If I were a rich girl...
Dalende huizenprijzen. Sterk dalende villa-prijzen. Steeds meer bedrijven failliet. Spaartegoeden slinken. Hoogste tijd voor een onderzoek. bijvoorbeeld: wie krijgt wel eens geld van zijn ouders? en: wie doet zich rijker voor dan hij is? OnDerZOek: bureAu mySTery GueST. TekST: renATe TrOmp. FOTOGrAFIe: SHuTTerSTOCk
de uItKOmSt van de GOOISCH enquête
verBOrgen arMOede: je rijker vOOrdOen dan je Bent
Opvallendste percentages
38% leent regelmatig tot soms om iets te kopen 19% leent 1000 euro of meer 26% leende voor een nieuwe auto 39% krijgt wel eens geld van zijn of haar ouders 13% leent om rond te komen 15% vindt lenen een makkelijke manier om aan geld te komen 10% voelt zich totaal niet schuldig als er geld geleend wordt 26% leent van de bank 13% heeft een ‘lening’ via zijn of haar creditcard 16% heeft moeite om huidige levensstandaard vol te houden 45% ligt vaak tot soms wakker van geldzorgen 30% heeft wel eens ruzie over geldzaken met zijn of haar partner
13% geeft aan dat de financiële situatie verslechterd is en dat als er geen verbetering komt men goedkoper moet gaan wonen. 79
GOOISCH enquête: verborgen armoede
‘Sommige vrouwen weten niet dat hun luxe leventje schijn is’ Het is crisis. Deze hardcore pretbederver bezet al jaren de voorpagina’s van de krant. Zelfs onder de rijken neemt de armoede toe. Door de dalende huizenprijzen is scheiden een luxe product; wie het echt niet meer met elkaar uithoudt zal diep in de buidel moeten tasten om de restschuld af te lossen. Toch blijft het bij de traditionele villabewoner oorverdovend stil als het financieel flink tegenzit. Terwijl manlief heimelijk op het randje van een faillissement staat, struint zijn onwetende vrouw de Larense boetiekjes nog altijd af. Armoede in ’t Gooi heeft een verborgen gezicht. Tot het echt niet meer gaat en er drastisch gesneden moet worden in het wagenpark. Of erger nog, het hele gezin moet verkassen naar een huurhuis in Almere. Om de diepte van de nationale schuldenlast te ontmaskeren deed GOOISCH een eigen onderzoek naar buitenissige bestedingspatronen. Hoe groot is dat gat in onze hand en hoe gaan we daarmee om? Daarnaast raadpleegden we experts over de vermeende ‘stille armoede’ in ’t Gooi en probeerden we erachter te komen waarom geld ‘als het er niet meer is’ nog altijd een taboe is.
Juist mensen met geld lopen een groter risico
80
Chronische geldproblemen waren ooit voorbehouden aan specifieke groepen: mensen met weinig opleiding en dito laag inkomen die verslaafd raakten of alleenstaande moeders die de eindjes niet meer aan elkaar konden knopen als pa zijn alimentatie ineens niet meer betaalde. Het was lullig, maar wel overzichtelijk en de hulpverleners stonden nog net niet in de rij om hen een handje te helpen. Lange tijd deed zelfs het toenemende aantal voedselbanken geen belletje rinkelen over de gestage verspreiding van het armoedegif. Maar de cijfers die dit voorjaar door het Ministerie van Sociale Zaken werden gepubliceerd in het rapport ‘Huishoudens in de rode cijfers’ toonden ineens een keiharde waarheid: steeds meer mensen, maar liefst 1 op de 6 huishoudens (40 procent meer dan in 2009!), hebben acute geldproblemen of dreigen op korte termijn in een armoedeval terecht te komen. Wat opvalt: juist mensen met geld
lopen een steeds groter risico. Ook uit ons eigen onderzoek komt naar voren dat 13 procent van de onderzochte boven modalers in een dermate verslechterde financiële situatie zit dat men goedkoper zal moeten gaan wonen als er niet snel iets verandert. De toename van de schuldenlast in de laatste drie jaar is bijna volledig toe te rekenen aan mensen met een hoge opleiding, een bovenmodaal inkomen en een eigen huis, blijkt uit het rapport van Sociale Zaken. Anders gezegd, op dit moment loopt iedereen evenveel kans om in armoede te vervallen en is het traditionele verschil tussen ‘arm en rijk’ wat dat betreft weggevallen.
Leners voor het lekkere leven Al is het behoorlijk hard gegaan met de toename van het aantal huishoudens in de rode cijfers, de malaise komt volgens Gabriëlla Bettonville van het Nibud niet helemaal uit de lucht vallen. “Al voordat de crisis massaal mensen werkeloos of zzp’ers opdrachtenloos maakte, zagen we een toename van de geldproblemen bij doelgroepen die daar oorspronkelijk geen last van hadden. Mensen met goede inkomens gaven in steeds grotere getale structureel meer uit dan er binnenkwam en zo ontstonden er wat wij noemen ‘overbestedingsschulden.’’ Dat is een mooi woord voor het bekende fenomeen dat mensen zonder blikken of blozen geld zijn gaan lenen voor een nieuwe auto, terwijl de oude het nog prima deed, of voor een (tweede, derde) luxe vakantie of (tweede, derde) flatscreen. Dit wordt bevestigd door de resultaten uit ons eigen onderzoek. Daarin geeft 38 procent van de ondervraagden toe regelmatig geld te lenen om iets aan te schaffen; 26 procent deed dat voor een nieuwe auto en 19 procent leende zelfs duizend euro of meer. 10 procent van deze ‘leners voor het lekkere leven’ voelt zich daar totaal niet schuldig over. Gabriella Bettonville lijkt wat dat betreft een stuk beter op de hoogte van de risico’s van overmatig financieel optimisme: “Als het structureel op te grote voet leven wordt gevolgd door het verlies van werk of een restschuld van de gedwongen verkoop van een huis, is de ellende al snel niet te overzien.” Janneke (42) uit Bloemendaal:“Jarenlang verdienden mijn man en ik een goed salaris dat we helemaal aan onszelf konden besteden. Toen de kinderen kwamen gingen ze naar de opvang en ben ik iets minder gaan werken. Eigenlijk in diezelfde periode kreeg mijn man zijn jaarlijkse bonus niet meer. Pas na een jaar of drie realiseerden we ons dat we al jaren veel meer uitgaven – mede vanwege de dure kinderopvang – dan er binnenkwam. Omdat we veel geld op de bank hadden staan door de verkoop van mijn appartement, was dit lange tijd niet direct zichtbaar geweest. Ons bestedingspatroon bleef ongewijzigd en een budget hadden we al helemaal nooit gemaakt. Sterker nog, we stonden op het punt om een nog groter en duurder huis te gaan kopen. Godzijdank kwam het bewustzijn net op tijd om de koop niet te sluiten. Natuurlijk vloeiden er veel tra-
nen. We zagen onszelf daar al wonen. The only way is up, zo zijn wij opgegroeid.
Karel (56) uit Amsterdam:“Als zelfstandig ondernemer
Maar helaas, die vlieger gaat voor ons niet op. En eigenlijk hebben we nog
ben je gewend aan goede en slechte tijden. Natuurlijk zag
steeds moeite om echt te bevatten wat er is gebeurd.”
ik wel dat de goede tijden lang uitbleven. Ik zei daar ook wel
Verborgen schulden Hoe diep het kan gaan ondervindt advocate Frederiek van ’t Hooft van Goois Advocatenkantoor voor familiezaken in de dagelijkse praktijk. Ze doet veel echtscheidingszaken en is oprecht getroffen door wat ze tegenwoordig meemaakt. “In vrijwel alle scheidingszaken de afgelopen maanden spelen schulden een rol. Net als altijd nemen in hoofdzaak vrouwen het initiatief om te gaan scheiden. Vaak sluimert die gedachte al langer en op een gegeven moment besluit ze om haar leven een andere wending te geven. Wat sommige vrouwen echter niet weten, is dat haar luxe leventje maar schijn is en er feitelijk grote financiële problemen zijn.” Frederiek van ’t Hooft doelt op schulden die de man verborgen heeft gehouden en die tijdens de echtscheidingsprocedure ineens boven tafel komen. “Zo’n vrouw komt binnen met een bepaald idee van haar leven en dat hele plaatje valt ineens in duigen; de armoedeval is soms echt gigantisch. Als er nu een goedgeklede vrouw binnenwandelt die net haar cabrio heeft weggezet, denk ik: zou zij heel rijk zijn of eigenlijk heel arm? Er is geen peil meer op te trekken.” Volgens Frederiek van ’t Hooft verklaart de onverwachte schuldenlast voor deze vrouwen soms wel het toegenomen chagrijn of agressiviteit van hun toekomstige ex-man. Ze maakte nog niet mee dat een vrouw zich bedacht en de hele scheiding ongedaan maakte. “Wel zien we steeds creatievere constructies ontstaan. Zodra bekend is hoe erg het is, zijn beide partijen vaak wel bereid om de zaken zo ver mogelijk uit elkaar te trekken zonder daadwerkelijk voor de wet uit elkaar te gaan. Een scheiding is voor steeds meer mensen simpelweg onbetaalbaar.”
Shop till you drop Psycholoog Christiaan Scheele van Gooise psychologen erkent dat mannen en vrouwen verschillend omgaan met dit soort zaken, maar in veel gevallen stoppen beiden het liefst zo lang mogelijk hun kop in het zand, is zijn ervaring. “Mannen zijn geneigd hun mond te houden en denken: ik los het wel op. Het wordt wel weer beter met die crisis. Vrouwen zijn geneigd om te zeggen dat ze zich zorgen maken over de financiën, maar zijn uiteindelijk vaak niet bereid om concessies te doen en gaan nog steeds de ene boetiek na de andere in. Ze raken geïrriteerd als ze hun bestedingspatroon moeten aanpassen.” Dit beeld past perfect bij de uitkomsten van het rapport van Sociale Zaken. Mensen met een flink inkomen lijken niet bereid te zijn het uitgavenpatroon aan te passen aan de inkomsten en te sparen voor niet noodzakelijke uitgaven, vermeldt het rapport. Vaak zijn ze ervan overtuigd dat achterstallige betalingen niet zullen leiden tot een problematische situatie. Typerend voor mensen met een te hoge levensstandaard is wat in de gedragseconomie ‘rampbijziendheid’ (de man?) en een zelfbeheersingsprobleem (de vrouw?) wordt genoemd. Toch vindt Frederiek van ’t Hooft dat ‘haar’ vrouwen weinig te verwijten valt. “Voor mij als advocaat is het al verdomd lastig om de juiste gegevens van die mannen te krijgen, laat staan voor hen. Zelfs als deze vrouwen wel eens vragen stelden na een ‘saldo bereikt’ melding bij de slijter, deed manlief net of-ie gek was en stelde doodleuk voor om lekker uit eten te gaan op de creditcard van de zaak. ‘Je moet groot denken’ hebben ze hun vrouw al die tijd voorgehouden.”
eens iets over tegen mijn vrouw, maar echt eerlijk was ik niet. Had ik maar eerder aan de bel getrokken. De situatie is zo verslechterd dat er ieder moment een faillissement kan worden uitgesproken. En thuis weten ze van niks. Ik denk er wel eens over om helemaal te verdwijnen. Misschien is dat ook beter voor mijn vrouw en kinderen. Hoe moet ik ze straks nog onder ogen komen. Ze raken alles kwijt. Ik weet dat nu al, maar zij leven nog steeds in die droom. Vooral voor mijn kinderen vind ik het verschrikkelijk. Ik ben hun grote voorbeeld en val vandaag of morgen ongelooflijk door de mand.”
Alle hoop vervlogen Ondanks ons collectieve gat in de hand is Gabriëlla Bettonville van het Nibud voorzichtig om mensen met achterstallige betalingen of zelfs diepe schulden verwijten te maken. “We komen uit een hele rare tijd waarin het leek alsof we maar door konden gaan met kopen. Nu dalen de huizenprijzen, de overheid springt minder bij, de koopkracht daalt en steeds meer mensen verliezen hun baan of een groot deel van hun inkomen, omdat ze als zzp’er minder opdrachten krijgen. Dat is ook wel veel pech.” Toch lijken sommige mensen meer pech te hebben dan anderen. “Mensen die altijd gebudgetteerd hebben en vooruit denken, sturen sneller bij. Die zien op tijd dat het mis gaat.” Voor veel mensen met een Gooische lifestyle is boekhouden of de tering naar de nering zetten helaas geen aangeboren kwaliteit. Psycholoog Christiaan Scheele ziet een toename in het aantal cliënten dat bij hem op de bank over geld begint. Ze kloppen echt niet bij hem aan omdat ze schulden hebben, maar als onderdeel van het probleem wordt het steeds vaker genoemd. “Leven in ’t Gooi is altijd duur geweest. Er is een groep mensen die lange tijd aan de rand heeft geleefd en dan is er weinig marge, dus we zien deze problematiek in onze praktijk tegenwoordig vrij veel.”
Schuld & schaamte De ervaren stress zit overigens niet alleen aan de praktische kant: hoe betaal ik in godsnaam al mijn achterstallige rekeningen? De schaamte en het verborgen houden leveren zo mogelijk nog veel meer stress op. Gabriëlla Bettonville: “Hoog opgeleide mensen met een goed inkomen moeten er echt niet aan denken om aan te kloppen bij de schuldhulpverlening. Speciaal voor hen hebben we daarom nu een website ontwikkeld: zelfjeschuldenoplossen.nl.” Een opluchting voor al diegenen die hun kop in het zand staken en dreigden te bezwijken onder een toenemende schuldenlast. “Dit soort mensen komt in actie als er gedreigd worden met loonbeslag. Erger dan ermee aan de slag gaan, is voor hen dat anderen erachter komen.”
81
GOOISCH enquête: verborgen armoede
Wat zeg je, als je wagenpark ineens halveert? Christiaan Scheele: “Lange tijd leef je onder druk, maar heb je nog hoop. Maar dan komt ineens het besef: het lukt me echt niet meer. Mensen krijgen stemmingsklachten, angsten of een depressie. Maar ook alcoholmisbruik en huiselijk geweld kunnen gevolgen zijn van financiële stress en de schaamte over het persoonlijk falen.” Scheele begrijpt de schaamte wel. “In ’t Gooi heeft armoede een verborgen gezicht. Het is lastig om te laten zien dat je niet meer mee kunt doen. Dat geldt voor alle lagen van de bevolking, alleen hier is alles groter en nadrukkelijker aanwezig. Wat zeg je als je wagenpark ineens halveert, of als je niet meer elke vakantie naar het buitenland vertrekt. Wanneer veel draait om uiterlijk vertoon, wat blijft er dan over als dat wegvalt? Dat kan erg leeg aanvoelen. Mensen zijn – en soms ook niet geheel ten onrechte – bang voor sociale uitsluiting. Niet zo gek dus dat ze hun armoedeval zo lang mogelijk verborgen houden en hopen op betere tijden.” Sabine (44) uit Laren:“Mijn man had een topfunctie. We hadden alles voor elkaar: een mooi huis, twee dure auto’s, de vakanties, de kledingkasten vol. Ik werkte nog twee dagen bij een makelaar, maar dat was meer voor de lol. Nu mijn man zijn baan kwijt is moeten we op alles bezuinigen, want met de huidige huizenmarkt is meer werken voor mij ook geen optie. We hebben het paard van onze dochter moeten verkopen en zelfs het lidmaatschap van de hockey van onze kinderen kunnen we op dit moment eigenlijk niet betalen. Gelukkig hebben mijn ouders aangeboden dat in ieder geval ook komend seizoen voor ons te doen. Ik ben niet somber, hoor. Ik weet zeker dat mijn man snel weer een goede baan zal vinden, maar het voelt op dit moment helemaal niet prettig om in het dorp boodschappen te doen of op stap te gaan met vriendinnen. Ze vragen er gelukkig nauwelijks naar en ik doe net of ik gek ben. Fingers crossed voor betere tijden.”
82
Respect Voor de vrouwen uit de praktijk van Frederiek van ’t Hooft lijken die betere tijden definitief vervlogen. “Ze raken alles kwijt, en dat
gaat in een moordtempo. Ik heb echt respect voor hoe ze daarmee omgaan. Je kan het ridiculiseren en zeggen ‘goh je verliest je huis met een zwembad en de Range Rover, wat vervelend voor je’. Maar het is bitter. Je hebt lange tijd een bepaalde levenstandaard gehad en bent gewend geraakt aan die statussymbolen. Ook je kinderen heb je een wereld voorgespiegeld die ineens heel anders blijkt te zijn. Toch zie ik die vrouwen vrij snel omschakelen; misschien omdat de opluchting overheerst, de druk is weg.” Christiaan Scheele noemt die omslag een herijking van je waarden. Daarbij stel jezelf een aantal vragen. Wat vind ik nou echt belangrijk in het leven? Heb ik niet teveel van mijn waardes naar het materiële gebracht? Scheele: “Wat de antwoorden en dus de gevolgen uiteindelijk zijn, hangt heel erg van de persoon af. Hoe ben je, wat is je coping strategie. Sommige mensen zeggen: Soi, ik heb een fantastische tijd gehad en nu doen we het met wat minder. Dan pakken we toch een last minute naar Spanje. Of ze zien op werkvlak juist nieuwe mogelijkheden. De echte ondernemer pakt zijn kansen wel. Anderen ervaren een armoedeval als persoonlijk falen; ze houden zo lang mogelijk de schijn op waardoor de problemen nog groter worden.” Daarnaast speelt de ernst van de situatie een rol. “Laten we eerlijk zijn, de meeste mensen hier hebben hun zaakjes prima geregeld, soms zelfs als ze failliet gaan. En ze zijn ook eerder in staat om weer meer geld te genereren. Misschien vallen ze wel even diep, omdat hun luxueus verbouwde huis voor tonnen onder water staat of omdat ze teveel risico hebben gelopen met hun vastgoedportefeuille, maar de meesten komen toch snel weer op hun pootjes terecht.” Scheele kan zich desondanks best indenken dat het een hard gelag is als je je tienerdochter uit ’t Gooi moet meesleuren naar een huurhuis in Almere. “Dan zeg je niet zo makkelijk: joh, zie het als een kans.” Voor de nieuwe generatie is de huidige crisis dat uiteindelijk toch wel, vindt Gabriëlla Bettonville. “De generatie die nu opgroeit, heeft landen failliet zien gaan. Voor hen is geld eindig. In zekere zin is wat er nu gebeurt een gezonde terugkering naar meer besef van de waarde van geld. Als zij leren dat de tering naar de nering zetten rust geeft dan kunnen we in de toekomst veel ellende voorkomen.”
Je geld of je leven En voor wie de realiteitszin te laat kwam, is er de schuldsanering en op termijn toch maar dat mooie huurhuis in Almere? Scheele: “Je kunt er ook heel anders tegenaan kijken. In feite zijn we allemaal gevangen in het leven. We doen veel omdat het zo hoort, of omdat we denken dat een carrière of hard werken van ons verwacht wordt. Veel mensen leven zo. Ze werken keihard met de gedachte: straks gaan we cashen. En dan komt dat niet.” Een crisis, zoals in armoede vervallen door hoog oplopende schulden, is in feite een kans om opnieuw te beginnen, zegt Scheele. Misschien niet meteen, want rouwen en je tijdelijk terugtrekken is normaal, maar nogmaals stel jezelf uiteindelijk de vraag: Wat wil ik echt? “Een crisis is een berg waar je overheen of omheen moet zien te komen. Je moet iets veranderen om weer verder te kunnen, maar dan is er altijd weer nieuw land achter die berg.” Met of zonder rijkdom.