Terugkijken op 10 jaar ontwikkeling van ‘De Tip’, woonplaats van 10 woonwagengezinnen in Emmen
1999 - 2009
Terugkijken op 10 jaar ontwikkeling van ‘De Tip’, woonplaats van 10 woonwagengezinnen in Emmen
Inhoudsopgave
Leeswijzer
6
Vooraf
door Erwin Bel
7
Hst 1
De Tip in zijn maatschappelijke context
8
Chronologisch overzicht van het project: hoogte- en dieptepunten
Hst 2
Samen maakten wij De Tip: direct betrokkenen aan het woord
12
1.
Bewoners nemen het initiatief, door Jo van Oenen en Janneke Brink
14
2.
Lefier doet mee, door Paul Looije en Ton Selten
15
3.
Een eigen huis, een plek onder de zon, door Wouter Haccou
17
4.
Kikkers vertragen de bouw, door Paul Baltes
20
5.
Het eindresultaat mag er wezen
22
Hst 3
Aan de slag met een Tip
26
3.1 Waar je aan moet denken
26
3.2 Bewoners ondersteunen, hoe doe je dat?
27
Tot slot
door Hans Heringa
30
Nawoord
door Ton Sleeking
32
Colofon
34
Erwin Bel, directeur bestuurder Lefier
Leeswijzer In hoofdstuk 1 duiden we De Tip in zijn context: de geschiedenis van de woonwagenmensen, de rol van bewoners als opdrachtgever. In hoofdstuk 2 nemen we u mee in een reis door de tijd, de wording van De Tip. Hoe is invulling gegeven aan de participatie van de initiatiefnemers van De Tip en de specifieke eisen die woonwagenmensen stellen aan hun woning? Hoe komen de bijzondere kenmerken van de woonwagencultuur tot uiting in de manier waarop De Tip is ontwikkeld? In hoofdstuk 3 reflecteren we tenslotte op de ontwikkeling van De Tip. Welke methodiek ligt er achter de omgang met bewoners? Welke tips kunnen we partijen die een soortgelijk project overwegen meegeven?
Vooraf Zo af en toe ben je betrokken bij projecten waar je meer dan gemiddeld trots op bent. Dat zijn meestal projecten die je raken, waar je moeite voor hebt moeten doen, maar die je dan toch tot een goed einde hebt gebracht. Vaak door inspanning van velen. Mensen met lef en doorzettingsvermogen, die tegen alle kansen in door blijven gaan om datgene te realiseren waar ze in geloven. De Tip is zo’n project. Een droom die meer dan tien jaar geleden gedroomd werd door tien dames van het woonwagenkamp. Een droom die nu anno 2011 gestalte heeft gekregen in de vorm van tien prachtige en bijzondere woningen, in een schitterende omgeving.
D
it boekje doet verslag van een spannend en dy-
banen door een complex krachtenveld en het zich eigen
namisch proces. Een achtbaan waar de gemeente
gemaakt. Soms zagen ze door de bomen het bos niet.
Emmen, bewoners, Lefier en Foundation Transfer
Ze zijn niet verdwaald, maar hebben het bos omgehakt.
samen in zaten, en het project gezamenlijk tot een goed
Ik ben heel trots op ze.
eind hebben gebracht. Uiteindelijk hebben we elkaar gevonden in een positief mensbeeld. En mogen we samen
Projecten als De Tip, waar bewoners het initiatief nemen,
concluderen dat we veel van het project geleerd hebben.
kunnen corporaties en gemeenten gebruiken om hun
De hobbels die we moesten nemen, hangen nauw samen
organisaties te ontwikkelen. Het vraagt van onze mede-
met de opgave waar burgers, corporaties en gemeenten
werkers dat ze buiten de gebaande paden durven treden,
zich de komende jaren voor gesteld zien.
echt willen luisteren en samenwerken, anders wordt het niets. Het belangrijkste is dat je durft los te laten, dat
Emmen ligt in een krimpregio. De verhuurbaarheid
bewoners voorop mogen lopen. En fouten mogen maken.
van onze woningen komt in het geding en daarmee de
Dan kun je zo’n ontwikkeling aangrijpen om jezelf te
aantrekkelijkheid van de stad. Om Emmen leefbaar en
ontwikkelen, onafhankelijker te worden. Dat vraagt
levensvatbaar te houden moeten we steeds meer
dus om een positief mensbeeld. Vertrouwen hebben in
maatwerk leveren: hoe willen burgers wonen en hoe
burgers, huurders, je eigen medewerkers. Dat is niet altijd
kunnen we dit als gemeente en corporatie faciliteren?
makkelijk. Dit soort projecten kenmerkt zich door vallen en opstaan. Het is een zoekproces, gebaseerd op
Corporaties hebben een belangrijke taak als het gaat om
vertrouwen. En in dit project blijkt maar weer eens
het mogelijk maken van woonwensen. Een belangrijke
dat het vertrouwen niet beschaamd is.
duurzame investering is investeren in mensen. Faciliteren dat mensen zich emanciperen, dat ze echt zelf ‘in
Tot slot hoop ik dat het boekje burgers van Emmen, onze
de benen komen’. Dan moet je mensen verleiden om in
huurders, initiatiefrijke en koppige mensen door het
beweging te komen. Dat is in De Tip heel goed gelukt! Jo
hele land inspireert om ook zo’n avontuur aan te gaan.
en Janneke -de twee initiatiefneemsters die het meest
Want zoals jullie zullen lezen, is het uiteindelijk alle
voorop hebben gelopen- zijn een voorbeeld van ‘actief
moeite waard geweest!
burgerschap’: eigenzinnig, daadkrachtig, eigen visie en doorzettingsvermogen. Ze hebben zich een weg weten te
Erwin Bel, directeur bestuurder Lefier
1
De Tip in zijn maatschappelijke context
De ontwikkeling van De Tip kan niet los worden gezien van cultuurkenmerken van woonwagenmensen, de plek van woonwagenmensen in Emmen en de toenemende wens van corporaties en gemeenten om bewoners bij de ontwikkeling van hun woning en woonomgeving te betrekken. Voordat we u meenemen naar De Tip, geven we in dit hoofdstuk een korte toelichting op de geschiedenis van woonwagenmensen in Emmen in de context van landelijke ontwikkelingen.
D
Geschiedenis van uitsluiting en repressie
trekken in wagens te ontmoedigen en te reguleren.
e verhouding tussen woonwagenbewoners en de
In de Tweede Wereldoorlog zijn woonwagenbewoners
overheid is altijd gespannen geweest. Reizigers
opgejaagd en vervolgd, en soms gedeporteerd.
en trekkers, kermislui en handelaren ‘zonder vaste
woon- of verblijfplaats’. Ze werden gezien als op zich
Na de oorlog is het beleid een aantal malen van koers
best afwijkend, zo niet bedreigend, niet te vertrouwen
veranderd. Er moest in de visie van bestuurders een eind
en vijandig, altijd verbonden met armoede, landloperij,
komen aan het trekken en rondreizen. En dat raakte de
bedelarij en misdaad. Neutraler gezegd waren woon-
woonwagenbewoners in hun ziel. In de jaren ‘60
wagenbewoners arbeidsmigranten.
werd besloten woonwagens te concentreren op grote
Neutraler gezegd waren woonwagenbewoners arbeidsmigranten.
regionale centra van minimaal 40 standplaatsen. Dit betekende de opheffing van veel kleine centra. Eind jaren ‘70 draaide het beleid weer 180 graden en kwam het accent te liggen op de terugkeer van kleine centra. Ook dat ging weer tegen de wens in van veel woonwagenbewoners; ze mochten op de kleine centra bijvoorbeeld geen sloopwerken meer uitvoeren, terwijl
De geschiedenis is er een van uitsluiting, repressie en
het samengaan van wonen en werken bij hun leefwijze
later gedwongen integratie. In de 19e eeuw kwam het
hoorde. Bewoners hebben vaak het gevoel gehad dat het
wonen in wagens op, omdat er behoefte was aan losse
beleid tegen hen was gericht.
arbeidskrachten en mensen op zoek gingen naar werk
om aan armoede en gebrek te ontsnappen. Plaatselijk
Normaal worden?
werden vaak al maatregelen getroffen om de levenswijze
In de jaren ‘90 werd een verdere normalisering ingezet.
van woonwagenbewoners in te perken of het ‘staan’ te
De bedoeling daarvan was om woonwagenbewoners
verbieden. Na de invoering van de Woningwet is ook het
voortaan als gewone burgers te behandelen. Dat leek
eerste woonwagenbeleid gemaakt: de Woonwagen- en
mooi. In de beleving van woonwagenbewoners waren ze
Woonschepenwet van 1918, bedoeld om wonen en
immers altijd als tweederangsburgers behandeld.
Het woonwagenkamp de Ark, eind 1950
De uiteindelijke opheffing van de Woonwagenwet in 1999 zou daar een eind aan maken. De normalisatie hield ook in dat de gemeente niet langer meer als verhuurder van standplaatsen en wagens zou optreden. Daarvoor zijn immers ooit woningcorporaties in het leven geroepen. Overal in het land werd de verkoop of overdracht van standplaatsen en wagens van gemeenten naar woningcorporaties -zij het
Maar het cultuurverschil tussen woonwagenbewoners en ‘gewone burgers’ en bestuurders bleef groot.
langzaam- in gang gezet. Gaandeweg zijn woonwagenbewoners zich meer gaan
Vaak botsen die culturen: burgerlijke normen en de
vestigen op een vaste standplaats. De wagens werden
overheid die de regels bepaalt en handhaaft tegenover
groter en comfortabeler en daarmee moeilijker te
vrijheidszin, loyaliteit met familie en handel. Woon-
verplaatsen. Kinderen gingen naar een vaste school.
wagenbewoners komen nogal eens in aanvaring met de
De handel, bijvoorbeeld autosloopbedrijven, werd meer
wettelijk vastgelegde regels en normen. Men is heel sterk
plaatsgebonden. In hoeverre dit gedwongen gebeurde
op de familie gericht; familiebanden gaan voor zakelijke
of voortkwam uit een eigen keuze is achteraf moeilijk
en andere verbanden. Handelen is de communicatievorm
vast te stellen. Maar het cultuurverschil tussen woon-
met de buitenwereld. Ook overheidsregels worden zo
wagenbewoners en ‘gewone burgers’ en bestuurders
ervaren, niet meer dan een eerste bod van de kant van de
bleef groot.
overheid, als opening van de onderhandelingen.
Artist impression van de Tip
De Ark in Emmen
Sinds de laatste renovatie van de zeventiger jaren zijn
De gemeente Emmen kent sinds meer dan 100 jaar een
er geen standplaatsen bijgebouwd. Veel jonge gezinnen
woonwagencentrum. In de loop der jaren heeft woon-
gingen noodgedwongen in een woning in de aan-
wagencentrum de Ark veel veranderingen ondergaan.
grenzende wijk Emmermeer wonen. De verbondenheid
De laatste grote renovatie dateert van de zeventiger jaren
met hun familie en de activiteiten op het centrum De
en resulteerde in een centrum met 95 standplaatsen.
Ark is groot. Bewoners die in Emmen wonen staan op de
Oorspronkelijk kende het centrum aangrenzend een
wachtlijst voor een standplaats en uit die groep komen
sloopterrein. In 1988 is dit opgeruimd en zijn de bedrijven
de initiatiefnemers van wat uiteindelijk ‘De Tip’ werd.
verplaatst naar het industrieterrein. Het centrum kent Niet iedereen is aangewezen op huren. Naast huurstand-
‘Bij je familie staan’ is generaties lang een vanzelfsprekendheid geweest.
plaatsen is in Emmen een groeiende behoeft ontstaan aan grotere vakken (kavels) op het centrum bij familie, vrienden en bekenden. Een aantal bewoners heeft al eerder zelf gebouwd. Daarmee is de discussie rond wagen-of-woning verschoven naar ‘welk type woning?’. Van wagen naar woning
10
verder een buurtgebouw waar wekelijks bingoavonden
In ‘de bouw’ wonen, zoals Jo het noemt in de film. In een
worden gehouden. Het centrum kent een legendarische
gewone rijtjeswoning in een normale woonwijk; dat
voetbalvereniging, WKE (Woonwagenkamp Emmen).
is iets waar een echte woonwagenbewoner niet aan
Ook in Emmen is wonen op het grote centrum de wens
moet denken. Toch is dat er de afgelopen decennia van
van alle woonwagenbewoners. Ook degenen die op de
gekomen. Tegelijkertijd zijn op de woonwagenkampen
kleine centra staan, willen terug naar het grote centrum.
de wagens van gedaante veranderd. Groter en met meer
‘Bij je familie staan’ is generaties lang een vanzelfspre-
comfort en luxe van binnen. Dat is begonnen toen er niet
kendheid geweest. Men deed dat gewoon en dat werd
meer ‘om den brode’ getrokken werd. Het lijkt erop dat de
dan vaak achteraf gelegaliseerd.
wagens letterlijk en figuurlijk uit hun jasje zijn gegroeid.
De wagens zijn niet alleen forser geworden, ook
De laatste jaren komt daar verandering in. Veel mensen
bouwkundig worden er steeds hogere eisen gesteld en
vinden zelf (laten) bouwen hun ideaal en de overheid
dat geldt ook voor de inrichting van de standplaatsen.
stimuleert het. Een bijzondere vorm ontstaat als een
Maar niet alles is veranderd. De indeling is meestal
groep mensen gezamenlijk hun eigen woning bouwt:
gelijkvloers en lijkt op die van een wagen, en ze staan los
het Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO).
van elkaar. Sommige hebben nog wielen, verstopt onder
In verenigingsverband komen de toekomstige bewoners
de wagen. Ze zullen niet meer rijden, maar het gevoel dat
tot een ontwerp en geven opdracht om te bouwen.
het kan is er nog wel. De meeste wagens zijn eigendom
Zo worden de voordelen van eigen initiatief, zeggenschap
van de bewoners. Slechts een enkeling huurt een wagen.
en verantwoordelijkheid gecombineerd met de voordelen
Bewoners huren hun standplaats van de gemeente.
van een grote schaal; samen bouwen is goedkoper.
Ook in Emmen is dat zo.
Daarmee komt een eigen woning naar eigen zin ook binnen bereik van mensen met minder hoge inkomens.
Wonen in wagens is duur, al lijkt dat niet zo. Voor woon-
Eigenlijk past die vorm van CPO heel goed in de woon-
wagenbewoners was het aantrekkelijk de wagens van de
wagencultuur; zonder veel bemoeienis van overheden,
verhuurder te kopen door de lage prijs. De woonlasten
maar wel samen.
van woonwagens zijn naar verhouding laag, afgezien van de stookkosten en kosten voor de huur van hun standplaats (tenzij de wagen gehuurd wordt, dan betalen ze ook huurkosten voor de wagen). De rekening komt als de wagen vervangen moet worden, omdat die verkrot is. En dat valt vaak vies tegen. De korte levensduur van woonwagens en de geringe restwaarde na afloop van de
Veel mensen vinden zelf (laten) bouwen hun ideaal en de overheid stimuleert het.
exploitatietermijn maken de woonlasten van het wonen in woonwagens hoog1. Het verkrijgen van een hypotheek
In De Tip zijn bewoners mede-opdrachtgevers geweest
is voor wagenbewoners niet haalbaar. Banken zijn in de
voor de woningen. Lefier heeft de projectontwikkeling
praktijk niet scheutig met het verstrekken van hypotheken,
gedaan, was risicodrager, opdrachtgever van architect
in verband met de beperkte levensduur van wagens.
en aannemer, en is eigenaar van de huurwoningen. De toekomstige bewoners hebben het initiatief geno-
Woonwagenbewoners als particuliere opdrachtgever
men, een bewonersvereniging opgericht en veel invloed
Particulier opdrachtgeverschap betekent niet meer en
gehad op het ontwerp. De bewonersgroep is ondersteund
niet minder dat een bewoner zelf bepaalt hoe zijn woning
door een onafhankelijk adviseur.
er uit gaat zien en daar zelf verantwoordelijk voor is als opdrachtgever voor de bouw. Dat is niets nieuws en
Hoe is invulling gegeven aan de participatie van de
eigenbouw is op het platteland -ook
initiatiefnemers van De Tip en de specifieke eisen die
in Zuidoost Drenthe- altijd de over-
woonwagenmensen stellen aan hun woning? Hoe komen
heersende wijze van woningbouw
de bijzondere kenmerken van de woonwagencultuur tot
gebleven. In de stad en zeker in de
uiting in de manier waarop De Tip is ontwikkeld?
huursector is dat anders. Daar is de
In hoofdstuk 2 nemen we u mee in een reis door de tijd:
norm dat je een woning betrekt -oud
de wording van De Tip.
of nieuw, huur of koop- die door anderen ontworpen en gebouwd is.
1. Meer wonen met wagens, SEV 2000
11
2
Samen maakten wij De Tip
Het ontstaan van De Tip: een verhaal dat leest als een boek. Hoe hebben de direct betrokkenen het beleefd? De belangrijkste direct betrokkenen vertellen hun verhaal. Maar eerst de ‘koele feiten’ die De Tip kenmerken.
Facts and figures
1. De ontwikkeling van De Tip heeft 10 jaar geduurd:
12
de initiatiefbrief werd geschreven in 1999 en de
eerste woning werd opgeleverd in februari 2009.
2. De Tip heeft al die jaren een formele en informele structuur gekend. De kern van de informele struc-
5. De woningen zijn verzekerd (opstal en inboedel) als reguliere woningen. 6. Bewoners hebben de mogelijkheid hun
huurwoning te kopen.
7. De 6 huurwoningen zijn eigendom van Lefier.
tuur werd gevormd door Jo van Oenen, Janneke Brink,
8. De kale huur bedraagt € 516,96.
Willemien Dirks (Sedna), Theo Kerkman (gemeente
9. De gemeente heeft € 450.000,- bijgedragen aan het
Emmen) en Hans Heringa (Foundation Transfer).
bouwrijp maken van de grond en Lefier investeerde
3. Het plan De Tip bestaat uit 10 woningen:
10. Op De Tip wonen 10 gezinnen.
4 koop en 6 huur.
4. De 4 woningeigenaren konden zonder probleem een
€ 520.000,- onrendabel in de woningen.
11. De openbare ruimte wordt beheerd door een
hypotheek krijgen bij de bank. Er zijn geen bijzondere
voorwaarden aan de lening verbonden.
12. Deze bewonersvereniging heeft in 2010 al een
coöperatieve bewonersvereniging. nieuwe huurder geselecteerd.
De ontwikkeling van De Tip in de tijd Wanneer
Moment
Wat
Februari 1999
Het bezoek aan de wethouder
Jo van Oenen en Janneke Brink trokken de stoute schoenen aan en gingen op bezoek bij voormalig wethouder Hoogland om hun idee te bespreken.
Maart 1999/
Het ‘ja’ van Wooncom
formeel in maart 2001
De dames konden met hun enthousiasme Wooncom, later Lefier, overtuigen hun initiatief te ondersteunen.
2000
Aanwijzen van locatie De Tip
Al snel was er een locatie gevonden: De Tip. Er werd gedroomd, tekeningen gemaakt. En toen…
2003-2004 2005-2006 2007
Het bezoek en het besluit van de
Vertraging, discussie. Maar uiteindelijk:
gemeenteraad
steun van de gemeenteraad.
Herziening en doorvoering van
Ook deze procedure verliep helaas
het bestemmingsplan
niet vlekkeloos.
De kikkerpoel
Bouwen maar! Kikkers dreigen roet in het eten te gooien, maar de gemeente levert een uiterste krachtinspanning.
2008
Start bouw
En in 2008 start de bouw dan toch eindelijk!
2009
Feestelijke opening
De eerste bewoners krijgen de sleutel. Een droom wordt werkelijkheid!
13
1. Bewoners nemen het initiatief
1999 Februari
J
Hoe het allemaal begon….
worden uitgebreid. Er waren en zijn enorme wachtlijsten
o en Janneke kunnen zich de eerste weken -het
voor een plekje op De Ark. Dus toen we eenmaal verkering
ontstaan van het idee, het schrijven van de brief,
kregen en graag ergens wilden wonen om een gezinnetje
het bezoek aan de wethouder- nog goed herinneren.
te starten, hebben we ons ingeschreven bij Wooncom voor
Jo: ‘Het begon gewoon aan de keukentafel. Janneke en
een huurwoning. Maar dat was niet zoals we het graag
ik en nog een achttal andere vrouwen, kinderen van het
wilden. We wilden graag bij onze families wonen op De Ark.
kamp, die noodgedwongen elders in Emmen waren gaan
Die wens was zo groot, dat toen we het artikel lazen in het
wonen’. Janneke: ‘Er was voor ons geen plek meer op De Ark,
Nieuwsblad van het Noorden over de gevolgen van de
het grote woonwagenkamp. De Ark was vol en mocht niet
opheffing van de Woonwagenwet, we dachten: waarom gaan we niet zelf iets bouwen in de nabijheid van De Ark. Of in ieder geval met z’n allen bij elkaar, zodat je toch in de buurt van andere woonwagenmensen woont.’
Bij elkaar wonen is belangrijk voor ons. We zijn trots op wie we zijn. ‘Ja’, zegt Jo, ‘woonwagenmensen hebben nu eenmaal een Janneke Brink, bewoner en initiatiefneemster van De Tip
bepaalde manier van met elkaar leven. We kennen elkaar allemaal, lopen graag bij elkaar binnen, praten luidruchtig en door elkaar heen. Burgermensen kunnen dit niet altijd waarderen… Bij elkaar wonen is belangrijk voor ons. We zijn trots op wie we zijn en willen ook graag dat onze kinderen opgroeien in de cultuur van woonwagenmensen.’ ‘Dus vandaar de brief. En het bezoek -samen met acht andere woonwagenvrouwen- aan mevrouw Hoogland, toen de wethouder Ruimtelijke Ordening en Wonen. Het was een prettig gesprek. Ze zei dat de gemeente wel wilde meewerken, maar dat we wel een ontwikkelpartner moesten
Jo van Oenen, bewoner en initiatiefneemster van De Tip
14
vinden. Dus toen zijn we op bezoek gegaan bij Lefier.’
2. Lefier doet mee!
1999
Bewonersgroep
de Tip
Maart
‘
H
et zal tien, elf jaar geleden zijn geweest dat ik
‘De woonwagenvrouwen waar ik mee kennismaakte
gevraagd werd bij een vergadering aan te sluiten’,
bleken een idee, bijna een droom te hebben. Tien gezinnen
begint Paul Looije van Lefier zijn verhaal. ‘Een aantal
wilden een woonwagencentrum beginnen. Maar dan wel
woonwagenvrouwen had een gesprek bij de directie
een woonwagencentrum dat er anders uitzag dan een nor-
van Lefier aangevraagd. Ik ben er door Ton Selten bij
maal centrum. Door zelf regels op te stellen, zelf te bekijken
gevraagd, omdat het centrum in het rayon lag waar ik
wie wel en wie niet op zo’n centrum zou kunnen wonen.
verantwoordelijk voor was.’
Ton Selten heeft me na afloop van het gesprek gevraagd de groep hierin te begeleiden. Dat was de start van het
Het verzoek van de dames paste heel erg bij Lefier. Lefier wil
traject’, vertelt Paul.
er zijn voor de mensen. We hadden al een paar lijntjes met de woonwagenbevolking lopen. Ook woonwagenmensen maken
Onze participatie was voor een groot deel door idealisme, door
deel uit van de Emmense bevolking. Dus als er vragen uit die
overtuiging gedreven. En het was het juiste momentum, door
gemeenschap komen, willen we ons inzetten om ook in hun
de afschaffing van de Woonwagenwet. Daar was ik blij mee.
woonwensen te voorzien. Bovendien vinden we het hartstikke
Daarvoor beheerden wij in opdracht van de gemeente -die was
goed als bewoners met een initiatief komen. We hebben ‘ja’
eigenaar- een paar kleine woonwagenlocaties. Maar als dan
gezegd, niet in de overtuiging dat het zou lukken, maar wel
bijvoorbeeld de huur niet betaald werd en we hard wilden
dat we het moesten proberen. Ton Selten
ingrijpen door bijvoorbeeld de huur op te zeggen, dan gingen de bewoners naar de wethouder met de mededeling ‘dat ze op straat werden gezet’. Vervolgens stak de gemeente er dan een stokje voor. En dan zaten wij met de gebakken peren. Dit leidde tot een systeem waarin de gemeente en Wooncom/Lefier last hadden gehad van elkaars taken. Door de opheffing van de Woonwagenwet werden woonwagens gewoon gezien als huizen. En konden we ingaan op de vraag van de dames. Ton Selten ‘Onze eerste rol was een stukje deskundigheid in zelfbeheer. Omdat we een architect in huis hadden, konden we meedenken over de woonvorm. Langzamerhand werd duidelijk dat niet de hele groep de mogelijkheid had een woonwagen te kopen. Dus we werden ook ontwikkelaar en eigenaar van een aantal woningen.’
Paul Looije, portefeuillemanager bij Lefier
15
Paul gaat verder: ‘In eerste instantie vond ik het een heel erg interessant experiment. Voor mij persoonlijk, maar ook voor de organisatie. Het is geweldig samen te mogen werken met een groep bewoners die zelf nadenkt over het ontwikkelen en beheren van hun buurtje. Het traditionele model is dat corporaties een huurcontract aanbieden
Wat ik heel mooi vond was dat ik merkte dat de vraag van de
waarin staat dat de corporatie verantwoordelijk is voor de
dames weerklank vond bij heel veel medewerkers van Lefier.
woning, de woonomgeving en de sociale samenhang.
Anders hadden we het project nooit kunnen realiseren. Ton Selten
In dit geval zeiden bewoners: dit willen we zelf doen.’
Vooral de gedrevenheid van de dames motiveert je om er volop mee door te gaan. Dat heeft me zeer geraakt. Jan Nap ‘De groep vrouwen had niet de mogelijkheid op het woonwagencentrum te wonen. Dat wilden ze allemaal heel erg graag. Het was voor hen heel erg belangrijk om in die samenleving van het woonwagencentrum te wonen. En dat wilden ze zelf creëren. Dat vond ik dus mooi. Die droom zijn ze altijd blijven volgen en daar zijn ze geen stap van afgeweken. Dat mis ik bij mezelf wel eens. Gewoon: wij hebben een droom, die gaan we
Het was eigenlijk heel leuk. Aly Venema-Houwing
verwezenlijken, is het niet linksom dan wel rechtsom!’
De trigger bij mij voor dit project was de empowerment van bewoners. Alya Assen
16
3. Een eigen huis, een plek onder de zon…
2000 ‘
I
k heb 25 jaar als architect/stedenbouwer in dienst
Het waren toffe meiden. Ze beten zich vast in de materie
van Lefier gewerkt, vertelt Wouter Haccou,
en lieten niet meer los’, zegt hij met een lach. ‘Maar daar-
(voormalig) architect/stedenbouwer Lefier. Een van
door is het wel iets geworden waar ze trots op kunnen zijn.’
de leukste -en laatste- projecten die ik gedaan heb is De Tip geweest. Mijn passie in al mijn werkzame jaren
Woonwensen
was om iets te doen voor mensen, ze een plek te geven
De totstandkoming van De Tip verliep met horten en
waar ze zich thuis voelden. Sociale woningbouw is
stoten, vertelt Wouter. ‘De eerste maanden werden er en-
meestal een ingewikkelde opgave. Je bent aan allerlei
thousiast plannen gemaakt door de dames en mijzelf. We
regeltjes gebonden en je hebt te maken met beperkte
mochten dromen: wat willen we met z’n allen? Hoeveel
budgetten. Ook ontwerp je meestal voor een anonieme
woningen, hoe ziet de plattegrond van de woning eruit,
huurder/ bewoner. Je kent immers de toekomstige
hoe richten we de buitenruimte in? Kenmerkend aan de
bewoners niet persoonlijk. Maar bij dit project wel.
inbreng van de dames was het begrip ‘nabijheid’. Het idee
Hierdoor kon ik echt iets maken dat voldeed aan de
van dicht bij elkaar wonen, elkaar in de gaten kunnen
wensen van de bewoners.’
houden, gemeenschappelijk groen waar de kinderen konden spelen, alle ruimten op één verdieping…
‘Ik ben vanaf het begin af aan betrokken geweest bij de
Zowel in als om de woning moest je je omringd kunnen
ontwikkeling. De inzet, betrokkenheid en toewijzing van
voelen door anderen. Dit in tegenstelling tot veel
Jo en Janneke hebben een diepe indruk op me gemaakt.
ontwerpen in de ‘burgermaatschappij’, waar privacy vaak hoog op het verlanglijstje staat. Uit die wensen blijkt dat woonwagenbewoners een hechte gemeenschapsband hebben, dat ze elkaar graag in de gaten houden en in de gaten willen worden gehouden.’ De verkenning naar de woonwensvormen van de bewoners, de excursies naar wagenbouwers, systeembouwers en andere woonwagencentra werden mede door Janneke en Jo geïnitieerd. De uiteindelijke woningen zijn gebaseerd op een modelwagen dat door de dames is aangedragen. Hans Heringa ‘Ook heb ik een aantal slimme dingen proberen te doen met de plattegrond van de woning. Door muren schuin te plaatsen lijkt de woning van binnen groter dan hij in werkelijkheid is. En ik heb aanpasbaar ontworpen;
Wouter Haccou, voormalig architect en stedenbouwkundige bij Lefier
17
Ook toen ik erbij kwam hebben we vertraging op vertraging gehad. Totdat we uiteindelijk toch hebben kunnen bouwen. Jan Nap
moest je de mensen opbeuren en de tegenslagen opvangen voor de groep. Dat was niet altijd makkelijk. Maar de groep is Jan Nap, projectleider bij Lefier
altijd achter ons blijven staan. Dat was belangrijk.’
dat wil zeggen dat de woning tot op late leeftijd bewoon-
Hans Heringa vult aan: ‘Een hele zittingsperiode -van 2001
baar blijft, ook als je in een rolstoel zit. Uiteindelijk zijn
tot 2005- heeft het college en ambtenarij van de gemeente
alle woningen van binnen anders geworden. Ik heb zoveel
Emmen zich verzet tegen het project. Na de wisseling van
mogelijk de persoonlijke wensen van bewoners
de wacht op collegeniveau en na interventie van raads-
meegenomen in het uiteindelijke ontwerp.’
fracties en wisseling op ambtelijk niveau, kwam er weer schot in de zaak. Het intrigerende hierbij is hoe de initiatief-
Stagnatie
groep zich die vier jaar staande heeft gehouden, met
‘Aan de zorgeloze periode kwam echter al snel een eind’,
ondersteuning van Lefier. De opstelling van Lefier in de rol
vertelt Wouter: ‘Na een aantal maanden dromen bleek
van mede-opdrachtgever is in die fase beslissend geweest.’
dat we niet verder konden. Zolang er geen beslissing was genomen over de locatie, kon ik geen definitieve
‘Ja, Hans Heringa was in deze tijd onze steun en toeverlaat’,
tekeningen c.q. ontwerpen maken. Ook moesten de
zegt Jo. ‘Die strijd hadden we zonder de voortdurende
woningen en de inrichting van de openbare ruimte
ondersteuning van Hans, onze adviseur, misschien nooit
voldoen aan allerlei regels van de brandweer en de
gewonnen. We hebben veel samengewerkt met medewerkers
gemeente. Door de afschaffing van de Woonwagenwet
van Lefier, maar de drijvende kracht op de achtergrond en
worden woonwagenlocaties net zo behandeld als
voor Lefier -zeker in deze periode- was Hans. Na meerdere
reguliere ontwikkellocaties. En dus moeten ze aan
tevergeefse gesprekken met de toenmalige wethouder en
dezelfde eisen voldoen als het gaat om het gebruik
diens extern ingehuurde deskundige, besloten we
van brandwerende materialen, het aanbrengen van
-op voorstel van Hans- een gesprek met de fracties van
vluchtwegen, isolatie en ventilatie, et cetera. Niet alles
Emmen aan te vragen. Dat bleek een gouden zet te zijn…’
wat we droomden was dus mogelijk.’ Het bezoek en het besluit van de gemeenteraad in 2005
18
Jo en Janneke zuchten diep als ze terug denken aan deze
Ton Sleeking kan zich de kennismaking met Jo en Janneke
periode die uiteindelijk vijf jaar duurde: ‘Soms werden we
en het project nog levendig herinneren. ‘Ik ben in 2005 bij
moedeloos, dachten we dat het project niet doorging’,
het project De Tip betrokken geraakt toen ik fietsend
vertelt Janneke. Zo heeft Jo bijvoorbeeld in deze periode
vanuit mijn wijk door het kamp heen richting Oranje-
een woning gekocht, omdat ze echt dacht dat het niet
kanaal ging en zag wat er in dat gebied gebeurde.
meer doorging. ‘Met name de relatie met de gemeente
Er kwamen brieven binnen over de problematiek van
was toen ronduit slecht. Er kwam maar geen duidelijkheid
een projectgroep met vrouwen die daar bezig was eigen
over de locatie. Deze boodschap moesten we telkens
woningen te ontwikkelen. Ik was toen raadslid en via die
verkondigen tegen onze achterban in het kamp. Dan
weg ben ik betrokken geraakt bij wat er gaande was.’
De Tip was een van de eerste onderwerpen die via het dualisme bij
Bijzonder aan het project is dat het een combinatie is van koop-
de gemeenteraad op de agenda kwam. Dat maakte voor Lefier dat
en huurwoningen. De huurwoningen zijn gebouwd met een
‘de gemeente’ opeens veel meer gezichten had en de projecten die
onrendabele top. Dat is niet heel bijzonder, dat gebeurt vaker.
we samen deden complexer werden dan voorheen. Alya Assen
De kernactiviteit van corporaties is mensen met lage inkomens goed laten wonen. Daar moet nou eenmaal geld bij. De verkoop
‘Toen ik van het probleem hoorde, vroeg ik me af: waarom
van woningen daarentegen was niet verlieslijdend. Waar we wel
kan dit niet, waarom doen we zo moeilijk? Dan ga je
scherp op moeten zijn, is dat we geen Sinterklaas zijn. Op een
graven, afvragen hoe het beleid in elkaar zit. En vervolgens
bepaald moment worden investeringen onverantwoord.
kijken naar welke mogelijkheden er liggen om toch te
Het wordt er voor corporaties niet makkelijker op te investeren
realiseren wat men daar wil.’
met het huidige economische tij. Toch blijft het onze ambitie initiatieven van bewoners mogelijk te maken. Ton Selten
‘Door dat onderzoek raakte ik ervan overtuigd dat we wegen moesten zoeken om dit toch mogelijk te maken.
Wouter Haccou begint te stralen als hij terug denkt aan
Er was een ondersteuner van de vrouwen aan de gang,
de periode die volgt op het besluit van de gemeenteraad
Hans Heringa, die alle politieke partijen benaderde en ons
en het aanwijzen van de locatie De Tip: ‘Nu werd het ein-
vroeg waarom we hier niets aan deden. We hebben een
delijk concreet. Toen kon ik eindelijk de ideeën die we eer-
aantal bijeenkomsten gehad met deze groep. Ik heb toen
der met elkaar hadden uitgewisseld, uit gaan werken tot
-samen met collega Pekelsma van het CDA- het initiatief
een ontwerp. En ik heb heel veel voorstelletjes moeten
genomen het tekort op de exploitatie van m 450.000,-- te
maken, totdat de dames tevreden waren, zegt Wouter
agenderen. En voor te stellen om dit geld op tafel te leggen
met een lach. Tsja, ze wisten nogal goed wat ze wilden.
als raad, zodat het project toch doorgang kon vinden.’
Maar wat er nu staat ziet er goed uit. En de bewoners zijn erg tevreden.’
De deal Na vijf jaar stagnatie komen de gemeente Emmen en
Dit is een treffende illustratie van de aanpak waarvoor we
Wooncom in 2005 -onder druk en met financiële steun
hebben gekozen. Frequent en regelmatig bijeen komen aan
van de gemeenteraad- tot de volgende deal, die de bouw
de hand van een agenda die mede door de bewoners
van De Tip alsnog mogelijk maakt:
opgesteld werd. We bespraken dan korte termijn onderwerpen
• De gemeente Emmen verzorgt het bouw- en woonrijp
die aansloten bij de belevingswereld van bewoners en die
maken van de grond. Ze investeert maximaal
de lange termijn periode overbrugden. Hans Heringa
m 600.000,--. • Wooncom neemt deze gronden over voor m 150.000,-en investeert m 520.000,-- onrendabel in de woningen. • Wooncom bouwt de woningen en biedt deze woningen aan in de huur of koop, afhankelijk van de wensen en mogelijkheden van de initiatiefnemers. • De totale investeringen voor Wooncom bedraagt uiteindelijk m 520.000,-- en het tekort voor de gemeente Emmen bedraagt m 450.000,--.
19
4. Kikkers vertragen de bouw…
2007
J
Zoveelste tegenslag…
eerst toestemming hebben van het ministerie van
ohan Baltes, gemeente Emmen: ‘Ik ben betrokken
Landbouw en Visserij om überhaupt de verhuizing te
geraakt bij De Tip in 2005. Na het besluit van de
mogen doen. Je moet een goed plan presenteren en als
gemeenteraad begonnen de bouwvoorbereidingen.
je goedkeuring krijgt, moet je dat uitvoeren.’
Onderdeel hiervan was een Habitatonderzoek in het kader van de bestemmingsplanwijziging. We hebben
‘Voor bewoners kwam dit nieuws als donderslag bij
toen deskundigen meegenomen naar het terrein om te
heldere hemel’, vertelt Hans Heringa. ‘Tot voor kort was
zeggen wat we tegen kwamen. Die gaven vrij direct aan
dit terrein namelijk een sloopterrein van het woonwagen-
dat ze ‘vreesden’ voor de aanwezigheid van beschermde
centrum geweest. En nu bleken er opeens bedreigde en
diersoorten. Na een grondige analyse bleken er
beschermde diersoorten te zitten…’
beschermde hei- en poelkikkers te zitten. Dan moet je ‘Achteraf gezien kun je er misschien nog wel om lachen’, vertelt Johan Baltes: ‘Concreet betekende het namelijk dat wij maanden achtereen kikkers hebben gevangen en verplaatst hebben naar een poel een eind verderop. Een stel reigers kreeg dit in de gaten en zaten ons in het begin elke ochtend op te wachten. Dezelfde kikkers die we met veel moeite hadden gevangen werden voor onze ogen opgegeten.’ ‘Maar het directe effect was dat -zeker bij de toekomstige bewoners- dit de zoveelste teleurstelling was. Ze waren in de veronderstelling dat ze eindelijk mochten bouwen en toen gebeurde dit. Als je je verdiept in wat er gebeuren moet en wat de doorlooptijd zou kunnen zijn hadden we -wederom- jarenlange vertraging kunnen oplopen. Uiteindelijk is het meegevallen, maar dat was op dat moment het perspectief en je kunt je voorstellen dat de dames not amused waren.’ De gemeente heeft zich vervolgens wel extra ingespannen om een en ander te versnellen. Johan Baltes: ‘Dat de procedure geen drie jaar heeft geduurd is omdat we Johan Baltes, projectmanager gemeente Emmen
20
vanuit gemeentezijde ervoor hebben gekozen om de
procedure niet uitsluitend administratief af te doen. Vanaf dag één hebben we, ook lijfelijk, contact gezocht met de vergunningverleners. Zo ben ik samen met onze man van de vergunningen Jos Harms afgereisd naar Den Haag (ministerie van LNV) en hebben we het
Oorspronkelijk gebied
probleem een gezicht gegeven. We hebben daar om advies en wijze raad gevraagd. Door deze intensieve samenwerking lukte het om binnen relatief korte tijd de procedure af te ronden. Hans Heringa vertelt dat hij -hoewel hij vaak genoeg kritisch is geweest op de rol en de opstelling van de gemeente- deze inspanning van Johan Baltes bijzonder gewaardeerd heeft. ‘Johan was bereid over zijn functionele verantwoordelijkheden en grenzen heen te gaan. Net zoals de gemeenteraad en medewerkers van Lefier. Dat ze dit gedaan hebben, hun verantwoordelijk-
Rooien van het gebied
heid hebben genomen en zich hebben ingezet voor dit project, is een van de redenen waarom het project uiteindelijk toch geslaagd is.’ Samenwerking ‘Het project is een leerschool geweest voor iedereen die eraan heeft meegewerkt’, vertelt Johan. ‘Tijdens dit traject zijn we op allerlei hindernissen gestuit, zoals het wijzigen van het bestemmingsplan, de ontheffingsAanleg van de nieuwe poel
procedure rondom de kikkers. Dit heeft voor enorm veel vervelende momenten gezorgd.’ ‘Maar wat belangrijk is geweest voor het slagen van dit project, is dat alle deelnemers het graag wilden’, sluit Johan Baltes af. ‘We hebben veel discussies op het scherpst van de snede gevoerd, maar hebben altijd gehandeld met respect voor elkaar. We konden de draad telkens weer oppakken. Doorzettingsvermogen, toewijding, creativiteit, dat zijn factoren bij alle deelnemers, die dit tot een succes hebben gemaakt!’
21
5. Het eindresultaat mag er wezen!
2009
Een droom wordt waarheid in 2009!
A
lle mensen die vanuit hun verschillende partijen
De woningen zelf
en rollen hebben meegewerkt aan het plan voor
De woningen die gebouwd zijn op De Tip lijken in een
De Tip, zijn het erover eens dat het resultaat er
aantal opzichten op een woonwagen, maar zijn toch
mag wezen. Dan gaat het natuurlijk om het gebouwde
‘echte’ woningen. De bewoners wonen er met veel plezier
resultaat: de woningen zelf en de inrichting en het beheer
en voelen zich ondanks het feit dat het woningen van
van het terrein: ‘De Tip’. En om het gevoel dat daarmee de
steen zijn toch echt woonwagenmensen.
cultuur van het woonwagenwonen in een moderne vorm is behouden. Maar daarnaast zijn termen als vertrouwen
‘Wij wilden graag een woning kopen. Een wagen van hout
en leren van toepassing. Het zelfvertrouwen van de
vergaat. Een woning die lijkt op een wagen, die goed geïsoleerd
initiatiefnemers is gegroeid. Gemeenten en Lefier hebben
is, van goed materiaal, is op termijn meer waard. Dus het was
geleerd hoe de overdracht van woonwagens in de toekomst
een goede investering, waar meer waarde aan komt, niet minder.
mogelijk vorm kan krijgen. En hoe bewoners daarin een
Het is een woning die voelt als een wagen.’ Jo van Oenen
sturende en positieve rol kunnen hebben. Maar waar zijn direct betrokken nu het meest trots op?
22
‘Ik was hier heel lang niet geweest en toen was ik er bij de opening, want al die goeie collega’s van mij waren er veel vaker dan ikzelf. Ik zag dat de groep in tact was en zag alle emoties, dat het gelukt was. Toen kregen we een rondleiding in de woningen. Ik zag hoe mooi het was geworden. Ze hebben er echt paleizen van gemaakt. Jacuzzi’s en tegeltjes en enorme keukens. Dat is hartstikke schitterend!’ Ton Selten Onze woonwagencultuur is behouden Het samen kunnen leven met andere woonwagenmensen was een belangrijk doel van Jo en Janneke toen ze het initiatief namen voor De Tip. Mensen met dezelfde manier van leven waar je je op je gemak kon voelen, een plek creëren waar je je kinderen kon voorleven hoe het is om woonwagenmens te zijn. En dat is gelukt! ‘Dit is waar wij voor hebben gevochten. We hebben kunnen bereiken dat een deel van onze cultuur bewaard blijft. Als er niets wordt bijgebouwd, dan sterft ook de cultuur uit. Dit project betekent
Zeggenschap en zelfbeschikking
dat wij verder kunnen gaan met het leven te leiden, zoals wij dat
De bewoners van De Tip zijn trots op hun prestatie. Hun
gewend zijn. We wonen hier vrij, net als in een woonwagen. We
inspanning wordt ook gezien en gewaardeerd door
hebben sociale contacten, we zien alles van elkaar. We staan met
bewoners van De Ark, het grote aangrenzende woon-
raad en daad voor elkaar klaar. Is er wat, dan help je elkaar… Dit
wagencentrum, blijkt uit onderstaand citaat van Trijntje.
project maakt dat de woonwagencultuur verder kan. Ik hoop dat
De woonwagenmensen voelen zich serieus genomen en
als dit project een succes blijkt te zijn, meerdere mensen dit voor
hebben door volhardendheid -maar wel met reguliere
elkaar kunnen krijgen. We streven ernaar het netjes en ‘normaal’ te
methoden- uiteindelijk gekregen wat ze wilden: een
houden, wat ‘normaal’ dan ook is.’ Jo van Oenen en Janneke Brink
woonplek met toekomst voor woonwagenmensen.
23
het de bedoeling dat (het beheer van) het grote woonwagencentrum De Ark wordt overgenomen door Lefier. De ontwikkeling van De Tip heeft opening geboden voor een intensievere samenwerking en versnelde overdracht van woonwagencentrum De Ark aan Lefier. ‘Dit laat andere kampen zien: kom op jongens, zet je schouders eronder, luister naar de gemeente en de woningstichting, maar
Als ik terugkijk op de afgelopen jaren denk ik dat De Tip een
luister vooral naar jezelf. Vecht door. En doe het op een nette
van de motoren was om de samenwerking met de corporatie
manier. Met geweld en de boel in de brand steken is allemaal
intensiever te maken. Lefier en de gemeenten werkten vanaf
negatief. Als je gewoon een standpunt in je leven hebt van ‘
2005 op twee sporen nauwgezet samen: rondom de herinrich-
dat wil ik graag bereiken’, dan kan het lukken. Als er naar ons
ting van de Ark en de ontwikkeling van de Tip. Wat ik geleerd
geluisterd wordt, dan wordt het allemaal veel makelijker om iets
heb van De Tip, kijkend naar de positie van de gemeente was,
te bereiken. Dat is hier in Emmen gelukt.’ Trijntje, woonwagen-
is dat je in dit soort projecten vol moet houden en een lange
bewoonster De Ark
adem nodig is. En af en toe lekker eigenwijs zijn. Ondanks het feit dat er wetten, omstandigheden en regels zijn die dit soort
‘De Tip heeft ervaring gegeven hoe je met bewoners projecten
projecten bemoeilijken, denken: dat is wel best, maar we gaan
vorm kan geven. We maakten woningen, maar het voldeed aan
door!’ Johan Baltes
het gevoel van een woonwagen. Ik zou het leuk vinden vaker samen met bewoners tot een ontwerp te komen.’ Alya Assen ‘Het unieke aan De Tip is dat mensen die in deze situatie
24
Banden gemeente Emmen en Lefier verstevigd
zitten, zelf het heft in handen nemen. In mijn portefeuille zit
Een prettige bijkomstigheid van de ontwikkeling van De
ook Emmen Revisited. Dat is een samenwerkingsverband van
Tip is dat gemeente Emmen en Lefier samen ervaring
gemeente, bewoners en corporaties. In al deze projecten gaat
hebben kunnen opdoen ten aanzien van de ontwikkeling
het om hetzelfde: mensen zelf de zeggingskracht en zeggings-
en het beheer van woonwagenterreinen. Op termijn is
macht over hun toekomst te geven.’ Ton Sleeking
Bewoners beheren hun eigen woonomgeving
‘De bewoners hebben het beheer omschreven in allerlei
Op De Tip is een bewonersvereniging opgericht, waar
gezamenlijke reglementen. Samen met een notaris en hun
zowel de kopers als de huurders lid van zijn. De vereniging
vertrouwensman Heringa van Foundation Transfer, hebben
is op een logische wijze gegroeid uit de samenwerking.
bewoners dit reglement opgesteld. Het heeft zowel de notaris
De vereniging heeft -met als uitgangspunt respect voor
als de bewoners veel tijd (meer dan een jaar) en energie gekost
de persoonlijke vrijheid van haar leden- ten doel:
voordat statuten en huishoudelijke reglementen naar tevreden-
Het scheppen en handhaven van een goed woon- en leef-
heid van bewoners en notaris waren. De woningen staan er
milieu op de locatie de Tip voor haar leden en hun gezin-
nog niet zo lang, maar de eerste indicaties die ik krijg is dat het
nen met zorg voor ieders welzijn en het behartigen van
goed werkt. Er is al een gezin verhuisd en de groep heeft samen
de belangen van de leden en hun gezinnen.
gezorgd voor nieuwe bewoners. Zover ik het heb kunnen volgen is het goed gebeurd. Een aantal weken gelden was ik op De Tip
‘We zijn een coöperatieve bewonersvereniging. We regelen
en het zag er allemaal keurig uit.’ Paul Looije
samen het beheer. In verenigingsverband is overeen gekomen hoe en op welke manier wij als bewoners het beheer van onze
Project als voertuig voor de emancipatie van de
buurt voorstellen. Niet het standaard huurcontract met
woonwagenmensen
standaardbepalingen van Lefier is leidend in de beheerfase, maar
Woningcorporaties zien zich zelf graag als ‘emancipatie-
de opvattingen van de bewonersgroep. Zo mogen we zelf een
machines’. Ze bieden mensen niet alleen een woning,
nieuwe huurder kiezen.’ Jo van Oenen.
ze helpen mensen ook vooruit in het leven. Ze scheppen voorwaarden dat de volgende generatie het wat beter krijgen dan hun ouders. Maar emancipatie begint met erkenning en gelijkberechtiging. Dat klinkt wat abstract. Jo zegt het zelf helder en concreet: ‘Ik denk dat dit project voor ons het bewijs is dat het woonwagenvolk niet meer is als vroeger, dat ook wij moderniseren. Vroeger hoefden de woonwagenkinderen niet naar de hogere school, ze gingen toch wel slopen bij hun vader. De Tip laat zien dat we heel wat in onze mars hebben!’
25
3
Aan de slag met een Tip
De Tip is niet tot stand gekomen volgens een vooraf bedacht plan. Het plan heeft zich organisch ontwikkeld. Met horten en stoten, met vallen en opstaan. Toch kunnen we terugkijkend wel een aantal lessen formuleren. Waar moet je aan denken mocht je als burger, gemeente of woningcorporatie een soortgelijk project overwegen? 3.1 Waar je aan moet denken
• Particulier opdrachtgeverschap is een kans Het principe sturing door bewoners en eigen verantwoor-
Waarom zou je?
delijkheid, past bij de woonwagencultuur. De gezamenlijk
• Eigen initiatief van bewoners vergroot de slaagkans.
aanpak via mede-opdrachtgeverschap eveneens. Zuiver
Waar bewoners zelf de start maken, een droom of plan
particulier opdrachtgeverschap kan niet altijd toegepast
hebben is de kans op succes veel groter.
worden, als de inkomens niet toereikend zijn om een woning zelf te financieren. Mede-opdrachtgeverschap
• Overdracht is een kans
maakt wezenlijke sturing in het ontwerp goed mogelijk.
Na de afschaffing van de Woonwagenwet in 1999, is de
26
overdracht van de woonwagenstandplaatsen van de
Hoe pak je het aan?
gemeenten naar woningcorporaties gestimuleerd. Dat
• Vertrouwen is noodzaak
gaat soms moeizaam, maar het blijft de beste oplossing.
De rol van personen en de klik tussen personen is door-
Verhuren aan woonwagenbewoners en het ondersteu-
slaggevend in het slagen van zo’n project waarin 3 partijen
nen van een zelfbouwproject hoort bij de kerntaak van
tot samenwerking moeten komen. Het vertrouwen in
een woningcorporatie.
elkaar, in elkaars bedoelingen en kwaliteiten. De rol van
‘trekkers’ of vertrouwenspersonen aan bewonerszijde,
Spreek onzekerheden naar elkaar uit en spreek elkaar
zoals in dit project vervuld door Foundation Transfer, is een
aan op verantwoordelijkheden. Wat je deelt is de
belangrijke voorwaarde in een ingrijpende verandering.
gezamenlijke droom.
• Geef ruime aan alternatieven én stel kaders
• Hou vol en geloof in je eigen kracht
Wees niet bevooroordeeld, denk na over voorstellen die
De aanhouder wint. Zoek mensen in je team die in de
niet in je normale kader passen. En aan de andere kant,
gezamenlijke droom geloven en ervoor willen gaan.
stel van te voren vast wat de grenzen zijn, hoe ver je kunt gaan als corporatie: financieel en qua regelgeving.
3.2 Bewoners ondersteunen, hoe doe je dat?
• Sta maatwerk toe
De Tip is een succesverhaal, omdat bewoners bereid waren
1. Verlaat het idee dat een woning aan algemene eisen
tien jaar lang voor hun droom te vechten. Ze hebben dat
van indeling, techniek, vormgeving moet voldoen, die
niet alleen gedaan. Ze zijn hierin ondersteund door Hans
voor alle toekomstige bewoners ook aanvaardbaar
Heringa van Foundation Transfer. Wat was zijn manier van
zouden moeten zijn.
werken? Hoe heeft hij het vuurtje brandend gehouden en
2. Gebruik alle beschikbare vormen van huren en kopen
hoe bleven bewoners betrokken?
om aan de wensen en mogelijkheden van bewoners tegemoet te komen. Voor het ontwerp van de woning
Heringa heeft een methodiek gehanteerd die niet zozeer
is de eigendomsvorm niet doorslaggevend. Voor de
gaat over het ontwikkelen van woningen. Het gaat om de
financiering natuurlijk wel. Maar daarvoor zijn veel
invulling van bewonersondersteuning en de positione-
opties (MGE, Huurkoop, kopen op termijn, kopen met
ring ervan in het hele ontwikkelproces. Al te vaak wordt
een achtervang, startersleningen et cetera).
bewonersondersteuning opgevat als het praten met een
3. Het beheer van de woonomgeving gaat ook anders dan
huurdersvertegenwoordiging in een structuur die op
in een ‘gewone wijk’. Het zelfbeheer door de bewoners-
papier klopt, maar niet per sé het resultaat dient. Vaak
vereniging van de weg, de speeltuin en het groen is
niet eigenlijk. Er zijn drie kernpunten van de methodiek
vanzelfsprekend op De Tip en gaat verder dan in veel
te noemen:
andere buurten.
• neem de bewoner werkelijk serieus, leer van elkaar in een open opstelling
Geef niet op • Hou het overzichtelijk De Tip bleek een project van de lange adem te zijn. Door
• ondersteun de bewoners met een informele groep van vertrouwenslieden • stel tussentijdse doelen, in een overzienbaar geheel
korte termijn doelen te stellen en successen te vieren, bleef het leuk en zinvol. Overleg regelmatig en organiseer
Het eerste punt lichten we hieronder toe, de andere twee
workshops, excursies en dergelijke om samen nieuw
zijn elders in deze publicatie al genoemd en komen in het
enthousiasme en energie op te doen.
slotinterview met Heringa naar voren.
• Focus op de gezamenlijke droom in plaats van
Vertel ons wat je wilt; over vertrouwen en begrip
op elkaars onvolkomenheden Snap dat bewoners geen professionals zijn. Met weinig
Bij De Tip hebben we gezien dat informeel leren van
vergaderervaring en kennis van hoe organisaties werken.
elkaar een onontbeerlijk onderdeel van het succes is.
27
op de woningen die er zouden kunnen komen. Op deze manier is er gezocht naar essenties voor iedere partij, én de vraag ‘wie gaat waarover?’ Door samen de mogelijkheden te bekijken en de scores samen vast te leggen, wordt steeds duidelijker wat nu echt belangrijk is. Een tweede aspect om werkelijk de bewoner serieus te Het informeel leren houdt in dat er niet één manier is
nemen, is bewustzijn van de positie van die bewoner.
om tot oplossingen te komen, en dat de ingrediënten
De groep waar we hier mee werken -de woonwagen-
van een oplossing actief gezocht moeten worden vanuit
bewoners- heeft altijd een aparte positie ingenomen op
de belevingswereld van de bewoners. Sleutels hiervoor
allerlei gebieden: van wonen, werken en onderwijs. Over
liggen in de benadering van mensen, de erkenning
en weer zijn er in de loop van de tijd stereotype beelden
van hoe zij willen wonen en het begrip van het hoe en
van elkaar ontstaan: zowel bij woonwagenbewoners als
waarom van deze woonwensen. Dat vraagt luisteren en
bij overheden. Dan is er weinig voor nodig om zo’n beeld
kijken, hoe gebruik je je huis, hoe komen je woonwensen
bevestigd te zien worden; het vijanddenken ligt altijd
tot stand, hoe bouw je een woonwagen? Om te kunnen
onder handbereik.
begrijpen en respecteren en de eigen bril af te zetten, dat vraagt om een autonoom leerproces aan de kant van de
Het verhaal van de kikkers in die poel is een voorbeeld.
professionals.
Dat is vanuit de gemeente volgens het boekje van de
Bij De Tip hebben we gezien dat informeel leren van elkaar een onontbeerlijk onderdeel van het succes is.
Habitatrichtlijn gegaan, maar ook in het oprechte belang van het project. De procedure past bij bewoners, zeker als je hun gebruik van die poel kent, echter direct in een vijandbeeld. Dat ligt gevoelig en dan moet je het contact blijven houden. En, als dat lukt, ook wel weer de wrange humor inzien van het heen en weer lopen met kikkers terwijl een reiger aan het langste eind trekt.
Professionals zullen voor deze stap uit de systeemwereld
De stagnatieperiode in het project zijn we doorgekomen
-de wereld van regels en procedures- los moeten komen
door het vijandbeeld bewust voor ogen te houden, onder
om zich open te stellen voor de belevingswereld van de
het motto ‘dit laten we ons niet gebeuren, ze krijgen ons
bewoner. De kennis die bij bewoners zit gaat dan het
niet klein’. Maar dat alleen is niet voldoende om verder te
proces voeden.
komen. De tweede belangrijke reden voor het volhouden tijdens deze fase, is de aanwezigheid van Lefier als sterke
Een voorbeeld aan de hand van de excursie naar de
partner die het project niet loslaat. Zij bleef zich, tussen
woonwagenbouwers. De excursie leverde niet alleen
alle andere belangenafwegingen die spelen tussen een
technische kennis op, maar werd voorbereid met een
corporatie en gemeente, inzetten voor De Tip.
scoringslijst van aspecten waar een woonwagen aan moet voldoen, voor alle partijen. Dezelfde scoringslijst werd óók gehanteerd bij de tweede excursie naar houtskeletbouwers, opgezet door Lefier, vanuit hún blik
28
nen
Familie van Oe
Uit de methodiek zijn praktische tips te leren: Tip
Toelichting
Formuleer samen een droom
Help bewoners hun droom op papier te zetten, wijs ze op de valkuilen en zet samen een realistisch (tijd)pad uit. Deze droom is het ijkpunt waarop je je koers zet. Iedere
stap die je zet moet de droom een stapje dichterbij brengen. Hierop mag je worden afgerekend door bewoners. Zet samen een strategie uit
Als bewonersvertegenwoordiger ben je de schakel tussen de belevingswereld van bewoners en de systeemwereld van instituties. Jij kent beide werelden en kan de werelden aan elkaar verbinden. Hierin zit je grootste toevoegende waarde.
Neem het initiatief niet over
Stimuleer zelfwerkzaamheid, benader het project als een voertuig dat bewoners kan laten groeien en bloeien. Dat betekent dat sommige dingen meer tijd kosten. Maar
tijdverlies in de ene fase kan (onverwachte) resultaten opleveren in een andere fase van het project. Wees bescheiden
Het is niet jouw project, jouw droom. Jij bent ‘in dienst’ van bewoners. Dat betekent
Bewaak het tempo
Versnel als het te langzaam gaat, vertraag als de gemoederen hoog oplopen.
Maak gebruik van het
Leg contact met een aantal gemeenteraadsleden en win ze voor het project. Dat kan
dualisme
dat je je moet kunnen verantwoorden aan bewoners en dingen in overleg moet doen.
door de initiatiefnemers naar voren te schuiven als het gezicht van het project en het woord te laten doen. Hun enthousiasme werkt aanstekelijk!
Kom afspraken na
Als je eenmaal het vertrouwen gewonnen hebt, behoud het dan door je afspraken na
Hou het simpel
Breng onderwerpen in waar bewoners ‘in the lead’ zijn, op hun expertise bevraagd
te komen en helder te communiceren als het niet lukt.
worden. Een onderwerp dat zich hier goed voor leent, is bijvoorbeeld de inrichting
van de openbare ruimte, de plattegrond van de woning, het beheer als het project er eenmaal staat. Organiseer regelmatig
Kom regelmatig bij elkaar (minstens iedere maand) en zorg dat er een interessant
Organiseer je informeel
Maak je niet te afhankelijk van formele overlegstructuren
Ken de bewoners
Ga op de koffie bij de initiatiefnemers, ken de namen van hun kinderen en verdiep je
Maak het praktisch
Ondersteun bewoners (ook) bij praktische zaken, zoals het schrijven van een brief.
Niets is vanzelfsprekend
Wat jij vanzelfsprekend vindt, hoeft voor een bewoner niet te zijn. Bekijk het vanuit
Lever nazorg
Het wederzijds leren stopt niet met de voltooiing van het project. Zorg voor een
Vier alle successen,
Projecten met lange doorlooptijden stellen het geduld van alle betrokkenen op proef.
bijeenkomsten
ook kleine
onderwerp op de agenda staat.
(met lange doorlooptijden). Neem zelf het initiatief om bij elkaar te komen. in hun woon- en leefstijl. Maak duidelijk dat je weet waar je het over hebt.
hun perspectief (leef je in) en maak dit aan andere betrokken partijen duidelijk. functionerende beheerstructuur, inclusief formeel én informeel overleg. Vier kleine geboekte successen. Dit houdt het leuk!
29
Tot slot
Hans Heringa, adviseur, steun en toeverlaat initiatiefnemers, Foundation Transfer
Hans gaat er goed voor zitten als ik hem vraag deze publicatie kritisch te lezen en van commentaar te voorzien. Als belangenbehartiger van de initiatiefnemers heeft hij in de tien jaar die het project duurde een bijzondere rol gehad. ‘Foundation Transfer komt op voor de belangen van woonwagenmensen in Europa. Transfer was in dit project vertrouwensfiguur in een onafhankelijke positie. We kwamen in het bijzonder op voor de belangen van de initiatiefnemers, maar ook richting Lefier en de gemeente fungeerden we als verbindende partij.’
‘
W
at mij terugkijkend het meest fascineert is
de stagnatiefase formeel voornemens was de zaak af te
de vraag hoe we erin geslaagd zijn tien jaar
blazen. Op die momenten is de methodiek wezenlijk om
lang een proces gaande te houden.’ In andere
elkaar -corporatie en bewoners- als gelijkwaardige, ieder
projecten, waar het vaak gaat om opdrachtgevers met
met zijn eigen kwaliteiten te respecteren. Dat is nogal
een redelijk ontwikkelings- en scholingsniveau, zien we
wat als je de schets over de relatie tussen woonwagen-
soms dat het collectief van particuliere opdrachtgevers er
bewoners, overheden en instanties naleest.
na een aantal jaren de brui aan geeft, omdat het hen om meerdere redenen te ingewikkeld en veelgevraagd wordt.
‘Een van de succesfactoren was denk ik’ -gaat Hans
Hoe kon het dan dat in dit geval bewoners en corporatie
verder- ‘dat vanaf het eerste begin rond Jo en Janneke
het tien jaar met succes hebben volgehouden?
een informele werkgroep geformeerd is, naast de formele overlegstructuur, waarin medewerkers van Lefier en de
30
Hier ging het om woonwagenbewoners met een
gemeente zitting hadden. Het gespreksleiderschap van
afwijkende woon- en leefstijl en een gemeente die in
die informele overlegstructuur is al die jaren in handen
geweest van mij als één van de vertrouwenslieden.
Het is juist de combinatie van enerzijds lange termijn
Ook de overige leden van deze informele werkgroep
processen (de systeemwereld) en anderzijds de korte
bestond uit vertrouwenslieden van Jo en Janneke en
termijn activiteiten rond de woonvorm (aansluitend bij
goede bekenden van de Lefiermedewerkers.
de leefwereld van bewoners), die het ‘waarom’ van tien jaren volhouden verklaart.
Het waren deze vertrouwenslieden die elke keer grensoverschrijdende stappen konden doen. Zowel Willemien
‘De Tip is interessant omdat we er in geslaagd zijn om
Dirks, werkzaam als opbouwwerkster op het woon-
twee werelden bij elkaar te brengen: de systeemwereld
wagencentrum van de welzijnsorganisatie Sedna, als ik
van de professional en de belevingswereld van de
kenden de woonwagenwereld in Emmen en genoten
bewoner. Partijen leerden dat wat voor de een
het vertrouwen van de bewoners. Deze doelgroepkennis
vanzelfsprekend is, dat voor de ander heel anders kan
gecombineerd met de vakkennis van Lefier en later de
liggen. Is voor de een lange termijn denken (ruimtelijke
gemeente, heeft geleid tot de realisatie van De Tip.
ordeningsprocedures) een vanzelfsprekende zaak, voor
Doelgroepkennis heeft gefungeerd als verbindende
de initiatiefgroep is de tijdhorizon de volgende dag.
schakel tussen de systeemwereld enerzijds en de
Dat is normaal al lastig en als het dan lukt bij deze
leefwereld van de doelgroep anderzijds.’
bewonersgroep is dat een bijzondere prestatie. De initiatiefnemers hadden een missie: de realisatie
‘Doelgroepkennis heeft gefungeerd als verbindende schakel tussen de systeemwereld enerzijds en de leefwereld van de doelgroep anderzijds.’
van een woonwijkje dat de negatieve beeldvorming over woonwagenbewoners bestrijdt en het geloof dat iets dergelijks mogelijk is. Het toont dat de energie van mensen doorslaggevend is en daar kunnen anderen terecht inspiratie uit putten.’
‘Een andere succesfactor in dit project betreft het doorlopen van het proces. Ruimtelijke ontwikkelingsprocedures zijn institutionele en langlopende kwesties met anonieme belangen, en bieden geen ruimte voor participatie en zeggenschap. Dan is een aanpak met korte termijn doelstellingen een zinvolle en concrete invulling van de bijeenkomsten van het formele en informele team. Deze werkwijze gaf de bewoners het gevoel er bij te horen en serieus genomen te worden. Op die manier is bijvoorbeeld de wens tot zelfbeheer -een wens die heel dicht bij de mensen staat en direct uit de eigen belevingswereld komt- uiteindelijk geconcretiseerd in een bewonersvereniging.’
31
Nawoord In dit boek heeft u de geschiedenis van een bijzonder bouwplan mogen lezen. Alle betrokkenen, de bewoners voorop, zijn met recht ontzettend trots op bouwplan ‘De Tip’. Het eindresultaat is geweldig!
D
e initiatiefnemers hebben kans gezien om tien jaar
Dit project toont aan dat het zijn vruchten af kan werpen
lang met sterke tegenwind, diverse (forse) hobbels te
wanneer men het heft in eigen hand durft te nemen
nemen. Een groot compliment daarvoor. Zonder dit
en daarmee zeggenschap over de eigen toekomst weet
enorme doorzettingsvermogen waren wij namelijk nooit
te houden. De omgeving waarin het project zich heeft
zover gekomen. Zeker ook niet, zonder de intensieve
afgespeeld, naast een groot woonwagencentrum voor 95
samenwerking tussen de gemeente en wooncorporatie
gezinnen, heeft een bijzondere dimensie aan dit project
Lefier. De gemeente Emmen, als huidige eigenaar en
gegeven. De ‘dames’ van De Tip en hun gezinnen behoren
beheerder van de Emmense woonwagencentra en woon-
tot de nieuwe generatie en zetten duidelijke stappen
corporatie Lefier als toekomstige eigenaar en beheerder,
in hun ontwikkeling. Zij zijn het levende bewijs dat het
werken op onder andere het gebied van woonwagenzaken
traditionele beeld van een woonwagencentrum en haar
al jaren samen. Ieder met zijn eigen expertise en
bewoners niet meer op gaat. Ons beleid is hier op gericht.
creativiteit. Met name die creativiteit brengt mij bij een ander belangrijk punt. Bij de realisatie van De Tip was het
De Tip is gereed. Maar er is meer. We hebben allemaal veel
regelmatig nodig om buiten de eigen ‘comfortzone’ te
geleerd van dit project en het heeft ons dichter bij elkaar
treden en oplossingen te zoeken, omdat de traditionele
gebracht. In dat kader spreek ik de wens uit dat dit boekje
aanpak geen uitkomst bood. Dit heeft veel gevraagd van
voor u, allen die op enigerlei wijze betrokken zijn bij dit
beide organisaties. Doordat bij alle direct betrokkenen de
thema, een bron van inspiratie mag zijn en nieuwe wegen
wil er was om er iets moois van te maken, zijn wij keer op
opent.
keer in onze doelen geslaagd. Het blijft toch mensenwerk: doorzettingsvermogen, wederzijds respect, geduld, goed
Ton Sleeking
luisteren, vakmanschap, creativiteit en vooral lef, zijn nood-
Wethouder Bouwen en Wonen gemeente Emmen
zakelijke ingrediënten om samen resultaten te bereiken.
32
Ton Sleeking, wethouder Bouwen en Wonen gemeente Emmen
Doordat bij alle direct betrokkenen de wil er was om er iets moois van te maken, zijn wij keer op keer in onze doelen geslaagd.
33
Met dank aan: • Jo van Oenen, bewoonster en initiatiefneemster De Tip • Janneke Brink, bewoonster en initiatiefneemster De Tip • Wouter Haccou, architect en stedenbouwkundige Lefier • Paul Looije, portefeuillemanager Lefier • Alya Assen, manager Maatschappij & Markt Lefier • Aly Venema-Houwing, bewonersparticipant Lefier • Jan Nap, projectleider Lefier • Johan Baltes, projectmanager gemeente Emmen • Theo Kerkman, voormalig medewerker bouw en woningtoezicht gemeente Emmen • Hans Heringa, bewonersondersteuner Foundation Transfer • Willemien Dirks, voormalig opbouwwerkster Sedna
Interviews en teksten: Charlotte Post, Laagland’advies Research en teksten hoofdstuk 1: Hans Heringa, Foundation Transfer en Jan Dirk de Boer, Laagland’advies Research en teksten ‘tot slot’: Hans Vos, Laagland’advies Vormgeving: moev - ontwerp en vormgeving, Oosterwolde (Fr.) Fotografie: Ruiter Fotografie, Scheemda en eigen foto’s Lefier en initiatiefneemster De Tip
Colofon
Drukwerk: Zalsman Groningen BV
34
In opdracht van: Lefier Gemeente Emmen Uitgegeven in april 2011
Jo en Janneke, Ton en Hans, Trijntje en Johan zijn de hoofdrolspelers in deze korte film (20 minuten) over de ontstaansgeschiedenis van de Tip. Persoonlijk en indringend vertellen zij over hun ervaringen, de ups en downs, over het overwinnen van tegenslag en hulp uit onverwachte hoek.
35