Dromen durven doen

Terugkijken op 10 jaar ontwikkeling van ‘De Tip’, woonplaats van 10 woonwagengezinnen in Emmen

1999 - 2009

Terugkijken op 10 jaar ontwikkeling van ‘De Tip’, woonplaats van 10 woonwagengezinnen in Emmen

Inhoudsopgave

Leeswijzer

6

Vooraf

door Erwin Bel

7

Hst 1

De Tip in zijn maatschappelijke context

8

Chronologisch overzicht van het project: hoogte- en dieptepunten

Hst 2

Samen maakten wij De Tip: direct betrokkenen aan het woord

12

1.

Bewoners nemen het initiatief, door Jo van Oenen en Janneke Brink

14

2.

Lefier doet mee, door Paul Looije en Ton Selten

15

3.

Een eigen huis, een plek onder de zon, door Wouter Haccou

17

4.

Kikkers vertragen de bouw, door Paul Baltes

20

5.

Het eindresultaat mag er wezen

22

Hst 3

Aan de slag met een Tip

26

3.1 Waar je aan moet denken

26

3.2 Bewoners ondersteunen, hoe doe je dat?

27

Tot slot

door Hans Heringa

30

Nawoord

door Ton Sleeking

32

Colofon

34

Erwin Bel, directeur bestuurder Lefier

Leeswijzer In hoofdstuk 1 duiden we De Tip in zijn context: de geschiedenis van de woonwagenmensen, de rol van bewoners als opdrachtgever.

In hoofdstuk 2 nemen we u mee in een reis door de tijd, de wording van De Tip. Hoe is invulling gegeven aan de participatie van de initiatiefnemers van De Tip en de specifieke eisen die woonwagenmensen stellen aan hun woning? Hoe komen de bijzondere kenmerken van de woonwagencultuur tot uiting in de manier waarop De Tip is ontwikkeld?

In hoofdstuk 3 reflecteren we tenslotte op de ontwikkeling van De Tip. Welke methodiek ligt er achter de omgang met bewoners?

Welke tips kunnen we partijen die een soortgelijk project overwegen meegeven?

Vooraf Zo af en toe ben je betrokken bij projecten waar je meer dan gemiddeld trots op bent. Dat zijn meestal projecten die je raken, waar je moeite voor hebt moeten doen, maar die je dan toch tot een goed einde hebt gebracht. Vaak door inspanning van velen. Mensen met lef en doorzettingsvermogen, die tegen alle kansen in door blijven gaan om datgene te realiseren waar ze in geloven. De Tip is zo’n project. Een droom die meer dan tien jaar geleden gedroomd werd door tien dames van het woonwagenkamp. Een droom die nu anno 2011 gestalte heeft gekregen in de vorm van tien prachtige en bijzondere woningen, in een schitterende omgeving.

D

it boekje doet verslag van een spannend en dy-

banen door een complex krachtenveld en het zich eigen

namisch proces. Een achtbaan waar de gemeente

gemaakt. Soms zagen ze door de bomen het bos niet.

Emmen, bewoners, Lefier en Foundation Transfer

Ze zijn niet verdwaald, maar hebben het bos omgehakt.

samen in zaten, en het project gezamenlijk tot een goed

Ik ben heel trots op ze.

eind hebben gebracht. Uiteindelijk hebben we elkaar gevonden in een positief mensbeeld. En mogen we samen

Projecten als De Tip, waar bewoners het initiatief nemen,

concluderen dat we veel van het project geleerd hebben.

kunnen corporaties en gemeenten gebruiken om hun

De hobbels die we moesten nemen, hangen nauw samen

organisaties te ontwikkelen. Het vraagt van onze mede-

met de opgave waar burgers, corporaties en gemeenten

werkers dat ze buiten de gebaande paden durven treden,

zich de komende jaren voor gesteld zien.

echt willen luisteren en samenwerken, anders wordt het niets. Het belangrijkste is dat je durft los te laten, dat

Emmen ligt in een krimpregio. De verhuurbaarheid

bewoners voorop mogen lopen. En fouten mogen maken.

van onze woningen komt in het geding en daarmee de

Dan kun je zo’n ontwikkeling aangrijpen om jezelf te

aantrekkelijkheid van de stad. Om Emmen leefbaar en

ontwikkelen, onafhankelijker te worden. Dat vraagt

levensvatbaar te houden moeten we steeds meer

dus om een positief mensbeeld. Vertrouwen hebben in

maatwerk leveren: hoe willen burgers wonen en hoe

burgers, huurders, je eigen medewerkers. Dat is niet altijd

kunnen we dit als gemeente en corporatie faciliteren?

makkelijk. Dit soort projecten kenmerkt zich door vallen en opstaan. Het is een zoekproces, gebaseerd op

Corporaties hebben een belangrijke taak als het gaat om

vertrouwen. En in dit project blijkt maar weer eens

het mogelijk maken van woonwensen. Een belangrijke

dat het vertrouwen niet beschaamd is.

duurzame investering is investeren in mensen. Faciliteren dat mensen zich emanciperen, dat ze echt zelf ‘in

Tot slot hoop ik dat het boekje burgers van Emmen, onze

de benen komen’. Dan moet je mensen verleiden om in

huurders, initiatiefrijke en koppige mensen door het

beweging te komen. Dat is in De Tip heel goed gelukt! Jo

hele land inspireert om ook zo’n avontuur aan te gaan.

en Janneke -de twee initiatiefneemsters die het meest

Want zoals jullie zullen lezen, is het uiteindelijk alle

voorop hebben gelopen- zijn een voorbeeld van ‘actief

moeite waard geweest!

burgerschap’: eigenzinnig, daadkrachtig, eigen visie en doorzettingsvermogen. Ze hebben zich een weg weten te

Erwin Bel, directeur bestuurder Lefier

1

De Tip in zijn maatschappelijke context

De ontwikkeling van De Tip kan niet los worden gezien van cultuurkenmerken van woonwagenmensen, de plek van woonwagenmensen in Emmen en de toenemende wens van corporaties en gemeenten om bewoners bij de ontwikkeling van hun woning en woonomgeving te betrekken. Voordat we u meenemen naar De Tip, geven we in dit hoofdstuk een korte toelichting op de geschiedenis van woonwagenmensen in Emmen in de context van landelijke ontwikkelingen.

D

Geschiedenis van uitsluiting en repressie

trekken in wagens te ontmoedigen en te reguleren.

e verhouding tussen woonwagenbewoners en de

In de Tweede Wereldoorlog zijn woonwagenbewoners

overheid is altijd gespannen geweest. Reizigers

opgejaagd en vervolgd, en soms gedeporteerd.

en trekkers, kermislui en handelaren ‘zonder vaste

woon- of verblijfplaats’. Ze werden gezien als op zich

Na de oorlog is het beleid een aantal malen van koers

best afwijkend, zo niet bedreigend, niet te vertrouwen

veranderd. Er moest in de visie van bestuurders een eind

en vijandig, altijd verbonden met armoede, landloperij,

komen aan het trekken en rondreizen. En dat raakte de

bedelarij en misdaad. Neutraler gezegd waren woon-

woonwagenbewoners in hun ziel. In de jaren ‘60

wagenbewoners arbeidsmigranten.

werd besloten woonwagens te concentreren op grote

Neutraler gezegd waren woonwagenbewoners arbeidsmigranten.

regionale centra van minimaal 40 standplaatsen.

Dit betekende de opheffing van veel kleine centra.

Eind jaren ‘70 draaide het beleid weer 180 graden en kwam het accent te liggen op de terugkeer van kleine centra. Ook dat ging weer tegen de wens in van veel woonwagenbewoners; ze mochten op de kleine centra bijvoorbeeld geen sloopwerken meer uitvoeren, terwijl

De geschiedenis is er een van uitsluiting, repressie en

het samengaan van wonen en werken bij hun leefwijze

later gedwongen integratie. In de 19e eeuw kwam het

hoorde. Bewoners hebben vaak het gevoel gehad dat het

wonen in wagens op, omdat er behoefte was aan losse

beleid tegen hen was gericht.

arbeidskrachten en mensen op zoek gingen naar werk

om aan armoede en gebrek te ontsnappen. Plaatselijk

Normaal worden?

werden vaak al maatregelen getroffen om de levenswijze

In de jaren ‘90 werd een verdere normalisering ingezet.

van woonwagenbewoners in te perken of het ‘staan’ te

De bedoeling daarvan was om woonwagenbewoners

verbieden. Na de invoering van de Woningwet is ook het

voortaan als gewone burgers te behandelen. Dat leek

eerste woonwagenbeleid gemaakt: de Woonwagen- en

mooi. In de beleving van woonwagenbewoners waren ze

Woonschepenwet van 1918, bedoeld om wonen en

immers altijd als tweederangsburgers behandeld.

Het woonwagenkamp de Ark, eind 1950

De uiteindelijke opheffing van de Woonwagenwet in 1999 zou daar een eind aan maken. De normalisatie hield ook in dat de gemeente niet langer meer als verhuurder van standplaatsen en wagens zou optreden. Daarvoor zijn immers ooit woningcorporaties in het leven geroepen. Overal in het land werd de verkoop of overdracht van standplaatsen en wagens van gemeenten naar woningcorporaties -zij het

Maar het cultuurverschil tussen woonwagenbewoners en ‘gewone burgers’ en bestuurders bleef groot.

langzaam- in gang gezet.

Gaandeweg zijn woonwagenbewoners zich meer gaan

Vaak botsen die culturen: burgerlijke normen en de

vestigen op een vaste standplaats. De wagens werden

overheid die de regels bepaalt en handhaaft tegenover

groter en comfortabeler en daarmee moeilijker te

vrijheidszin, loyaliteit met familie en handel. Woon-

verplaatsen. Kinderen gingen naar een vaste school.

wagenbewoners komen nogal eens in aanvaring met de

De handel, bijvoorbeeld autosloopbedrijven, werd meer

wettelijk vastgelegde regels en normen. Men is heel sterk

plaatsgebonden. In hoeverre dit gedwongen gebeurde

op de familie gericht; familiebanden gaan voor zakelijke

of voortkwam uit een eigen keuze is achteraf moeilijk

en andere verbanden. Handelen is de communicatievorm

vast te stellen. Maar het cultuurverschil tussen woon-

met de buitenwereld. Ook overheidsregels worden zo

wagenbewoners en ‘gewone burgers’ en bestuurders

ervaren, niet meer dan een eerste bod van de kant van de

bleef groot.

overheid, als opening van de onderhandelingen.

Artist impression van de Tip

De Ark in Emmen

Sinds de laatste renovatie van de zeventiger jaren zijn

De gemeente Emmen kent sinds meer dan 100 jaar een

er geen standplaatsen bijgebouwd. Veel jonge gezinnen

woonwagencentrum. In de loop der jaren heeft woon-

gingen noodgedwongen in een woning in de aan-

wagencentrum de Ark veel veranderingen ondergaan.

grenzende wijk Emmermeer wonen. De verbondenheid

De laatste grote renovatie dateert van de zeventiger jaren

met hun familie en de activiteiten op het centrum De

en resulteerde in een centrum met 95 standplaatsen.

Ark is groot. Bewoners die in Emmen wonen staan op de

Oorspronkelijk kende het centrum aangrenzend een

wachtlijst voor een standplaats en uit die groep komen

sloopterrein. In 1988 is dit opgeruimd en zijn de bedrijven

de initiatiefnemers van wat uiteindelijk ‘De Tip’ werd.

verplaatst naar het industrieterrein. Het centrum kent Niet iedereen is aangewezen op huren. Naast huurstand-

‘Bij je familie staan’ is generaties lang een vanzelfsprekendheid geweest.

plaatsen is in Emmen een groeiende behoeft ontstaan aan grotere vakken (kavels) op het centrum bij familie, vrienden en bekenden. Een aantal bewoners heeft al eerder zelf gebouwd. Daarmee is de discussie rond wagen-of-woning verschoven naar ‘welk type woning?’.

Van wagen naar woning

10

verder een buurtgebouw waar wekelijks bingoavonden

In ‘de bouw’ wonen, zoals Jo het noemt in de film. In een

worden gehouden. Het centrum kent een legendarische

gewone rijtjeswoning in een normale woonwijk; dat

voetbalvereniging, WKE (Woonwagenkamp Emmen).

is iets waar een echte woonwagenbewoner niet aan

Ook in Emmen is wonen op het grote centrum de wens

moet denken. Toch is dat er de afgelopen decennia van

van alle woonwagenbewoners. Ook degenen die op de

gekomen. Tegelijkertijd zijn op de woonwagenkampen

kleine centra staan, willen terug naar het grote centrum.

de wagens van gedaante veranderd. Groter en met meer

‘Bij je familie staan’ is generaties lang een vanzelfspre-

comfort en luxe van binnen. Dat is begonnen toen er niet

kendheid geweest. Men deed dat gewoon en dat werd

meer ‘om den brode’ getrokken werd. Het lijkt erop dat de

dan vaak achteraf gelegaliseerd.

wagens letterlijk en figuurlijk uit hun jasje zijn gegroeid.

De wagens zijn niet alleen forser geworden, ook

De laatste jaren komt daar verandering in. Veel mensen

bouwkundig worden er steeds hogere eisen gesteld en

vinden zelf (laten) bouwen hun ideaal en de overheid

dat geldt ook voor de inrichting van de standplaatsen.

stimuleert het. Een bijzondere vorm ontstaat als een

Maar niet alles is veranderd. De indeling is meestal

groep mensen gezamenlijk hun eigen woning bouwt:

gelijkvloers en lijkt op die van een wagen, en ze staan los

het Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO).

van elkaar. Sommige hebben nog wielen, verstopt onder

In verenigingsverband komen de toekomstige bewoners

de wagen. Ze zullen niet meer rijden, maar het gevoel dat

tot een ontwerp en geven opdracht om te bouwen.

het kan is er nog wel. De meeste wagens zijn eigendom

Zo worden de voordelen van eigen initiatief, zeggenschap

van de bewoners. Slechts een enkeling huurt een wagen.

en verantwoordelijkheid gecombineerd met de voordelen

Bewoners huren hun standplaats van de gemeente.

van een grote schaal; samen bouwen is goedkoper.

Ook in Emmen is dat zo.

Daarmee komt een eigen woning naar eigen zin ook binnen bereik van mensen met minder hoge inkomens.

Wonen in wagens is duur, al lijkt dat niet zo. Voor woon-

Eigenlijk past die vorm van CPO heel goed in de woon-

wagenbewoners was het aantrekkelijk de wagens van de

wagencultuur; zonder veel bemoeienis van overheden,

verhuurder te kopen door de lage prijs. De woonlasten

maar wel samen.

van woonwagens zijn naar verhouding laag, afgezien van de stookkosten en kosten voor de huur van hun standplaats (tenzij de wagen gehuurd wordt, dan betalen ze ook huurkosten voor de wagen). De rekening komt als de wagen vervangen moet worden, omdat die verkrot is. En dat valt vaak vies tegen. De korte levensduur van woonwagens en de geringe restwaarde na afloop van de

Veel mensen vinden zelf (laten) bouwen hun ideaal en de overheid stimuleert het.

exploitatietermijn maken de woonlasten van het wonen in woonwagens hoog1. Het verkrijgen van een hypotheek

In De Tip zijn bewoners mede-opdrachtgevers geweest

is voor wagenbewoners niet haalbaar. Banken zijn in de

voor de woningen. Lefier heeft de projectontwikkeling

praktijk niet scheutig met het verstrekken van hypotheken,

gedaan, was risicodrager, opdrachtgever van architect

in verband met de beperkte levensduur van wagens.

en aannemer, en is eigenaar van de huurwoningen.

De toekomstige bewoners hebben het initiatief geno-

Woonwagenbewoners als particuliere opdrachtgever

men, een bewonersvereniging opgericht en veel invloed

Particulier opdrachtgeverschap betekent niet meer en

gehad op het ontwerp. De bewonersgroep is ondersteund

niet minder dat een bewoner zelf bepaalt hoe zijn woning

door een onafhankelijk adviseur.

er uit gaat zien en daar zelf verantwoordelijk voor is als opdrachtgever voor de bouw. Dat is niets nieuws en

Hoe is invulling gegeven aan de participatie van de

eigenbouw is op het platteland -ook

initiatiefnemers van De Tip en de specifieke eisen die

in Zuidoost Drenthe- altijd de over-

woonwagenmensen stellen aan hun woning? Hoe komen

heersende wijze van woningbouw

de bijzondere kenmerken van de woonwagencultuur tot

gebleven. In de stad en zeker in de

uiting in de manier waarop De Tip is ontwikkeld?

huursector is dat anders. Daar is de

In hoofdstuk 2 nemen we u mee in een reis door de tijd:

norm dat je een woning betrekt -oud

de wording van De Tip.

of nieuw, huur of koop- die door anderen ontworpen en gebouwd is.

1. Meer wonen met wagens, SEV 2000

11

2

Samen maakten wij De Tip

Het ontstaan van De Tip: een verhaal dat leest als een boek. Hoe hebben de direct betrokkenen het beleefd?

De belangrijkste direct betrokkenen vertellen hun verhaal. Maar eerst de ‘koele feiten’ die De Tip kenmerken.

Facts and figures

1. De ontwikkeling van De Tip heeft 10 jaar geduurd:

12

de initiatiefbrief werd geschreven in 1999 en de

eerste woning werd opgeleverd in februari 2009.

2. De Tip heeft al die jaren een formele en informele structuur gekend. De kern van de informele struc-

5. De woningen zijn verzekerd (opstal en inboedel) als reguliere woningen.

6. Bewoners hebben de mogelijkheid hun

huurwoning te kopen.

7. De 6 huurwoningen zijn eigendom van Lefier.

tuur werd gevormd door Jo van Oenen, Janneke Brink,

8. De kale huur bedraagt € 516,96.

Willemien Dirks (Sedna), Theo Kerkman (gemeente

9. De gemeente heeft € 450.000,- bijgedragen aan het

Emmen) en Hans Heringa (Foundation Transfer).

bouwrijp maken van de grond en Lefier investeerde

3. Het plan De Tip bestaat uit 10 woningen:

10. Op De Tip wonen 10 gezinnen.

4 koop en 6 huur.

4. De 4 woningeigenaren konden zonder probleem een

€ 520.000,- onrendabel in de woningen.

11. De openbare ruimte wordt beheerd door een

hypotheek krijgen bij de bank. Er zijn geen bijzondere

voorwaarden aan de lening verbonden.

12. Deze bewonersvereniging heeft in 2010 al een

coöperatieve bewonersvereniging. nieuwe huurder geselecteerd.

De ontwikkeling van De Tip in de tijd Wanneer

Moment

Wat

Februari 1999

Het bezoek aan de wethouder

Jo van Oenen en Janneke Brink trokken de stoute schoenen aan en gingen op bezoek bij voormalig wethouder Hoogland om hun idee te bespreken.

Maart 1999/

Het ‘ja’ van Wooncom

formeel in maart 2001

De dames konden met hun enthousiasme Wooncom, later Lefier, overtuigen hun initiatief te ondersteunen.

2000

Aanwijzen van locatie De Tip

Al snel was er een locatie gevonden: De Tip. Er werd gedroomd, tekeningen gemaakt.

En toen…

2003-2004 2005-2006 2007

Het bezoek en het besluit van de

Vertraging, discussie. Maar uiteindelijk:

gemeenteraad

steun van de gemeenteraad.

Herziening en doorvoering van

Ook deze procedure verliep helaas

het bestemmingsplan

niet vlekkeloos.

De kikkerpoel

Bouwen maar! Kikkers dreigen roet in het eten te gooien, maar de gemeente levert een uiterste krachtinspanning.

2008

Start bouw

En in 2008 start de bouw dan toch eindelijk!

2009

Feestelijke opening

De eerste bewoners krijgen de sleutel.

Een droom wordt werkelijkheid!

13

1. Bewoners nemen het initiatief

1999 Februari

J

Hoe het allemaal begon….

worden uitgebreid. Er waren en zijn enorme wachtlijsten

o en Janneke kunnen zich de eerste weken -het

voor een plekje op De Ark. Dus toen we eenmaal verkering

ontstaan van het idee, het schrijven van de brief,

kregen en graag ergens wilden wonen om een gezinnetje

het bezoek aan de wethouder- nog goed herinneren.

te starten, hebben we ons ingeschreven bij Wooncom voor

Jo: ‘Het begon gewoon aan de keukentafel. Janneke en

een huurwoning. Maar dat was niet zoals we het graag

ik en nog een achttal andere vrouwen, kinderen van het

wilden. We wilden graag bij onze families wonen op De Ark.

kamp, die noodgedwongen elders in Emmen waren gaan

Die wens was zo groot, dat toen we het artikel lazen in het

wonen’. Janneke: ‘Er was voor ons geen plek meer op De Ark,

Nieuwsblad van het Noorden over de gevolgen van de

het grote woonwagenkamp. De Ark was vol en mocht niet

opheffing van de Woonwagenwet, we dachten: waarom gaan we niet zelf iets bouwen in de nabijheid van De Ark. Of in ieder geval met z’n allen bij elkaar, zodat je toch in de buurt van andere woonwagenmensen woont.’

Bij elkaar wonen is belangrijk voor ons. We zijn trots op wie we zijn.

‘Ja’, zegt Jo, ‘woonwagenmensen hebben nu eenmaal een Janneke Brink, bewoner en initiatiefneemster van De Tip

bepaalde manier van met elkaar leven. We kennen elkaar allemaal, lopen graag bij elkaar binnen, praten luidruchtig en door elkaar heen. Burgermensen kunnen dit niet altijd waarderen… Bij elkaar wonen is belangrijk voor ons. We zijn trots op wie we zijn en willen ook graag dat onze kinderen opgroeien in de cultuur van woonwagenmensen.’

‘Dus vandaar de brief. En het bezoek -samen met acht andere woonwagenvrouwen- aan mevrouw Hoogland, toen de wethouder Ruimtelijke Ordening en Wonen. Het was een prettig gesprek. Ze zei dat de gemeente wel wilde meewerken, maar dat we wel een ontwikkelpartner moesten

Jo van Oenen, bewoner en initiatiefneemster van De Tip

14

vinden. Dus toen zijn we op bezoek gegaan bij Lefier.’

2. Lefier doet mee!

1999

Bewonersgroep

de Tip

Maart

‘

H

et zal tien, elf jaar geleden zijn geweest dat ik

‘De woonwagenvrouwen waar ik mee kennismaakte

gevraagd werd bij een vergadering aan te sluiten’,

bleken een idee, bijna een droom te hebben. Tien gezinnen

begint Paul Looije van Lefier zijn verhaal. ‘Een aantal

wilden een woonwagencentrum beginnen. Maar dan wel

woonwagenvrouwen had een gesprek bij de directie

een woonwagencentrum dat er anders uitzag dan een nor-

van Lefier aangevraagd. Ik ben er door Ton Selten bij

maal centrum. Door zelf regels op te stellen, zelf te bekijken

gevraagd, omdat het centrum in het rayon lag waar ik

wie wel en wie niet op zo’n centrum zou kunnen wonen.

verantwoordelijk voor was.’

Ton Selten heeft me na afloop van het gesprek gevraagd de groep hierin te begeleiden. Dat was de start van het

Het verzoek van de dames paste heel erg bij Lefier. Lefier wil

traject’, vertelt Paul.

er zijn voor de mensen. We hadden al een paar lijntjes met de woonwagenbevolking lopen. Ook woonwagenmensen maken

Onze participatie was voor een groot deel door idealisme, door

deel uit van de Emmense bevolking. Dus als er vragen uit die

overtuiging gedreven. En het was het juiste momentum, door

gemeenschap komen, willen we ons inzetten om ook in hun

de afschaffing van de Woonwagenwet. Daar was ik blij mee.

woonwensen te voorzien. Bovendien vinden we het hartstikke

Daarvoor beheerden wij in opdracht van de gemeente -die was

goed als bewoners met een initiatief komen. We hebben ‘ja’

eigenaar- een paar kleine woonwagenlocaties. Maar als dan

gezegd, niet in de overtuiging dat het zou lukken, maar wel

bijvoorbeeld de huur niet betaald werd en we hard wilden

dat we het moesten proberen. Ton Selten

ingrijpen door bijvoorbeeld de huur op te zeggen, dan gingen de bewoners naar de wethouder met de mededeling ‘dat ze op straat werden gezet’. Vervolgens stak de gemeente er dan een stokje voor. En dan zaten wij met de gebakken peren. Dit leidde tot een systeem waarin de gemeente en Wooncom/Lefier last hadden gehad van elkaars taken. Door de opheffing van de Woonwagenwet werden woonwagens gewoon gezien als huizen. En konden we ingaan op de vraag van de dames.

Ton Selten ‘Onze eerste rol was een stukje deskundigheid in zelfbeheer. Omdat we een architect in huis hadden, konden we meedenken over de woonvorm. Langzamerhand werd duidelijk dat niet de hele groep de mogelijkheid had een woonwagen te kopen. Dus we werden ook ontwikkelaar en eigenaar van een aantal woningen.’

Paul Looije, portefeuillemanager bij Lefier

15

Paul gaat verder: ‘In eerste instantie vond ik het een heel erg interessant experiment. Voor mij persoonlijk, maar ook voor de organisatie. Het is geweldig samen te mogen werken met een groep bewoners die zelf nadenkt over het ontwikkelen en beheren van hun buurtje. Het traditionele model is dat corporaties een huurcontract aanbieden

Wat ik heel mooi vond was dat ik merkte dat de vraag van de

waarin staat dat de corporatie verantwoordelijk is voor de

dames weerklank vond bij heel veel medewerkers van Lefier.

woning, de woonomgeving en de sociale samenhang.

Anders hadden we het project nooit kunnen realiseren. Ton Selten

In dit geval zeiden bewoners: dit willen we zelf doen.’

Vooral de gedrevenheid van de dames motiveert je om er volop mee door te gaan. Dat heeft me zeer geraakt. Jan Nap ‘De groep vrouwen had niet de mogelijkheid op het woonwagencentrum te wonen. Dat wilden ze allemaal heel erg graag. Het was voor hen heel erg belangrijk om in die samenleving van het woonwagencentrum te wonen. En dat wilden ze zelf creëren. Dat vond ik dus mooi. Die droom zijn ze altijd blijven volgen en daar zijn ze geen stap van afgeweken. Dat mis ik bij mezelf wel eens. Gewoon: wij hebben een droom, die gaan we

Het was eigenlijk heel leuk. Aly Venema-Houwing

verwezenlijken, is het niet linksom dan wel rechtsom!’

De trigger bij mij voor dit project was de empowerment van bewoners. Alya Assen

16

3. Een eigen huis, een plek onder de zon…

2000 ‘

I

k heb 25 jaar als architect/stedenbouwer in dienst

Het waren toffe meiden. Ze beten zich vast in de materie

van Lefier gewerkt, vertelt Wouter Haccou,

en lieten niet meer los’, zegt hij met een lach. ‘Maar daar-

(voormalig) architect/stedenbouwer Lefier. Een van

door is het wel iets geworden waar ze trots op kunnen zijn.’

de leukste -en laatste- projecten die ik gedaan heb is De Tip geweest. Mijn passie in al mijn werkzame jaren

Woonwensen

was om iets te doen voor mensen, ze een plek te geven

De totstandkoming van De Tip verliep met horten en

waar ze zich thuis voelden. Sociale woningbouw is

stoten, vertelt Wouter. ‘De eerste maanden werden er en-

meestal een ingewikkelde opgave. Je bent aan allerlei

thousiast plannen gemaakt door de dames en mijzelf. We

regeltjes gebonden en je hebt te maken met beperkte

mochten dromen: wat willen we met z’n allen? Hoeveel

budgetten. Ook ontwerp je meestal voor een anonieme

woningen, hoe ziet de plattegrond van de woning eruit,

huurder/ bewoner. Je kent immers de toekomstige

hoe richten we de buitenruimte in? Kenmerkend aan de

bewoners niet persoonlijk. Maar bij dit project wel.

inbreng van de dames was het begrip ‘nabijheid’. Het idee

Hierdoor kon ik echt iets maken dat voldeed aan de

van dicht bij elkaar wonen, elkaar in de gaten kunnen

wensen van de bewoners.’

houden, gemeenschappelijk groen waar de kinderen konden spelen, alle ruimten op één verdieping…

‘Ik ben vanaf het begin af aan betrokken geweest bij de

Zowel in als om de woning moest je je omringd kunnen

ontwikkeling. De inzet, betrokkenheid en toewijzing van

voelen door anderen. Dit in tegenstelling tot veel

Jo en Janneke hebben een diepe indruk op me gemaakt.

ontwerpen in de ‘burgermaatschappij’, waar privacy vaak hoog op het verlanglijstje staat. Uit die wensen blijkt dat woonwagenbewoners een hechte gemeenschapsband hebben, dat ze elkaar graag in de gaten houden en in de gaten willen worden gehouden.’

De verkenning naar de woonwensvormen van de bewoners, de excursies naar wagenbouwers, systeembouwers en andere woonwagencentra werden mede door Janneke en Jo geïnitieerd.

De uiteindelijke woningen zijn gebaseerd op een modelwagen dat door de dames is aangedragen. Hans Heringa ‘Ook heb ik een aantal slimme dingen proberen te doen met de plattegrond van de woning. Door muren schuin te plaatsen lijkt de woning van binnen groter dan hij in werkelijkheid is. En ik heb aanpasbaar ontworpen;

Wouter Haccou, voormalig architect en stedenbouwkundige bij Lefier

17

Ook toen ik erbij kwam hebben we vertraging op vertraging gehad. Totdat we uiteindelijk toch hebben kunnen bouwen. Jan Nap

moest je de mensen opbeuren en de tegenslagen opvangen voor de groep. Dat was niet altijd makkelijk. Maar de groep is Jan Nap, projectleider bij Lefier

altijd achter ons blijven staan. Dat was belangrijk.’

dat wil zeggen dat de woning tot op late leeftijd bewoon-

Hans Heringa vult aan: ‘Een hele zittingsperiode -van 2001

baar blijft, ook als je in een rolstoel zit. Uiteindelijk zijn

tot 2005- heeft het college en ambtenarij van de gemeente

alle woningen van binnen anders geworden. Ik heb zoveel

Emmen zich verzet tegen het project. Na de wisseling van

mogelijk de persoonlijke wensen van bewoners

de wacht op collegeniveau en na interventie van raads-

meegenomen in het uiteindelijke ontwerp.’

fracties en wisseling op ambtelijk niveau, kwam er weer schot in de zaak. Het intrigerende hierbij is hoe de initiatief-

Stagnatie

groep zich die vier jaar staande heeft gehouden, met

‘Aan de zorgeloze periode kwam echter al snel een eind’,

ondersteuning van Lefier. De opstelling van Lefier in de rol

vertelt Wouter: ‘Na een aantal maanden dromen bleek

van mede-opdrachtgever is in die fase beslissend geweest.’

dat we niet verder konden. Zolang er geen beslissing was genomen over de locatie, kon ik geen definitieve

‘Ja, Hans Heringa was in deze tijd onze steun en toeverlaat’,

tekeningen c.q. ontwerpen maken. Ook moesten de

zegt Jo. ‘Die strijd hadden we zonder de voortdurende

woningen en de inrichting van de openbare ruimte

ondersteuning van Hans, onze adviseur, misschien nooit

voldoen aan allerlei regels van de brandweer en de

gewonnen. We hebben veel samengewerkt met medewerkers

gemeente. Door de afschaffing van de Woonwagenwet

van Lefier, maar de drijvende kracht op de achtergrond en

worden woonwagenlocaties net zo behandeld als

voor Lefier -zeker in deze periode- was Hans. Na meerdere

reguliere ontwikkellocaties. En dus moeten ze aan

tevergeefse gesprekken met de toenmalige wethouder en

dezelfde eisen voldoen als het gaat om het gebruik

diens extern ingehuurde deskundige, besloten we

van brandwerende materialen, het aanbrengen van

-op voorstel van Hans- een gesprek met de fracties van

vluchtwegen, isolatie en ventilatie, et cetera. Niet alles

Emmen aan te vragen. Dat bleek een gouden zet te zijn…’

wat we droomden was dus mogelijk.’

Het bezoek en het besluit van de gemeenteraad in 2005

18

Jo en Janneke zuchten diep als ze terug denken aan deze

Ton Sleeking kan zich de kennismaking met Jo en Janneke

periode die uiteindelijk vijf jaar duurde: ‘Soms werden we

en het project nog levendig herinneren. ‘Ik ben in 2005 bij

moedeloos, dachten we dat het project niet doorging’,

het project De Tip betrokken geraakt toen ik fietsend

vertelt Janneke. Zo heeft Jo bijvoorbeeld in deze periode

vanuit mijn wijk door het kamp heen richting Oranje-

een woning gekocht, omdat ze echt dacht dat het niet

kanaal ging en zag wat er in dat gebied gebeurde.

meer doorging. ‘Met name de relatie met de gemeente

Er kwamen brieven binnen over de problematiek van

was toen ronduit slecht. Er kwam maar geen duidelijkheid

een projectgroep met vrouwen die daar bezig was eigen

over de locatie. Deze boodschap moesten we telkens

woningen te ontwikkelen. Ik was toen raadslid en via die

verkondigen tegen onze achterban in het kamp. Dan

weg ben ik betrokken geraakt bij wat er gaande was.’

De Tip was een van de eerste onderwerpen die via het dualisme bij

Bijzonder aan het project is dat het een combinatie is van koop-

de gemeenteraad op de agenda kwam. Dat maakte voor Lefier dat

en huurwoningen. De huurwoningen zijn gebouwd met een

‘de gemeente’ opeens veel meer gezichten had en de projecten die

onrendabele top. Dat is niet heel bijzonder, dat gebeurt vaker.

we samen deden complexer werden dan voorheen. Alya Assen

De kernactiviteit van corporaties is mensen met lage inkomens goed laten wonen. Daar moet nou eenmaal geld bij. De verkoop

‘Toen ik van het probleem hoorde, vroeg ik me af: waarom

van woningen daarentegen was niet verlieslijdend. Waar we wel

kan dit niet, waarom doen we zo moeilijk? Dan ga je

scherp op moeten zijn, is dat we geen Sinterklaas zijn. Op een

graven, afvragen hoe het beleid in elkaar zit. En vervolgens

bepaald moment worden investeringen onverantwoord.

kijken naar welke mogelijkheden er liggen om toch te

Het wordt er voor corporaties niet makkelijker op te investeren

realiseren wat men daar wil.’

met het huidige economische tij. Toch blijft het onze ambitie initiatieven van bewoners mogelijk te maken. Ton Selten

‘Door dat onderzoek raakte ik ervan overtuigd dat we wegen moesten zoeken om dit toch mogelijk te maken.

Wouter Haccou begint te stralen als hij terug denkt aan

Er was een ondersteuner van de vrouwen aan de gang,

de periode die volgt op het besluit van de gemeenteraad

Hans Heringa, die alle politieke partijen benaderde en ons

en het aanwijzen van de locatie De Tip: ‘Nu werd het ein-

vroeg waarom we hier niets aan deden. We hebben een

delijk concreet. Toen kon ik eindelijk de ideeën die we eer-

aantal bijeenkomsten gehad met deze groep. Ik heb toen

der met elkaar hadden uitgewisseld, uit gaan werken tot

-samen met collega Pekelsma van het CDA- het initiatief

een ontwerp. En ik heb heel veel voorstelletjes moeten

genomen het tekort op de exploitatie van m 450.000,-- te

maken, totdat de dames tevreden waren, zegt Wouter

agenderen. En voor te stellen om dit geld op tafel te leggen

met een lach. Tsja, ze wisten nogal goed wat ze wilden.

als raad, zodat het project toch doorgang kon vinden.’

Maar wat er nu staat ziet er goed uit. En de bewoners zijn erg tevreden.’

De deal Na vijf jaar stagnatie komen de gemeente Emmen en

Dit is een treffende illustratie van de aanpak waarvoor we

Wooncom in 2005 -onder druk en met financiële steun

hebben gekozen. Frequent en regelmatig bijeen komen aan

van de gemeenteraad- tot de volgende deal, die de bouw

de hand van een agenda die mede door de bewoners

van De Tip alsnog mogelijk maakt:

opgesteld werd. We bespraken dan korte termijn onderwerpen

• De gemeente Emmen verzorgt het bouw- en woonrijp

die aansloten bij de belevingswereld van bewoners en die

maken van de grond. Ze investeert maximaal

de lange termijn periode overbrugden. Hans Heringa

m 600.000,--.

• Wooncom neemt deze gronden over voor m 150.000,-en investeert m 520.000,-- onrendabel in de woningen.

• Wooncom bouwt de woningen en biedt deze woningen aan in de huur of koop, afhankelijk van de wensen en mogelijkheden van de initiatiefnemers.

• De totale investeringen voor Wooncom bedraagt uiteindelijk m 520.000,-- en het tekort voor de gemeente Emmen bedraagt m 450.000,--.

19

4. Kikkers vertragen de bouw…

2007

J

Zoveelste tegenslag…

eerst toestemming hebben van het ministerie van

ohan Baltes, gemeente Emmen: ‘Ik ben betrokken

Landbouw en Visserij om überhaupt de verhuizing te

geraakt bij De Tip in 2005. Na het besluit van de

mogen doen. Je moet een goed plan presenteren en als

gemeenteraad begonnen de bouwvoorbereidingen.

je goedkeuring krijgt, moet je dat uitvoeren.’

Onderdeel hiervan was een Habitatonderzoek in het kader van de bestemmingsplanwijziging. We hebben

‘Voor bewoners kwam dit nieuws als donderslag bij

toen deskundigen meegenomen naar het terrein om te

heldere hemel’, vertelt Hans Heringa. ‘Tot voor kort was

zeggen wat we tegen kwamen. Die gaven vrij direct aan

dit terrein namelijk een sloopterrein van het woonwagen-

dat ze ‘vreesden’ voor de aanwezigheid van beschermde

centrum geweest. En nu bleken er opeens bedreigde en

diersoorten. Na een grondige analyse bleken er

beschermde diersoorten te zitten…’

beschermde hei- en poelkikkers te zitten. Dan moet je ‘Achteraf gezien kun je er misschien nog wel om lachen’, vertelt Johan Baltes: ‘Concreet betekende het namelijk dat wij maanden achtereen kikkers hebben gevangen en verplaatst hebben naar een poel een eind verderop.

Een stel reigers kreeg dit in de gaten en zaten ons in het begin elke ochtend op te wachten. Dezelfde kikkers die we met veel moeite hadden gevangen werden voor onze ogen opgegeten.’

‘Maar het directe effect was dat -zeker bij de toekomstige bewoners- dit de zoveelste teleurstelling was. Ze waren in de veronderstelling dat ze eindelijk mochten bouwen en toen gebeurde dit. Als je je verdiept in wat er gebeuren moet en wat de doorlooptijd zou kunnen zijn hadden we -wederom- jarenlange vertraging kunnen oplopen.

Uiteindelijk is het meegevallen, maar dat was op dat moment het perspectief en je kunt je voorstellen dat de dames not amused waren.’

De gemeente heeft zich vervolgens wel extra ingespannen om een en ander te versnellen. Johan Baltes: ‘Dat de procedure geen drie jaar heeft geduurd is omdat we Johan Baltes, projectmanager gemeente Emmen

20

vanuit gemeentezijde ervoor hebben gekozen om de

procedure niet uitsluitend administratief af te doen.

Vanaf dag één hebben we, ook lijfelijk, contact gezocht met de vergunningverleners. Zo ben ik samen met onze man van de vergunningen Jos Harms afgereisd naar Den Haag (ministerie van LNV) en hebben we het

Oorspronkelijk gebied

probleem een gezicht gegeven. We hebben daar om advies en wijze raad gevraagd. Door deze intensieve samenwerking lukte het om binnen relatief korte tijd de procedure af te ronden.

Hans Heringa vertelt dat hij -hoewel hij vaak genoeg kritisch is geweest op de rol en de opstelling van de gemeente- deze inspanning van Johan Baltes bijzonder gewaardeerd heeft. ‘Johan was bereid over zijn functionele verantwoordelijkheden en grenzen heen te gaan. Net zoals de gemeenteraad en medewerkers van Lefier. Dat ze dit gedaan hebben, hun verantwoordelijk-

Rooien van het gebied

heid hebben genomen en zich hebben ingezet voor dit project, is een van de redenen waarom het project uiteindelijk toch geslaagd is.’

Samenwerking ‘Het project is een leerschool geweest voor iedereen die eraan heeft meegewerkt’, vertelt Johan. ‘Tijdens dit traject zijn we op allerlei hindernissen gestuit, zoals het wijzigen van het bestemmingsplan, de ontheffingsAanleg van de nieuwe poel

procedure rondom de kikkers. Dit heeft voor enorm veel vervelende momenten gezorgd.’

‘Maar wat belangrijk is geweest voor het slagen van dit project, is dat alle deelnemers het graag wilden’, sluit Johan Baltes af. ‘We hebben veel discussies op het scherpst van de snede gevoerd, maar hebben altijd gehandeld met respect voor elkaar. We konden de draad telkens weer oppakken. Doorzettingsvermogen, toewijding, creativiteit, dat zijn factoren bij alle deelnemers, die dit tot een succes hebben gemaakt!’

21

5. Het eindresultaat mag er wezen!

2009

Een droom wordt waarheid in 2009!

A

lle mensen die vanuit hun verschillende partijen

De woningen zelf

en rollen hebben meegewerkt aan het plan voor

De woningen die gebouwd zijn op De Tip lijken in een

De Tip, zijn het erover eens dat het resultaat er

aantal opzichten op een woonwagen, maar zijn toch

mag wezen. Dan gaat het natuurlijk om het gebouwde

‘echte’ woningen. De bewoners wonen er met veel plezier

resultaat: de woningen zelf en de inrichting en het beheer

en voelen zich ondanks het feit dat het woningen van

van het terrein: ‘De Tip’. En om het gevoel dat daarmee de

steen zijn toch echt woonwagenmensen.

cultuur van het woonwagenwonen in een moderne vorm is behouden. Maar daarnaast zijn termen als vertrouwen

‘Wij wilden graag een woning kopen. Een wagen van hout

en leren van toepassing. Het zelfvertrouwen van de

vergaat. Een woning die lijkt op een wagen, die goed geïsoleerd

initiatiefnemers is gegroeid. Gemeenten en Lefier hebben

is, van goed materiaal, is op termijn meer waard. Dus het was

geleerd hoe de overdracht van woonwagens in de toekomst

een goede investering, waar meer waarde aan komt, niet minder.

mogelijk vorm kan krijgen. En hoe bewoners daarin een

Het is een woning die voelt als een wagen.’ Jo van Oenen

sturende en positieve rol kunnen hebben. Maar waar zijn direct betrokken nu het meest trots op?

22

‘Ik was hier heel lang niet geweest en toen was ik er bij de opening, want al die goeie collega’s van mij waren er veel vaker dan ikzelf. Ik zag dat de groep in tact was en zag alle emoties, dat het gelukt was.

Toen kregen we een rondleiding in de woningen. Ik zag hoe mooi het was geworden. Ze hebben er echt paleizen van gemaakt. Jacuzzi’s en tegeltjes en enorme keukens. Dat is hartstikke schitterend!’

Ton Selten Onze woonwagencultuur is behouden Het samen kunnen leven met andere woonwagenmensen was een belangrijk doel van Jo en Janneke toen ze het initiatief namen voor De Tip. Mensen met dezelfde manier van leven waar je je op je gemak kon voelen, een plek creëren waar je je kinderen kon voorleven hoe het is om woonwagenmens te zijn. En dat is gelukt!

‘Dit is waar wij voor hebben gevochten. We hebben kunnen bereiken dat een deel van onze cultuur bewaard blijft. Als er niets wordt bijgebouwd, dan sterft ook de cultuur uit. Dit project betekent

Zeggenschap en zelfbeschikking

dat wij verder kunnen gaan met het leven te leiden, zoals wij dat

De bewoners van De Tip zijn trots op hun prestatie. Hun

gewend zijn. We wonen hier vrij, net als in een woonwagen. We

inspanning wordt ook gezien en gewaardeerd door

hebben sociale contacten, we zien alles van elkaar. We staan met

bewoners van De Ark, het grote aangrenzende woon-

raad en daad voor elkaar klaar. Is er wat, dan help je elkaar… Dit

wagencentrum, blijkt uit onderstaand citaat van Trijntje.

project maakt dat de woonwagencultuur verder kan. Ik hoop dat

De woonwagenmensen voelen zich serieus genomen en

als dit project een succes blijkt te zijn, meerdere mensen dit voor

hebben door volhardendheid -maar wel met reguliere

elkaar kunnen krijgen. We streven ernaar het netjes en ‘normaal’ te

methoden- uiteindelijk gekregen wat ze wilden: een

houden, wat ‘normaal’ dan ook is.’ Jo van Oenen en Janneke Brink

woonplek met toekomst voor woonwagenmensen.

23

het de bedoeling dat (het beheer van) het grote woonwagencentrum De Ark wordt overgenomen door Lefier.

De ontwikkeling van De Tip heeft opening geboden voor een intensievere samenwerking en versnelde overdracht van woonwagencentrum De Ark aan Lefier.

‘Dit laat andere kampen zien: kom op jongens, zet je schouders eronder, luister naar de gemeente en de woningstichting, maar

Als ik terugkijk op de afgelopen jaren denk ik dat De Tip een

luister vooral naar jezelf. Vecht door. En doe het op een nette

van de motoren was om de samenwerking met de corporatie

manier. Met geweld en de boel in de brand steken is allemaal

intensiever te maken. Lefier en de gemeenten werkten vanaf

negatief. Als je gewoon een standpunt in je leven hebt van ‘

2005 op twee sporen nauwgezet samen: rondom de herinrich-

dat wil ik graag bereiken’, dan kan het lukken. Als er naar ons

ting van de Ark en de ontwikkeling van de Tip. Wat ik geleerd

geluisterd wordt, dan wordt het allemaal veel makelijker om iets

heb van De Tip, kijkend naar de positie van de gemeente was,

te bereiken. Dat is hier in Emmen gelukt.’ Trijntje, woonwagen-

is dat je in dit soort projecten vol moet houden en een lange

bewoonster De Ark

adem nodig is. En af en toe lekker eigenwijs zijn. Ondanks het feit dat er wetten, omstandigheden en regels zijn die dit soort

‘De Tip heeft ervaring gegeven hoe je met bewoners projecten

projecten bemoeilijken, denken: dat is wel best, maar we gaan

vorm kan geven. We maakten woningen, maar het voldeed aan

door!’ Johan Baltes

het gevoel van een woonwagen. Ik zou het leuk vinden vaker samen met bewoners tot een ontwerp te komen.’ Alya Assen ‘Het unieke aan De Tip is dat mensen die in deze situatie

24

Banden gemeente Emmen en Lefier verstevigd

zitten, zelf het heft in handen nemen. In mijn portefeuille zit

Een prettige bijkomstigheid van de ontwikkeling van De

ook Emmen Revisited. Dat is een samenwerkingsverband van

Tip is dat gemeente Emmen en Lefier samen ervaring

gemeente, bewoners en corporaties. In al deze projecten gaat

hebben kunnen opdoen ten aanzien van de ontwikkeling

het om hetzelfde: mensen zelf de zeggingskracht en zeggings-

en het beheer van woonwagenterreinen. Op termijn is

macht over hun toekomst te geven.’ Ton Sleeking

Bewoners beheren hun eigen woonomgeving

‘De bewoners hebben het beheer omschreven in allerlei

Op De Tip is een bewonersvereniging opgericht, waar

gezamenlijke reglementen. Samen met een notaris en hun

zowel de kopers als de huurders lid van zijn. De vereniging

vertrouwensman Heringa van Foundation Transfer, hebben

is op een logische wijze gegroeid uit de samenwerking.

bewoners dit reglement opgesteld. Het heeft zowel de notaris

De vereniging heeft -met als uitgangspunt respect voor

als de bewoners veel tijd (meer dan een jaar) en energie gekost

de persoonlijke vrijheid van haar leden- ten doel:

voordat statuten en huishoudelijke reglementen naar tevreden-

Het scheppen en handhaven van een goed woon- en leef-

heid van bewoners en notaris waren. De woningen staan er

milieu op de locatie de Tip voor haar leden en hun gezin-

nog niet zo lang, maar de eerste indicaties die ik krijg is dat het

nen met zorg voor ieders welzijn en het behartigen van

goed werkt. Er is al een gezin verhuisd en de groep heeft samen

de belangen van de leden en hun gezinnen.

gezorgd voor nieuwe bewoners. Zover ik het heb kunnen volgen is het goed gebeurd. Een aantal weken gelden was ik op De Tip

‘We zijn een coöperatieve bewonersvereniging. We regelen

en het zag er allemaal keurig uit.’ Paul Looije

samen het beheer. In verenigingsverband is overeen gekomen hoe en op welke manier wij als bewoners het beheer van onze

Project als voertuig voor de emancipatie van de

buurt voorstellen. Niet het standaard huurcontract met

woonwagenmensen

standaardbepalingen van Lefier is leidend in de beheerfase, maar

Woningcorporaties zien zich zelf graag als ‘emancipatie-

de opvattingen van de bewonersgroep. Zo mogen we zelf een

machines’. Ze bieden mensen niet alleen een woning,

nieuwe huurder kiezen.’ Jo van Oenen.

ze helpen mensen ook vooruit in het leven. Ze scheppen voorwaarden dat de volgende generatie het wat beter krijgen dan hun ouders. Maar emancipatie begint met erkenning en gelijkberechtiging. Dat klinkt wat abstract.

Jo zegt het zelf helder en concreet: ‘Ik denk dat dit project voor ons het bewijs is dat het woonwagenvolk niet meer is als vroeger, dat ook wij moderniseren. Vroeger hoefden de woonwagenkinderen niet naar de hogere school, ze gingen toch wel slopen bij hun vader. De Tip laat zien dat we heel wat in onze mars hebben!’

25

3

Aan de slag met een Tip

De Tip is niet tot stand gekomen volgens een vooraf bedacht plan. Het plan heeft zich organisch ontwikkeld. Met horten en stoten, met vallen en opstaan. Toch kunnen we terugkijkend wel een aantal lessen formuleren. Waar moet je aan denken mocht je als burger, gemeente of woningcorporatie een soortgelijk project overwegen?

3.1 Waar je aan moet denken

• Particulier opdrachtgeverschap is een kans Het principe sturing door bewoners en eigen verantwoor-

Waarom zou je?

delijkheid, past bij de woonwagencultuur. De gezamenlijk

• Eigen initiatief van bewoners vergroot de slaagkans.

aanpak via mede-opdrachtgeverschap eveneens. Zuiver

Waar bewoners zelf de start maken, een droom of plan

particulier opdrachtgeverschap kan niet altijd toegepast

hebben is de kans op succes veel groter.

worden, als de inkomens niet toereikend zijn om een woning zelf te financieren. Mede-opdrachtgeverschap

• Overdracht is een kans

maakt wezenlijke sturing in het ontwerp goed mogelijk.

Na de afschaffing van de Woonwagenwet in 1999, is de

26

overdracht van de woonwagenstandplaatsen van de

Hoe pak je het aan?

gemeenten naar woningcorporaties gestimuleerd. Dat

• Vertrouwen is noodzaak

gaat soms moeizaam, maar het blijft de beste oplossing.

De rol van personen en de klik tussen personen is door-

Verhuren aan woonwagenbewoners en het ondersteu-

slaggevend in het slagen van zo’n project waarin 3 partijen

nen van een zelfbouwproject hoort bij de kerntaak van

tot samenwerking moeten komen. Het vertrouwen in

een woningcorporatie.

elkaar, in elkaars bedoelingen en kwaliteiten. De rol van

‘trekkers’ of vertrouwenspersonen aan bewonerszijde,

Spreek onzekerheden naar elkaar uit en spreek elkaar

zoals in dit project vervuld door Foundation Transfer, is een

aan op verantwoordelijkheden. Wat je deelt is de

belangrijke voorwaarde in een ingrijpende verandering.

gezamenlijke droom.

• Geef ruime aan alternatieven én stel kaders

• Hou vol en geloof in je eigen kracht

Wees niet bevooroordeeld, denk na over voorstellen die

De aanhouder wint. Zoek mensen in je team die in de

niet in je normale kader passen. En aan de andere kant,

gezamenlijke droom geloven en ervoor willen gaan.

stel van te voren vast wat de grenzen zijn, hoe ver je kunt gaan als corporatie: financieel en qua regelgeving.

3.2 Bewoners ondersteunen, hoe doe je dat?

• Sta maatwerk toe

De Tip is een succesverhaal, omdat bewoners bereid waren

1. Verlaat het idee dat een woning aan algemene eisen

tien jaar lang voor hun droom te vechten. Ze hebben dat

van indeling, techniek, vormgeving moet voldoen, die

niet alleen gedaan. Ze zijn hierin ondersteund door Hans

voor alle toekomstige bewoners ook aanvaardbaar

Heringa van Foundation Transfer. Wat was zijn manier van

zouden moeten zijn.

werken? Hoe heeft hij het vuurtje brandend gehouden en

2. Gebruik alle beschikbare vormen van huren en kopen

hoe bleven bewoners betrokken?

om aan de wensen en mogelijkheden van bewoners tegemoet te komen. Voor het ontwerp van de woning

Heringa heeft een methodiek gehanteerd die niet zozeer

is de eigendomsvorm niet doorslaggevend. Voor de

gaat over het ontwikkelen van woningen. Het gaat om de

financiering natuurlijk wel. Maar daarvoor zijn veel

invulling van bewonersondersteuning en de positione-

opties (MGE, Huurkoop, kopen op termijn, kopen met

ring ervan in het hele ontwikkelproces. Al te vaak wordt

een achtervang, startersleningen et cetera).

bewonersondersteuning opgevat als het praten met een

3. Het beheer van de woonomgeving gaat ook anders dan

huurdersvertegenwoordiging in een structuur die op

in een ‘gewone wijk’. Het zelfbeheer door de bewoners-

papier klopt, maar niet per sé het resultaat dient. Vaak

vereniging van de weg, de speeltuin en het groen is

niet eigenlijk. Er zijn drie kernpunten van de methodiek

vanzelfsprekend op De Tip en gaat verder dan in veel

te noemen:

andere buurten.

• neem de bewoner werkelijk serieus, leer van elkaar in een open opstelling

Geef niet op • Hou het overzichtelijk De Tip bleek een project van de lange adem te zijn. Door

• ondersteun de bewoners met een informele groep van vertrouwenslieden • stel tussentijdse doelen, in een overzienbaar geheel

korte termijn doelen te stellen en successen te vieren, bleef het leuk en zinvol. Overleg regelmatig en organiseer

Het eerste punt lichten we hieronder toe, de andere twee

workshops, excursies en dergelijke om samen nieuw

zijn elders in deze publicatie al genoemd en komen in het

enthousiasme en energie op te doen.

slotinterview met Heringa naar voren.

• Focus op de gezamenlijke droom in plaats van

Vertel ons wat je wilt; over vertrouwen en begrip

op elkaars onvolkomenheden Snap dat bewoners geen professionals zijn. Met weinig

Bij De Tip hebben we gezien dat informeel leren van

vergaderervaring en kennis van hoe organisaties werken.

elkaar een onontbeerlijk onderdeel van het succes is.

27

op de woningen die er zouden kunnen komen. Op deze manier is er gezocht naar essenties voor iedere partij, én de vraag ‘wie gaat waarover?’ Door samen de mogelijkheden te bekijken en de scores samen vast te leggen, wordt steeds duidelijker wat nu echt belangrijk is.

Een tweede aspect om werkelijk de bewoner serieus te Het informeel leren houdt in dat er niet één manier is

nemen, is bewustzijn van de positie van die bewoner.

om tot oplossingen te komen, en dat de ingrediënten

De groep waar we hier mee werken -de woonwagen-

van een oplossing actief gezocht moeten worden vanuit

bewoners- heeft altijd een aparte positie ingenomen op

de belevingswereld van de bewoners. Sleutels hiervoor

allerlei gebieden: van wonen, werken en onderwijs. Over

liggen in de benadering van mensen, de erkenning

en weer zijn er in de loop van de tijd stereotype beelden

van hoe zij willen wonen en het begrip van het hoe en

van elkaar ontstaan: zowel bij woonwagenbewoners als

waarom van deze woonwensen. Dat vraagt luisteren en

bij overheden. Dan is er weinig voor nodig om zo’n beeld

kijken, hoe gebruik je je huis, hoe komen je woonwensen

bevestigd te zien worden; het vijanddenken ligt altijd

tot stand, hoe bouw je een woonwagen? Om te kunnen

onder handbereik.

begrijpen en respecteren en de eigen bril af te zetten, dat vraagt om een autonoom leerproces aan de kant van de

Het verhaal van de kikkers in die poel is een voorbeeld.

professionals.

Dat is vanuit de gemeente volgens het boekje van de

Bij De Tip hebben we gezien dat informeel leren van elkaar een onontbeerlijk onderdeel van het succes is.

Habitatrichtlijn gegaan, maar ook in het oprechte belang van het project. De procedure past bij bewoners, zeker als je hun gebruik van die poel kent, echter direct in een vijandbeeld. Dat ligt gevoelig en dan moet je het contact blijven houden. En, als dat lukt, ook wel weer de wrange humor inzien van het heen en weer lopen met kikkers terwijl een reiger aan het langste eind trekt.

Professionals zullen voor deze stap uit de systeemwereld

De stagnatieperiode in het project zijn we doorgekomen

-de wereld van regels en procedures- los moeten komen

door het vijandbeeld bewust voor ogen te houden, onder

om zich open te stellen voor de belevingswereld van de

het motto ‘dit laten we ons niet gebeuren, ze krijgen ons

bewoner. De kennis die bij bewoners zit gaat dan het

niet klein’. Maar dat alleen is niet voldoende om verder te

proces voeden.

komen. De tweede belangrijke reden voor het volhouden tijdens deze fase, is de aanwezigheid van Lefier als sterke

Een voorbeeld aan de hand van de excursie naar de

partner die het project niet loslaat. Zij bleef zich, tussen

woonwagenbouwers. De excursie leverde niet alleen

alle andere belangenafwegingen die spelen tussen een

technische kennis op, maar werd voorbereid met een

corporatie en gemeente, inzetten voor De Tip.

scoringslijst van aspecten waar een woonwagen aan moet voldoen, voor alle partijen. Dezelfde scoringslijst werd óók gehanteerd bij de tweede excursie naar houtskeletbouwers, opgezet door Lefier, vanuit hún blik

28

nen

Familie van Oe

Uit de methodiek zijn praktische tips te leren: Tip

Toelichting

Formuleer samen een droom

Help bewoners hun droom op papier te zetten, wijs ze op de valkuilen en zet samen een realistisch (tijd)pad uit. Deze droom is het ijkpunt waarop je je koers zet. Iedere

stap die je zet moet de droom een stapje dichterbij brengen. Hierop mag je worden afgerekend door bewoners.

Zet samen een strategie uit

Als bewonersvertegenwoordiger ben je de schakel tussen de belevingswereld van bewoners en de systeemwereld van instituties. Jij kent beide werelden en kan de werelden aan elkaar verbinden. Hierin zit je grootste toevoegende waarde.

Neem het initiatief niet over

Stimuleer zelfwerkzaamheid, benader het project als een voertuig dat bewoners kan laten groeien en bloeien. Dat betekent dat sommige dingen meer tijd kosten. Maar

tijdverlies in de ene fase kan (onverwachte) resultaten opleveren in een andere fase van het project.

Wees bescheiden

Het is niet jouw project, jouw droom. Jij bent ‘in dienst’ van bewoners. Dat betekent

Bewaak het tempo

Versnel als het te langzaam gaat, vertraag als de gemoederen hoog oplopen.

Maak gebruik van het

Leg contact met een aantal gemeenteraadsleden en win ze voor het project. Dat kan

dualisme

dat je je moet kunnen verantwoorden aan bewoners en dingen in overleg moet doen.

door de initiatiefnemers naar voren te schuiven als het gezicht van het project en het woord te laten doen. Hun enthousiasme werkt aanstekelijk!

Kom afspraken na

Als je eenmaal het vertrouwen gewonnen hebt, behoud het dan door je afspraken na

Hou het simpel

Breng onderwerpen in waar bewoners ‘in the lead’ zijn, op hun expertise bevraagd

te komen en helder te communiceren als het niet lukt.

worden. Een onderwerp dat zich hier goed voor leent, is bijvoorbeeld de inrichting

van de openbare ruimte, de plattegrond van de woning, het beheer als het project er eenmaal staat.

Organiseer regelmatig

Kom regelmatig bij elkaar (minstens iedere maand) en zorg dat er een interessant

Organiseer je informeel

Maak je niet te afhankelijk van formele overlegstructuren

Ken de bewoners

Ga op de koffie bij de initiatiefnemers, ken de namen van hun kinderen en verdiep je

Maak het praktisch

Ondersteun bewoners (ook) bij praktische zaken, zoals het schrijven van een brief.

Niets is vanzelfsprekend

Wat jij vanzelfsprekend vindt, hoeft voor een bewoner niet te zijn. Bekijk het vanuit

Lever nazorg

Het wederzijds leren stopt niet met de voltooiing van het project. Zorg voor een

Vier alle successen,

Projecten met lange doorlooptijden stellen het geduld van alle betrokkenen op proef.

bijeenkomsten

ook kleine

onderwerp op de agenda staat.

(met lange doorlooptijden). Neem zelf het initiatief om bij elkaar te komen. in hun woon- en leefstijl. Maak duidelijk dat je weet waar je het over hebt.

hun perspectief (leef je in) en maak dit aan andere betrokken partijen duidelijk. functionerende beheerstructuur, inclusief formeel én informeel overleg.

Vier kleine geboekte successen. Dit houdt het leuk!

29

Tot slot

Hans Heringa, adviseur, steun en toeverlaat initiatiefnemers, Foundation Transfer

Hans gaat er goed voor zitten als ik hem vraag deze publicatie kritisch te lezen en van commentaar te voorzien. Als belangenbehartiger van de initiatiefnemers heeft hij in de tien jaar die het project duurde een bijzondere rol gehad. ‘Foundation Transfer komt op voor de belangen van woonwagenmensen in Europa. Transfer was in dit project vertrouwensfiguur in een onafhankelijke positie. We kwamen in het bijzonder op voor de belangen van de initiatiefnemers, maar ook richting Lefier en de gemeente fungeerden we als verbindende partij.’

‘

W

at mij terugkijkend het meest fascineert is

de stagnatiefase formeel voornemens was de zaak af te

de vraag hoe we erin geslaagd zijn tien jaar

blazen. Op die momenten is de methodiek wezenlijk om

lang een proces gaande te houden.’ In andere

elkaar -corporatie en bewoners- als gelijkwaardige, ieder

projecten, waar het vaak gaat om opdrachtgevers met

met zijn eigen kwaliteiten te respecteren. Dat is nogal

een redelijk ontwikkelings- en scholingsniveau, zien we

wat als je de schets over de relatie tussen woonwagen-

soms dat het collectief van particuliere opdrachtgevers er

bewoners, overheden en instanties naleest.

na een aantal jaren de brui aan geeft, omdat het hen om meerdere redenen te ingewikkeld en veelgevraagd wordt.

‘Een van de succesfactoren was denk ik’ -gaat Hans

Hoe kon het dan dat in dit geval bewoners en corporatie

verder- ‘dat vanaf het eerste begin rond Jo en Janneke

het tien jaar met succes hebben volgehouden?

een informele werkgroep geformeerd is, naast de formele overlegstructuur, waarin medewerkers van Lefier en de

30

Hier ging het om woonwagenbewoners met een

gemeente zitting hadden. Het gespreksleiderschap van

afwijkende woon- en leefstijl en een gemeente die in

die informele overlegstructuur is al die jaren in handen

geweest van mij als één van de vertrouwenslieden.

Het is juist de combinatie van enerzijds lange termijn

Ook de overige leden van deze informele werkgroep

processen (de systeemwereld) en anderzijds de korte

bestond uit vertrouwenslieden van Jo en Janneke en

termijn activiteiten rond de woonvorm (aansluitend bij

goede bekenden van de Lefiermedewerkers.

de leefwereld van bewoners), die het ‘waarom’ van tien jaren volhouden verklaart.

Het waren deze vertrouwenslieden die elke keer grensoverschrijdende stappen konden doen. Zowel Willemien

‘De Tip is interessant omdat we er in geslaagd zijn om

Dirks, werkzaam als opbouwwerkster op het woon-

twee werelden bij elkaar te brengen: de systeemwereld

wagencentrum van de welzijnsorganisatie Sedna, als ik

van de professional en de belevingswereld van de

kenden de woonwagenwereld in Emmen en genoten

bewoner. Partijen leerden dat wat voor de een

het vertrouwen van de bewoners. Deze doelgroepkennis

vanzelfsprekend is, dat voor de ander heel anders kan

gecombineerd met de vakkennis van Lefier en later de

liggen. Is voor de een lange termijn denken (ruimtelijke

gemeente, heeft geleid tot de realisatie van De Tip.

ordeningsprocedures) een vanzelfsprekende zaak, voor

Doelgroepkennis heeft gefungeerd als verbindende

de initiatiefgroep is de tijdhorizon de volgende dag.

schakel tussen de systeemwereld enerzijds en de

Dat is normaal al lastig en als het dan lukt bij deze

leefwereld van de doelgroep anderzijds.’

bewonersgroep is dat een bijzondere prestatie.

De initiatiefnemers hadden een missie: de realisatie

‘Doelgroepkennis heeft gefungeerd als verbindende schakel tussen de systeemwereld enerzijds en de leefwereld van de doelgroep anderzijds.’

van een woonwijkje dat de negatieve beeldvorming over woonwagenbewoners bestrijdt en het geloof dat iets dergelijks mogelijk is. Het toont dat de energie van mensen doorslaggevend is en daar kunnen anderen terecht inspiratie uit putten.’

‘Een andere succesfactor in dit project betreft het doorlopen van het proces. Ruimtelijke ontwikkelingsprocedures zijn institutionele en langlopende kwesties met anonieme belangen, en bieden geen ruimte voor participatie en zeggenschap. Dan is een aanpak met korte termijn doelstellingen een zinvolle en concrete invulling van de bijeenkomsten van het formele en informele team. Deze werkwijze gaf de bewoners het gevoel er bij te horen en serieus genomen te worden.

Op die manier is bijvoorbeeld de wens tot zelfbeheer -een wens die heel dicht bij de mensen staat en direct uit de eigen belevingswereld komt- uiteindelijk geconcretiseerd in een bewonersvereniging.’

31

Nawoord In dit boek heeft u de geschiedenis van een bijzonder bouwplan mogen lezen. Alle betrokkenen, de bewoners voorop, zijn met recht ontzettend trots op bouwplan ‘De Tip’. Het eindresultaat is geweldig!

D

e initiatiefnemers hebben kans gezien om tien jaar

Dit project toont aan dat het zijn vruchten af kan werpen

lang met sterke tegenwind, diverse (forse) hobbels te

wanneer men het heft in eigen hand durft te nemen

nemen. Een groot compliment daarvoor. Zonder dit

en daarmee zeggenschap over de eigen toekomst weet

enorme doorzettingsvermogen waren wij namelijk nooit

te houden. De omgeving waarin het project zich heeft

zover gekomen. Zeker ook niet, zonder de intensieve

afgespeeld, naast een groot woonwagencentrum voor 95

samenwerking tussen de gemeente en wooncorporatie

gezinnen, heeft een bijzondere dimensie aan dit project

Lefier. De gemeente Emmen, als huidige eigenaar en

gegeven. De ‘dames’ van De Tip en hun gezinnen behoren

beheerder van de Emmense woonwagencentra en woon-

tot de nieuwe generatie en zetten duidelijke stappen

corporatie Lefier als toekomstige eigenaar en beheerder,

in hun ontwikkeling. Zij zijn het levende bewijs dat het

werken op onder andere het gebied van woonwagenzaken

traditionele beeld van een woonwagencentrum en haar

al jaren samen. Ieder met zijn eigen expertise en

bewoners niet meer op gaat. Ons beleid is hier op gericht.

creativiteit. Met name die creativiteit brengt mij bij een ander belangrijk punt. Bij de realisatie van De Tip was het

De Tip is gereed. Maar er is meer. We hebben allemaal veel

regelmatig nodig om buiten de eigen ‘comfortzone’ te

geleerd van dit project en het heeft ons dichter bij elkaar

treden en oplossingen te zoeken, omdat de traditionele

gebracht. In dat kader spreek ik de wens uit dat dit boekje

aanpak geen uitkomst bood. Dit heeft veel gevraagd van

voor u, allen die op enigerlei wijze betrokken zijn bij dit

beide organisaties. Doordat bij alle direct betrokkenen de

thema, een bron van inspiratie mag zijn en nieuwe wegen

wil er was om er iets moois van te maken, zijn wij keer op

opent.

keer in onze doelen geslaagd. Het blijft toch mensenwerk: doorzettingsvermogen, wederzijds respect, geduld, goed

Ton Sleeking

luisteren, vakmanschap, creativiteit en vooral lef, zijn nood-

Wethouder Bouwen en Wonen gemeente Emmen

zakelijke ingrediënten om samen resultaten te bereiken.

32

Ton Sleeking, wethouder Bouwen en Wonen gemeente Emmen

Doordat bij alle direct betrokkenen de wil er was om er iets moois van te maken, zijn wij keer op keer in onze doelen geslaagd.

33

Met dank aan: • Jo van Oenen, bewoonster en initiatiefneemster De Tip • Janneke Brink, bewoonster en initiatiefneemster De Tip • Wouter Haccou, architect en stedenbouwkundige Lefier • Paul Looije, portefeuillemanager Lefier • Alya Assen, manager Maatschappij & Markt Lefier • Aly Venema-Houwing, bewonersparticipant Lefier • Jan Nap, projectleider Lefier • Johan Baltes, projectmanager gemeente Emmen • Theo Kerkman, voormalig medewerker bouw en woningtoezicht gemeente Emmen • Hans Heringa, bewonersondersteuner Foundation Transfer • Willemien Dirks, voormalig opbouwwerkster Sedna

Interviews en teksten: Charlotte Post, Laagland’advies Research en teksten hoofdstuk 1: Hans Heringa, Foundation Transfer en Jan Dirk de Boer, Laagland’advies Research en teksten ‘tot slot’: Hans Vos, Laagland’advies Vormgeving: moev - ontwerp en vormgeving, Oosterwolde (Fr.) Fotografie: Ruiter Fotografie, Scheemda en eigen foto’s Lefier en initiatiefneemster De Tip

Colofon

Drukwerk: Zalsman Groningen BV

34

In opdracht van: Lefier Gemeente Emmen Uitgegeven in april 2011

Jo en Janneke, Ton en Hans, Trijntje en Johan zijn de hoofdrolspelers in deze korte film (20 minuten) over de ontstaansgeschiedenis van de Tip. Persoonlijk en indringend vertellen zij over hun ervaringen, de ups en downs, over het overwinnen van tegenslag en hulp uit onverwachte hoek.

35