημασία.61

Η μελέτη της υποκειμενικής ευημερίας υποδεικνύει στοιχεία που έχουν ίση ή και μεγαλύτερη αξία από τον πλούτο για την ατομική ευτυχία

Επιπλέον, ερευνώντας την ευδαιμονική προσέγγιση της ευτυχίας, παρατηρείται ότι πολλοί συγγραφείς επιβεβαιώνουν μια καθολική συσχέτιση μεταξύ της ποιότητας των σχέσεων και της ευημερίας. Οι Ryan και Deci αναφέρουν: «Τα αποδεικτικά στοιχεία που υποστηρίζουν τη σχέση συγγένειας με την υποκειμενική ευημερία είναι πολλαπλά. Μελέτες υποδεικνύουν ότι, από όλους τους παράγοντες που επηρεάζουν την ευτυχία, οι συγγενικές σχέσεις βρίσκονται πολύ κοντά στην κορυφή της λίστας.»62 Επιπλέον, οι Ryff et al. καταδεικνύουν πως σε όλες τις χρονικές περιόδους και καταστάσεις, οι άνθρωποι πάντα έχουν επιβεβαιώσει την άποψη ότι οι στενοί, ουσιαστικοί δεσμοί με τους άλλους είναι ένα ουσιαστικό χαρακτηριστικό του τι σημαίνει να νιώθεις απόλυτα ανθρώπινος.63

Οι διαπροσωπικές σχέσεις από τους πιο ισχυρούς δείκτες συσχέτησης με την υποκειμενική ευημερία

Ωστόσο, και πάλι, η ίδια η Ryff πιστεύει ότι αυτού του είδους κριτήρια δεν αρκούν για να οριστεί η έννοια της υποκειμενικής ευημερίας κοντά στα πλαίσια αυτού που θα υποστήριζε ο Αριστοτέλης ως «καλή ζωή». Η ίδια αντιλαμβάνεται την ευδαιμονία του Αριστοτέλη, ως αυτή την εσωτερική δύναμη του ανθρώπου που τον ωθεί να εργάζεται σκληρά για στόχους που δίνουν νόημα στη ζωή του, μερικές φορές με τρόπους που δεν είναι καθόλου ευνοϊκοί για την βραχυπρόθεσμη ικανοποίηση του. Αναγνώρισε, λοιπόν, την ανάγκη για τη δημιουργία μιας μεθόδου μέτρησης των συνιστωσών, που σύμφωνα με όλη την υπάρχουσα βιβλιογραφία, φαίνεται να επηρεάζουν την υποκειμενική ευημερία. Συλλέγοντας δεδομένα πάνω στην ευτυχία, την ψυχική υγεία, την αυτοπραγμάτωση κ.α., διαπίστωσε ότι αυτές οι ποικίλες ερευνητικές αναζητήσεις συγκλίνουν γύρω από ένα σύνολο βασικών δομών: την αυτό-αποδοχή, τις θετικές κοινωνικές σχέσεις, την αυτονομία, τον σκοπό στη ζωή και την προσωπική ανάπτυξη. Θέλοντας να συγκεντρώσει τα στοιχεία αυτά, δημιούργησε έναν χάρτη της ευδαιμονίας, ή αλλιώς την Κλίμακα της Ψυχολογικής Ευημερίας, ένα μοντέλο το οποίο δεν βασίζεται μόνο σε συναισθήματα ευτυχίας, αλλά πάνω στην ιδεολογία του Αριστοτέλη όπου «ο στόχος της ζωής δεν είναι μόνο να αισθάνεται κανείς καλά, αλλά αντ’ αυτού να ζει ενάρετα». Η κλίμακα της Ryff αναπτύσσεται σε έξι παράγοντες:

John F. Helliwell, How’s Life? Combining Individual and National Variables to Explain Subjective Well-Being Cambridge: National Bureau of Economic Research, 2002, 355-356 62 Richard M. Ryan και Edward L. Deci, “On Happiness And Human Potentials: A Review Of Research On Hedonic And Eudaimonic Well-Being”, Annual Review Of Psychology 52, no. 1 (2001): 141-166, doi:10.1146/annurev.psych.52.1.141.

63 Carol D. Ryff και Burton Singe, “Elective Affinities and Uninvited Agonies: Mapping Emotion with Significant Others onto Health”, in Emotion, Social Relationships, And Health Oxford: Oxford University Press, 2001, 133-134 61

43

Μέρος Α

•

Αυτό-αποδοχή, ή πόσο καλά γνωρίζει και αποδέχεται κανείς τον εαυτό του

•

Δημιουργία ποιοτικών δεσμών με άλλους

•

Αισθήματα αυτονομίας και ανεξαρτησίας

•

Δυνατότητα διαχείρισης σύνθετων περιβαλλόντων που να ταιριάζουν στις προσωπικές ανάγκες και αξίες

•

Επιδίωξη ουσιαστικών στόχων και αίσθηση του σκοπού στη ζωή

•

Προσωπική ανάπτυξη καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής64

Η μελέτη της Ryff, προσπαθεί να αναδείξει την αναγκαιότητα της επιδίωξης μιας ζωής με ουσία, συνείδηση και προκλήσεις, όπως ακριβώς προάσπιζαν οι αρχαίοι Έλληνες και έχτισαν στην Κλασική Αθήνα. Την ιδανική αυτή κατάσταση καλεί ως challenged thriving. Συνεχίζοντας, γίνεται κατανοητό, πως η εμπειρία της αυτό-αναφερόμενης ευτυχίας, είναι σίγουρα σημαντική, αλλά από μόνη της, όπως υποστηρίζουν πολλοί ερευνητές, δεν αρκεί για να εκτιμήσει την αξία της ζωής. Η αξιολόγηση της ευημερίας μιας κοινωνίας δεν μπορεί να ανατεθεί μόνο στην αυτό-αξιολόγηση της υποκειμενικής ευτυχίας.

Carol D. Ryff and Burton H. Singer, “Know Thyself and Become What You Are: A Eudaimonic Approach to Psychological Well-Being”, Journal of Happiness Studies 9, no. 1 (2006): 13-39, doi:10.1007/s10902-006-9019-0.

64

44

Εισαγωγή στην επιδίωξη της ευτυχίας

45

ασ τ ι κή ευτ υχ ί α

Η αστική ευτυχία μπορεί να οριστεί ως η έννοια που δίνει μια θετική αντίληψη του χώρου στον άνθρωπο που ζει σε αυτόν και που τον ωθεί να περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα εκεί ή/και να επιλέξει να ζήσει ξανά εκεί τις ίδιες εμπειρίες Mirachela Sepe

Β

ΜΕΡΟΣ Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Η καθιερωμένη λογική της Δυτικής οικονομίας γύρω από το σύστημα ανάπτυξης του δείκτη του ΑΕΠ, γίνεται κατανοητό πως βασίζεται σε ένα εντελώς αντίθετο όραμα της ανθρωπότητας από αυτό που προωθούσαν οι σοφοί της αρχαιότητας ή και οι νεότεροι κοινωνιολόγοι και ψυχολόγοι. Η άκρατη επιδίωξη οικονομικής ανάπτυξης τείνει να αναιρείται, ιδιαίτερα στις ανεπτυγμένες χώρες, καθώς αυτή δεν μπορεί να αποτελεί ο απώτερος σκοπός των ανθρώπων μεμονωμένα ή και των κοινωνιών. Γίνεται, όλο και περισσότερο σαφές πως χρειαζόμαστε ένα πολύ διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης βασισμένο στον άνθρωπο, το οποίο θα αποτελεί μια πολύπλοκη αλληλεπίδραση συναισθημάτων και ορθολογικής σκέψης. Πρέπει ο κόσμος να συνεχίσει να ακολουθεί το ΑΕΠ μέχρι το σημείο καταστροφής του περιβάλλοντος, τον κοινωνικό μαρασμό ή την διατάραξη της ψυχικής υγείας των ανθρώπων, ακόμη και όταν οι ανοδικοί δείκτες δεν αυξάνουν αντίστοιχα ή και καθόλου την ευτυχία των κοινωνιών; Πρέπει να επιδιώκουμε υψηλότερα προσωπικά εισοδήματα με κόστος την κοινωνική συνοχή και ευημερία;

Το ΑΕΠ ως δείκτης ανάπτυξης, πλέον φαίνεται να μην αποδίδει

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για να πιστέψουμε ότι πρέπει να ξανασκεφτούμε τις οικονομικές πηγές ευημερίας, ακόμα περισσότερο στις ανεπτυγμένες χώρες παρά στις φτωχές. Οι χώρες υψηλού εισοδήματος έχουν τελικά σταματήσει τις μάστιγες της φτώχειας, της πείνας και των ασθενειών. Οι φτωχές χώρες τολμούν να το κάνουν. Αλλά μετά το τέλος της φτώχειας, τι θα ακολουθήσει; Ποιες είναι οι πορείες για την ευημερία όταν οι βασικές οικονομικές ανάγκες δεν είναι πλέον οι κύριοι κινητήριοι μοχλοί της κοινωνικής αλλαγής; Το κράτος του Μπουτάν, έχοντας αντιληφθεί την ανάγκη αυτή, τα τελευταία χρόνια, έχει αναπτύξει τον δείκτη της Εθνικής Ακαθάριστης Ευτυχίας (Gross National Happiness, GNH), ως εναλλακτική λύση στην προσπάθεια μέτρησης μιας σειράς άλλων παραγόντων που θεωρείται ότι θα μπορούσαν να καταγράψουν πληρέστερα την εθνική πρόοδο, από την ψυχολογική υγεία έως την αίσθηση της κοινότητας. Πλέον, πολλά κράτη, προσπαθούν να αναπτύξουν αντίστοιχες μεθόδους δημιουργώντας υπουργεία, τμήματα και οργανισμούς στην προσπάθεια τους να μελετήσουν την κοινωνική ανάπτυξη και ευημερία. Βέβαια, καθώς οι χώρες αγωνίζονται να προωθήσουν την εθνική ευτυχία, εξακολουθούν να υπάρχουν ερωτήματα σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο μετράμε αυτό το ασαφές συναίσθημα, και ποια απτή αλλαγή μπορεί πραγματικά να προκύψει από τα έθνη που το συνειδητοποιούν.

Το GNH δεν αντικαθιστά τον δείκτη του ΑΕΠ. Προσπαθεί να συμπληρώσει το κενό που υπάρχει σε σχέση με την ανάπτυξη της κοινωνικής ευημερίας

Στην περίπτωση του Μπουτάν, η μέθοδος μέτρησης της ευτυχίας περιλαμβάνει τόσο παραδοσιακές κοινωνικό-οικονομικές μετρήσεις ευημερίας όπως η ποιότητα διαβίωσης, η υγεία, η παιδεία, αλλά και, και στοιχεία όπως ο πολιτισμός, η κοινωνική συνοχή και η ψυχολογική-υποκειμενική ευημερία. Όπως αναφέρεται από την ίδια την επιτροπή του GNH, τα δεδομένα που λαμβάνονται δεν υποδεικνύουν μόνο τα ποσοστά ευτυχίας, αλλά και ποιες είναι οι προϋποθέσεις που επιτρέπουν την ευτυχία ή την ευημερία, έτσι ώστε αυτές να μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε στρατηγικές. Πάνω σε αυτή τη λογική, αρκετοί οργανισμοί, είτε αυτόνομοι είτε υπό την αιγίδα κρατικών αρχών, έχουν ξεκινήσει μία προσπάθεια κατα-

49

Μέρος Β

Η καταγραφή και μέτρηση παραγόντων που σχετίζονται με την κοινωική ευημερία, παράλληλα και ως δείκτες για την χάραξη κοιωνικών πολιτικών

γραφής παραγόντων που θεωρείται ότι επηρεάζουν την ευημερία των κοινωνιών, στοιχειοθέτησής τους σε καταλόγους και χάραξης πιθανών στρατηγικών που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από ανώτερες αρχές για την προώθηση της κοινωνικής ευημερίας μέσα σε ένα πιο ολιστικό πλαίσιο, όπου η αξιολόγηση της ανάπτυξης δεν θα γίνεται με τους πλέον δεδομένους δείκτες. Επιπλέον, αναμένεται πως με όλο και πιο πλούσια δεδομένα, οι συνδέσεις μεταξύ των δεικτών ευημερίας και της αυτό-αναφερόμενης ευτυχίας θα γίνουν σαφέστερες. Αυτό υποστηρίζεται από ένα αυξανόμενο σύνολο αποδεικτικών στοιχείων ότι οι αντικειμενικές μετρήσεις ευημερίας συσχετίζονται με την υποκειμενική, αυτό-αναφερόμενη ευτυχία. Στη συνέχεια, λοιπόν, θα παρουσιαστούν τρείς ενδεικτικές περιπτώσεις οργανισμών οι οποίοι μέσα από συλλογή δεδομένων πάνω σε αντικειμενικές μετρήσεις όσο και υποκειμενικές αξιολογήσεις, ανέπτυξαν καταλόγους με δείκτες που θεωρείται ότι επηρεάζουν την κοινωνική ευημερία. Επιπλέον οι κατάλογοι αυτοί, προτείνεται ότι θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για την χάραξη στρατηγικών από ανώτερες αρχές με βάση πάντα τις εκάστοτε ανάγκες που προκύπτουν από τον υπολογισμό των δεικτών.

50

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Happy Planet Index

Ο οργανισμός New Economics Foundation, μέσα από την δημιουργία του Happy Planet Index, επιδιώκει την ανάπτυξη της έρευνας γύρω από το ζήτημα της βιώσιμης κοινωνικής ευημερίας. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν κατάλογο μετρήσεων που αναφέρει το ποσοστό επίτευξης για μια μακρά, ευτυχή και βιώσιμη ζωή των ανθρώπων σε κάθε κράτος. Παρέχει, έτσι, ένα μέσο καθοδήγησης των κρατών και δείχνει ότι είναι εφικτό να υπάρχει υψηλή ποιότητα ζωής χωρίς να επιβαρύνεται επιπλέον ο πλανήτης. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται πως η πεποίθηση ότι ο κόσμος που ζούμε γίνεται σταθερά ένα καλύτερο μέρος, τείνει να αναιρείται, καθώς οι κρίσεις της παγκόσμιας οικονομίας, οι αυξανόμενες ανισότητες και οι πιεστικές προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής, διαταράσσουν την ισορροπία των πραγμάτων στον πλανήτη. Μια από τις αιτίες αυτών των αλληλοσυνδεόμενων κρίσεων είναι η επίμονη ιεράρχηση της οικονομικής ανάπτυξης ως κεντρικού στόχου των κυβερνήσεων, η οποία τεκμαίρει όλους τους άλλους στόχους, καθώς δίνεται προτεραιότητα σε πολιτικές που επικεντρώνονται στην αύξηση του ΑΕΠ. Κάτι τέτοιο έχει οδηγήσει σε βραχυπρόθεσμες στρατηγικές, επιδείνωση των κοινωνικών συνθηκών και παράλυση εν όψη της κλιματικής αλλαγής.65 Επιπλέον υποστηρίζεται πως ο δείκτης του ΑΕΠ δεν αντικατοπτρίζει, αποκλειστικά, την ποιότητα ζωής των ανθρώπων, ιδιαίτερα σε χώρες που είναι ήδη κατά πολύ ανεπτυγμένες. Διότι, δεν αποκαλύπτει τις ανισότητες στις υλικές συνθήκες μεταξύ των ανθρώπων μιας χώρας. Δεν αξιολογεί σωστά τα πράγματα που πραγματικά έχουν σημασία για τους ανθρώπους, όπως οι κοινωνικές σχέσεις, η υγεία ή η ποιότητα του ελεύθερου χρόνου τους. Και, τέλος, πολύ σημαντικό, η ολοένα και μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη είναι ασυμβίβαστη με τα πλανητικά όρια που αντιμετωπίζουμε.

Υπολογισμός του Δείκτη Ο δείκτης υπολογίζεται μέσω ενός κλάσματος και το συνδυασμό τεσσάρων στοιχείων, για να δείξει πόσο αποτελεσματικά οι κάτοικοι διαφορετικών χωρών χρησιμοποιούν περιβαλλοντικούς πόρους για να οδηγηθούν σε μακρά, ευτυχισμένη ζωή.

Lorenzo Fioramonti, Gross Domestic Problem: The Politics Behind the World’s Most Powerful Number (Economic Controversies) London: Zed Books, 2013 65

51

Μέρος Β

Ευημερία World Gallup Poll

Εικόνα 19 Το κλάσμα υπολογισμού του Happy Planet Index(HPI)

Εικόνα 20 Χάρτης χρωματικής αποτύπωσης των βαθμολογιών των χωρών με βάση το HPI

52

Προσδόκιμο Ζωής Ηνωμένα Έθνη

Οικολογικό Αποτύπωμα Global Footprint Network

Ανισότητα Αποτελεσμάτων

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

•

Υποκειμενική ευημερία: Αφορά τον δείκτη που δείχνει κατά πόσο αισθάνονται ικανοποιημένοι οι κάτοικοι κάθε χώρας, με τη ζωή τους συνολικά. Τα δεδομένα αντλούνται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Gallup και πιο συγκεκριμένα από την έρευνα που χρησιμοποιεί το ερώτημα γνωστό ως Cantril Self-Anchoring Scale ή Ladder of Life, που επιτρέπει στους ερωτηθέντες να αξιολογήσουν την ποιότητα της ζωής τους σύμφωνα με δικά τους κριτήρια.66

•

Προσδόκιμο ζωής: Πρόκειται για το μέσο αριθμό ετών που ένα άτομο αναμένεται να ζήσει σε κάθε χώρα, βάσει των στοιχείων που έχουν συλλεχθεί από τα Ηνωμένα Έθνη67. Το προσδόκιμο ζωής χρησιμοποιείται συνήθως ως γενικός δείκτης του επιπέδου υγείας σε μια χώρα.

•

Ανισότητα αποτελεσμάτων: Αποτελεί μία μέτρηση που περιγράφει τι ανισότητες μεταξύ των ανθρώπων μιας χώρας σε σχέση με την ηλικία τους και πόσο ευτυχείς αισθάνονται, με βάση την κατανομή του προσδόκιμου ζωής και των δεδομένων ευημερίας. Προκύπτει από τη διαφορά του μέσου όρου του προσδόκιμου ζωής και του μέσου όρου της ευημερίας μείον των προσαρμοσμένων μεταβλητών του προσδόκιμου ζωής και της ευημερίας, εκφρασμένο σε ποσοστό.68

•

Οικολογικό αποτύπωμα: Είναι το μέτρο ζήτησης και κατανάλωσης που μετράει την κάλυψη των αναγκών μιας κοινωνίας, καθώς και τα απορρίμματα και αέρια θερμοκηπίου που παράγει καθημερινά σε εκτάσεις παραγωγικής θαλάσσιας και χερσαίας επιφάνειας. Επίσης, εκτιμάει όλους τους φυσικούς πόρους που χρειάζονται για την υποστήριξη των υλικών αναγκών ενός πληθυσμού ή ενός ατόμου μέσα από την τεχνολογία, τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες της κάθε χώρας. Είναι, δηλαδή, μία μέτρηση κατανάλωσης ενέργειας και όχι παραγωγής και έχει μονάδα μέτρησης το ένα εκτάριο.69

Η εισαγωγή του οικολογικού αποτυοπώματος ως μεταβλητή στην "εξίσωση" της ευτυχιας, αλλάζει τη δεδομένη κατάταξη των χωρών στον χάρτη ανάπτυξης

Αν και η μέτρηση της υποκειμενικής ευημερίας συχνά σχολιάζεται ως μη επαρκής μέθοδος αξιολόγησης, υπάρχει μια αυξανόμενη βάση δεδομένων που δείχνει οι υποκειμενικές αυτές μετρήσεις συσχετίζονται με πιο αντικειμενικές, όπως η μέτρηση ορμονών του στρες και οι εγκεφαλικές σαρώσεις.

Ed Diener and William Tov, “National Accounts of Well-Being”, in Handbook of Social Indicators and Quality of Life Research Dordrecht: Springer, 2012, 137-157 67 “World Population Prospects - Population Division - United Nations”, Population.Un.Org, Τελευταία πρόσβαση 12 Μαΐου 2019, https://population.un.org/ wpp/Download/Standard/Mortality/ 68 Όπως αναφέρεται από τον οργανισμό, ο λόγος για τον οποίο έχει προστεθεί η συγκεκριμένη μεταβλητή στον υπολογισμό του δείκτη γίνεται διότι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο βιώνουν τον αντίκτυπο των αυξανόμενων ανισοτήτων, τόσο όσον αφορά τις βασικές αποτυχίες της κοινωνικής δικαιοσύνης αλλά και τις γενικότερες επιπτώσεις που δημιουργούνται από αυτήν. Έτσι, προσαρμόζεται η μέση ευημερία και το προσδόκιμο ζωής σε κάθε χώρα προς τα κάτω, προκειμένου να ληφθούν υπόψη οι ανισότητες σε καθένα από αυτά τα αποτελέσματα.

69 «Global Footprint Network», Data.Footprintnetwork.Org, Τελευταία πρόσβαση 12 Μαΐου 2019, http://data.footprintnetwork.org/#/ 66

53

Μέρος Β

Εικόνα 21 Διάγραμμα απεικόνισης των δέκα κορυφαίων χωρών συγκριτικά με τη βαθμολογία της ευημερίας και το οικολογικό τους αποτύπωμα

Εικόνα 22 Παράδειγμα σύγκρισης των ΗΠΑ και της Κόστα Ρίκα σε καθένα από τους τέσσερις δείκτες

54

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Πολλαπλασιάζοντας, λοιπόν, την υποκειμενική ευημερία με το προσδόκιμο ζωής και την ανισότητα των αποτελεσμάτων και στη συνέχεια διαιρώντας τα με το οικολογικό αποτύπωμα, ορίζεται ο δείκτης του Happy Planet για κάθε χώρα. Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει κατανοητό πως η τιμή του Happy Planet για κάθε κράτος δεν μετρά άμεσα την υποκειμενική ευημερία, αλλά την αποτελεσματικότητα αυτής. Δηλαδή, το «κόστος που καταβάλλεται» για την επίτευξη της σε συνάρτηση με την κατανάλωση των πόρων. Μετρώντας το ποσό των φυσικών πόρων που καταναλώνονται από κάθε χώρα για την εκπλήρωση αυτών των αποτελεσμάτων, επιχειρείται μέσω της παγκόσμιας κατάταξης να γίνει φανερό πού επιτυγχάνεται καλύτερα η ευημερία με βιώσιμο τρόπο. Η εικόνα 20 δείχνει πως όταν συγκρίνονται οι δείκτες των κρατών όσον αφορά την ικανότητα των ανθρώπων να ζουν καλές ζωές μέσα στα περιβαλλοντικά όρια, οι χώρες της Λατινικής Αμερικής και της περιοχής της Ασίας και του Ειρηνικού προηγούνται και όχι οι πλούσιες δυτικές χώρες που συνήθως θεωρούνται πρότυπο επιτυχίας. Στις πιο πρόσφατες μετρήσεις το οργανισμού το 2016, η κορυφαία χώρα, Κόστα Ρίκα, καταφέρνει να επιτύχει ένα ελαφρώς υψηλότερο επίπεδο ευημερίας από τις ΗΠΑ, με σημαντικά μικρότερο οικολογικό αποτύπωμα. Αυτό συμβαίνει καθώς τα πλούσια, δυτικά έθνη τείνουν να σημειώνουν υψηλά επίπεδα προσδόκιμου ζωής και ευημερίας, αλλά δεν συγκεντρώνουν ιδιαίτερα υψηλό δείκτη του Happy Planet συνολικά, λόγω του περιβαλλοντικού κόστους του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η οικονομία τους. Οι Η.Π.Α. επιτυγχάνουν ένα αρκετά υψηλό ποσοστό ευημερίας, αλλά με ένα οικολογικό αποτύπωμα που είναι ένα από τα μεγαλύτερα στον κόσμο και ως εκ τούτου ένα χαμηλό δείκτη Happy Planet Index σε σύνολο.70

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την κατάταξη της Κόστα Ρίκα και των ΗΠΑ: http://happyplanetindex.org/countries/united-states-of-america http://happyplanetindex.org/countries/costa-rica 70

55

Μέρος Β

56

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Thriving Places Index

Ο δείκτης του Thriving Places ξεκίνησε το 2016 ως ένας πρωτότυπος δείκτης μέτρησης που αναπτύχθηκε από τον οργανισμό Happy City και το ίδρυμα New Economics (NEF), σε συνεργασία με τοπικούς και εθνικούς φορείς της Αγγλίας και διεθνείς εμπειρογνώμονες, και αρχικά ονομάστηκε ως δείκτης Happy City.71 Έχει σχεδιαστεί για να αμφισβητήσει το σημερινό πρότυπο που ορίζει την κοινωνική ανάπτυξη μόνο μέσω του οικονομικού συστήματος. Τα χρήματα που παράγονται σε μία τοπική κοινωνία ή και ένα ολόκληρο κράτος δεν κατανέμονται πάντα δίκαια. Δεν επωφελούνται όλοι το ίδιο είτε οικονομικά ή από την άποψη της ευημερίας, μόνο και μόνο επειδή υπάρχει μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα σε μία τοπική ή εθνική οικονομία. Γίνεται όλο και περισσότερο φανερό, πως η εστίαση στην κατανάλωση και την οικονομική ανάπτυξη ως αυτοσκοπό δεν έχει αποδώσει ούτε δίκαιη ούτε βιώσιμη ευημερία σε ολόκληρη την κοινωνία. Παρόλο που η παγκόσμια οικονομία διπλασιάστηκε μέσα σε 25 χρόνια, οι εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα αυξήθηκαν κατά 40% και του 60% του οικοσυστήματός μας υποβαθμίστηκε. Ακόμη και η κατανομή του πλούτου βρίσκεται στην ακραία αναλογία που το 1% του πληθυσμού κατέχει περισσότερο από το υπόλοιπο 99%. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι όσο περισσότερα χρήματα κερδίζουμε τόσο μεγαλύτερη είναι και η ευημερία μας, δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα.72

Οι καθιερωμένοι δείκτες ανάπτυξης δεν δείχνουν την πραγματική κατανομή του πλούτου και της ευημερίας

Δημιουργώντας, επομένως, ένα σύνολο καινοτόμων δεικτών, γίνεται μία προσπάθεια να στραφεί η «πυξίδα της ανάπτυξης» μακριά από την αποκλειστική εστίαση σε οικονομικές μετρήσεις όπως είναι το ΑΕΠ, δείχνοντας ότι μια σειρά προϋποθέσεων, εκτός από τις οικονομικές, είναι απαραίτητες για την ευημερία, οι οποίες πρέπει να πληρούνται δίκαια και αειφόρα, ώστε όλοι να ευημερούν τώρα και στο μέλλον. Οι δείκτες σχηματίζουν μια λεπτομερή εικόνα πολλών διασυνδεδεμένων στοιχείων που είναι γνωστό ότι επηρεάζουν την κοινωνική ευημερία, συμβάλλοντας, παράλληλα, στην συγκέντρωση της πολιτικής, των πόρων και των δράσεων, στα πράγματα που έχουν μεγαλύτερη σημασία για τη βελτίωση της ζωής. Ο πυρήνας, λοιπόν, του Thriving Places Index(TPI) αποτελείται από το σύνολο αυτών των στοιχείων τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να μετρηθεί ο βαθμός στον οποίο μία τοπική αρχή δημιουργεί κατάλληλες συνθήκες για την ευημερία της κοινωνίας, με βιώσιμο τρόπο που ωφελεί τον καθένα ισότιμα και διαρθρώνονται σε τρεις βασικούς πυλώνες: Τοπικές Συνθήκες, Βιωσιμότητα και Ισότητα. Σε καθένα από αυτούς, ένα σύνολο είκοσι επτά δεικτών κατατάσσονται, περεταίρω, 71 72

3

Η κλιμακούμενη διάρθρωση των δεικτών επιτρέπει την αναγνώριση των στοιχείων αυτών που ισχυροποιούν ή όχι την ευημερία μιας κοινότητας

Αφορά μετρήσεις και κατατάξεις μόνο για την Αγγλία και την Ουαλία Sam Wren Lewis και Saamah Abdallah, “Happy City Index 2016 Report”, 2016,

57

Μέρος Β

Εικόνα 23 Διάγραμμα απεικόνισης των βασικών κατηγοριών δεικτών και των υποκατηγοριών τους

Εικόνα 24 Παράδειγμα διαχωρισμού του δείκτη των Τοπικών Συνθηκών στις κατηγορίες και υποκατηγορίες του

58

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

σε κατηγορίες και υποκατηγορίες. Αυτό βοηθά στη δημιουργία ενός σαφούς οδηγού σχετικά με την ευημερία και επιτρέπει στους χρήστες του TPI να διακρίνουν πιο εύκολα τα μοτίβα των ισχυρών και αδύνατων στοιχείων μιας τοπικής κοινωνίας.73 Για παράδειγμα, ο πυλώνας των Τοπικών Συνθηκών αποτελείται από πέντε κατηγορίες: Τόπος και Περιβάλλον, Ψυχική και Σωματική Υγεία, Εκπαίδευση και Μάθηση, Εργασία και Τοπική Οικονομία, Άνθρωποι και Κοινότητα. Αυτές οι κατηγορίες, στο σύνολό τους, καλύπτουν όλα τα στοιχεία κλειδιά της ζωής μιας τοπικής κοινωνίας που μία τοπική αρχή πρέπει να λάβει υπόψη στην εφαρμογή μιας πολιτικής ευημερίας. Στη συνέχεια, οι κατηγορίες αναλύονται σε επιπλέον υποκατηγορίες, γεγονός που προσθέτει περισσότερο βάθος στους δείκτες του TPI. Για κάθε μία από αυτές τις υποκατηγορίες σημειώνεται μία βαθμολογία, για την εκάστοτε πόλη ή τοπική κοινωνία που μελετάται.74 Ο μέσος όρος αυτών ορίζει την βαθμολογία της κατηγορίας στην οποία ανήκουν. Εφαρμόζοντας την ίδια μέθοδο διαμορφώνεται η τελική βαθμολογία για καθένα από τους τρεις βασικούς πυλώνες του δείκτη. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί πως όλες οι μετρήσεις προσαρμόζονται σε μια κλίμακα αριθμών από το μηδέν έως το δέκα, έτσι ώστε να καθίσταται ευκολότερη η σύγκριση και η κατανόηση των δεικτών.75 Πιο συγκεκριμένα, ο πυλώνας των Τοπικών Συνθηκών, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, διαχωρίζεται σε πέντε κατηγορίες, α) Τόπος και Περιβάλλον, β) Ψυχική και Σωματική Υγεία, γ) Εκπαίδευση και Μάθηση, δ) Εργασία και Τοπική Οικονομία, ε) Άνθρωποι και Κοινότητα, ενώ στη συνέχεια, οι κατηγορίες διαχωρίζονται και αυτές σε ένα πλήθος υποκατηγοριών, ενδεικτικά αναφέροντας την ανεργία, συγκοινωνίες, ψυχική υγεία, κοινωνική συνοχή κ.α.. Οι πυλώνες της Βιωσιμότητας και της Ισότητας δεν διασπώνται σε κατηγορίες, αλλά μόνο σε υποκατηγορίες. Η Ισότητα αξιολογείται χρησιμοποιώντας δείκτες i) ανισοτήτων εισοδήματος ii) ανισοτήτων υγείας και iii) ανισοτήτων ευημερίας. Η Βιωσιμότητα αξιολογείται χρησιμοποιώντας δείκτες για i) εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ii) κατανάλωση ενέργειας και iii) ποσοστά ανακύκλωσης ανά κατοικία. Αυτή η κλιμακωτή διαβάθμιση των βασικών πυλώνων υποστηρίζει έναν ευρύ διάλογο σχετικά με το κατά πόσον μια περιοχή δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ευημερία των ανθρώπων, μέσα σε περιβαλλοντικά όρια και με έναν κοινωνικά δίκαιο τρόπο, παράγοντας έναν εύχρηστο κατάλογο αξιολόγησης. Λαμβάνοντας υπόψιν στοιχεία που είναι γνωστό

Ένα πιο πολυδιάστατο και ολιστικό σύστημα αξιολόγησης είναι σημαντικό για την μελέτη της κοινωνικής ευημερίας

Happy City, “Thriving Places Index: Report Summary”, 2019, 28-30 Επειδή ο δείκτης του Thriving Places εφαρμόζεται μέχρι στιγμής μόνο στην Αγγλία και την Ουαλία, τα δεδομένα που συλλέγονται για να υπολογιστούν οι βαθμολογίες σε υποκατηγορία, αντλούνται από εθνικούς οργανισμούς όπως το Office for National Statistics (ONS), το Public Health England (PHE) και το Index of Multiple Deprivation (IMD). Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει πως το μοντέλο του TPI δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και από άλλες τοπικές αρχές σε διαφορετική χώρα, αντλώντας τα απαιτούμενα δεδομένα από αντίστοιχους οργανισμούς.

75 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την πηγή των δεδομένων για κάθε υποκατηγορία, τον τρόπο μέτρησης και μετατροπής σε δείκτες από 0 έως 10, δείτε: https://s3.eu-west-2.amazonaws.com/hcindex-files/docs/TPI2019_ indicatorlist_FINAL.pdf 73 74

59

Μέρος Β

Εικόνα 25 Παράδειγμα συγκέντρωσης βαθμολογιών για μία από τις κορυφαίες πόλεις και μία από τις κατώτερες

60

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

ότι έχουν επιρροή σε ζητήματα υποκειμενικής και κοινωνικής ευημερίας76, επιτυγχάνεται η πολυεπίπεδη ανάπτυξη του TPI και συνάμα ενός εργαλείου μελέτης παραγόντων που αναλύουν δεδομένα υποκειμενικών και αντικειμενικών μετρήσεων. Είναι κατανοητό ότι οι δείκτες αυτοί επιτυγχάνουν μια ολιστική και συστηματική προσέγγιση για τη μέτρηση της ευτυχίας σε μεγαλύτερη κλίμακα. Υπάρχει μεγαλύτερη έμφαση στη δημιουργία του χωρικού και του κοινωνικού περιβάλλοντος που ευνοεί την ευημερία και την ευτυχία των ανθρώπων. Ο συνδυασμός και των δύο εργαλείων μέτρησης(πρωτογενή στοιχεία από ατομικά ερωτηματολόγια και δευτερογενή από δημογραφική στοιχεία) επιτρέπει την πλήρη κάλυψη τόσο των θεμελίων μιας κοινωνίας όσο και των ολιστικών σχέσεων των πολιτών. Μέσω της έρευνας, μπορεί να διαμορφωθεί ένα ακριβές μοντέλο σύμφωνα με προσωπικές εμπειρίες, κοινωνικές ανάγκες και περιβαλλοντικό σχεδιασμό.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει σαφές πως ο σκελετός του TPI βασίζεται σε έναν μεγάλο βαθμό στην έρευνα σχετικά με την υποκειμενική ευημερία, για αυτό και δεν συμπεριλαμβάνεται ως αυτόνομο κριτήριο. Ένα από τα βασικά κριτήρια επιλογής δεικτών και ορισμού κατηγοριών ήταν ότι πρέπει να υπάρχουν ενδείξεις σχέσης μεταξύ κάθε δείκτη και υποκειμενικής ευημερίας και, όντως, όλοι οι πέντε τομείς του πυλώνα των Τοπικών Συνθηκών συσχετίζονται έντονα με την υποκειμενική ευημερία. Επιπλέον, ο πυλώνας της Ισότητας περιλαμβάνει έναν δείκτη ανισότητας στην υποκειμενική ευημερία.

76

61

Μέρος Β

62

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

OECD Regional Well-Being Index

Ο δείκτης του Regional Well-Being ξεκίνησε το 2014 από τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), προκειμένου να βελτιωθεί η χρήση των μετρήσεων ευημερίας στη χάραξη πολιτικών, σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο77. Τα στοιχεία δείχνουν ότι ορισμένοι παράγοντες που επηρεάζουν περισσότερο την ευημερία των ανθρώπων αποτελούν τοπικά ζητήματα, όπως η απασχόληση, η πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, η ρύπανση και η ασφάλεια. Οι πολιτικές που λαμβάνουν υπόψη τις περιφερειακές διαφορές μπορεί να έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο στη βελτίωση της ευημερίας της χώρας στο σύνολό της. Το πλαίσιο για την περιφερειακή και τοπική ευημερία αρχίζει με την παραδοχή ότι η χάραξη καλύτερων πολιτικών για καλύτερη ζωή σημαίνει κατανόηση του τι έχει σημασία για τους ανθρώπους. Τι αντιλαμβάνονται και εκτιμούν οι άνθρωποι για τις τοπικές τους συνθήκες; Πώς συμπεριφέρονται όταν δεν είναι ικανοποιημένοι με μια ή περισσότερες πτυχές της ζωής τους; Οι τοπικές ανισότητες όσον αφορά την προσβασιμότητα των υπηρεσιών επηρεάζουν τη διαμόρφωση των επιλογών των πολιτών και έχουν αντίκτυπο στην εθνική ευημερία; Πόσο πολύ μπορεί να επηρεάσει τη μελλοντική μας ευημερία ο τόπος στον οποίο ζούμε;78 Η κοινωνική πρόοδος αφορά τη βελτίωση της ευημερίας των ανθρώπων και των νοικοκυριών. Η αξιολόγηση αυτής της προόδου προϋποθέτει όχι μόνο τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος αλλά και τις διαφορετικές εμπειρίες και τις συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων. Επιπλέον, η κατανόηση της υποκειμενικής ευημερίας των ανθρώπων ενός τόπου, είναι σημαντική για την ενίσχυση των δημόσιων πολιτικών και την ανάπτυξη καλύτερων κοινωνιών. Δεδομένου ότι πολλές από τις πολιτικές που έχουν άμεση σχέση με την ευημερία των πολιτών αφορούν τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο, τα πιο ευνοϊκά μέτρα ευημερίας θα βοηθήσουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να βελτιώσουν το σχεδιασμό και την στοχοθέτηση αυτών.

Η ανάπτυξη της κοινωνικής ευημερίας πρέπει να επιδιώκεται πρώτα σε τοπικό και μετά σε εθνικό επίπεδο

Η μελέτη, λοιπόν, Regional Well-Being Index του OECD, η οποία βασίζεται πάνω στην αντίστοιχη μελέτη Better Life Initiative και αφορά τα επίπεδα ευημερίας σε επίπεδο χωρών, προτείνει τη μέτρηση της ευημερίας μέσω μιας πολυδιάστατης προσέγγισης που επεκτείνεται πάνω στο έργο της επιτροπής του ΟΟΣΑ για την μέτρηση της οικονομικής από

Ο ΟΟΣΑ ταξινομεί τις περιφέρεις με βάση την πρώτη διοικητική βαθμίδα μετά την εθνική κυβέρνηση κάθε χώρας. Η ταξινόμηση αυτή χρησιμοποιείται από τις εθνικές στατιστικές υπηρεσίες για τη συλλογή πληροφοριών και αντιπροσωπεύει σε πολλές χώρες το πλαίσιο εφαρμογής των περιφερειακών πολιτικών.

78 Organisation for Economic Co-Operation and Development, “OECD Regional Wee-Being: A User’s Guide”, 2018, 5 77

63

Μέρος Β

Χαρακτηριστικά Τόπου

Ατομικά Χαρακτηριστικά

Υποκειμενική Ευημερία

Εικόνα 26 Η συσχέτηση των παραγόντων που αφορούν την υποκειμενική ευημερία με τα χαρακτηριστικά ενός τόπου Παράγοντες με τους οποίους σχετίζεται η υποκειμενική ευημερία

64

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

δοσης και της κοινωνικής προόδου79, και παρέχει: α) ένα εννοιολογικό πλαίσιο για τη μέτρηση της ευημερίας στις περιφέρειες και τις πόλεις, β) ένα κοινό σύνολο διεθνώς συγκρίσιμων δεικτών ευημερίας και μια κριτική αξιολόγηση της μελλοντικής στατιστικής ατζέντας, γ) καθοδήγηση για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής σε όλα τα επίπεδα σχετικά με τη χρήση μετρήσεων ευημερίας για τη βελτίωση των αποτελεσμάτων της πολιτικής.80 Το εννοιολογικό πλαίσιο για την μέτρηση της ευημερίας σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, αποτελείται από επτά διακριτά χαρακτηριστικά: 1) Μετράει την ευημερία όπου οι άνθρωποι τη βιώνουν. Επικεντρώνεται τόσο στα άτομα όσο και στα χαρακτηριστικά που βασίζονται στον τόπο, καθώς η αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο μορφών διαμορφώνει τη γενική αίσθηση ευημερίας των ανθρώπων, 2) Επικεντρώνεται στα αποτελέσματα ευημερίας που παρέχουν άμεση πληροφόρηση για τη ζωή των ανθρώπων και όχι μόνο τα δεδομένα, 3) Είναι πολυδιάστατο και περιλαμβάνει τόσο υλικές όσο και μη , απαιτήσεις της καθημερινότητας, 4) Αξιολογεί τα αποτελέσματα ευημερίας όχι μόνο μέσω των μέσων όρων αλλά και από τον τρόπο με τον οποίο κατανέμονται σε περιοχές και ομάδες ανθρώπων, 5) Λαμβάνει υπόψη την ιδιότητα του πολίτη, τη διακυβέρνηση και τους θεσμούς, 6) Λαμβάνει υπόψη τις αλληλεπιδράσεις και τις αντισταθμίσεις μεταξύ των διαφορετικών διαστάσεων ευημερίας, 7) Εξετάζει τη δυναμική της ευημερίας με την πάροδο του χρόνου, τη βιωσιμότητά της και την ανθεκτικότητα των διαφόρων περιφερειών.81 Επειδή, ακριβώς, η υποκειμενική ευημερία των ανθρώπων συντίθεται από μία ποικιλία διαστάσεων, που έχει αποδειχθεί ότι την επηρεάζουν, ένα σύνολο έντεκα παραμέτρων μέτρησης82 έχει διαμορφωθεί από τον οργανισμό προκειμένου ο συνδυασμός τους να αναδείξει τη ποιότητα των συνθηκών της εκάστοτε κοινότητας των ανθρώπων στην οποία ζουν, εργάζονται και κοινωνικοποιούνται. Για κάθε παράμετρο, μια βαθμολογία με κλίμακα από το μηδέν έως το δέκα αποδίδεται στην περιοχή και για την μέτρησή τους χρησιμοποιούνται ένας ή δυο δείκτες αντίστοιχα.83

Joseph E. Stiglitz, Amartya Sen και Jean-Paul Fitoussi, “The Measurement of Economic Performance and Social Progress: Reflections and Overview” OFCE Centre de recherche en économie de Sciences Po, 2009, 44 80 Organisation for Economic Co-Operation και Development, “OECD Regional Wee-Being: A User’s Guide”, 2018, 4 81 Organisation for Economic Co-Operation και Development, “OECD Regional Well-Being: A User’s Guide”, 2018, 6 82 Ο Δείκτης του Regional Well-Being του ΟΟΣΑ χρησιμοποιεί τις ίδιες παραμέτρους και παρόμοιους δείκτες με τον Δείκτη Better Life (BLI), όταν τα δεδομένα είναι διαθέσιμα σε κατάλληλη μορφή (εισόδημα, θέσεις εργασίας, στέγαση, εκπαίδευση, υγεία, συμμετοχή πολιτών, περιβάλλον και ασφάλεια). Για μερικές παραμέτρους του BLI, οι αντίστοιχες περιφερειακές δεν είναι επί του παρόντος διαθέσιμες (ικανοποίηση από την ζωή, ισορροπία της επαγγελματικής ζωής, κοινωνικές σχέσεις). Η περιφερειακή ευημερία περιλαμβάνει μία επιπλέον παράμετρο, την Πρόσβαση σε Υπηρεσίες που δεν περιλαμβάνονται στο BLI. 83 Το σύνολο των δεδομένων που χρησιμοποιείται από τον ΟΟΣΑ για την αξιολόγηση προέρχεται από επίσημες πηγές, συνήθως από τι αντίστοιχες Εθνικές Στατιστικές Υπηρεσίες.

79

65

Μέρος Β

66

•

Εισόδημα: Αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την υποκειμενική ευημερία, καθώς επιτρέπει τους ανθρώπους να ικανοποιήσουν τις βασικές τους ανάγκες, αλλά και άλλους σκοπούς σημαντικούς στην καθημερινότητά τους. Σχετίζεται επίσης, με την ικανοποίηση από τη ζωή, την κοινωνικό θέση και τις κοινωνικές συνδέσεις. Μετράται μέσω του διαθέσιμου εισοδήματος ενός νοικοκυριού ανά κάτοικο.

•

Εργασία: Η απασχόληση μια ακόμη διάσταση της υποκειμενικής ευημερίας που μπορεί να έχει μεγάλο αντίκτυπο στις υλικές συνθήκες των ανθρώπων. Επιπλέον, η εργασία βοηθά τους ανθρώπους να διατηρούν και να αναπτύσσουν τις δεξιότητες τους, ενώ επηρεάζει και άλλες διαστάσεις της ευημερίας, όπως η υγεία, τις κοινωνικές συνδέσεις και τη ικανοποίηση από τη ζωή. Μετράται μέσω του ποσοστού απασχόλησης μεταξύ απασχολούμενων και πληθυσμού σε ηλικία εργασίας( 15-64 ετών) και του ποσοστού ανεργίας.

•

Υγεία: Η καλή υγεία είναι ένα από τα σημαντικότερα πράγματα για τους ανθρώπους και φέρνει επίσης πολλά άλλα οφέλη, όπως η ενισχυμένη πρόσβαση στην εκπαίδευση και στην αγορά εργασίας, η αύξηση της παραγωγικότητας και του πλούτου, το μειωμένο κόστος υγειονομικής περίθαλψης, οι καλές κοινωνικές σχέσεις. Μετράται μέσω του προσδόκιμου ζωής κατά την γέννηση και την θνησιμότητα προσαρμοσμένη ανά ηλικία.

•

Εκπαίδευση: Η εκπαίδευση μπορεί να έχει σημαντικά οφέλη στα προσόντα, την απασχόληση, την υγεία και την πολιτική δέσμευση ενός ατόμου. Επιπλέον, στοιχεία δείχνουν πως η εκπαίδευση των ατόμων βοηθάει στο σύνολο μιας κοινωνίας, καθώς επηρεάζει την παραγωγικότητα ενός τόπου, μειώνονται τα ποσοστά εγκληματικότητας και ενισχύει την συμμετοχή στα κοινά. Η ύπαρξη ποικίλων βιομηχανικών δραστηριοτήτων σε συνδυασμό με μία σταθερή βάση ανθρώπινου κεφαλαίου, καθιστούν ορισμένες τοπικές κοινωνίες ανταγωνιστικές και ελκυστικές για τους εργοδότες. Μετράται με το ποσοστό του ανθρώπινου δυναμικού με τουλάχιστον ανώτερη από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

•

Περιβαλλοντικές συνέπειες: Η ποιότητα των τοπικών περιβαλλοντικών συνθηκών έχει μεγάλο αντίκτυπο στην ευημερία των ατόμων στο παρόν όσο και των μελλοντικών γενεών. Ενώ επί του παρόντος περιλαμβάνεται μόνο η ατμοσφαιρική ρύπανση, θα πρέπει να συμπεριληφθούν διάφορες πτυχές της περιβαλλοντικής ποιότητας όπως το νερό, τα απόβλητα, οι παροχές κλπ., καθώς μπορεί να διαφέρουν πολύ και στην ίδια περιοχή. Μετράται μέσω της έκθεσης του πληθυσμού στην ατμοσφαιρική ρύπανση.

•

Ασφάλεια: Η προσωπική ασφάλεια είναι ο βαθμός στον οποίο οι άνθρωποι αισθάνονται ασφαλείς και διασώζονται από προσωπική βλάβη ή εγκληματικότητα. Το έγκλημα έχει ασφαλώς τεράστιο άμεσο και συχνά μακροχρόνιο αποτέλεσμα στα θύματα. Ωστόσο, μπορεί επίσης να επηρεάσει έντονα και την ευημερία όσων δεν είναι θύματα, αλλά που ζουν στην ίδια κοινότητα.

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Μετράται με το ποσοστό ανθρωποκτονιών.

•

Πολιτική δέσμευση και διακυβέρνηση: Οι θεσμικές συνθήκες και η διακυβέρνηση έχουν σημασία για την ατομική ευημερία, έχοντας κατά νου ότι πολλές από τις πολιτικές που επηρεάζουν άμεσα την ανθρώπινη ζωή θεσπίζονται σε τοπικό επίπεδο. Η προσέλευση των ψηφοφόρων αποτελεί ένδειξη του βαθμού εμπιστοσύνης του κοινού στην κυβέρνηση και της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική διαδικασία. Μετράται με το ποσοστό συμμετοχής των ψηφοφόρων σε κάθε εκλογική αναμέτρηση.

•

Πρόσβαση σε υπηρεσίες: Η προσβασιμότητα των υπηρεσιών είναι μια από τις βασικές διαστάσεις της ευημερίας, επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αποκτούν αυτό που είναι απαραίτητο για να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες και τις ανάγκες τους. Η μέτρηση της προσβασιμότητας των υπηρεσιών επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση της ανισότητας στις κοινότητες. Σημαντικές ανισότητες στην πρόσβαση σε βασικές και προηγμένες υπηρεσίες, όπως οι μεταφορές, το νερό και η αποχέτευση, η εκπαίδευση, η υγεία και οι τεχνολογίες πληροφοριών, μπορεί να εξακολουθούν να υφίστανται μέσα σε μία περιφέρεια. Αυτές οι διαφορές είναι σημαντικές για τους υπεύθυνους για τη χάραξη πολιτικής, διότι αντικατοπτρίζουν τις ευκαιρίες που προσφέρονται στους ανθρώπους και μπορούν να βοηθήσουν να δοθεί προτεραιότητα σε παρεμβάσεις σε περιοχές που δεν εξυπηρετούνται.84 Μετράται με το ποσοστό πρόσβασης των ατόμων με πρόσβαση στο διαδίκτυο.

•

Στέγαση: Στη μέτρηση της ευημερίας, η στέγαση αποτελεί σημαντική παράμετρο, καθώς το κατάλληλο κατάλυμα είναι από τις πιο βασικές ανθρώπινες ανάγκες, μαζί με τα τρόφιμα και το νερό. Επιπλέον, το κόστος στέγασης αντικατοπτρίζει, συχνά, τη μεγαλύτερη συνιστώσα του εισοδήματος ενός νοικοκυριού. Συνδέεται, επίσης, στενά με άλλα στοιχεία της ευημερίας όπως η υγεία, το εισόδημα και η ικανοποίηση από τη ζωή.85 Μετράται με τον αριθμό των δωματίων που αναλογούν σε κάθε ανά κατοικία.

•

Κοινωνία: Οι καλές κοινωνικές σχέσεις, η υποστήριξη των ανθρώπινων κοινωνικών δικτύων και η γενική εμπιστοσύνη σε άλλους και στους θεσμούς, θεωρούνται σημαντικές πηγές για την υποκειμενική ευημερία και την κοινωνική συνοχή. Δεν προσδίδουν μόνο πρόσθετες εκφάνσεις στις υλικές και πολιτιστικές συνθήκες, αλλά μπορούν επίσης να βελτιώσουν την απόδοση των θεσμών και να μειώσουν το κόστος των συναλλαγών.

•

Ικανοποίηση από τη ζωή: Η υποκειμενική ευημερία αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο βιώνουν και αξιολογούν οι άνθρωποι τη ζωή τους. Περιλαμβάνει μετρήσεις για την αξιολόγηση της ζωής στο σύνολό της (αναφέρεται ως «ικανοποίηση από τη ζωή»),

Martha Nussbaum και Amartya Sen, The Quality of Life, Oxford: Clarendon, 2010.

85 How’s Life? 2011 - Measuring Well-Being Paris: OECD Publishing, 2011, 91 84

67

Μέρος Β

τις αξιολογήσεις συγκεκριμένων τομέων της ζωής και της καθημερινότητας για παράδειγμα την «ικανοποίηση με τον χρόνο που διατίθεται για αναψυχή κ.α., συναισθήματα, καθώς και μετρήσεις πάνω στον τομέα της «αίσθησης του σκοπού» στη ζωή των ανθρώπων. Οι υποκειμενικές αυτές εκτιμήσεις των πολιτών και οι προσδοκίες που έχουν, μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό μοχλό για τη χάραξη πολιτικών σε τοπικό επίπεδο μια κοινωνίας. Μετράται με τη μέθοδο Cantril Self-Anchoring Scale ή Ladder of Life, που επιτρέπει στους ερωτηθέντες να αξιολογήσουν την ποιότητα της ζωής τους σύμφωνα με δικά τους κριτήρια. Πρέπει να γίνει κατανοητό, πως το σύνολο των έντεκα αυτών δεικτών δεν μετρούν άμεσα τα επίπεδα της κοινωνικής ευημερίας μιας περιοχής. Αντίθετα, οι πληροφορίες που παρουσιάζονται καταδεικνύουν τα επίπεδα ανάπτυξης για καθεμία από τις κατηγορίες που είναι αποδεδειγμένο ότι στο σύνολο τους επηρεάζουν την ευημερία μιας τοπικής κοινωνίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο κάθε χρήστης ή τοπική αρχή μπορεί να εξετάσει τη σχετική σημασία κάθε δείκτη και να την αξιολογήσει ανάλογα με τις συνθήκες της κάθε περιοχής. Η άνιση κατανομή της υποκειμενικής ευημερίας έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο σε τοπικό επίπεδο απ' ότι σε εθνικό

68

Τέλος, η χωρική ανάλυση σε επίπεδο περιφέρειας, μπορεί να συμβάλει στη διάχυση του αντίκτυπου των ανισοτήτων κατανομής της υποκειμενικής ευημερίας. Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα άτομα αποδίδουν μεγάλη σημασία στις ανισότητες που αντιμετωπίζουν στο τοπικό περιβάλλον διαβίωσης, όταν αξιολογούν τη δική τους ευημερία και διαμορφώνουν προσδοκίες σχετικά με την ποιότητα της εκπαίδευσης, τη δικαιοσύνη, την αποτελεσματικότητα παροχής υπηρεσιών κ.α.. Η ύπαρξη, επομένως, αυτών των δεικτών μπορεί να είναι χρήσιμη ως καταλύτης για τους υπεύθυνους για τη χάραξη πολιτικών, την τόνωση της δημόσιας υποστήριξης για δράση και τη δημιουργία μηχανισμού προτεραιότητας των πόρων.

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

69

Μέρος Β

Παρατηρήσεις Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των τριών αυτών μεθόδων, αξίζει να γινούν ορισμένες παρατηρήσεις προκειμένου να γίνει περισσότερο κατανοητός ο σκοπός μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας. Ξεκινώντας από την εξίσωση του Happy Planet Index, είναι σημαντικό να σημειωθεί η εισαγωγή του Οικολογικού Αποτυπώματος ως μεταβλητή στη μέτρηση της ευτυχίας. Το ζήτημα της βιωσιμότητας των κοινωνιών θέτει νέα όρια στις στρατηγικές ανάπτυξης, καθώς οι αυξανόμενες ανισότητες και οι πιεστικές προκλήσεις της κλιματικής κρίσης, διαταράσσουν την ισορροπία των πραγμάτων στον πλανήτη. Επομένως, η συσχέτιση των περιβαλλοντικών απαιτήσεων που διαμορφώνονται σήμερα, με τους δεδομένους τρόπους μέτρησης, καταδεικνύει τη σημασία της ποιότητας του περιβάλλοντος που πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν παράλληλα με την ποιότητα ζωής, την ευημερία των ανθρώπων και την οικονομική ανάπτυξη. Επιπλέον, πρέπει να καταστεί σαφές πως το μοντέλο του Happy Planet, δεν αποτελεί στρατηγική για την επιδίωξη της ευτυχίας, άλλα μία μέθοδος συλλογής δεδομένων και υπολογισμού ποσοστού ευημερίας σε συνάρτηση με την κατανάλωση φυσικών πόρων για κάθε κράτος, και επομένως δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για παράδειγμα από ανώτερες αρχές για την χάραξη πολιτικών για την βελτίωση της ποιότητας ζωής. Σε αντίθεση με το Happy Planet Index, οι επόμενοι δύο κατάλογοι του Thriving Places Index και του OECD Regional Wellbeing Index έχουν διαμορφωθεί με γνώμονα το τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο των κοινωνιών. Τα στοιχεία, δηλαδή, που προέρχονται από τις διοικητικές περιφέρειες των κρατών και όχι από τα συγκεντρωτικά κρατικά δεδομένα σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των δεικτών, επιτρέπουν τη φωτογράφιση των συνθηκών που μπορεί να επικρατούν σε μία τοπική κοινωνία όσον αφορά ζητήματα ποιότητας ζωής, υποδομών και διαχείρισης αναγκών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τα δεδομένα σε επίπεδο περιφερειών προσφέρουν μια σαφέστερη εικόνα του τρόπου ζωής από τους εθνικούς μέσους όρους, επιτρέποντας στους ανθρώπους να αναγνωρίσουν την εμπειρία τους πιο εύκολα. Μια πιο προσεκτική εξέταση αυτών, δείχνει ότι η ευημερία σε μια περιοχή μπορεί να διαφέρει ευρέως ανάλογα με τη διάσταση που εξετάζεται. Δίνοντας μία μεγαλύτερα προσοχή στον κατάλογο του Thriving Places Index, ο τρόπος με τον οποίο έχουν διαρθρωθεί κλιμακωτά οι βασικοί πυλώνες και οι υποκατηγορίες των δεικτών, υποστηρίζουν έναν ευρύ διάλογο σχετικά με το κατά πόσον μια περιοχή δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ευημερία των ανθρώπων, μέσα σε περιβαλλοντικά όρια και με έναν κοινωνικά δίκαιο τρόπο, παράγοντας έναν εύχρηστο κατάλογο αξιολόγησης, σε αντίθεση με το OECD Regional Wellbeing όπου η κατάταξη των παραγόντων έχει γίνει χωρίς κάποια ιεράρχηση. Τέλος, όπως αναφέρουν και οι ίδιοι οργανισμοί, ο λόγος για τον οποίο έχουν αναπτυχθεί τα ευρετήρια αυτά δεν είναι μόνο για την μέτρηση και αξιολόγηση της κοινωνικής ευημερίας, αλλά και την πιθανή χρήση τους ως εργαλεία από περιφερειακές και τοπικές αρχές για την αναγνώριση πιθανών κοινωνικών αδυναμιών και στη συνέχεια χάραξης στρατηγικών κοινωνικής πολιτικής επικεντρωμένων στην επιδίωξη της κοινωνικής ευημερίας.

70

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Συνεχίζοντας και προσπαθώντας να γίνει ακόμη πιο φανερή η σχέση μεταξύ των συνθηκών που μπορεί να επικρατούν σε μια τοπική κοινωνία όσον αφορά την προώθηση καλύτερης ποιότητας ζωής και επομένως κοινωνικής ευημερίας, έγινε μία προσωπική ομαδοποίηση των παραγόντων που παρουσιάστηκαν προηγουμένως, χωρισμένοι σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία οι παράγοντες που έχουν επιλεχθεί αποδεικνύουν το πόσο και πώς η κοινωνική ευημερία συνδέεται με τον σχεδιασμό της πόλης, από την άποψη των φυσικών στοιχείων, των διαδικασιών και των μορφών του ιστού της πόλης. Στη δεύτερη κατηγορία παρουσιάζονται παράγοντες οι οποίοι συνδέονται συχνά με τα αποτελέσματα των δράσεων και των στρατηγικών των τοπικών αρχών ή αυτόνομων κοινωνικών πρωτοβουλιών για την προώθηση καλύτερης ποιότητας ζωής. Σκοπός της προσωπικής αυτής παράθεσης και ομαδοποίησης είναι η δημιουργία ενδεικτικών εργαλείων που αποσκοπούν στην προώθηση της ευημερίας των πόλεων. Τα παραδείγματα που παρουσιάζονται σε συνδυασμό με της πληροφορίες που αντλούνται από αυτά επιδιώκεται στον να ενισχύσουν την προσωπική επιλογή των συγκεκριμένων παραγόντων.

Σχεδιασμός Placemaking

Πολιτισμός

Φυσικό Περιβάλλον

Ασφάλεια

Κινητικότητα

Υγεία

Υπηρεσίες

Σχεδιάζοντας τις Happy Cities

Κοινωνικότητα

Εικόνα 27 Διάγραμμα ομαδοποίησης των βασικών παραγόντων για την προώθηση των Happy Cities

Ενεργοποιώντας τις Happy Cities

71

Μέρος Β

Εικόνα 28 Τα εργαλεία εφαρμογής του Happy Homes Toolkit για πολυώροφες μονάδες κατοίκησης

Εικόνα 29 Πλάνο με τους τρεις στόχους αποδοτικότητας και τα επιτρεπόμενα ποσοστά ύψους των κτιρίων Εικόνα 30 Χάρτης με τις περιοχές εφαρμογής του εργαλείου αποδοτικότητας γύρω από στάσεις μετρό

72

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας Σχεδιάζοντας τις Happy Cities

Αστικές Συνθήκες, Σχεδιασμός και Placemaking

Ο σχεδιασμός και οι συνθήκες του αστικού τοπίου και του κτισμένου περιβάλλοντος επηρεάζουν την ευημερία και την ποιότητα ζωής ποικιλοτρόπως, άλλοτε άμεσα και άλλοτε έμμεσα.86 Ωστόσο, ο αστικός σχεδιασμός έχοντας εφαρμογές σε ποικίλες κλίμακες μέσα σε μια πόλη, κάθε μία από αυτές έχει τις δικές της προκλήσεις, περιορισμούς και μεθόδους προώθησης της κοινωνικής ευημερίας. Για παράδειγμα, το Happy Homes Toolkit παραθέτει πολλούς τρόπους με τους οποίους οι πολυώροφες κατοικίες μπορούν να υποστηρίξουν καλύτερα τις κοινωνικές συνδέσεις. Μερικά βασικά στοιχεία του Toolkit επισημαίνουν τις ιδιαιτερότητες, όπως ότι το μέγιστο 8 μονάδες θα πρέπει να μοιράζονται μια είσοδο, και περίπου 12 μονάδες θα πρέπει να μοιράζονται ημι-ιδιωτικούς χώρους, επίσης, οι μονάδες πρέπει να μοιράζονται χρήσιμους χώρους υποδοχής, όπως χώρους αποθήκευσης ή έναν χώρο για την επιδιόρθωση ποδηλάτων.87 Σε μεγαλύτερη κλίμακα, η βελτίωση της πρόσβασης και χρήσης των δημόσιων συγκοινωνιών, μειώνει την συμφόρηση και βελτιώνει τους χρόνους μετακίνησης. Ένας αποτελεσματικός τρόπος για να ενθαρρυνθεί η χρήση των μέσων, είναι να επιτραπεί η συμπαγής ανάπτυξη γύρω από τους σταθμούς διαμετακόμισης, κάτι που σε πολλές πόλεις οι αστικοί κώδικες των ζωνών παραμένουν αρκετά περιοριστικοί. Μια τέτοια πόλη που εισήγαγε μια ευρεία μεταρρύθμιση που επιτρέπει αυτού τους είδους συμπαγούς ανάπτυξης γύρω από σταθμούς, είναι η πόλη του Κίτο στον Ισημερινό, παράλληλα με την προώθηση αρχών βιοκλιματικού σχεδιασμού. Έτσι, οι δημοτικές αρχές του Κίτο εισήγαγαν ένα νέο εργαλείο «Οικολογικής Αποδοτικότητας», προκειμένου να μειωθεί η συμφόρηση και να αποθαρρυνθεί η αστική διάχυση. Σύμφωνα με την απόφαση οι εργολάβοι μπορούσαν να χτίσουν έως και 100% υψηλότερα κτίρια από αυτό που επέτρεπε ο κανονισμός, με δύο περιορισμούς. Να βρίσκεται σε απόσταση ικανή για περπάτημα από κάποια δομή δημόσιας συγκοινωνίας, δηλαδή σε μία ακτίνα έως και 400 μέτρων και να πληροί τις βιοκλιματικές απαιτήσεις στην παροχή νερού, ενέργειας και απόδοσης του κτιρίου.88 Ministry for the Environment of New Zealand, “The Value of Urban Design: The Economic, Environmental and Social Benefits of Urban Design” Wellington: Ministry for the Environment, 2019, 64 87 Paty Rios et al., “Happy Homes: A Toolkit For Building Sociability Through Multi-Family Housing Design”, 2019, https://thehappycity.com/resources/happy-homes/ 88 “ECO-EFICIENCIA – STHV”, Sthv.Quito.Gob.Ec, Τελευταία πρόσβαση 2 Σεπτεμβρίου 2019, http://sthv.quito.gob.ec/portfolio/eco-eficiencia2/ 86

73

Μέρος Β

Εικόνα 31 Η συγκεντρωση των ανθρώπων πριν και μετά τις δράσεις placemaking σε μικρή δημόσια πλατεία

74

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Η κοινωνική ευημερία βελτιώνεται επίσης από τις κοινωνικές συνδέσεις και η μέθοδος του place making είναι ικανή να προωθήσει τέτοια αποτελέσματα με μεγάλη ποικιλία παρεμβάσεων για την βελτίωση δημόσιων χώρων. Ερευνητές από την Μεγάλη Βρετανία διεξήγαγαν ένα πείραμα πεδίου για να εκτιμήσουν τον αντίκτυπο που μπορεί να έχουν αλλαγές στον αστικό σχεδιασμό στην ευημερία μιας γειτονιάς στο Μάντσεστερ.89 Στη μελέτη τους, έχοντας εντοπίσει πρώτα δυο παρόμοιες περιοχές στην πόλη, άρχισαν να διοργανώνουν, στην μία από αυτές, σεμινάρια με τους κατοίκους για να αξιολογήσουν τις σκέψεις τους πάνω σε πιθανές σχεδιαστικές αλλαγές. Επίσης, εκμεταλλεύτηκαν γνωστές μεθόδους από τις πρακτικές του place-making για την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων, όπου δύο άγνωστοι είναι πιο πιθανό να μιλήσουν, όταν κάτι άλλο συμβαίνει γύρω τους σε έναν δημόσιο χώρο.90 Οι παρεμβάσεις που ακολούθησαν περιλάμβαναν μια υπαίθρια έκθεση «bug hotel», παρουσιάζοντας τοπικά απειλούμενα ασπόνδυλα, μια τοιχογραφία από έναν τοπικό καλλιτέχνη, καθώς και καθίσματα, WiFi υψηλής ταχύτητας και σημεία αστικού πρασίνου και γρασίδι. Στη συνέχεια, οι ερευνητές παρακολούθησαν την δραστηριότητα και στις δύο περιοχές, παρατηρώντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συνδέονταν μεταξύ τους, τη σωματική τους δραστηριότητα ή απλώς αν παρατηρούσαν τα γεγονότα που εκτυλίσσονταν στο χώρο τριγύρω τους. Και οι τρεις συμπεριφορές αυξήθηκαν σημαντικά μετά την επέμβαση και σύμφωνα με το New Economics Foundation υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτές οι συμπεριφορές αποτελούν κινητήριες δυνάμεις κοινωνικής ευημερίας.91 Με άλλα λόγια, φαίνεται πως οι απλές αλλαγές στο φυσικό σχεδιασμό του περιβάλλοντος χώρου ενός τμήματος της πόλης μπορούν να επηρεάσουν θετικά την ευημερία και οι παρεμβάσεις που προσδιορίζονται και συν-δημιουργούνται από την κοινότητα μπορούν να έχουν ακόμη μεγαλύτερο αντίκτυπο. Συνεχίζοντας, σύμφωνα με τον Donald Unger, η «αίσθηση της κοινότητας» αποτελεί μια ψυχολογική δομή η οποία συνδέεται θετικά με την υποκειμενική ευημερία.92 Ωστόσο, πώς κάποιος σχεδιάζει μία πόλη για την προώθηση αυτού? Μια μελέτη για την πόλη του Seaside Florida ανέφερε κάποιες σημαντικές παραμέτρους για την πόλη, γνωστή για την έντονη αίσθηση της κοινότητας, παρόλο που δεν είναι όλοι οι κάτοικοί της μόνιμοι κάτοικοι.93 Αρχικά, το Seaside σχεδιάστηκε σκόπιμα για να είναι «μια πόλη φιλόξενη για τους ανθρώπους και αφιλόξενη για Jamie Anderson et al., “Lively Social Space, Well-Being Activity, And Urban Design: Findings from A Low-Cost Community-Led Public Space Intervention”, Environment and Behavior 49, no. 6 (2016): 685-716, doi:10.1177/0013916516659108, 699-705 90 William Hollingsworth Whyte, The Social Life of Small Urban Spaces, Washington: Conservation Foundation, 1980 91 Jody Aked et al., “Five Ways To Wellbeing: The Evidence” London: The New Economics Foundation, 2008, https://neweconomics.org/2008/10/five-ways-towellbeing-the-evidence.

92 Donald G. Unger και Abraham Wandersman, “The Importance of Neighbors: The Social, Cognitive, And Affective Components of Neighboring”, American Journal of Community Psychology 13, no. 2 (1985): 139-169, doi:10.1007/ bf00905726.

93 Jeanne M. Plas και Susan E. Lewis, “Environmental Factors and Sense of Community in A Planned Town”, American Journal of Community Psychology 24, no. 1 (1996): 109-143, doi:10.1007/bf02511884.

89

75

Μέρος Β

τα αυτοκίνητα» και να ελαχιστοποιήσει την «νοοτροπία των λεωφόρων που ευνοούν την κίνηση των αυτοκινήτων». Οι αρχιτέκτονες Duany και Plater-Zyberg, πάνω στις αρχές του New Urbanism, ακολούθησαν την ιδέα ότι η κυκλοφορία αυτοκινήτων ήταν ο «μοναδικός πιο σημαντικός παράγοντας στην καταστροφή του αστικού περιβάλλοντος» και εξασφάλισαν ότι η πόλη δεν θα χωριζόταν από δρόμους κατάλληλους για αυτοκίνητα, αποθαρρύνοντας και μειώνοντας τη γρήγορη, θορυβώδη και μη ασφαλή κυκλοφορία. Άλλοι παράγοντες ήταν κανόνες σχεδιασμού που τόνισαν τη σημασία των βεραντών, συμπεριλαμβανομένου του μεγέθους τους και της απόστασης από το πεζοδρόμιο. Εξασφάλισαν ότι ο αστικός κώδικας της πόλης είχε αυτές τις συγκεκριμένες μετρήσεις, που είχαν σχεδιαστεί για να επιτρέψουν στους γείτονες να μιλάνε στις βεράντες τους, ενώ παράλληλα θα μπορούσαν να διατηρήσουν την ιδιωτική τους ζωή αν το επιθυμούσαν. Το ύψος των περιφράξεων ήταν τυποποιημένο ώστε να είναι αρκετά χαμηλό και οι άνθρωποι να έχουν αυθόρμητες «γειτονικές συνδιαλλαγές», παρόλο που ο κώδικας προέβλεπε ότι τα σπίτια δεν πρέπει να επαναλαμβάνουν το ίδιο σχέδιο του φράχτη. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι δρόμοι είχαν μία αίσθηση ιδιοποίησης και χαρακτήρα από τους κατοίκους. Γίνεται αντιληπτό πως, οι αποτελεσματικές παρεμβάσεις για κοινωνικές συνδέσεις απαιτούν τόσο ιδιωτικότητα όσο και έκθεση. Συνδυασμένα, όλα αυτά τα απλά στοιχεία σχεδιασμού φαίνεται να συμβάλλουν στην επίτευξη υψηλών επιπέδων κοινωνικής σύνδεσης στην πόλη του Seaside. Αυτά τα σχεδιαστικά στοιχεία και φιλοσοφίες, από τότε έχουν χρησιμοποιηθεί από διάφορους αρχιτέκτονες στην προσπάθειά τους να επιτύχουν παρόμοια αποτελέσματα για την επίτευξη της «αίσθησης της κοινότητας».

Εικόνες 32, 33 Εναέριες απόψεις της παραλίας και τη κεντρικής πλατείας του Seaside Florida

76

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

Μια άλλη σημαντική πτυχή του αστικού σχεδιασμού όσον αφορά την ευημερία και την κοινωνική ανάπτυξη, είναι η ικανότητα να περπατάς (walkability). Οι πόλεις που ευνοούν το περπάτημα θεωρούνται υγιείς πόλεις, φυσικά και κοινωνικά94, ενώ πολλά αρχιτεκτονικά γραφεία προωθούν ενεργά και σχεδιάζουν πάνω στη θεωρία του walkability, όπου «το περπάτημα μετατρέπει θετικά την υγεία της πόλης, την οικονομική παραγωγικότητα και τις οικολογικές προοπτικές. Προσωπικά, για το κάθε άτομο, επηρεάζει το πως συνδέεται με την οικογένειά του, τους φίλους, την εργασία, τη φύση.»95 Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για τη μέτρηση του walkability, όπως το πρωτοποριακό StreetScore του Λονδίνου, το οποίο χρησιμοποιεί στοιχεία πόλης και εικόνες για τον υπολογισμό ενός συγκρίσιμου σκορ μεταξύ των περιοχών της πόλης.96 Μια άλλη μέθοδος είναι η έννοια της «20λεπτης γειτονιάς», η οποία είναι ένας άλλος τρόπος για να περιγράψουμε «περιβάλλοντα που ευνοούν το περπάτημα, ζωντανές συνοικίες, πλήρεις κοινότητες, άκρως ολοκληρωμένες και ποικιλόμορφους δημόσιους χώρους».97 Η ιδέα χρησιμοποιείται για τη ανάπτυξη και δημιουργία περιοχών και γειτονιών οι οποίες θα είναι ικανές να παρέχουν μια ποικιλία δραστηριοτήτων κατοίκησης, αναψυχής, εμπορίου και καθημερινών αναγκών για έναν κάτοικο της περιοχής, όπου όλα αυτά θα είναι προσβάσιμα με μέγιστο χρόνο περπατήματος τα είκοσι λεπτά. Ωστόσο, ορισμένες πόλεις αντιμετωπίζουν προκλήσεις, για παράδειγμα, όσον αφορά τον καιρό που είναι πολύ ζεστός, όπως συμβαίνει στις τροπικές και υποτροπικές πόλεις. Έχουν πραγματοποιηθεί πολλές προσπάθειες, προσφέροντας τρόπους για την ανακούφιση και την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων.98 Ως εκ τούτου, δεδομένου ότι το walkability κάνει μια πόλη πιο ζωντανή, η ενθάρρυνση μιας τέτοιας δραστηριότητας έχει θετική επίδραση στην ευημερία.

Εικόνα 34 Οι βασικές αρχές για την δημιουργία της εικοσάλεπτης γειτονιάς Jeff Speck, Walkable City: How Downtown Can Save America, One Step at A Time New York: North Point Press, 2012. 40-50 95 ARUP, “Cities Alive: Towards A Walking World” London, 2016. 28-30 96 StreetScore, “Streetscore: A Tool To Measure The Quality Of A Place”, 2018, http://www.createstreets.com/wp-content/uploads/2018/07/StreetScore.pdf.

97 “20-Minute Neighborhoods”, Portlandonline.Com, Last modified 2009, http:// www.portlandonline.com/portlandplan/index.cfm?a=288098&c=52256.

98 Daniel O’Hare, “Urban Walkability in The Subtropical City: Some Intemperate Considerations From SEQ”, in Subtropical Cities, 2006, 4-5.

94

77

Μέρος Β

Εικόνα 35 Βασικά εργαλεία εφαρμογής για βιώσιμα κτίρια και πόλεις με αρχές τη μείωση της ρύπανσης, του θορύβου και της θερμοκρασίας

78

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας Σχεδιάζοντας τις Happy Cities

Φυσικό Περιβάλλον

Υπάρχει μια πληθώρα ερευνών σχετικά με τα οφέλη της φύσης, και συγκεκριμένα, την διαθεσιμότητα πράσινων χώρων ή χώρων νερού, μέσα στις πόλεις. Σε περιεκτική μελέτη σαράντα τεσσάρων πόλεων στις Η.Π.Α., ερευνητές αναφέρουν πως «το ποσοστό των περιοχών στις πόλεις που καλύπτονται από δημόσια πάρκα, είναι από τους ισχυρότερους παράγοντες πρόβλεψης της γενικής ευημερίας και η δύναμη αυτής της σχέσης φαίνεται ότι οδηγείται από τη συμβολή των πάρκων στη σωματική και κοινωνική ευημερία»99. Άλλες έρευνες έχουν, επίσης, δείξει πως η κατοίκηση κοντά σε κάποιο πράσινο χώρο αποτελεί παράγοντα για την καλή υγεία των ατόμων και βοηθά στην γρηγορότερη ανάρρωση μετά από ιατρικές επεμβάσεις.100 Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί πως απλά και μόνο η συνολική ύπαρξη αστικού πρασίνου σε μία πόλη δεν δικαιολογεί απαραίτητα τις «πράσινες συνήθειες» των κατοίκων. Για παράδειγμα, παρόλο που η έκταση του Central Park καλύπτει μεγάλο κομμάτι της πόλης της Νέας Υόρκης, δεν αντικατοπτρίζει τη συχνότητα επίσκεψης των κατοίκων, καθώς δεν είναι εύκολα προσβάσιμο απ’ όλους. Προκειμένου οι Νεοϋορκέζοι να επωφεληθούν πραγματικά τα πλεονεκτήματα της ύπαρξης πρασίνου, αυτό θα πρέπει να ενσωματωθεί στον αστικό ιστό.101 Έρευνα της εταιρείας Arup πάνω στα οφέλη της χρήσης βλάστησης πάνω ή τριγύρω από κτίρια στις πόλεις, έχει αναδείξει τρία βασικά οφέλη: μείωση θορύβου έως και 10dΒ, καλύτερη ποιότητα αέρα με δέσμευση βλαβερών μικροσωματιδίων και μείωση των επιπτώσεων των αστικών θερμικών νήσων που μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της θερμοκρασίας έως και 10ο C. Η έκθεση υπογραμμίζει επίσης τη θετική επίδραση της φύσης στην αστική ευημερία και υπάρχουν πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο που δραστηριοποιούνται στην προώθηση προγραμμάτων αστικής πράσινης βλάστησης για πιο υγιείς πόλεις, όπως συμβαίνει σε ορισμένες πόλεις της Αιθιοπίας.102 Επιπλέον, σε πολλές πόλεις, όπως το Βανκούβερ και το Τορόντο, παρατηρείται μια ευρεία ανασύσταση του δημόσιου χώρου μακριά Lincoln R. Larson, Viniece Jennings και Scott A. Cloutier, “Public Parks And Wellbeing In Urban Areas Of The United States”, PLOS ONE 11, no. 4 (2016), doi:10.1371/journal.pone.0153211.

100 R. Ulrich, “View Through A Window May Influence Recovery from Surgery”, Science 224, no. 4647 (1984): 420-421, doi:10.1126/science.6143402.

101 Charles Montgomery, Happy City: Transforming Our Lives Through Urban Design London: Penguin Books, 2013, 121 102 ARUP, “Cities Alive: Green Building Envelope”, 2016, 10-15 99

79

Μέρος Β

Εικόνα 36 Παράδειγμα αξιοποίησης της θέσης παρκινγκ για τη δημιουργία στάσης parklet

Εικόνα 37 Αξιοποίηση των εγκαταλελειμένων υποδομών τρένου για τη δημιουργία του High Line

Εικόνες 38, 39 Η πλατεία του Άαρχους πριν και μετά την προσωρινή μετατροπή της σε αστικό δάσος

80

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

από τα αυτοκίνητα και προς τους μικρούς πράσινους χώρους, μια κοινή, πλέον, πρακτική που βασίζεται στην τοποθέτηση μικρών πράσινων νησίδων σε θέσεις στάθμευσης αυτοκινήτων δίπλα στα πεζοδρόμια γνωστές ως parklets, μια ιδέα που είχε ξεκινήσει από την πόλη της Μελβούρνης. Χρονικά, η ανάπτυξη και η εξέλιξη διάφορων δυνάμεων που έχουν διαμορφώσει την επιτυχή και δραματική αστική μεταμόρφωση της Μελβούρνης σε μία από τις πιο ζωντανές πόλεις του κόσμου, οι συγγραφείς της «Αστικής Χορογραφίας», υπογραμμίζουν «την αλληλεπίδραση των κοινωνικών, οικονομικών, αισθητικών δυνάμεων που οδήγησαν σε αυτές τις σχεδιαστικές αλλαγές»103. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μετατροπή του αστικού χώρου για αυτοκίνητα και σιδηροδρόμους σε χώρο για τους ανθρώπους, και πιο συχνά, για πράσινο χώρο. Πρόσφατα, η Μελβούρνη δημοσίευσε το σχέδιό της να μετατρέψει την πόλη σε αστικό δάσος, με την φύτευση πρασίνου σε στέγες και τοίχους, μεταξύ άλλων πρωτοβουλιών.104 Πολλές πόλεις αξιοποιούν, επίσης, εγκαταλελειμμένες αστικές υποδομές για την δημιουργία νέων τύπων δημόσιων χώρων. Το High Line της Νέας Υόρκης, είναι ένα άλλο δημιουργικό παράδειγμα. Αυτό το ανυψωμένο γραμμικό πάρκο, που χτίστηκε σε μια έκταση 1.45 μιλίων μιας αχρησιμοποίητης σιδηροδρομικής γραμμής, έχει αποδειχθεί, προσελκύοντας τους ντόπιους και τους επισκέπτες σε μια ποικιλία δραστηριοτήτων κατά μήκος του πάρκου. Η επιτυχής επαναχρησιμοποίηση των ανενεργών υποδομών έχει εμπνεύσει πολλές άλλες πόλεις να εξετάσουν μια παρόμοια προσέγγιση, όπως το The Bentway στο Τορόντο. Αν και αυτός ο χώρος είναι ένας υπολειπόμενος χώρος κάτω από μια οδό ταχείας κυκλοφορίας, μετατράπηκε, σε πολιτιστικό δημόσιο χώρο και μονοπάτι. Αυτοί οι τύποι παρεμβάσεων μπορούν να αντιμετωπίσουν προκλήσεις, π.χ. περιορισμένους προϋπολογισμούς ή δημόσια αντίληψη. Ένας τρόπος αντιμετώπισης αυτών των προκλήσεων είναι η πραγματοποίηση προσωρινών «αστικών πειραμάτων», όπως οι ημι-μόνιμες εγκαταστάσεις, ή η περιορισμένη χρονική αλλαγή χρήσης σε δημόσιους χώρους όπως οι χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων ή οι πλατείες των πόλεων. Τέτοια πειράματα ήταν επιτυχημένα σε πολλές πόλεις, όπως η μετατροπή της πλατείας της πόλης του Άαρχους στο «Το δάσος», μια συλλογική προσπάθεια του Φεστιβάλ Άαρχους, του Δήμου Άαρχους και της αρχιτεκτονικού γραφείου Schønherr.105 Σε αυτή την προσωρινή εγκατάσταση, η πλακόστρωτη πλατεία της πόλης καλύφθηκε από κυματιστό δάπεδο από βρύα και γρασίδι και καλύφθηκε από εκατοντάδες δέντρα. Το δάσος προήγαγε την αίσθηση της ευημερίας, προσκαλώντας σε παιχνίδι, χαλάρωση και κοινωνικοποίηση. Είναι ενδιαφέρον ότι η τοπική αστυνομία ανέφερε μηδενικά περιστατικά, σε ένα μέρος που κανονικά γίνεται μάρτυρας του τακτικού εγκλήματος. Το σημαντικό μάθημα από τέτοιου είδους πειράματα είναι ότι παρέχουν έναν σχετικά εύκολο τρόπο να προσελκύσουν το κοινό, τους εργολάβους και τους πολιτικούς να δουν Kim Dovey, Rob Adams και Ronald Alan Jones, Urban Choreography Melbourne: University Press, 2018. 22 104 City of Melbourne, “Green Our City: Strategic Action Plan 2017–2021”, 2017, 11 105 José Tomás Franco, “How Schønherr Is Transforming Aarhus With Experimental Urban Interventions”, Archdaily, Τελευταία πρόσβαση 6 Σεπτεμβρίου 2019, https://www.archdaily.com/781124/temporarily-changing-the-city-experimental-urban-spaces-in-aarhus-denmark.

103

81

Μέρος Β

και να νιώσουν τις δοκιμές των μελλοντικών σχεδίων χωρίς την ανάγκη για μόνιμες και δαπανηρές επενδύσεις και ως εκ τούτου είναι πιο πιθανό να πάρουν άδειες. Η ύπαρξη πρασίνου στις πόλεις πρέπει να θεωρείται απαραίτητη και όχι προαιρετική πολυτέλεια. Όπως αναφέρει ο Frances Kuo, είναι βασικό στοιχείο ενός υγειούς ανθρώπινου περιβάλλοντος. «Η καθημερινή έκθεση σε αυτό είναι ουσιώδης. Εάν δεν μπορείς να τη δεις ή να την αγγίξεις, τότε η φύση δεν μπορεί να σου κάνει τόσο καλό. Η εγγύτητα έχει σημασία. Κάθε μικρό στοιχείο φύσης ωφελεί.»106 άλλωστε, είναι πλέον γνωστό πως η φύση στις πόλεις μας κάνει πιο χαρούμενους και υγιείς, πιο φιλικούς και ευγενικούς. Μας βοηθά να χτίσουμε ουσιαστικούς δεσμούς με άλλους ανθρώπους στις πόλεις που ζούμε. Εάν δημιουργήσουμε πόλεις με φυσική ποικιλομορφία, πολυπλοκότητα και πάνω απ’ όλα ευκαιρίες για να αισθανόμαστε, να αγγίζουμε και να δουλεύουμε με την φύση, μπορούμε να κερδίσουμε την βιοφιλική πρόκληση. Πολύ απλά, η φυσική πυκνότητα πρέπει να αποτελεί προϋπόθεση για την αρχιτεκτονική πυκνότητα. Ωστόσο, η ανάπτυξη χώρων πρασίνου μπορεί να αποτελέσει πρόκληση σε ορισμένους τομείς. Για παράδειγμα, τα άνυδρα περιβάλλοντα αποτελούν πρόκληση όσον αφορά τη διαθεσιμότητα νερού για την υποστήριξη αυτών των εξελίξεων. Από την άποψη αυτή, η μέθοδος των xeriscapes έχει χρησιμοποιηθεί για να ξεπεράσει τέτοιες προκλήσεις, καθώς είναι πιο βιώσιμος τρόπος για πράσινα και ξηρά περιβάλλοντα. Τα xeriscapes είναι σχεδιαστικές προσεγγίσεις που σημειώνονται με τη «χρήση φυτικών υλικών και πρακτικών που απαιτούν λιγότερο νερό, λίπασμα και φυτοφάρμακα, τη χρήση φυσικών και τοπικά προσαρμοσμένων φυτών και ελάχιστη κάλυψη γρασιδιού».107

Frances Kuo, “Parks and Other Green Environments: Essential Components of Healthy Human Habitat” National Recreation and Park Association, 2010, 18 107 ARUP, “Cities Alive: Rethinking Cities in Arid Environments”, 2018, 86 106

82

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

83

Μέρος Β

Εικόνα 40 Ο συνολικός χρόνος καθημερινής μετακίνησης σε σχέση με την ικανοποίηση από τη ζωή Γερμανία, 1985-1998

Εικόνα 41 Η ανάπτυξη του δικτύου ποδηλατόδρομου της Σεβίλλης από το 2002 έως το 2012

84

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας Σχεδιάζοντας τις Happy Cities

Κινητικότητα και Συγκοινωνίες

Μια σημαντική πτυχή της ζωής στην πόλη είναι η ικανότητα του να μετακινείσαι, και η κυκλοφοριακή συμφόρηση αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για μια εύρυθμη καθημερινότα στην πόλη, κάτι που έχει αρνητική επίπτωση στη ευημερία των ατόμων. Επιπλέον, δεν υπάρχει αμφιβολία σχετικά με το άγχος που προκαλείται από τους μακρούς χρόνους μετακίνησης, οι οποίοι σίγουρα συνδέονται αρνητικά με την ευημερία.108 Αντίστροφα, η ενεργητική μετακίνηση μπορεί να βελτιώσει τη σωματική υγεία και να επιφέρει ψυχολογικά οφέλη. Αυτά τα οφέλη, μαζί με τη βελτιωμένη ποιότητα του αέρα και το μειωμένο κόστος ταξιδιού, οδήγησαν τις πόλεις σε όλο τον κόσμο να προωθήσουν την ποδηλασία και πόλεις όπως το Κέιπ Τάουν, οι διοργανωτές ποδηλατικών εκδηλώσεων όπως το OpenStreets, εξετάζουν τρόπους ενσωμάτωσης τέτοιων δραστηριοτήτων σε πιο κοινές και συναφείς στην καθημερινή ζωή.109 Εντούτοις, είναι δυνατόν οι πόλεις να σημειώσουν ταχεία πρόοδο στην υλοποίηση ολοκληρωμένων δικτύων ποδηλατοδρόμων. Το 2006, η πόλη της Σεβίλλης της Ισπανίας είχε αμελητέα ποδηλατική υποδομή και λίγους ποδηλάτες. Μέχρι το 2011, είχε κατασκευάσει ένα πλήρες δίκτυο διαδρομών με ποδήλατο, το οποίο οδήγησε σε 6 φορές αύξηση του αριθμού των ποδηλατών. Πραγματοποίησαν το έργο αυτό με την ανάληψη ενός έργου ευρείας κλίμακας για τη βελτίωση των υποδομών για ποδηλασία το 2006 και εν συνεχεία το 2007 ενέκριναν το masterplan για την επέκταση και βελτίωση της ποιότητας της υποδομής και την προώθηση της ποδηλασίας. Αρχικά το σχέδιο αφορούσε ένα δίκτυο ποδηλασίας 120 χιλιομέτρων, το οποίο τελικά αυξήθηκε σε 164 χιλιόμετρα το 2013. Το σχέδιο περιλάμβανε κατευθυντήριες γραμμές για τη διασφάλιση του επιτρεπόμενου δικτύου ποδηλάτων, διαχωρισμός από μηχανοκίνητη κυκλοφορία, τη σύνδεση μεταξύ των κύριων προορισμών της πόλης και των κατοικημένων περιοχών, συνέχεια στο δίκτυο χωρίς κενά, ομοιογένεια στα πεζοδρόμια και το σχεδιασμό.110 Μια σκόπιμη στρατηγική ήταν να διασφαλιστεί ότι το δίκτυο ήταν πραγματικά ασφαλές, έτσι ώστε οι σχεδιαστές να υπηρετούν τις «ανάγκες των πιθανών Alois Stutzer και Bruno S. Frey, “Stress That Doesn’t Pay: The Commuting Paradox”, Scandinavian Journal Of Economics 110, no. 2 (2008): 339-366, doi:10.1111/j.1467-9442.2008.00542.x.

109 “Big Questions As Open Streets Turns Five”, Open Streets Cape Town, Last modified 2018, https://openstreets.org.za/news/big-questions-open-streetsturns-five.

110 Ricardo Marqués Sillero, “Sevilla: Una Experiencia Exitosa De Promoción De La Movilidad En Bicicleta En El Sur De Europa”, Hábitat Y Sociedad, no. 3 (2011): 107-130, doi:10.12795/habitatysociedad.2011.i3.07.

108

85

Μέρος Β

ποδηλατών [αντί] των αναγκών των πραγματικών ποδηλατών»111. Αυτή η έμφαση οφείλεται στο γεγονός ότι αναγνώριζαν ότι ο υπάρχων ποδηλάτης είναι ευτυχής να κυκλοφορεί και χωρίς βελτιώσεις, οπότε έπρεπε να στοχεύσουν τον πιθανό ποδηλάτη που είχε ανησυχίες ή χρειάστηκε να πειστεί. Περαιτέρω, στο σχέδιο λήφθηκε υπόψιν το ευρύτερο οικοσύστημα για το ποδήλατο, για παράδειγμα δημιουργώντας 5.000 θέσεις στάθμευσης γύρω από την πόλη, συμπεριλαμβανομένων των σταθμών δημόσιων μεταφορών και των χώρων εργασίας. Το Πανεπιστήμιο της Σεβίλλης διαδραμάτισε επίσης ρόλο, παρέχοντας μακροπρόθεσμο δάνειο ποδηλασίας για τους σπουδαστές του και θέσεις στάθμευσης εντός της πανεπιστημιούπολης. Σε αυτό το πλαίσιο, τα πανεπιστήμια συμβάλλουν στην πολιτιστική αλλαγή που απαιτείται για την επιτυχία, καθώς στοχεύουν σε νέες γενιές. Μεταξύ 2006-2011, η Σεβίλλη παρουσιάζει ταχεία αύξηση στην ποδηλασία: η χρήση ποδηλάτων αυξήθηκε 6 φορές, από λιγότερο από 2% έως 9% των συνολικών μηχανοκίνητων μετακινήσεων. Επιπλέον, η ποδηλασία ήταν τρεις φορές πιο ασφαλής το 2011 από ότι το 2006, κυρίως λόγω του νέου καλά συνδεδεμένου δικτύου ποδηλατοδρόμων και του διαχωρισμού των ποδηλατών από τη μηχανοκίνητη κυκλοφορία. Η πόλη κατατάσσεται σήμερα στην 14η θέση στον παγκόσμιο δείκτη για τις πόλεις ποδηλασίας (copenhagenizeindex.eu).

Adam Martin, Yevgeniy Goryakin και Marc Suhrcke, “Does Active Commuting Improve Psychological Wellbeing? Longitudinal Evidence From Eighteen Waves Of The British Household Panel Survey”, Preventive Medicine 69 (2014): 296-303, doi:10.1016/j.ypmed.2014.08.023.

111

86

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας Σχεδιάζοντας τις Happy Cities

Παροχή και Ποιότητα Υπηρεσιών

Ένας σημαντικός παράγοντας για την εμπειρία της πόλης είναι η ποιότητα της εμπειρίας των υπηρεσιών εντός της πόλης, είτε πρόκειται για γενικές υπηρεσίες όπως η απόκτηση αδειών είτε η συλλογή αποβλήτων. Σήμερα, πολλές υπηρεσίες παρέχονται μέσω τεχνολογίας και ως εκ τούτου οι αρχές των πόλεων πρέπει επίσης να διασφαλίζουν ότι η εμπειρία της τεχνολογίας των κατοίκων πρέπει να διατηρείται σε υψηλή ποιότητα και πρέπει να υποστηρίζονται σχετικοί παράγοντες, όπως η χρηστικότητα και η προσβασιμότητα, συμπεριλαμβανομένης της ψηφιακής προσβασιμότητας. Για άλλη μια φορά η πόλη του Κίτο δίνει το παράδειγμα όπου η έλλειψη συντήρησης των μεταφορικών μέσων, ο βανδαλισμός η κακή τοποθεσία και η κακή χρήση των στάσεων των λεωφορείων οδήγησαν σε κακή εμπειρία για τους χρήστες των δημόσιων συγκοινωνιών. Προκειμένου να βελτιωθεί η ποιότητα του δημόσιου χώρου και των αστικών επίπλων, καθώς και των δημόσιων συγκοινωνιών, ο δήμος του Κίτο συνήψε σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Σε αντάλλαγμα για την ανανέωση και τη συντήρηση των στάσεων των λεωφορείων, οι ιδιώτες εταίροι μπορούν να διαφημίσουν γύρω από τις στάσεις των λεωφορείων και στον δημόσιο χώρο, αυξάνοντας έτσι τα ποιοτικά αστικά έπιπλα που βελτιώνουν την εμπειρία των χρηστών των δημόσιων συγκοινωνιών. Οι θέσεις των νέων στάσεων λεωφορείων επιλέχθηκαν με χρήση δεδομένων. Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση των πρώτων στάσεων 414 λεωφορείων περιλάμβαναν τα δημογραφικά στοιχεία του περιβάλλοντος χώρου, τις διαδρομές λεωφορείων, το φορτίο των οχημάτων, τα χαρακτηριστικά των πεζοδρομίων, την καθολική πρόσβαση, την προστασία από τις καιρικές συνθήκες και τη συμβολή τους στην ασφάλεια και την κοινωνική συνοχή. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι εκτός από τη διατήρηση των στάσεων των λεωφορείων, ο ιδιωτικός εταίρος ήταν υποχρεωμένος να βελτιώσει τα πεζοδρόμια στα οποία τοποθετούνται τα νέα έπιπλα.

87

Μέρος Β

Εικόνες 42, 43 Οι υποδομές του Granville Island περιλαμβάνουν ποικιλία χώρων αναψυχής και διασκέδασης

88

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας Ενεργοποιώντας τις Happy Cities

Πολιτισμός / Κουλτούρα

Οι πολιτισμικές εκφάνσεις των πόλεων γίνονται με πολλά διακριτά πρότυπα, οπτικά, φώτα, τέχνες, ήχοι, κλίμα, καθημερινές αλλαγές, συμπεριφορά και στάση των ανθρώπων. Οι φυσικές τους δομές συμβάλλουν επίσης στην κουλτούρα τους, στην αίσθηση του τόπου και της ψυχής, όπου «κάθε σπίτι ή κτίριο περικλείει πολλαπλές ιστορίες. Κάθε δρόμος ή μονοπάτι είναι μια αφήγηση».112 Η Νέα Αστική Ατζέντα αναγνωρίζει ότι «ο πολιτισμός και η πολιτιστική ποικιλομορφία αποτελούν πηγή εμπλουτισμού για την ανθρωπότητα και συμβάλλουν σημαντικά στην αειφόρο ανάπτυξη των πόλεων, των ανθρώπινων οικισμών και των πολιτών, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να διαδραματίσουν ενεργό και μοναδικό ρόλο στις αναπτυξιακές πρωτοβουλίες».113 Επιπλέον, ορισμένες πόλεις έχουν δείξει ότι μπορούν να επιτύχουν στη δημιουργία της δικής τους μοναδικής αυθεντικής κουλτούρας. Παρόλο που ο πολιτισμός είναι μια διαρκώς εξελισσόμενη αντίληψη, πώς καλλιεργούν οι πόλεις τον πολιτισμό και τις γύρω κοινότητες; Το Granville Island στο Βανκούβερ ξεκίνησε τη μετατροπή του στη δεκαετία του 1970 από μια βιομηχανική αδρανή περιοχή σε μια ακμάζουσα πολιτιστική και ζωντανή κοινότητα. Ο οργανισμός που διαχειρίζεται την περιοχή έχει αποστολή να «διαχειριστεί αυτή τη δημόσια γη για ουσιαστικό αστικό και κοινωνικό πειραματισμό ανάμεσα σε ποικίλα, δημιουργικά, πολιτιστικά και επιχειρηματικά μοντέλα, αλληλοεπιδρώντας με τοπικές κοινότητες, καλωσορίζοντας ταυτόχρονα τον κόσμο». Σήμερα, λειτουργούν 50 ανεξάρτητα εστιατόρια, 300 επιχειρήσεις που απασχολούν 3.000 άτομα, και πολλοί από τους καλύτερους καλλιτέχνες και σχεδιαστές του Καναδά μπορούν να βρεθούν εκεί. Υπάρχουν πολλοί πολιτιστικοί χώροι με καλλιτεχνικές παραστάσεις και πολιτιστικά φεστιβάλ όλο το χρόνο. Ως εκ τούτου, το Granville Island συμβάλλει σημαντικά στην κοινωνική ευημερία των πολιτών στην πόλη. Υπάρχουν και άλλα παρόμοια επιτυχημένα παραδείγματα, όπως το Amsterdam-Noord, το οποίο είναι ένα ακμάζον κέντρο δημιουργικότητας, πειραματισμού και αστικής καινοτομίας. Ο πολιτισμός μπορεί επίσης να αναπτυχθεί αυθόρμητα από μικρότερες αρχές για να επηρεάσει μια πόλη. Η Alserkal Avenue του Ντουμπάι είναι μια ζωντανή πολιτιστική περιοχή που βρίσκεται σε μια βιομηχανική περιοχή που εκτείνεται σε μισό εκατομμύριο τετραγωνικά πόδια και περιλαμβάνει 91 αποθηκευτικούς χώρους που φιλοξενούν τοπικούς Linda Lappin, The Soul of Place Creative Writing Workbook London: Travelers› Tales, 2015.

113 “New Urban Agenda”, in Habitat III - The United Nations Conference on Housing and Sustainable Urban Development. Quito: United Nations, 2015, 4.

112

89

Μέρος Β

Εικόνες 44, 45 Το συγκρότητμα κτιρίων της Alserkal Avenue προσφέρει πληθώρα πολιτιστικών και καλλιτεχνικών δράσεων

90

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

καλλιτέχνες σε δημιουργικούς τομείς (κινηματογράφο, θέατρο, μουσική, κοινότητα, μαγειρική) και μη κερδοσκοπικά μουσεία τέχνης. Αυτή η πολιτιστική περιοχή είχε ταπεινή αρχή. Το 2007 ιδρύθηκε από έναν τοπικό φιλάνθρωπο και διπλασιάστηκε σε μέγεθος μέσω επέκτασης, σε παλιό εργοστάσιο μαρμάρου το 2015. Η λεωφόρος Alserkal έχει, πλέον, μετατραπεί σε μια γειτονία που προσελκύει ανθρώπους και επιχειρήσεις με καινοτόμες ιδέες που αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της δημιουργικής οικονομίας της πόλης. Και έχει γίνει ένας μαγνήτης για τα δημιουργικά ταλέντα να μετακομίσουν στο Ντουμπάι, το οποίο έχει μια σχετικά νέα πολιτιστική σκηνή. Βοήθησε επίσης να δημιουργηθεί ένα εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό για να ζωντανέψει τους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, να επωφεληθεί από τα ανατρεπτικά έργα τέχνης και να δημιουργήσει στενά συνδεδεμένες κοινότητες. Κατά τη διάρκεια δέκα ετών, έχουν πραγματοποιηθεί περισσότερες από 3000 πολιτιστικές εκδηλώσεις ανοιχτές και ελεύθερες στο κοινό, εμπλέκοντας για πρώτη φορά τους θεατές και δημιουργώντας μια διαφορετική τοπική κοινότητα. Ο αριθμός επισκεπτών αυξήθηκε σε 460.000 το 2017 από λιγότερο από 10.000 ετησίως πριν από μια δεκαετία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτός ο πολιτιστικός πόλος έλξης συνέβαλε στην ευημερία της πόλης με διάφορους τρόπους, δίνοντας στην κοινότητα την ευκαιρία να συμβάλει στην ανάπτυξη της πόλης και να προσφέρει στους κατοίκους του Ντουμπάι αυξημένη αίσθηση ταυτότητας και πολιτιστικού πλούτου. Ο πολιτισμός μπορεί επίσης να προωθηθεί από απλούστερες δομές. Ορισμένες πόλεις, όπως η Μελβούρνη με τις διάσημες λωρίδες αστικής τέχνης και το Βανκούβερ με την εκτεταμένη αποκατάστασή από περισσότερα από 240 παρόδους, έχουν μετατρέψει αυτό το χώρο σε πολυπόθητους δημόσιους χώρους. Αυτές οι παρεμβάσεις επαναπροσδιορίζουν τις κοσμικές δομές πόλεων σε πλούτο και λεπτομέρειες που εμπλέκουν τους ανθρώπους και έχουν θετικό αποτέλεσμα μέτρησης της κοινωνικής ευημερίας.

91

Μέρος Β

92

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας Ενεργοποιώντας τις Happy Cities

Ασφάλεια

Όπως αναφέρει ο Maslow, το αίσθημα της ασφάλειας είναι σημαντικό για την ευημερία και την ψυχική υγεία114 και η συνθήκη αυτή μπορεί εύκολα να διαταράσσεται μέσα σε μία πόλη όπου οι πιο επικίνδυνες οδοί ή γειτονιές είναι εκείνες στις οποίες δεν κυκλοφορεί κανείς. Οι στρατηγικά τοποθετημένες επιχειρήσεις μπορούν να προσελκύσουν τους κατοίκους και να τους ενθαρρύνουν να ξοδέψουν χρόνο εκεί, παρέχοντας «τα μάτια στο δρόμο» όπως θα πρότεινε η Jacobs, αυξάνοντας έτσι την ασφάλεια.115 Η ζωή στο δρόμο επηρεάζει την ασφάλεια, αλλά η ζωή γύρω από το δρόμο παίζει επίσης σημαντικό ρόλο. Οι αστικές περιοχές με μικτές λειτουργίες δημιουργούν ευκαιρίες για περισσότερες δραστηριότητες μέσα και κοντά στα κτίρια κατά τη διάρκεια όλου του εικοσιτετράωρου. Η ζωή στον δρόμο, οι μικτές λειτουργίες κατά μήκος του δρόμου και οι φιλικές ζώνες στα άκρα αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά των καλών πόλεων, ακόμη και, όσον αφορά στην ασφάλεια και την προστασία. Ο αντίποδας είναι η τέλεια συνταγή για ένα ανασφαλές αστικό περιβάλλον. Δρόμοι χωρίς ζωή, κτίρια που φιλοξενούν μόνο μια λειτουργία και καμία δραστηριότητα για μεγάλο μέρος της ημέρας, κλειστές, σκοτεινές, χωρίς ζωή προσόψεις. Στο New Town της Ινδίας, οι αρχές του δήμου προώθησαν μια καινοτόμα άποψη πάνω σε αυτό το ζήτημα, και πιο συγκεκριμένα στην ασφάλεια των γυναικών, παρέχοντας ολονύκτιες καφετέριες. Το σχέδιο αφορά τη λειτουργία καφετεριών καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας με γυάλινες όψεις (για καλύτερη ορατότητα του εξωτερικού χώρου), σε περιοχές όπου μετακινούνται γυναίκες αργά το βράδυ μετά την δουλειά. Άλλες πρωτοβουλίες περιλαμβάνουν επιδοτούμενες άδειες για τη δημιουργία καφέ σε περιοχές με κατοικίες.116 Ορισμένες πόλεις έχουν αναλάβει πιο ολοκληρωμένες πρωτοβουλίες για τη βελτίωση της ασφάλειας. Για παράδειγμα, ο Δήμος του Quito εργάζεται για να ενδυναμώσει τους πολίτες ως βασικούς παράγοντες στην ασφάλεια των γειτονιών τους.117 Το Quito αντιμετωπίζει διάφορες προAbraham H. Maslow, Motivation and Personality, 3rd ed. New York: Harper Collins, 1987.

115 Jane Jacobs, The Death and Life of Great American Cities, 10th ed. New York: Random House, 2002.

116 Subhankar Chowdhury, “Cafe Buzz To Combat Crime”, Telegraphindia.Com, Last modified 2018, https://www.telegraphindia.com/states/west-bengal/cafebuzz-to-combat-crime/cid/1419874.

117 City of Quito, “Resilient Quito: Resilience Strategy - Metropolitan District of Quito” Quito: Municipal Press, 2017, 52 114

93

Μέρος Β

κλήσεις όσον αφορά την ασφάλεια των πολιτών, συμπεριλαμβανομένων των ζημιών από τα ηφαίστεια, την τακτική σεισμική δραστηριότητα, τις πλημμύρες και τις πυρκαγιές. Μέσω της ανάλυσης ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων, ο Δήμος δημιούργησε μια βασική γραμμή για να καθοδηγήσει δράσεις για τη συνεργασία με τις πιο ευάλωτες συνοικίες στο Κίτο. Οι δράσεις αυτές αποσκοπούν στην πρόληψη των ζημιών, τη συμμετοχή των πολιτών, την κοινωνική συνοχή και την ειρηνική συνύπαρξη. Μια δημοτική ομάδα επισκέπτεται στη συνέχεια κάθε επιλεγμένη γειτονιά για να συναντηθεί με τους κατοίκους και στη συνέχεια πραγματοποιούνται εργαστήρια για την προώθηση της κοινοτικής οργάνωσης και της συμμετοχής των πολιτών στο σχεδιασμό κοινών λύσεων στις τοπικές προκλήσεις. Η κοινότητα μαθαίνει πώς να ενεργεί σε επικίνδυνες καταστάσεις και πώς να φροντίζει τους δημόσιους χώρους. Από το 2014 έως το 2017 συμμετείχαν περίπου 15.000 άτομα όλων των ηλικιακών ομάδων. Η ανάκτηση και η διάθεση δημόσιων χώρων, όπως μικρές πλατείες και πάρκα, προωθείται επίσης μέσω κοινής εργασίας μεταξύ του δήμου και της κοινότητας. Χρησιμοποιώντας συμμετοχικά εργαλεία, οι γείτονες εργάζονται για το σχεδιασμό ανανεωμένων δημόσιων χώρων και υποδομών, όπως παιδικές χαρές, χώρους πρασίνου, φωτισμό και αστική τέχνη. Από το 2014 έως το 2017, διεξήχθησαν 258 κοινότητες «mingas» (ομάδες εργασίας), με εκτιμώμενη συμμετοχή 10.450 ατόμων. Οι mingas περιλαμβάνουν την κοινή εργασία μεταξύ γειτονιών και αναλαμβάνουν έργα όπως ο καθαρισμός δημόσιων χώρων, η φροντίδα των χώρων πρασίνου, η φύτευση δέντρων, η οικοδόμηση ή η βελτίωση των οδών. Επιπλέον, για να διασφαλιστεί και να διατηρηθεί η ασφάλεια των πολιτών, έχουν εγκατασταθεί 1.201 κοινοτικά συστήματα συναγερμού, που ωφελούν 28.824 άτομα. Αυτοί οι συναγερμοί επιτρέπουν στην κοινότητα να υποστηρίξει τον εαυτό της εσωτερικά ενάντια σε μια απειλή, έχοντας παράλληλα την υποστήριξη της εθνικής αστυνομίας. Γενικά, η συζήτηση για την ασφάλεια έχει μια γενική και μια πιο λεπτομερή διάσταση. Η γενική διάσταση δίνει έμφαση στη διατήρηση και υποστήριξη ενός οράματος για μια ανοιχτή κοινωνία στη οποία οι άνθρωποι από όλες τις κοινωνικοοικονομικές ομάδες μπορούν να κινούνται δίπλα δίπλα στον κοινό δημόσιο χώρο καθώς κάνουν τις καθημερινές τους δουλειές και δραστηριότητες. Μέσα σε αυτό το γενικό πλαίσιο, η ασφάλεια μπορεί να αποτελέσει μέρος κάθε προσεκτικού σχεδιασμού για λεπτομερείς λύσεις μέσα στην πόλη.

94

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

95

Μέρος Β

Εικόνες 46, 47 Η ημέρα που εφαρμόζεται το πρόγραμμα του Ciclovia αποτυπωμένο από τον Juan Cristobal Cobo

96

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας Ενεργοποιώντας τις Happy Cities

Υγεία και Ποιότητα Ζωής

«Μια υγιής πόλη είναι αυτή που συνεχώς δημιουργεί και βελτιώνει αυτά τα φυσικά και κοινωνικά περιβάλλοντα και επεκτείνει εκείνους τους πόρους της κοινότητας που δίνουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να υποστηρίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο στην εκπλήρωση όλων των λειτουργιών της ζωής και στην ανάπτυξη των μέγιστων δυνατοτήτων τους.»

The WHO Health Promotion Glossary Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας όπως και άλλοι οργανισμοί επισημαίνουν πως η σωματική και η ψυχική υγεία είναι αλληλεξαρτώμενες και παράλληλα σημαντικές για την αξιολόγηση της υποκειμενικής ευημερίας των ανθρώπων. Η καλή υγεία και στις δύο μορφές της θεωρείται ευρέως πως διευκολύνει τις συνθήκες των ατόμων προκειμένου να απολαμβάνουν τη ζωή τους και να πραγματοποιούν τι δυναμικές τους. Η αυτοαναφερόμενη κακή υγεία αυξάνεται στις περισσότερες κοινωνίες και οι συντελεστές αυτής όπως το κάπνισμα, η χρήση ναρκωτικών, η παχυσαρκία, αποτελούν ανησυχία της δημόσιας πολιτικής.118 Η προοπτική του σχεδιασμού της υγιεινής συμπεριφοράς ως μέρος της καθημερινής ζωής είναι ελκυστική σε πολλά επίπεδα και ως εκ τούτου πρέπει να ενθαρρυνθεί μια προσέγγιση αστικής ανάπτυξης που να εργάζεται προς αυτές τις πιο υγιείς και ενεργές πόλεις.119 Μια ενεργή πόλη είναι αυτή που «παρέχει τις προϋποθέσεις για έναν ενεργό τρόπο ζωής που αντιπροσωπεύεται από υψηλά επίπεδα ενεργών μετακινήσεων (ποδηλασία και περπάτημα) και υψηλά επίπεδα συμμετοχής ενεργού αθλητισμού».120 Αυτές οι προσεγγίσεις σχεδιασμού μπορούν να ενεργοποιηθούν με πολλούς τρόπους, για παράδειγμα μέσω της προώθησης ενεργών μεταφορών, όπως έγινε στην ποδηλατική υποδομή της Σεβίλλης που περιγράφηκε προηγουμένως ή με εξειδικευμένες πρωτοβουλίες και εκδηλώσεις που εμπλέκουν τους ανθρώπους σε σωματικές δραστηριότητες. Τέτοιες εκδηλώσεις μπορούν να εμποδίσουν προσωρινά την κυκλοφορία αυτοκινήτων για μεγάλα τμήματα δρόμων, αλλά μπορούν να υπενθυμίσουν στους κατοίκους πόσο μέρος της πόλης είναι αφιερωμένο στα αυτοκίνητα και πόσο μεγάλη είναι η διάθεση περισσότερου χώρου για περπάτηDonald Miller, “A Strategy and Roles for Urban Planning in Fostering Sustainable Happiness”, in XI Simposio De La Asociación Internacional De Planificación Urbana Y Ambiente (UPE 11), 2014, 62-68.

119 Nick Cavill, Sonja Kahlmeier και Francesca Racioppi, Physical Activity and Health in Europe Copenhagen: World Health Organization, Regional Office for Europe, 2006.

120 Frank Daumann et al., “An Active City Approach for Urban Development”, Journal of Urban Health 92, no. 2 (2014): 217-229, doi:10.1007/s11524-014-9929-9.

118

97

Μέρος Β

μα, ποδήλατο και παιχνίδι. Ένα καλό παράδειγμα κινητοποίησης μιας ολόκληρης πόλης για οργανωμένη σωματική δραστηριότητα είναι το Ciclovia.121 Μια εβδομαδιαία ποδηλασία που περιλαμβάνει ένα εκατομμύριο ανθρώπους στη Μπογκοτά της Κολομβίας. Ιδρύθηκε ως επίσημη εκδήλωση πόλης το 1976, έχει γίνει μέρος της κουλτούρας της πόλης και έχει εξαπλωθεί σε πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο. Τα οφέλη είναι πολλά. Η σωματική δραστηριότητα είναι σημαντική, αλλά η κοινωνική πτυχή είναι επίσης σημαντική καθώς οι άνθρωποι βγαίνουν σε ομάδες, συλλόγους και οικογένειες. Σημαντικό είναι ότι η εκδήλωση είναι επίσης ένας κοινωνικός ισοσταθμιστής και οι άνθρωποι από όλα τα κοινωνικά στρώματα μοιράζονται τον ίδιο χώρο με ίσους όρους. Αυτό μπορεί να ενισχύσει την κοινωνική συνοχή στην πόλη. Περαιτέρω, η ενέργεια της απομάκρυνσης της κυκλοφορίας από τα μηχανοκίνητα οχήματα και του ανοίγματος των δρόμων στους ποδηλάτες αποτελεί πράξη ανάκαμψης του δημόσιου χώρου και υπενθυμίζει πόσο χώρο έχει αφιερωθεί στα αυτοκίνητα, πόσο καλά αισθάνεται κανείς όταν κάνει ποδήλατο, περπατά και παίζει και στην πραγματικότητα η πόλη είναι για όλους. Η επιτυχία του Ciclovia έχει εξαπλωθεί σε πολλές πόλεις, με ποικίλα ονόματα. Για παράδειγμα, στο Rosario της Αργεντινής ονομάζεται Calle Recreativa, και στην Αλμπουκέρκη του Μεξικό είναι ετήσιο γεγονός με άλλα αστικά προγράμματα. Στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης, ένα Κυριακάτικο γεγονός κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, και σε διάφορες πόλεις της Ινδίας με το όνομα Raahgiri, ή «Happy Streets», έχει γίνει περισσότερο σαν ένα κοινωνικό κίνημα ημερών χωρίς αυτοκίνητο. Αυτές οι επιτυχίες έχουν δημιουργήσει προγράμματα υποστήριξης όπως το OpenStreetsProject.org, το οποίο είναι ένα προωθητικό έργο στη Βόρεια Αμερική, παρέχοντας συμβουλές στρατηγικής και προγραμματισμού για την ανάπτυξη επιτυχών παρεμβάσεων παρόμοιων με το Ciclovia. Πρέπει να γίνει αντιληπτό, πως μια κοινή πολιτική για κάθε πόλη θα ενισχύσει την ποιότητα της και τις βασικές κοινωνικές επιδιώξεις της. Εκτός των άλλων ωφελειών, μια ισχυρή πρόσκληση για περισσότερο περπάτημα και ποδήλατο μέσα στις πόλεις μπορεί να γίνει σχετικά γρήγορα και με χαμηλό κόστος. Θα είναι εξαιρετικά εμφανές, θα έχει μεγάλη αξία και μπορεί να είναι μια πολιτική για τους χρήστες τη πόλης. Όπως αναφέρει ο Jan Gehl, τα σχέδια για νέες πόλεις ή ο επανασχεδιασμός υφιστάμενων δομών πρέπει να γίνει πάνω στη λογική σχεδιασμού των συντομότερων και πιο ελκυστικών διαδρομών με τα πόδια ή το ποδήλατο και να λαμβάνεται υπόψη η ανάγκη χρήσης άλλων μεταφορικών μέσων. Αυτή η σχεδιαστική προτεραιότητα θα οδηγήσει στη δημιουργία νέων συνοικιών που είναι πιο συμπαγείς και χαρακτηρίζονται από μικρότερες αποστάσεις. Με άλλα λόγια, θα είναι πολύ πιο ευχάριστο να ζει κάποιος, να δουλεύει και να κινείται σε αυτές τις γειτονιές σε σύγκριση με άλλες που έχουν χτιστεί με τα σημερινά συμβατικά πρότυπα, όπως για παράδειγμα η ανάγκη για μετακίνηση αποκλειστικά με το αυτοκίνητο.122 Η σωματική δραστηριότητα δεν είναι ο μόνος τρόπος να βελτιωθεί η Mark Jenkins, “How A Colombian Cycling Tradition Changed The World”, Bicycling, Last modified 2015, https://www.bicycling.com/news/a20039854/how-acolombian-cycling-tradition-changed-the-world/.

122 Jan Gehl, Ανθρώπινες Πόλεις Athens: Mbike Events & Digital, 2013, 114 121

98

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

αίσθηση ισορροπίας. Προκειμένου να βελτιωθεί η ευημερία των εργαζομένων και να αυξηθεί η αίσθηση της ισορροπίας στη ζωή τους, ο διευθύνων σύμβουλος μιας δικηγορικής εταιρείας στη Νέα Ζηλανδία ανακοίνωσε ότι η εταιρεία θα διεξάγει μια δοκιμή έξι εβδομάδων κατά τη διάρκεια των οποίων οι εργαζόμενοι θα δουλεύουν τέσσερις μέρες την εβδομάδα και θα πληρώνονται για τις πέντε.123 Η δοκιμή ήταν επιτυχημένη και οι «εργαζόμενοι ανέφεραν μεγαλύτερη παραγωγικότητα, καλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής και χαμηλότερα επίπεδα άγχους από το να εργάζονται μία ημέρα την εβδομάδα λιγότερο»124. Η τετραήμερη εργασία την εβδομάδα στη Νέα Ζηλανδία δεν έδειξε κανένα μειονέκτημα στην παραγωγικότητα, ενώ «λίγο πάνω από το ήμισυ του προσωπικού (54%) θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να εξισορροπήσουν τις εργασιακές και οικιακές δεσμεύσεις τους, ενώ μετά τη δοκιμή ο αριθμός αυτός αυξήθηκε στο 78%»125. Το διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας έχει πλέον υπογράψει την αλλαγή και όλες οι προσδοκίες είναι για συνεχή επιτυχία, καθώς η εταιρεία ανασυνθέτει την εργασιακή της κουλτούρα για περισσότερη ισορροπία ζωής μεταξύ των υπαλλήλων της. Αυτή η αναγνώριση της ανάγκης για πιο ισορροπημένη ζωή δεν είναι αποκλειστική για τον ιδιωτικό τομέα στις πόλεις, αλλά ορισμένες κυβερνήσεις έχουν επίσης ενταχθεί στην τάση. Για παράδειγμα, το υπουργείο Οικονομίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας της Ιαπωνίας ξεκίνησε πρόσφατα να ενθαρρύνει οργανισμούς, ξεκινώντας από το ίδιο, να επιτρέπει στο προσωπικό της να έχει ρεπό μία Δευτέρα κάθε μήνα.126 Ένα άλλο παράδειγμα προέρχεται από την πόλη της Κοπεγχάγης, στην οποία απασχολούνται 45.000 δημόσιοι υπάλληλοι. Το 2017 το δημοτικό συμβούλιο συμφώνησε να εφαρμόσει ευέλικτες ώρες εργασίας για όλους τους εργαζομένους (χωρίς παράταση του προϋπολογισμού). Η πρωτοβουλία αυτή αύξησε την ικανοποίηση από την εργασία και τη μείωση της απουσίας λόγω ασθενείας, εξοικονομώντας στην πόλη εκατομμύρια.127 Τα τρία τέταρτα των εργαζομένων ανέφεραν την ευελιξία των ωρών εργασίας ως σημαντικό μέρος της ικανοποίησης από την εργασία τους. Τα παραπάνω παραδείγματα δείχνουν σαφώς τη δυνατότητα να υπάρχει πιο ισορροπημένη ζωή, όσον αφορά το ωράριο εργασίας, σε διαφορετικούς τύπους εργασίας στην πόλη, τόσο για τον ιδιωτικό όσο και για τον δημόσιο τομέα. Ως εκ τούτου, οι αρχές πόλεων μπορούν να διαδραματίσουν πιο ενερPerpetual Guardian. (2018). 4 Day Week. Retrieved from https://www.4dayweek.co.nz/background/ 124 Eleanor Roy, “Work Less, Get More: New Zealand Firm’s Four-Day Week An ‘Unmitigated Success’”, The Guardian, Last modified 2018, https://www. theguardian.com/world/2018/jul/19/work-less-get-more-new-zealand-firmsfour-day-week-an-unmitigated-success.

125 Eleanor Roy, “’No Downside’: New Zealand Firm Adopts Four-Day Week After Successful Trial”, The Guardian, Last modified 2018, https://www.theguardian. com/world/2018/oct/02/no-downside-new-zealand-firm-adopts-four-day-weekafter-successful-trial.

126 Justin McCurry, “Japan Urges Overworked Employees To Take Monday Mornings Off”, The Guardian, Last modified 2018, https://www.theguardian.com/ world/2018/aug/03/japan-overworked-employees-monday-mornings-off.

127 Københavns Kommune, Last modified 2017, https://www.kk.dk/indhold/ okonomiudvalgets-modemateriale/13062017/edoc-agenda/09200bbb-388e47a9-852a-cc3f38cd6e5c/ad90cadd-8638-4b34-944d-489179b58b5e.

123

99

Μέρος Β

γό ρόλο στην προώθηση της ισορροπίας στη ζωή των ανθρώπων. Μπορούν επίσης να σχεδιάσουν πόλεις, υπηρεσίες και εγκαταστάσεις για να χρησιμοποιήσουν τις φυσικές προτιμήσεις των ανθρώπων για να τους ωθήσουν προς καλύτερη συμπεριφορά για την προώθηση της ευτυχίας. Όπως μερικές πόλεις και οργανώσεις προσφέρουν σκόπιμες επιλογές για την ενίσχυση της ευημερίας, όπως φαίνεται παραπάνω, ορισμένες επιλογές έχουν αφεθεί τυχαία ή είναι οργανωμένες λανθασμένα, οδηγώντας σε αρνητικά αποτελέσματα. Επομένως, αντί να δημιουργήσουν αθέλητα μια καταπιεσμένη κοινωνία γεμάτη μοναξιά, οι αρχές των πόλεων μπορούν να προωθήσουν ενεργές, ηθικές και κοινωνικές εξελίξεις που μπορούν να οδηγήσουν σε πιο ευτυχισμένες ζωές, οικοδομώντας κοινότητες που υποστηρίζουν τη συμπεριφορά που ευνοεί την καλή υγεία και την ευτυχία της πόλης.

100

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας Ενεργοποιώντας τις Happy Cities

Κοινωνικότητα

Οι αρχές των πόλεων συχνά υπενθυμίζουν ότι η «πόλη είναι ο λαός της» και αυτό τονίζει την κεντρική θέση της σχέσης των ανθρώπων μεταξύ τους και ότι ο κοινωνικός ιστός διαμορφώνει την πόλη. Επομένως, αυτές οι κοινωνικές σχέσεις αποτελούν βασικά συστατικά στον πυρήνα της πόλης και αυτή η κοινωνικότητα πρέπει να καλλιεργηθεί. Η κοινωνικότητα είναι η «τάση των ομάδων και των ατόμων να αναπτύσσουν κοινωνικούς δεσμούς και να ζουν σε κοινότητες [...] η ποιότητα ή η κατάσταση της κοινωνικής ζωής»128. Τα παρακάτω παραδείγματα δείχνουν πώς οι διαχειριστές των πόλεων αναλαμβάνουν την ευθύνη απέναντι στον ρόλο τους στην ενεργοποίηση της κοινωνικότητας, αντί να την αφήνουν εξ ολοκλήρου στα άτομα. Αναγνωρίζοντας τη σημασία της κοινωνικότητας και συγκεκριμένα της οικογενειακής μονάδας για την ευημερία στην πόλη, ο Δήμος του Ringkøbing Skjern στη Δυτική Δανία επικεντρώθηκε στην ενίσχυση των οικογενειακών δεσμών ως θεμελίων υποκειμενικής ευτυχίας. Ο δήμος θέσπισε δύο πολιτικές για την παροχή δωρεάν συμβούλων στις οικογένειες. Και οι δύο είχαν θετικό αντίκτυπο. Ο πρώτος στόχος είναι να βοηθήσει τους γονείς που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη σχέση τους με τα παιδιά τους κάτω των 18 ετών. Ο Δήμος παρέχει πέντε δωρεάν συνεδρίες για τους γονείς με έναν θεραπευτή της επιλογής τους. Η δεύτερη πολιτική βοηθά τους διαζευγμένους γονείς να διατηρούν μια καλή σχέση. Στους γονείς αυτούς προσφέρεται δωρεάν σειρά συμβουλευτικών υπηρεσιών για τη διατήρηση ισχυρών οικογενειακών δεσμών για τα παιδιά τους. Το μάθημα βοηθά τους γονείς να συνεργάζονται μετά το διαζύγιό τους για να δημιουργήσουν την ισχυρότερη δυνατή οικογένεια για τα παιδιά και να δημιουργήσουν σταθερότητα στη ζωή τους και μέσα στην κοινότητα. Ως αποτέλεσμα της εφαρμογής της πρώτης πολιτικής, ο αριθμός των διαζυγίων μειώθηκε κατά 17%. Αυτό το αποτέλεσμα δείχνει ότι ήταν δυνατό να δημιουργηθούν πολιτικές που δημιουργούν ισχυρότερους κοινωνικούς δεσμούς στην οικογένεια, οδηγώντας σε πιο ευτυχισμένες ζωές ή τουλάχιστον να μειώσουν τη δυστυχία. Ωστόσο, υπήρχαν και ευρύτερα οφέλη: το διαζύγιο είναι επίσης συχνά δαπανηρό για την πόλη, καθώς ο δήμος πρέπει να βρει στέγη και για τις δύο πλευρές της οικογένειας και μπορεί να προχωρήσει σε πρόσθετη υποστήριξη και βοήθεια σε παιδιά που μπορεί να δυσκολεύονται στο σχολείο λόγω των αλλαγών. Ένα άλλο παράδειγμα ενεργειών πολιτικής με στόχο τη βελτίωση της Mark Forsyth, “Sociality”, Collins English Dictionary Collins UK, 2014, https:// www.collinsdictionary.com/dictionary/english/sociality.

128

101

Μέρος Β

Εικόνα 48 Βασικές παρατηρήσεις για την προώθηση της κοινωνικότητας και αλληλεπίδρασης σε πολυώροφες κατοικίες και συγκροτήματα κατοικιών

102

Σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης και αξιολόγησης της κοινωνικής ευημερίας

κοινωνικότητας προέρχεται από την πόλη Dragør ανατολικά της Κοπεγχάγης στη Δανία. Το 2013, ο δήμος ξεκίνησε ένα έργο για τη μέτρηση της ευτυχίας των κατοίκων.129 Ο Δήμαρχος αναγνώρισε ότι η προσοχή στην ευτυχία ως παράγοντα ανάπτυξης στην πόλη θα διευκόλυνε την αύξηση της ευημερίας για τους ανθρώπους που ζουν εκεί. Η μελέτη εξέτασε τους δείκτες της ευτυχίας και διαπίστωσε ότι ο ευτυχισμένος πολίτης ήταν κατά μέσο όρο ηλικίας κάτω των 30 ετών ή άνω των 50 ετών. Αυτές οι ομάδες είχαν ισχυρές σχέσεις με τον/την σύζυγό τους και διαδραμάτιζαν ενεργό ρόλο στην κοινωνία των πολιτών. Η έκθεση συνέστησε ορισμένες παρεμβάσεις για την περαιτέρω αύξηση της ευτυχίας στην πόλη. Μια ιδέα ήταν να διευκολυνθούν οι άνθρωποι να «τρώνε μαζί», καθώς το 15% των πολιτών αισθανόταν μοναξιά. Οι εθελοντές θα κανόνιζαν κοινό δείπνο, και το δημοτικό συμβούλιο θα παρείχε δωμάτια και κάποια οικονομική υποστήριξη για το σκοπό αυτό. Μια άλλη πρωτοβουλία στην πόλη δημιούργησε μια εθελοντική οργάνωση για τους μοναχικούς ηλικιωμένους. Αυτοί οι ηλικιωμένοι εθελοντές θα λειτουργούσαν ως γιαγιά-παππούς σε οικογένειες με μικρά παιδιά για να διαδραματίσουν σημαντικό και συνεχή ρόλο στη ζωή τους. Αυτή η πρωτοβουλία ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη για οικογένειες με πολυάσχολη ζωή και όταν απουσίαζαν οι πραγματικοί παππούδες. Επιπλέον, όχι μόνο βοήθησε τις οικογένειες να δημιουργήσουν ισορροπία στην καθημερινή τους ζωή, αλλά και έδωσαν νόημα και κοινωνικές σχέσεις για τους ηλικιωμένους εθελοντές. Σε μια πρωτοβουλία που ονομάζεται «Hey Neighbor!», οι αρχές της πόλης του Βανκούβερ διενήργησαν μια μελέτη το 2017 για να βρουν τρόπους βελτίωσης των γειτονιών, αναγνωρίζοντας την επιρροή τους στη σωματική και πνευματική ευημερία των κατοίκων. Η μελέτη εστιάστηκε στην διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο διαφορετικές διαμορφώσεις κτιρίων πολλαπλών μονάδων (χαμηλή, μεσαία και υψηλή δόμηση) μπορούν να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο είναι κοινωνικοί και επιθυμητοί, ως τόποι διαβίωσης.130 Η μελέτη εξέτασε 16 κτίρια τα οποία χαρακτηρίστηκαν ως εξαιρετικά ζωντανά. Κάθε κτίριο αξιολογήθηκε σύμφωνα με πολλά κριτήρια και τα δεδομένα αναλύθηκαν για να βρουν τους παράγοντες για την επιτυχία τους. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι τόσο ο σχεδιασμός όσο και ο προγραμματισμός ήταν σημαντικοί. Ορισμένοι παράγοντες που διαπιστώθηκε ότι αύξησαν την κοινωνικότητα και ήταν σύνηθες σε όλα τα κτίρια ήταν: τακτικές κοινωνικές εκδηλώσεις (μία φορά το χρόνο, εβδομαδιαία), μέθοδοι επικοινωνίας (π.χ. Facebook ή πινακίδες ανελκυστήρα) και νοοτροπία κοινότητας, καθώς και η ύπαρξη μπαλκονιού. Άλλες πτυχές που ήταν κοινές για τους περισσότερους ήταν: οι διαχειριστές των πολυκατοικιών, η διαθεσιμότητα κατοικίδιων ζώων, ένα δωμάτιο αναψυχής / πάρτι. Επίσης, το 76% αυτών των κτιρίων παρατηρήθηκε ότι φιλοξενούσε άτομα με παρόμοια δημογραφικά στοιχεία. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως η έρευνα αυτή διεξάχθηκε σε ανεπτυγμένη πόλη του Δυτικού Κόσμου και επομένως τα αποτελέσματα αυτά μπορεί να διαφέρουν σε άλλες κοινωνικές δομές και καταστάσεις.

Kjartan Andsbjerg et al., “Dragør Lykkeregnskab 2013” Dragør: Institut for Lykkeforskning, 2014.

130 City Vancouver, “Hey Neighbour!”, Vancouver.Ca, Last modified 2019, https:// vancouver.ca/people-programs/hey-neighbour.aspx.

129

103

Συμπεράσματα

104

Συμπεράσματα

Η βασική δομή της έρευνας αυτής έχει να κάνει με τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο μπορεί να προωθηθεί η ευημερία στον αστικό τρόπο ζωής. Όπως διαπιστώνεται από τα επιλεγμένα παραδείγματα των τριών οργανισμών που μελετούν τους δείκτες ευημερίας, τα στοιχεία που επαναλαμβάνονται συχνά, επιβεβαιώνουν την εμπλοκή παραγόντων σχετικών με την ποιότητα των αστικών συνθηκών, όπως το φυσικό περιβάλλον, οι ευκαιρίες αναψυχής και ψυχαγωγίας, η ασφάλεια, οι συγκοινωνίες κ.α. Επιπλέον, γίνεται φανερό πως όταν αναφερόμαστε για επιδίωξη της ευτυχίας μέσω της βελτίωσης τις ποιότητας ζωής των πόλεων, είναι περισσότερο εφικτό αυτό να γίνεται σε μία κλίμακα τοπικής κοινωνίας ή περιφέρειας, καθώς εκεί είναι ευκολότερη η αντιμετώπιση πιθανών αδυναμιών. Η προσπάθεια ερμηνείας και κατανόησης των πολυδιάστατων αυτών στοιχείων, δημιούργησε την ανάγκη δημιουργίας ενός πιο ξεκάθαρου πλάνου που θα μπορούσε παράλληλα να αποτελέσει ένα είδος εργαλείου για την προώθηση των Happy Cities. Το αποτέλεσμα ήταν η διαμόρφωση δύο ομάδων παραγόντων-παραδειγμάτων, με την πρώτη να σχετίζεται με αρχές που σχετίζονται κυρίως με τον σχεδιασμό των πόλεων και την δεύτερη να αφορά περισσότερο μια σειρά μεθόδων που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από τοπικές αρχές πόλεων για να θέσουν τη βάση στην ανάπτυξη της κοινωνικής ευημερίας. Γίνεται αντιληπτό πως τα θέματα που σχετίζονται με την κατηγορία του σχεδιασμού οδηγούν σε αποδόσεις που είναι γρήγορα ορατές και επιτρέπουν πρώιμα οφέλη για την ευημερία των ανθρώπων. Από την άλλη πλευρά, η κατηγορία χάραξης στρατηγικών είναι πολύ περισσότερο για βαθύτερες αλλαγές στην πόλη που τροποποιούν τον πολιτιστικό ιστό της κοινωνίας και με αυτόν τον τρόπο οι μέθοδοι είναι ευαίσθητες στις διαφορές των πολιτισμών ανά τον κόσμο. Ως εκ τούτου, αυτή η κατηγορία αφορά την ενεργοποίηση. Οι αρχές των πόλεων πρέπει να καταστήσουν την έννοια αυτή σαφή στους πολίτες και να τους διευκολύνει να επωφεληθούν από τους εξωτερικούς παράγοντες και να συμμετάσχουν ενεργά για να προκύψουν τελικά οι εσωτερικές αλλαγές στις στάσεις και τις αντιλήψεις τους. Ποια είναι, όμως, τα γενικότερα διδάγματα που έχουν αποκτηθεί και μπορούν να οδηγήσουν σε βιώσιμες αλλαγές; Τα παραδείγματα που εξετάστηκαν παρέχουν μία πληθώρα τέτοιων διδαγμάτων για την ανάπτυξη νέων πρωτοβουλιών και πολιτικών. Ένας από του ισχυρότερους δείκτες ήταν η αποτελεσματικότητα της ενδυνάμωσης των ανθρώπων υποστηρίζοντας την θέληση των πολιτών να συνεισφέρουν στον πολιτισμό της πόλης τους, όπως συμβαίνει στις εγκαταστάσεις του Alserkal Avenue στο Ντουμπάι. Τέτοια παραδείγματα δείχνουν τη βιωσιμότητα των πρωτοβουλιών όταν εμπλέκονται και βασίζονται σε ιδέες και ενέργεια από τους ίδιους τους πολίτες. Η προσπάθεια κάλυψης των άμεσων αναγκών τους έχει μεγαλύτερες πιθανότητες κοινωνικού αντίκτυπου. Αυτά τα παραδείγματα υπογραμμίζουν επίσης την επιτυχημένη προσέγγιση που υποστηρίζουν ισχυροί θεωρητικοί πολεοδόμοι, όπως η Jane Jacobs, του συνδυασμού δηλαδή μεθόδων τόσο top-down όσο και bottom-up για την οικοδόμηση επιτυχημένων κοινοτήτων. Επομένως, αντιλαμβανόμαστε πως οι τοπικές αρχές είναι ο καταλυτής που μπορεί να ενεργοποιήσει με τη σειρά του τις κοινωνικές δομές.

105

Συμπεράσματα

Μόλις οι αρχές δώσουν την δυνατότητα στην πόλη, παρέχοντας όπως για παράδειγμα ασφάλεια και διοργανώνοντας εκδηλώσεις όπως είναι η ημέρα ποδηλασίας του Ciclovia στη Μπογκοτά, ανοίγεται η ευκαιρία για τους ανθρώπους να προσαρμόσουν το χώρο και να το κάνουν δικό τους, οδηγώντας σε περεταίρω πλεονεκτήματα όπως η κοινωνική και οικονομική ενδυνάμωση των τοπικών κοινωνιών. Κάτι αντίστοιχο παρατηρείται και στην πόλη της Μελβούρνης, όπου η μετατροπή των υπαίθριων χώρων στάθμευσης αυτοκινήτων σε μικρά αστικά πάρκα-στάσεις, ένα μέρος του δρόμου δόθηκε πίσω στους πολίτες, δημιουργώντας αυτοί με τη σειρά τους χώρους πρασίνου και ξεκούρασης. Ορισμένες πόλεις, όπως το Κίτο, εκμεταλλεύτηκε ενεργά μια ποικιλία δεδομένων της πόλης που ήταν διαθέσιμα, προκειμένου να εφαρμόσει τους απαραίτητους μετασχηματισμούς, όπως φαίνεται από τον τρόπο με τον οποίο αναδιοργάνωσαν ορισμένες ανάγκες του συστήματος μεταφοράς. Επιπλέον, πολλά παραδείγματα έδειξαν τη σημασία της κοινωνικότητας ως πρωταρχικό παράγοντα. Αυτό το θέμα ήταν ορατό σε πολλά παραδείγματα, όπως οι παράμετροι σχεδιασμού της Seaside Florida, η πρωτοβουλία του Hey Neighbor στο Βανκούβερ, η οικογενειακή συμβουλευτική στη Δανία, ο ανασχεδιασμός του πάρκου στο Μάντσεστερ του Ηνωμένου Βασιλείου, που βοήθησε τους ανθρώπους να αλληλεπιδρούν περισσότερο μεταξύ τους, ακόμη και η διοργάνωση του Ciclovia στη Μπογκοτά, που εκτός από ισχυρό κοινωνικό στοιχείο συμβάλει και στην αύξηση των ωφελειών από τη σωματική δραστηριότητα. Καταλήγοντας, γίνεται πλέον φανερό πως οι πόλεις πρέπει να επενδύσουν σε όλες τις κλίμακες προκειμένου να επιτύχουν ένα ολιστικό και βιώσιμο αποτέλεσμα. Η επιδίωξη της αστικής ευτυχίας είναι μια ολιστική διαδικασία που δεν αφορά μόνο προσωπική υπόθεση του καθενός, αλλά όλες εκείνες τις πτυχές των τρόπων με τους οποίους ζούμε, σκεφτόμαστε, κοινωνικοποιούμαστε και χτίζουμε μέσα στο αστικό περιβάλλον γιατί εν τέλει αυτά διαμορφώνουν και τις πόλεις. Η πρόκληση δεν είναι μόνο σχεδιαστική, αλλά και ψυχολογική και κοινωνική.

106

Συμπεράσματα

107

Βιβλιογραφία

108

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσσα Βιβλία Bartetzky, Arnold, Marc Schalenberg, Louise Bromby, και Christian Dietz. Urban Planning and The Pursuit of Happiness. Berlin: Jovis-Verl., 2009.

Bentham, Jeremy. An Introduction to The Principles of Morals and Legislation. Kitchener: Batoche Books, 2000.

Borg, Alan, και David Coke. Vauxhall Gardens. New Haven: Yale University Press, 2011.

Bruni, Luigino, και Pier Luigi Porta. Handbook of Research Methods and Applications in Happiness and Quality of Life. Cheltenham: Edward Elgar, 2016.

Bruni, Luigino. Civil Happiness: Economic and Human Flourishing in Historical Perspective. London: Routledge, 2006.

Cavill, Nick, Sonja Kahlmeier, και Francesca Racioppi. Physical Activity and Health in Europe. Copenhagen: World Health Organization, Regional Office for Europe, 2006.

Cohen, Jean-Louis, Le Corbusier And the Mystique of the USSR. Princeton: Princeton University Press, 1992.

David, Paul A, και Melvin W Reder. Nations and Households in Economic Growth. Saint Louis: Elsevier Science, 2015.

Diener, Ed, Shigehiro Oishi, και Richard E. Lucas. Subjective Well-Being: The Science of Happiness and Life Satisfaction. Oxford: Oxford University Press, 2018.

Dovey, Kim, Rob Adams, και Ronald Alan Jones. Urban Choreography.

Melbourne: University Press, 2018.

Edgeworth, Francis Ysidro. Mathematical Physics: An Essay on The Application of Mathematics to The Moral Sciences. London: Kegan Paul, 1961.

Fioramonti, Lorenzo. Gross Domestic Problem: The Politics Behind the World’s Most Powerful Number (Economic Controversies). London: Zed Books, 2013.

Gehl, Jan. Ανθρώπινες Πόλεις. Athens: Mbike Events & Digital, 2013.

Genovesi, Antonio. Delle Lezioni Di Commercio, O Sia Di Economia Civile.

Napoli: Nella sede dell’Istituto, 2005.

Hall, Peter. Cities of Tomorrow: An Intellectual History of Urban Planning and Design Since 1880. 4th ed. Malden, MA: Wiley Blackwell, 2014.

Hardy, Dennis. Alternative Communities in Nineteenth Century England.

London: Longman, 1979.

Helliwell, John F. How’s Life? Combining Individual and National Variables to Explain Subjective Well-Being. Cambridge: National Bureau of Economic Research, 2002.

109

Βιβλιογραφία

Howard, Ebenezar. Garden Cities of To-Morrow. London: Routledge, 2007.

Jacobs, Jane. The Death and Life of Great American Cities. 10th ed. New York: Random House, 2002.

Jevons, William Stanley. The Theory of Political Economy. Lonodon: Macmillan & Co, 1888.

Kotlin, Joel. The City: A Global History. New York: The Modern Library, 2005.

Lappin, Linda. The Soul of Place Creative Writing Workbook. London: Travelers’ Tales, 2015.

Loria, Achille. Verso La Giustizia Sociale. Milano: Società editrice libraria, 1920.

Macunovich, Diane J., και Richard A. Easterlin. Easterlin Hypothesis. London: Palgrave Macmillan, 2008.

Marshall, Alfred. Principles of Economics. 8th ed. New York: Palgrave Macmillan, 2013.

Maslow, Abraham H. Motivation and Personality. 3rd ed. New York: Harper Collins, 1987.

Mearns, Andrew. The Bitter Cry of Outcast London: An Inquiry into The Condition of The Abject Poor. Cambridge: Cambridge University Press, 2009.

Montgomery, Charles. Happy City: Transforming Our Lives Through Urban Design. London: Penguin Books, 2013.

Nussbaum, Martha, και Amartya Sen. The Quality of Life. Oxford: Clarendon, 2010.

Nussbaum, Martha. The Fragility of Goodness. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2009.

Pemberton, Robert. The Science of Mind-Formation, And the Process of The Reproduction of Genius Elaborated. London: Houlston and Wright, 1858.

Schaer, Roland, Gregory Claeys, και Lyman Tower Sargent. Utopia: The Search for The Ideal Society in The Western World. New York: Oxford University Press, 2000.

Segard, W., και Francois M. Testard. Pisturesque Views of Public Edifices in Paris. London: J. Moyes, 1814.

Sennett, Richard. The Conscience of The Eye: The Design and Social Life of The Cities. London: Faber and Faber, 1993.

Sismondi, Jean Charles Leonard de. New Principles of Political Economy.

New Brunswick: Transaction Publishers, 1991.

Smith, Adam. The Theory of Moral Sentiments. Cambridge: Cambridge

110

Βιβλιογραφία

University Press, 2004.

Smith, Adam. The Wealth of Nations: An Inquiry into The Nature and Causes of The Wealth of Nations. Oxford: Oxford University Press, 1976.

Speck, Jeff. Walkable City: How Downtown Can Save America, One Step at A Time. New York: North Point Press, 2012.

Whyte, William Hollingsworth. The Social Life of Small Urban Spaces.

Washington: Conservation Foundation, 1980. Ελληνικά Βιβλία Αριστοτέλης. Ηθικά Νικομάχεια. μτφ. Δημήτριος Λυπουρλής. Thessaloniki: Ζήτρος, 2006. Νικολαΐδου, Σίλια. Η Κοινωνική Οργάνωση Του Αστικού Χώρου. Athens: Παπαζήση, 2019.

Papers Anderson, Jamie, Kai Ruggeri, Koen Steemers, και Felicia Huppert. “Lively Social Space, Well-Being Activity, And Urban Design: Findings from A Low-Cost Community-Led Public Space Intervention”. Environment and Behavior 49, no. 6 (2016): 685-716. doi:10.1177/0013916516659108.

Bruni, Luigino, and Robert Sugden. “Reclaiming Virtue Ethics for Economics”. Journal of Economic Perspectives 27, no. 4 (2013): 141-164. doi:10.1257/jep.27.4.141.

Daumann, Frank, Robin Heinze, Benedikt Römmelt, και Anne Wunderlich. “An Active City Approach for Urban Development”. Journal of Urban Health 92, no. 2 (2014): 217-229. doi:10.1007/s11524-014-9929-9.

Leyden, Kevin, Abraham Goldberg, και Philip Michelbach. “Understanding the Pursuit of Happiness in Ten Major Cities”. Urban Affairs Review 47, no. 6 (2011): 861-888. doi:10.1177/1078087411403120.

Liltsi, Petroula, Anastasios Michailidis, και Maria Partalidou. “Mapping Perceived Happiness Alongside the Rural-Urban Continuum”. Procedia Economics and Finance 9 (2014): 288-301. doi:10.1016/s22125671(14)00030-6.

Marqués Sillero, Ricardo. “Sevilla: Una Experiencia Exitosa De Promoción De La Movilidad En Bicicleta En El Sur De Europa”. Hábitat Y Sociedad, no.

3 (2011): 107-130. doi:10.12795/habitatysociedad.2011.i3.07.

Martin, Adam, Yevgeniy Goryakin, και Marc Suhrcke. “Does Active Commuting Improve Psychological Wellbeing? Longitudinal Evidence from Eighteen Waves of The British Household Panel Survey”. Preventive Medicine 69 (2014): 296-303. doi:10.1016/j.ypmed.2014.08.023.

Plas, Jeanne M., και Susan E. Lewis. “Environmental Factors and Sense of Community in A Planned Town”. American Journal of Community Psychol-

111

Βιβλιογραφία

ogy 24, no. 1 (1996): 109-143. doi:10.1007/bf02511884.

Ryan, Richard M., και Edward L. Deci. “On Happiness and Human Potentials: A Review of Research on Hedonic and Eudaimonic Well-Being”.

Annual Review of Psychology 52, no. 1 (2001): 141-166. doi:10.1146/annurev.psych.52.1.141.

Ryff, Carol D., και Burton H. Singer. “Know Thyself and Become What You Are: A Eudaimonic Approach to Psychological Well-Being”. Journal of Happiness Studies 9, no. 1 (2006): 13-39. doi:10.1007/s10902-0069019-0.

Sepe, Mirachela. “The Role of Public Space to Achieve Urban Happiness”. International Journal of Sustainable Development and Planning 12, no. 04 (2017): 724-733. doi:10.2495/sdp-v12-n4-724-733.

Skinner, Robin. “Pemberton’S Happy Colony: Reappraising the Reception and Legacy of a Nineteenth-Century Utopia”. Fabrications 27, no. 3 (2017): 376-395. doi:10.1080/10331867.2017.1367360.

Stutzer, Alois, και Bruno S. Frey. “Stress That Doesn’t Pay: The Commuting Paradox”. Scandinavian Journal of Economics 110, no. 2 (2008): 339-366. doi:10.1111/j.1467-9442.2008.00542.x.

Ulrich, R. “View Through A Window May Influence Recovery from Surgery”. Science 224, no. 4647 (1984): 420-421. doi:10.1126/science.6143402.

Unger, Donald G., και Abraham Wandersman. “The Importance of Neighbors: The Social, Cognitive, And Affective Components of Neighboring”. American Journal of Community Psychology 13, no. 2 (1985): 139169. doi:10.1007/bf00905726. Αναφορές Aked, Jody, Nic Marks, Corrina Cordon, και Sam Thompson. “Five Ways to Wellbeing: The Evidence”. London: The New Economics Foundation, 2008. https://neweconomics.org/2008/10/five-ways-to-wellbeing-theevidence.

Andsbjerg, Kjartan, Kirsten Frank, Cindie Unger, Xavier Landes, και Meik Wiking. “Dragør Lykkeregnskab 2013”. Dragør: Institut for Lykkeforskning, 2014.

ARUP. “Cities Alive: Green Building Envelope”, 2016.

ARUP. “Cities Alive: Rethinking Cities in Arid Environments”, 2018.

ARUP. “Cities Alive: Towards A Walking World”. London, 2016.

City of Melbourne. “Green Our City: Strategic Action Plan 2017–2021”, 2017.

City of Quito. “Resilient Quito: Resilience Strategy - Metropolitan District of Quito”. Quito: Municipal Press, 2017.

112

Βιβλιογραφία

Diener, Ed, και William Tov. “National Accounts of Well-Being”. In Handbook of Social Indicators and Quality of Life Research, 137-157. Kenneth Land, Joseph Sirgy and Alex Michalos. Dordrecht: Springer, 2012.

Forsyth, Mark. “Sociality”. Collins English Dictionary. Collins UK, 2014. https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/sociality.

Franco, José Tomás. “How Schønherr Is Transforming Aarhus With Experimental Urban Interventions”. Archdaily, Last modified 2016. https:// www.archdaily.com/781124/temporarily-changing-the-city-experimental-urban-spaces-in-aarhus-denmark.

Happy City. “Thriving Places Index: Report Summary”, 2019.

How’s Life? 2011 - Measuring Well-Being. Paris: OECD Publishing, 2011.

Kuo, Frances. “Parks and Other Green Environments: Essential Components of Healthy Human Habitat”. National Recreation and Park Association, 2010.

Larson, Lincoln R., Viniece Jennings, και Scott A. Cloutier. “Public Parks and Wellbeing in Urban Areas of The United States”. PLOS ONE 11, no. 4 (2016). doi:10.1371/journal.pone.0153211.

Lewis, Sam Wren, και Saamah Abdallah. “Happy City Index 2016 Report”, 2016.

Miller, Donald. “A Strategy and Roles for Urban Planning in Fostering Sustainable Happiness”. In XI Simposio De La Asociación Internacional De Planificación Urbana Y Ambiente (UPE 11), 62-68, 2014.

Ministry for the Environment of New Zealand. “The Value of Urban Design: The Economic, Environmental and Social Benefits of Urban Design”.

Wellington: Ministry for the Environment, 2019.

“New Urban Agenda”. In Habitat III - The United Nations Conference on Housing and Sustainable Urban Development., 4. Quito: United Nations, 2015.

O’Hare, Daniel. “Urban Walkability in The Subtropical City: Some Intemperate Considerations From SEQ”. In Subtropical Cities, 2006.

Organisation for Economic Co-Operation and Development. “OECD Regional Well-Being: A User’s Guide”, 2018.

Rios, Paty et al. “Happy Homes: A Toolkit for Building Sociability Through Multi-Family Housing Design”, 2019. https://thehappycity.com/resources/happy-homes/.

Ryff, Carol D., και Burton Singe, ed. “Elective Affinities and Uninvited Agonies: Mapping Emotion with Significant Others onto Health”. In Emotion, Social Relationships, And Health. Oxford: Oxford University Press, 2001.

Stiglitz, Joseph E., Amartya Sen, και Jean-Paul Fitoussi. “The Measurement of Economic Performance and Social Progress: Reflections and Overview”. OFCE - Centre de recherche en économie de Sciences Po, 2009.

113

Βιβλιογραφία

StreetScore. “Streetscore: A Tool to Measure the Quality of a Place”, 2018. http://www.createstreets.com/wp-content/uploads/2018/07/ StreetScore.pdf. Ιστοσελίδες “20-Minute Neighborhoods”. Portlandonline.Com, Τελευταία πρόσβαση 3 Σεπτεμβρίου 2019. http://www.portlandonline.com/portlandplan/index.cfm?a=288098&c=52256.

“Big Questions as Open Streets Turns Five”. Open Streets Cape Town, Τελευταία πρόσβαση 8 Σεπτεμβρίου 2019. https://openstreets.org.za/ news/big-questions-open-streets-turns-five.

Chowdhury, Subhankar. “Cafe Buzz to Combat Crime”. Telegraphindia.Com, Τελευταία πρόσβαση 28 Αυγούστου 2019. https://www. telegraphindia.com/states/west-bengal/cafe-buzz-to-combat-crime/ cid/1419874.

“ECO-EFICIENCIA – STHV”. Sthv.Quito.Gob.Ec, Τελευταία πρόσβαση 25 Αυγούστου 2019. http://sthv.quito.gob.ec/portfolio/eco-eficiencia2/.

“Global Footprint Network”. Data.Footprintnetwork.Org. Τελευταία πρόσβαση 28 Αυγούστου 2019. http://data.footprintnetwork.org/#/.

Jenkins, Mark. “How A Colombian Cycling Tradition Changed the World”.

Bicycling, Τελευταία πρόσβαση 30 Αυγούστου 2019. https://www. bicycling.com/news/a20039854/how-a-colombian-cycling-traditionchanged-the-world/.

Københavns Kommune, Τελευταία πρόσβαση 30 Αυγούστου 2019. https://www.kk.dk/indhold/okonomiudvalgets-modemateriale/13062017/edoc-agenda/09200bbb-388e-47a9-852a-cc3f38cd6e5c/ ad90cadd-8638-4b34-944d-489179b58b5e.

McCurry, Justin. “Japan Urges Overworked Employees to Take Monday Mornings Off”. Τελευταία πρόσβαση 5 Σεπτεμβρίου 2019. https:// www.theguardian.com/world/2018/aug/03/japan-overworked-employees-monday-mornings-off.

Roy, Eleanor. “’No Downside’: New Zealand Firm Adopts Four-Day Week After Successful Trial”. Τελευταία πρόσβαση 5 Σεπτεμβρίου 2019. https://www.theguardian.com/world/2018/oct/02/no-downside-newzealand-firm-adopts-four-day-week-after-successful-trial.

Roy, Eleanor. “Work Less, Get More: New Zealand Firm’s Four-Day Week An ‘Unmitigated Success’”. The Guardian, Τελευταία πρόσβαση 5 Σεπτεμβρίου 2019. https://www.theguardian.com/world/2018/jul/19/ work-less-get-more-new-zealand-firms-four-day-week-an-unmitigatedsuccess.

Vancouver, City. “Hey Neighbour!”. Vancouver.Ca, Τελευταία πρόσβαση 12 Σεπτεμβρίου 2019. https://vancouver.ca/people-programs/hey-neighbour.aspx.

114

Βιβλιογραφία

“World Population Prospects - Population Division - United Nations”. Population.Un.Org. Τελευταία πρόσβαση 25 Αυγούστου 2019. https://population.un.org/wpp/Download/Standard/Mortality/.

115

Πηγές Εικόνων

116

Πηγές Εικόνων

Εικόνα σελ. 4: https://www.vanityfair.com/hollywood/2018/06/truman-show-anniversary-jim-carrey-peter-weir-laura-linney Εικόνα 1: Macunovich, Diane J., και Richard A. Easterlin. Easterlin Hypothesis. London: Palgrave Macmillan, 2008. Εικόνα 2: https://www.the-athenaeum.org/art/detail.php?ID=131618 Εικόνες 3, 4: Τραυλός Ιωάννης. Η Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών. Αθήνα: Καπόν, 2005 Εικόνα 5: http://www.viralspell.com/the-museum-of-roman-civilizationhas-created-a-model-of-ancient-rome-in-the-age-of-emperor-constantine-and-it-is-magnificent/ Εικόνα 6: Macaulay David. Cathedral: The Story of its Construction.

Boston: Collins, 1973 Εικόνα 7: https://www.ignant.com/2019/10/01/grundtvigs-church-copenhagen-denmark/ Εικόνα 8: https://collections.vam.ac.uk/item/O144960/a-general-prospect-of-vaux-print-muller-johann-sebastian/ Εικόνα 9: http://www.vauxhallgardens.com/vauxhall_gardens_briefhistory_page.html Εικόνα 10: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Philippe_Benoist,_Paris._Jardin_du_Palais_Royal_-_Library_of_Congress.tiff Εικόνα 11: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jardin_du_Palais_Royal,_Galerie_ de_Montpensier,_Paris,_18th_c..jpg Εικόνες 12, 13: http://urbanplanning.library.cornell.edu/DOCS/pemberto.htm Εικόνες 14, 15, 16: http://www.gutenberg.org/files/46134/46134h/46134-h.htm Εικόνα 17: https://franklloydwright.org/reading-broadacre/ Εικόνα 18: https://www.archdaily.com/411878/ad-classics-villeradieuse-le-corbusier Εικόνα σελ. 46: Προσωπικό Αρχείο Εικόνες 19, 20, 21, 22: http://happyplanetindex.org/about/?utm_ content=bufferdd57a&utm_ medium=social&utm_ source=twitter. com&utm_campaign=buffer Εικόνες 23, 24, 25: http://www.thrivingplacesindex.org/ Εικόνα 26: https://www.oecdregionalwellbeing.org/ Εικόνα 27: Στρούμπας Σάββας Εικόνα 28: Rios, Paty et al. “Happy Homes: A Toolkit for Building Sociability Through Multi-Family Housing Design”, 2019. https://thehappycity. com/resources/happy-homes/

117

Βιβλιογραφία

Εικόνες 29, 30: http://sthv.quito.gob.ec/portfolio/eco-eficiencia2/ Εικόνα 31: Anderson, Jamie, Kai Ruggeri, Koen Steemers, και Felicia Huppert. “Lively Social Space, Well-Being Activity, And Urban Design: Findings from A Low-Cost Community-Led Public Space Intervention”. Environment and Behavior 49, no. 6 (2016): 685-716. doi:10.1177/0013916516659108. Εικόνες 32, 33: Katz, Peter, Todd W Bressi, και Vincent Scully. The New Urbanism. New York: McGraw-Hill, 1996. Εικόνα 34: http://www.victoriawalks.org.au/news/1626 Εικόνα 35: ARUP. “Cities Alive: Green Building Envelope”, 2016. Εικόνα 36: https://vancouver.ca/streets-transportation/parklets.aspx Εικόνα 37: https://www.thehighline.org/ Εικόνες 38, 39: http://schonherr.dk/projekter/skoven-nabo-aarhus-festuge-2010/ Εικόνα 40: Stutzer, Alois, και Bruno Frey. “Stress That Doesn’t Pay: The Commuting Paradox”. Institute for the Study of Labor, 2004. Εικόνα 41: Dextre, Juan Carlos, Mike Hughes, και Lotte Bech. Cyclists & Cycling Around the World. Lima: Fondo Editorial, Pontificia Universidad Católica del Perú, 2013. Εικόνες 42, 43: https://granvilleisland.com/ Εικόνες 44, 45: https://alserkalavenue.ae/en/index.php Εικόνες 46, 47: https://www.nationalgeographic.com/environment/2019/03/bogota-colombia-ciclovia-bans-cars-on-roads-each-sunday/ Εικόνα 48: https://vancouver.ca/people-programs/hey-neighbour.aspx Εικόνα σελ. 124: http://mentalfloss.com/article/64649/15-truthsabout-truman-show

118

Βιβλιογραφία

119

The Truman Show, Peter Weir

...Στον παππού μου Σάββα που είχε πάντα την χαρά στη ζωή του...