Revista "Agimi" data 1919 vëllimi v i, nr 5, shtator nr 005 by Shefqet Cakiqi

Periodikë letrare e përmuejshme. Organ i Shoqnisë "VËLLAZNIJA„ or.

Drejtues:

KRISTO

FLOQI.

V r oj t i m e . --,

DREJTIMI

Artikuj e shkrim11pr:1nohen, por se vetëm mbi literaturë, të zgjedhun, të plotë e të dobishëm.

Pajtime.

Dorëshkrimet pranohen ose jo, nuk kthehen prapë.

PERIODIKA

. "AGIMI SHKODËR.

Për reklama, zadhan]e e tjera shkrime vehtjake merruni vesht me Drejtimin.

PERMBAJTJ A

Për nji kundërshtim Shtjerrtime gjuhe Tempull' i Dodonës Histori e llirvet Asaj (i)

prej ''Agimi„ , M. L. , Kr. Floqit , Hil ~Iosit , H. Gjylbegaj

Në P. 3 P. 6 P. I

Shqypni. Përjashta. muej F. 3. P. 3 muej F. 4. muej F. 6. P. 6 muej F. 8. vietë F. 10. P. I vjet F. 14.;

Pajtimet çohen Se i cili nute llogaritar' i mer kushton Frank Shoqnisë z. Ali Borshi 1.00 Shkodër. LANDËS prej • , , •

Argtim theatruer Lodra Andej e Këndej Fjalë popullore , Shkel e shko

~~-@1~~-@j~J~--NWSl5<5=-<>000

8htypshkroja •Nikaj, Shkodër 1919

Criticns M. Krimshit J. Tafilaj O. Rushdi Mushkaja

_•

~ ?;·(J1 '~ F~R·v~

PERIODIKË LETRARE E PËRMUEJSHME. Shtatuer 1919

Nri 5

Për

•

llJl

Vjet' e I.

kundrështim mos të na piellin pamarrveshtje, por me gjithkta nja dy fjalë nuk po mundemi me i lanë pa i rreshtue. Për shka i përket moralit, drami «Erminja e vorfën» nuk ka kurrnji të metë, e kjo punë mundet me u kuptue fort leh tas, tue qenë se dra mi para se t'u' tfaqte, kje pëlqye ma së pari prej ish-drejtuesit të degës theatrore, Z. Salih Nivicës; por qi mandej, nuk ; dijmë se për ç'arsye, në Nr. 31 të fletores së vet "Populli„ ndrroj mendim e tha se drami per kahë morali, ka të metat e veta ; mandej qe çue në censurë e pjestarët e saj, njerz të ndërshërn, nuk gjeten kurrgjë kunaër moralit e dhanë lejen qi t'u tfaqte. Ma vonë mandej kur kleri bani nji protestë te Shkelqesija e tij, General Bardi de Fourtou, e ky, tue mos dijtë zakonet e vendit, i a drejtoj ket çashtie Këshillit të Perlit~tares për kom· vetenc~, pjestarët e këtij këshilli, nierz ' të\ ndershëm e baba . Iërnijsh, nuk e parië t' arsyeshme, qi drami mos t'u tfaqte. Nji provë mandej, qi drami nuk _ kishte kurrgja kundër moralit, asht edhe pelqirni i të gjith atij populli, qi erdh me e pa, i cili nji zani provoj se kundrështimet kundra përmbajtjes së dramit, kishin qenë 'krejt të pa themel. Po ata pjestarë të klerit të Shkodrës a thue nuk kanë qenë kurr · për-

Shoqnija "Vëllaznija„ tue i u mbajtë parimit të vet "Zgjimi i komit shqyptar„ tfaqi me IO-VIII-1919 nji dram dashtnuer me titull «Errninia e Vorf'ën» ku diftoher se nji djalit të ri, të pasun i hini kulifiska (veremi) prejse i ati, tue qitë mbas shpine dishirin e tij të flakët për me u bashkue me Erminen, nji vajzë e vobegët, e fejoj me përdhuni me nji vajzë të pasun me ëmën, Teodorë, të cilen djalit nuk i a donte zemra kurrsesi.-Drami u tfaq e gjet pëlqim të math në popull, porse sikurse gjithmonë ndodhë ndër ne, u gjeten asish, qi e kritikuenë edhe e dnuenë përmbajtjen e drarnit si nji send kundër moralit, e, shka na vjen keq, këjo kritikë nuk leu prej asish, qi nuk kup· tojnë, por prej asish, qi e mbajnë ve· din nemosse këtu në Shqipni priisat e popullit, d. m. th. prej disa pjestarve të kle!jt, qi u nguten me gjykimin e vet, të cilët me nji lelitësi të pashoqe, javën para se t' u, tfacj'te drami, paten guxim me m:i'f'lkue' nepër kishë pjestarët e theatrit e të gjith spektatorët, qi do të shkojshin me e pa." E jo vetëm me e mallkue, por me e dnue Shoqnin «Vëltaznlja» si nji shoqni socialiste (sic), të cilen do të mirrshin masat e nevojshme me e shkatrrue (sic). Nuk po na ka lindja me shkue gjatë mbi ket çash tje, pse po druem

e për pa e ndie; ata kishin mujtë fort lehtas me u marrë vesh! drejtë për së drejti me kryetarin e Shoqnls "Vë• llaznija», e cila ka për qellim jo me prishë e me rrenue moralin e popullit, por me e rritë e me e naltue. Me pasë punue këso dore, nuk kishin pjellun giirhkëro të pupurishuna, të cillat larg për me i bii ndonji dobl besimit e moralit, sjellin dam edhe mbjellin përçarje e dasina në popull, i cili ka nevojë për nii bashkim e vëllazni të dlirët, pa fanatizëm e pa

lashta, ku kësi dramash tfaqen për ditë e mu n' aso vendesh, qi e mbajnë besimin shum ma mirë se banorët e Shkodrës, e se disa prej atyne qi e çojnë fanatizmin fetar deri në hypokrizl ? .. Mandej, pse u gjeten sot, me dalë e me kritikue e me mallkue nji dram, qi në kurrnji pikëpamje nuk i kundrështon moralit, kur në nji kohë, jo shurn të largrë, qenë tf'aqë lojna pa-morale e të ndyta prej pjestarve të njaj qeveriie, qi qe mprojsja e kultit katholik në Shqipni, e shi në nji vend, i cili, në mos tjetër, për faqe sancte tractandus cst ? Pse n'atë kohë nuk u gjetën këtu në Shkodër piestarë të klerit me i kundrështue asaj punë e me mallkue nepër kishë si banë sot me dramin «Erminia e vorfen„ i cilli, tue u përkrahuri me ato lojna të pandershme, asht nji send i shëjtë ? Drami «Errninja e vorfën», në kohë të qeverimit internacjonal qe paraqitë ma se pesë herë në pamje kinomatografike e qenë vil në veprim lëvizjet jo shum t' urta, qi ka originali në vedvedi, e nuk u gjet kush qi me dalë e me e mallkue, ase në mos tjetër, me u vu leçi Iërnijvet mos me shkue me e pa. Përkundrazi Shoqnija socjaliste e e pandershrr e «Vëllaznija», si duen me e quejtë disa pjestarë të klerit, i pat hjekë ato lëvizje edhe vetvrasën në fund të dramit qysh në fillirn; e lajmet u vun "Vetëm për të rritshëm», por me gjithkëta disa piestarë të klerit, në mende të vet, (duhet me thanë kështu, qysh se nuk qe dnue e mallkue në të gjitha Kishët njitrajtazi e me të njajten rrcptsi), u çuenë e mallkuenë dram, amatorë e spektatorë përnjiheri. Mbas mendimit t' onë, ata pjestarë të klerit janë ngutë me dhanë nji gjykim e me dnue nji send për pa t pa

M I

"Agimi~,

Shtjerrtime gjuhe. Tue marrë shkas prej vrejues. qi Drejtimi i kësaj së përkohshme bani në N. të kaluern mbi orthografl t'ërnnit kom, po më ka nde t'u shtroj lexuesvet a si kishte për të thanë Bogdani zgjedhësve}, disa shtjerrtirne përmbi gjuhë, qi tue i rrahun, tue i shoshitun, mund të dalin ndoshta për përparim të gjuhës. Përpara se të hy ndër këto shtjerrtirne po dishroj me diftuem nji ndodhë a fenomen të çuditshëm e të mrekullueshëm mbi gjuhë t' onë. Gjuha përfytyron e çfaqë gjendjen shpirtnore e mendtore të njaj populli; gjuha tregon shpirtënin e mendtorln e atij ; prej gjuhës na mund të kuptojmë zhdrivillimin e Iavrimio, mit të na! të a ma të poshtër, të njaj populli. Popujt e egjër e të breshtë kanë nii gjuhë fort pak të zhvillueme, me trajta krejt parore e ma tepër jo· e nuk mund të jer ndryshe], pse nevojët meodtare t' aryne janë të pakta fort.

T' a përshkojmë historln e komit -: për sa ka rrasë gjitkund e gjithkah shqyptar prej kohvet ma të lashta e parregullime. Parregullimet ase ma deri në kohë ma të vona e kemi për mirë me u thanë jashtrregullimet, janë të parn se] përherë kemi jetuern Ynji shëie zhdrivillimi e zhvillimi. Të shijetë të breshtë; nuk asht parn e nuk ·rqojmë gjuhët europiane, qi kanë kapë jemi tue parn kurrnji livrim e : hov nji zhdrivillim të plotë, të gjith verkah lavrimi: malet e fiset t' ona biijnë bat ma të nevojshëm e ma të përdoriji jetë krejt si e kanë pasun llprët e run i kanë të gjith të parregullshërn. vjetër. Për në darshirn me falë të Gjuha e jonë ka nji numër te math drejtën, pa i bylmyem fjalët, jemi nji zanoresh : të thjeshta, hundake, të kom, qi gjinde! edhe nëibr1sh tëni : po, shkurta, të mesme e të gjata e këto i jemi të brishtë e të breshtë! Nji këtu shtojnë harmoni e madhni; ka gjashtë po më bahet se kora e mosha e re rasa ndër nderule t' ërnnavet, ka trl ka për t' u ngrehë kundra meje si me giini, ka parregullime të çuditshme i folun këto fjalë e shi 'lë këto kohë nder disa ërnna e ma tepër nder ata, të vishtira. Jo, korë e moshë ere, mos qi ma fort perdoren, si b. f. at, krye u trërn, pse nuk gjen galdim ma të et., ka perërnna vehtorë si kurrnji math nji mjek para shtrojës së njaj gjuhë tjetër, perërnna para ërnnash, si të smuetit se kur e dikton dergjen e h. f. i vllau, e motra, të kushrinin et., këtij, pse atëherë ka shpresë të ma- ka kohë e mënyrë verbash për bind. dhe me e rnengiisë e me e shëndoshë. Tue vflrn oroe, pra, kaq zhdrivillim Kështu edhe për nji popull asht shë] gjuhe e tue e perkrahsuern me gjeni mirë kur e nie] gjendjen e vet, don dien e popullit çka do të thomi? Arme thanë se ai popull don m'u zgjuem syeja na shtrengon të besojmë se ky e ka për t'u vOm n' udhë të përpa popull paska pasë domos nji lavrirn · rimit. Tue e njoftun pra vedin për nji bukur të naltë ; po kur? Ndoshta njapopull aspak të përparuern, si e ;iejmë tje heret fort, në kohë para historiagjuhën t' onë? A thue me do trajta ke, njatëherë kur u ngrehën ato muparore, me pak fjalë, pa farë zhdrire, qi kanë qindruem edhe sot e thivillimi, pa kurrnji tingllim të harmorren mure kyklopnjane e qi i paten nieshëm ? Jo, krejt për kundrazi, pse ndertuem Kpklopët, ata vigaj "me nji shofirn se ka trajta aq të zhdrivilluesy në ballë, qi paten farktuem armët me sa me na habitë. Të vërn oroe nji e Zojzit qi t'i thele anmiqt e vet. foshnje, nii kerthi, qi ka filluem me Nën ato prralla të mithologls rnbëshefolë e kemi për të degjuem kah thotë: het ndoshta nji copë histori e bukur une pa] ase une shefi; disa fise shqyp- e popullit t' onë. Mos të topitemi, pra, tare, atje nalt kah Kosova e veriut e e mos të rrijmë si të toprruem, tue kah Morava, gjith verbat mundohen pam gjendjen e mjerë të sotshmen në me i bam të rregullshëm e thonë ane të cillen gjindemi, por të punojmë e foli, ti [o/ë etj. gjith ërnnavet në të pertrijrnë kohët e Kyklopvet e kemi shurnuer u apin nji trajtë të rregullpër të qënë edhe· na të zotët me farshme; tue i këthyem në gj1nl Iëmnore. ktuem armët e ditunivet e të punvet, Janë shëje të dobta brishtënije. Por qi me fituem sypernln mbi Iuql landshumsija e popullit shqyptar perdorë tore të natyrës. forma krejt të zhdrivillueme e aq teNë nji numër të kaluem te kësaj

Për me mundun me fituem rdiesl të bukura ndaj giuhën donë marrë në kujdes disa parime themelore, ndër të cillat don permendë se shumsija zanevet i ep gjuhës tingllim t' ambël e të harmonishëm. Për fat të bardhë këtan e ka gjuha e jonë, si kemi treguern ma përpara; pra nji detyrë e madhe e shkrirntarvet, t' atyne të cilivet u bje barra me na rueitun gjuhën, qi mos t' a qesin mbas shpine ket dhunti të çmueshme të gjuhës s' onë, Pse, pra, të shkruejmë dlirësi ase pastërsi në vend qi me shkruem dlirësi e pastërsi ? Përveç se gjymtim ndaj gjuhën, shkakton edhe hutim ndër ata qi lexojnë. Disa vise t'atdheut t' onë zanoret e gjata i kanë humbun, por s' a$ht nji arsye qi edhe vendet tjera t'i djerrin. Shum · ku] i ka hj m në krye se Shqypniia e jugut nuk ka zanore- të gjata e, pra, edhe na të veriut mos t' i përdorim ma,. pse kështu kemi per të sajuem nji gjuhë të perbash ktë e letrare. Gabim i math, pse vetëm Tosknija mund të tharni se i ka humburi, por jo krejt Shqypnija. e jugut, madje ndër disa vise të saja i kanë ma tepër se na, për shembull na tharni sheqer, por atje poshtë shqyptojnë· sheqer. e kanë arsye, pse asht mbas natyrës së gjuhës s'onë. Elbasani, Gegnl, por në kërthizë të Shqypnis, zanoret e gjata i ka ma tepër· se Shkodra, porse ka humbun të mjesmet. Disa vise të Shqypnis së jugut kanë humbun edhe dyzanet ndër disa ëmna, për shëmbull puntor, malsor, për puntuer, malsuer et. E mirë, pra, nji shkrimtar, qi ndien e din se ç'asht harmonija ka për të ndjekë këto trajta të gjymta? Do vende kanë humbun infinitivin e verbave! a asht nji arsye qi t'a humbim edhe na? Traiten e vjetër t' imperfektit shum

së përkohëshme, në nji artikull shum · t' interesëshëm permbi gjuhë, Z. Karl Gurakuqi thotë në nji pikë, se populli mundohet gjuhën me e prishë, por shkrimtarët me e ruejtun. Këtan asht të vërtetë. Por na mjerisht nuk kemi pasë shkrimtarë, qi me na ruejtun gjuhën. Për shkrimtar do të marrim vesht, jo, ç'farë do njeriu, qi shkruen, jo, por nji qi ndien bukurin e gjuhës e asht i zoti me harrë të mirën prej së keqes. Shkrimtari i vertetë asht si muziktari, ql do të kët vesh e ma tepër do të njofin ligjët e harmonls, pse edhe gjuha, biseda, ligierirni kanë harmonit e veta. Mos t' a marrim tepër haptas fjalën qi nuk kemi shkrimtarë, pse ndër këto kohë të fundit kanë dalë disa, por janë pakë fort. Bje fjala vjershtar i naltë asht Fishta, qi ndër Lahuta të Malsls e ndër ode të tija gjejmë nji harmoni, qi na ~en pa mend e nji lyrisëm, qi na tikundë c na çon pesh zemrën ; por janë pak, veç se Zoti na i shumoftë. Sot, Zotit i qofshim falë, shum djelm të rij janë kapë me shkrime e prej këtyne shpresojmë se gjuha e jonë ka për të marrë nji lulzim të math e nepër gjuhë ka për të naltsuem e bujaruem ndieslt e popullit. Këtyne të rive, pra, për me munduri m'u vjeltë, po më kande t' u shtroj disa shtjerrtime gjuhe. Thotë nji fjalë e vjetër e e urtë se të gabuemt asht në natyrë të njeriut, por urtija mandej këshillon se me qindruem në gabim asht marri e kryeneçsl. Të gjith, pra, mund të gaboimë, e vetë i pari, shkruesi i këtyne rreshtave, do të rrfeje se ndër do shkrime të përparshërne ka gabuem shum e randë ; sot mundohet mos me gabuem ase së paku e rren mendja se nuk gabon ase gabon pak.

M I

A G

këtij vesi. Këndej ka ardhë ndër Toskë vesi me i shtuem nji b gjith herë ger- . rnës m, arsye e paarsye, si ërnnit kom ; na ka ram me kënduem edhe zëmbra. Shqyptarët e jugut kanë dy perërnna të bukur: i këtillë e i atille' e pra duhet me thanë i cilli e cilla e jo i cili e e cila, e, mjerisht, se edhe ndër ne ka filluem ië hyjë ky lajthim. Disa donë me na shkruem sejcilli, sejcilla e thonë asht trajtë ma e shkurtë a thue se të dojshin me gjuhë t' onë me hartuem nji Volapyk ase nji Esperanto. Gjuha na thotë të thomi e të shkruejmë se i cilli, se e cifla. se të cillin e se të cillën, se të cil!it e se të ciflës et. M. L.

vende nuk e kanë ma, deri Elbasani përgiprnsash ,e ka humbun e kështu jemi tue pam ndër disa shkrime mirrnim në vend qi me shkruem mirrshim. Në Shqypni të jugut edhe vehtja e tretë veçorë e aoristit ka filluem të shkallojë e na bje me kënduern punovi, /illovi et. Ndër ne ka dashtë Perendija e kemi rueitun shum veshin pt ej këtij gjymtimi, vetem ndonji Iëmi qi mund t'a thotë. Trajta e sotshme për ket vehte asht për verba me ue : filloj, punoj, por Elbasani thotë filloji, punoji; nii trajtë të bukur e shumtë arspeshëme për ket vehte e ka rueitun nii pjesë e rnalsis së Mbishkodrës, qi thotë [illou, punou, krejt nji si leu, rrfeu, theu, preu. Këio do r'ishte trajta e vertetë e këtë kishe me dashtë me ua porositë shkrirntarvet. Shqyptarët e jugut n2 njanë anë e ata të veriut në tjetrën, kanë marrë nji ves të mbrapshtë me e sajuem shurnorin e shum ërnnaver, iue u rnbathun nji ra ase na; për sh. kohëra e kohna, bimëra e bimna , pije ra e pijna ; por shkrimtari do t' i ruhet

SHENIM: Mo përdorimin e përemnit i cilli edhe e cill« nuk jemi në nji mendje me bashkëpuni:itorin t' ouë. Peremni 'i tillë edhe e tillë në ioshknialur-n pPrclorohen për it. il tale e la tale, ose fr. te tel o ta telle. Përemnat cili e cilla n'tt. e rreng. përkëthehen me fjalët quale, quel e quelle e shqiptarët o jugut i flasin dhe i përdorojnë me nji l si: citi, cila, cilët etj. e kurr me dy ll: citii, rilla etj. Nuk besojmë qi në ketë rasë shqiptarët e jugut t' a kenë lanë nji l pfr kursim, kur nuk kursehen /Z- në t' a përdorin deri në ftillkun me dalë : dalia, duallë etj.

Agimi.

Tempull' iDodonës

pasë nji tempull të Hyjit pelasgjik për mbi at kodrinë aq të kandëshme e bjeshkore, ju suellne oraklit "Them„ (prej Kr, Floqit.) cilli kish nji randst tepër të madhe Pason prej Nri 2. mbi popujt pelasgë të Hellopis për li. Tempull' i Dodonës, si mbas tre- fallet e famshëm e të çuditshëm e të gimeve të Herodorit asht k-r.ijijem mbas sigurt e effektivë qi çpallte ndër ata nji deshirit të shtërgjyshave t' onë vende, edhe jo vetëm ata vende por Pelasgë të çfaqun para oraklit "Them„ edhe gjith vendet e tjerë fqijë e të cilli banonte aty në Hellopi shum larkrnë t' asaj kohe ja niifshin oraklit vjet ma parë se të ngrihej tempull' i vleftën e randsln e e drojshin e e Dodonës. 1 Pelasgët tue dishrue me adhrojshin, Ky orakli pra ju dha le-

1. Mythologija tregon se orakli "Them„ banonte në Epir shumë shekuj parë se të nzjiste përmbytja (deluge) e Deukalijonit. Kët e përmendin ëdhe historishkruesat Herodoti e Pausania,

Qysh në kohët e hershme e deri në krijim të tempullit të Dodonës e qysh aherë e deri në kohë të Herodotit (600 vjet para Krishtit) ky orakël i famshëm qendroj bres mbas brezit në Shqypnl.

Themi, pra, kishte dashtë qi edhe në Epir të adhurohei gjith ashtu Hyji midis të Pelasgvet. 6 Për mbi ket hypotezë tregohej edhe kjo gojë-dhanie : Dy plaka egvptase, icilat goiëdhania i quan Pëteiai" dulne nii dit prei tempullit të. perendis së Egyptës Osiris, edhe njana prej k tyne shkoje qendroj në Libia të Afrikës, tjetra ardhi e xGni vent në Epir të Shqypnis. Si njana si tiatra atje ku qendrGne përhapne ndër ata popuj e dhe adhurimin e asaj perendije. Në Oasis të Libijes adhurohej nji farë Osiris, cilët vendasit i thirshin Ammon, edhe cili nën riten e Hyjit s' ish tjeter përveç se Djelli, të cilin Grekët prej Arnrnon e qujten: Apollfi ose Apollon giith ashtu e qujten edhe Diellos ose Del!os edhe ma von Helios. s Për atë plakën qi qindroj n' Epir, thonë se ajo, mbasi kish tretë rrugën u xfi rop prej disa detarve qi udhëtojshin ndaj zallet e Thesprotis (Çamëris) edhe se këta ja u shitne Pelasgvet t' Epirit. 9 Mbas nji traditionit tjetër, kto Peleiai ose Pleidde nuk ishin plaka egyptiane por dy pullumba 10 cilat

jen fetakve Pelasgë për me i barnun nji tempull Hyjit, e kso dore ngrehne Pelasgët aty mbi kodrë atë ma të bukrin e ma të shkelzyshmin tempull të shekullit. Orakli "Them„ ase "Themis„ 2 si i thojshin Grekët e vjetër, ishte ma i matshëm prej gjith orakleve (Iall-dhansavet) të njoftun te atyne kohëve, 3 Gojë-dhanja thotë se "Themi„ ishte e bija e Dheut edhe e motra e Hyjit. Tue qenë se "Themi" u rrit mirë e e dronte shum vllaun e vet ''Hyjin„ por edhe e desh tepër t' amen e saj "Dheun,, (Greqisht Gata Ca ose Dhëa, Dha), e ama për ket dashtni i fali së bijës mjeshtrin e prophetls do me thanë Iuqln për me çpallë falle të drejta e të sigurta për kohën e pritme. Kshtu tue qenë se Pelasgët e çmojshim ket fali-rëfese si nji bij Përendije dojshin qi edhe vëllaut W saj Hyji t' i ngrehshin nji faltore, si edhe e ngritne me lejen e saj. Nji tieter arqëollog, Tringiand 4 tue besue se kan qenë dy kso tempuj të Dodonës e tue barnun fjalë për "Them-in„ thotë se kjo Ialldhanse, e bij e Dheut, para se me ardhë në Hellopi t' Epirit e kish banen në Tëbe të Egvptës, se pse tempulli mii i vjetër i HyJit 5 ish këtu afër këti] qyteti.

2. Asht gjith ajo fjala shqyp them ase thoni, the, thashë, thënë qi Grekët i shtuene edhe sufik-

sin ie e kshtu u ba Themis njashtu si ka qenë edhe fjala Thet ose Tet ( Det) të cilën Grekët e bane Thetis gjith ashtu Fat Fatis (Iati bahti) _irty,n Artymis ose Artemis [Dljana-s-Hana) et. et. Si thotë Pausania, orakli kur çpailte fallin fillonte me fjalën pelasgjike them, d. m. thanë them kshtu ose ashtu për ç' ka qi më pvetni, edhe duket se këndejmi orakli mori titullin Them, prej së cilës fjalë duli emnimi i perendeshës së clrejtsis Them ose Themis greqisht. Prej ksaj fjale kanë përbamun Grekët verbin •.• thespizo„ ve ligje, fjalen "thespisma,, ligje, ligjeratë, kanun, etj. etj. 3. Herodotë Lib II. 54. 4. Conject. in Dodon b. 824. 5. Hyjit Egyptasit i thojsbin Osiris.

6. Për ket han fjalë edhe H esiodi në "Theogoni ,,; gjith ashtu edhe tragëdijani i math E.<chyllos në dramen e tij "Eumenides„ ashtu edhe Euripidis në dramën e vet "lfigenia en Tauridi,,. 7. Pausanias. Peleiai para Dodonaiois emanteusanto. D. m. thanë këto "Peleiai„ ose "Pelejade., "Pelejake,, (qi duket të jetë ajo fjala shqyp "Plakë„ se përnjiment kto dy të zeza egyptiane ishin dy plaka), kto çpiknë fallin në Dodonë. 8. Gjithnji fjala shqyp Dielli. Fjala Apollon mundet me qenë nji metaforë e fjalëve sbqyp a-po-lë-n. po len Dielli. 9. Lilius Gyra,·d, Syntagm. 2. I-Iist. Deor. 10. Ponquëuille l. 184. 11. Thesprotoon ,ne lenin gaian. Homer. Odyss, V. 115.

Tue qenë se regioni i Çameris vjen ashtu si nga perendimi po të shifet prej anës së Greqis, Grekët e vjetër tue pamun për gjith ditën qi Dielli perëndonte nga ato vende, kujtojshin se ato vende të Çameris do t' ishin vende të errsinave e kshtu fantasi e begatë e tyne krijoj aty Tenebrat o Ferrin e mbretnin e Plutonit ose të Adonit a A1donens-it. Edhe sot kjo krahinë, cila shtrihet nër-

legendën e ktyne "Parthenuseve„ ose pullumbave, e kishte marrë vesht prej goiës së tyne se kto kishin flutrue prej tempullit të Osiris qi ish në qytetin Thëbe edhe mbasi ardhne në tempullin e Dodonës 13 filluene me çnallë !alle, se pse Hyji flitte me gojen e tyne. Riri (adhurimi) qi kto pullumba kishin prue në Pelasgjidë, ishte thotë Herodoti adhurim phoenikas ose ma mirë egyptas 14 do e mos kto virgiinesha të kush tume ndaj Osiris (Hyji) si priftnesha e sherbtore të tij, së mundej të vinin për fije tjeter sojsh falje. përveç se asaj të Zotit të tyne ..

flutruan prej tempullit të Osiris njana në Libye, si thamë svpri, edhe tjetra n' Epir, në dhe të Thesprotëve ose të Mollossëve, cili ish edhe vendi i Ferrit mbas mythologisë greke edhe të cilen edhe Homeri e quan Dhe të zl të Thesprot ve. 11 Kto dy pullumba, ishin dy virgjinesha e u thritshin edhe me :-:ji mi-emen tjetër Partheniise. 12 Ishin, si thotë lezenda, shërbtoret e Zotit, si me thanë mungesha të pa-përlyme, të pa-prekuna. Herodoti, cili, si thamë në numrin e kaluern, e vizito] vetë tempullin e Dodonës, kishte muirë, si thotë, me pvetë ministrat e Hyjit (Sellijtë) për

HISTORIJA

(pason fundi në numrin qi vjen).

E MOTSHME E ILIRVET NDER VENDE TË BOZNISË.

Prej Dr. Ludwig v. Thalloczv.

Vijon prej Nri 4.

Ilirët ishin shtat-mëdha], të shëndoshët, të fuqishëm edhe ftyrrn e tyne Helenët e Romanët e përshkruejshin t' egër.49 Mbasi zbulimet anthropologjike mbi Ilirët e vjetër janë shum të pakta, nuk mundet njerin me thanë me verterirn, së për tregim thonë disa, se gjoja Thrakët kisITTn njr krye të

mjet të lumejve· Thyami,, (Kallam,jtJ e Acheronii (Lumit t' ambël) quhet Aidontit. Straboni (X faqe 467 edhe VlI. faqe 327) thotë se ky vent u qujt "Thesproti„ prej oraklit të Dodonës, e fjala "Thesprotë (Çamër) vjen prej fjatve "thespis,, "thespizo., "thespisma., (ornculumJ. 11. Fjalën "Parthenuse„ e ban lllvthologija greke prej fjalës greqisht "parthenos„ qi don me thinë "virgjineshë0. Shtesa ''nllse,, nuk gjindet kurrsesi në etymologln greke, por edhe fjala e parë "Parthe„ ose II Parthën., më duket se asht fjala pelasgjike "bardhë„ pra "Parthenilse„ ose "Bardhë-nUse„ s' ka·dyshim se tregon njato "Nu-

gjatë, të verdhë, Ilirët të rrumbullakët e të zezë. Qysh ndër kohnat ma të vjetra të tana fiset thrake, e kelte qenë të përzierne, e tue marrë për themel shkrimtarët e vjetër asht e vishtirë me i caktue kullit e Ilirvet, të Thrakvet e të Keltvet. Në qoftë se na marrim para sysh të gjitha shkrimet e pakta qi ndodhen

set e bardha„ mungeshat ;e pa-përlyme të H:9jit, pullumbat e bardha të Osiris-it Egyptës, cilat quheshin edhe Dbora. 12. Herod. II. 56. - Aristophanus Sfiiqe 159, 161. - Xenoplumtos Apomnimoneumata l. 3, 1. Philostratos f. 802. 13. Kjo merret vesht prej ktyne fjalve qi thotë' Herodoti «Osperiin. eikos, a,mphipolëusan en TMbesi ijeron Dhios ënJha.p,piljeto, entaftha mnimin

rdt,, ëehin» d. m. thaiië qi [ktu (n'Epir) ku kjo (pathe-niise ose nuse e bardhë) ardhi doj me pasë edhe kujtimim e tij (e Hyjit) cili kish në Thëbe tempullin e vet.

49 Plinius, «Illurica Iaeies videtur bominis,. Në do jetoj 500 vjet. Këqyr Tomaschek L 127 mbi Je· nji vend tjetër Plinius thot se nji ilir, emnit Dan- tesën e gjatë të Tbrakvet.

·n

Në fillim të IV. shekull p. Kr. zbritnë prej Renit valë mbas Nalësh fiset kelte, qi shin të gjith burra trima e q i s' e m irrshin vdekjen aspak në dorë; e sulmin e tyne nuk mundnë m' ë pritë fiset e pa-organizueme ilire. Shurn vende ranë përpara sulmit të tyne qi shkonte tue kapërdi giith ç' ka gjente përpara. I oari veprim i Keltvet qe me i dëbue Triballët prej vendit të tyne mbi Moravë. Triballët të shkapërdamë ndër të gjitha anët, u sulnë kah lindja në krahinë të Tunës së Poshtme, ku u përpoqnë në nji luftë me Skythët mbi breg të shmangët të Tunës. Mundësit kelt qenë të quejtun Skordiskë edhe daheshin nder dy tuba. Skordiskët e mëdhaj zgjiiheshin mbi krahinën prendimore të Serbisë: rreth Drinës edhe rreth Tunës së Poshtme, në vend qi Skordiskët e vogjël zaptojshin krahinën qi ish mb' atë anë të Moravës. Prej këtyne vendeve aqë strategjike ata mundnim me nji lehtësi me msy ç'do fqi. Prej sulmit të tyne patnë nji diim Thrakët e lindjes e të jugut, si edhe fiset ilire të prendirnit qi banojshin në Bozni, Hercegovinë, në krahinë të Mitrovicës edhe në Kosovë. Ndër këto luftime u çquenë mil fort dy fise ilire, gjurma! e të cilave! janë të ojoftuna n' h istorin' e vjetër të kësaj krahine: Ardhjanët edhe Autarjatët. Ardhjanët në fillim të IV. shekull p. Kr. (390-370) jetojshin rreth Savës, kah prendim'i Liburnvet në pjesën veriprendimore të Boznisë edhe fqi me Japudin'e mbastajshme. Këtyne i u desht me pasë nji luftë shum të vishtirë me Keltët; porse, mbasi mil në fund qenë të mundun, u dreituenë kah jugu edhe kështu të bashkuem me Daorizët e me Pleraerët u sheshuenë mbi Narentën e poshtme, kah veri "i grykës së Kotorrit, Qendra e këtpne fiseve qe

na kemi përpara n;i popull, i cili në finisje pëbahe] prej vetëm barivet edhe qi pasunin' e veça -itë nuk e niifte veç se vende vende. Ndër male ishin cuba, ndëdet kusarë, të vorf'ën, por trima. Arin e gjejshin ndër ujnat e tyne edhe mbasi i dhanë zjarmin pyjevet të shpeshta të Vjetra, duket qi atëherë mësuenë m' e njoftë arin e sermin, qi ata e ndrroishin me armë edhe me stolime bakri. Në Bozni kto fise jetuenë për disa shekuj në ketë mënyrë, ndë vend qi ata, qi banojshin bri bregu deti shkojshin nji jetë të vishtirë edhe ishin të shtrënguern me luftue o me Iqir'e tyne ose me tjerë. Kur i mundshin an miq te vet, i biijshin rob50 edhe e ruejshin thesarin e tyne: bagëtitë edhe shtësët e tyne.51 Fiset e vogla qenë të munduna prei të rnëdhajaver, të cilat mandej shpërdaheshin ndër fise të vogla; nga ndonji herë fiset e vogla bashkoheshin tok edhe i shtypshin fqit' e tyne qi ishin mil të fortë. Mjerisht nuk mundnin të përbiijshin qendra të përbashkta; kaqë sa nuk shifet nii gjurmë të nji lidhjeje e të nji qindrese. Këjo asht historija e matshme e Ilirvet.52 Po të kujtojmë se këto fise kishin të biijshin me popuj qi kishin nji tërheqje të madhe sikur Helenët e mandej Rromanët, na duhet të çuditemi për qindresen qi këto fise treguenë tue i mbajtë zakonet e veta. Çudija ej' onë asht aqë mil e madhe, kur të kujtojmë sulmin e math qi banë Keltët, të cilët e lëkundnë ëdhe Greqinë deri ne themel.

M I

50. Ardhjanët kishin deri më 300.000 rob. Athenaeus, IV., cap, IU. 51. Pausauias, IV. 36. 52. Në Padua në libërtoren Bibl. Civica pashë nji dorëshkrim: Antiquitatum Illyricarurn. I·, II. sive ne Illirici Minoris atque Dalmatiae rebus a Diluvio Noachio (M. 55.323)

M I

edhe nji lidhje, qi ata e mbajmë me besnikëri e me nder deri në vdekje të pushtuesit të math. Thrakët edhe Ilirët qysh prej kësi kohe luftuenë besnikë· rish! n' ushtrin' e pushtuesit të botës, i cili kur ish nevoja e vinte në veprim mënyrën e veçantë luftare të tyne. Burrat gjymës të veshun të malevet, pa e marrë vdekjen aspak para sysh, u lëshojshin si të tërbuern kundra banorvet t' Azisë të veshun me petka të çmueshme. Banorët e Azisë, të dhënun mbas shijevet të jetës edhe mbas Iemnavet, nuk mujtnë me i ba ball këtyne burrave edhe Aziia qe plaçka e tyne. '54 Mbas vdekjes së Lekës së Math, atëherë u shkatrrue edhe ai bashkim i përkohshëm. Skordiskët i II sul në Greqisë, mcrguenë ç'do qindresë edhe i shitnë;robt e zanun si skllavë. Ky komb trim edhe i armatisun ma së miri, ish ma i fuqishmi në ~alkan. Pushtoj Serbinë edhe mbasi i dëboj Autarjatët prej banimit të tyne qi kishin në Bozni, mbretnija e tyne u zgja edhe ndër ato vise. Ndë vjet 310 këto fise ilire të Boznisë. ishin pa banim. Prej Autarjatvet t'ikun, qi kishin ra në Pooni, nja 20.000 qenë dërgue prej Kasandrit e sheshue në krahinë rreth maleve Obelos (ndofta në Bullgar] prendimore ndërmjet të Rilo-Dag-ut e të Belash-Planinës.w Të sulunat e Keltvet nuk pushuenë edhe. Këta zunë të haheshin të rrezikshërn edhe për fiset ilire të jugut. Kur mbret' i tyne Akichoros i u sul Delfit, në ketë veprim muernë pjesë edhe disa fise thrake, të cilat pakësoheshin gjithnji, pse shkojshin tue plaçkitë. Tekdo binte kë]o ushtri, sje-

qyteti Naron qi ish nja 16 km. larg deti e qi ndodhej rreth nii liqeni të math. Ky liqe mbushte fushoren e Bisces, Bjelopoljes e të Mostarir (Hercegovinë), e cila mandej për shkak të nji kataklyzme u ter fare. f... Kah veri-lindja e Ardhjanvet, në breg të liqenit të naltpërrnendun banonte fisi trim i Autarjatvet, me të cilët fiset e rrdhuna për së shpejti u kapërthyenë në nji luftë, për shkak të gropave! të krypës qi ndodheshin mbi Narentën e sipërme 3. km. larg prej qytet t Naron. Në fillim qe ba nii godi, qi krypa të përdorohej prej të dy palve; por ky godi nuk pat nji qindresë të gjatë e lufta u ndez përsëri. Luftimet e ashpërta e të gjata rnbaruenë me mundjen e Ardhjanvet, të cilët qenë të shtymë nga jugu; kështu qi pjesa jugore e Boznisë e Hercegovinës edhë nji pjesë e Malit të Zi qe e banueme prej Autarjatvet. Por sa këto luftime muernë nji fund, kur qe çfaqet Leka i Math, zaptues' i botës, i cili për deri sa qe gjallë e bashkoj të gjith si nisin' e Balkanit. Leka i Math, përpara se të niste veprimet e veta n' Azi, desh me i shtrue fiset ilire edhe thrake, të cilat j' a prishnin qetësinë rnbretënisë së tij; ai me ushtrin' e vet shkoj deri në Tunë, i shtroj Getët qi banojshin m'atë anë të lumit edhe për kujtim të këti fitimi i bani nji theror shpirtit të Iuqishëm të këti lumi (35:'i p. Kr.)53 Kombet e vogla ikshin përpara ushtrisë së tij, ose po të mundnin kërkojshin miqësi edhe i u shtrojshin. Midis të këtyne edhe Skordiskët e përmendun i dërguenë përfaqësojsit e tyne, të cilët qenë pritë e gostitë mjaft mirë prej Lekës së Math i cili bani me ta

' 53. Arrianus I. 1. Tbrakët vetëqeveritarë jetojshin kah e shmil.ngta e Orbelosit, Triballët nder rrethe të Silistrisë së sotshme.

54. Curtius, Vita Alexandril\Icgni.III.10. VI.6. 55. Diodor XX. 19. Zippel përment Rilo-Dagun, në vend qi Dr. M. Doli, në librin e vet Studien cur Geographie <les alten 'Mezedouieus, (Regensburg 1891. F.31) thoi se Belesh-Planina qe mali ma i parë i malevet Orbelos.

A C I M

cuenë, E verteta asht, se ata ardhnë në jug në giymës të tretit shekull. .Nenë pari të prisavet të fuqishëm ata i thyenë anmiqt e tyne e sikur dy popujt e ramë poshtë, Enhelerët e Taullantët, · e therneluenë fuqin' e tyne tue i shrrue Iiset e vogla. Mbreti Ag· ron qe ai pushtues, i cili i u turr fisevet të Greqisë verore edhe i dogj. Në kohë të mbretnimit të tij filloj edhe kusarija ilire -nbi clet, e cila i dha shkas Rromanvet me fillue pushtimet e veta, nd' atë kohë kur Helenët kishin fillue me ra poshtë. !lirizmi nd'atë kohë qe ma i gjallë edhe i dhanun për me ba veprime luftore. Sendi ma karakteristik i Ardhjanvet asht se ky fis, i cili në fillim qe nji fis i rnbrendshërn (kontinental), ky por sa doli në breg· edhe detin e mbajti si vendin, ku hani deri atëherë veprimet e veta plaçkimi, vjedhjeje e luftimi. Ilirët në ketë mënyrë e kërnbpenë sheshin e veprimeve! të veta, por mënyra e jetimit mbet gjithnji ajo e përparshrnja.s? Deti qe ai, i cili j' a çili rrugen e nisivet e të brigjeve! të begata e të popullueme e shkëmbi]: e nisit' e vogla të detit qenë vend' i pritavet, prej kah ata i u suleshin anivet tregtare. Kur për tokë ish e vishtirë këto fise të pa-qeia me i mbajtë në nji lloj mënyre të bashkueme, aqë ma e vishtirë qe për to të rnbajtunit e nji discipline mbi det. Deri sa Helenët i mprojtnë kolonit' e veta me fuqia' e vet edhe pushtim' i Rremës nuk zgjahej veç se mbi Itali, nuk kish ndenji shkak për me u ku]desue për gjendjen e fiseve! t' Italikvet. Ngadhnjim'i Maqedhonisë e shkeli lirinë politike të Grek vet, porse tue qenë se o' Adriatik kish nji konkurrencë mjaft të madhe prej Rornanvet, lindja qi ish nji vend shum · ma i pasun e i pa

llte.rrenim e shkreti; për shum fise ajo kohë qe ora e fundit e tyne. Ndër' giurmat e tyne çfaqen traitirne të reja: në rend të parë Dardhanët, nii fis ilir qi u ba · maqedhonas edhe qi i mundi Keltet; mandej Maqedhonija, e cila ushtarisht edhe ish e fortë edhe Ilirija me krahinat e veta kah jugu i Drinit nisnë t' a marrin prapë vehten në dorë edhe zunë të mkamben, Këtu lulzonte dikur vend' i Enhelervet, W cilët e kishin themelue fuqin' e tyne rreth liqenit t' Ohrisë, e · qi ishin të bashkuem me fqit' e tyne të jugut e të verjut me nderimin e Kadmit e t' Harmonisë. Fuqinë ma të madhe e patnë rreth vjelit 700 1-'· Kr. kur dogjnë oraklin e Dellit; në të VI. shekull ranë poshtë edhe ma vonë nuk qenë veç se raja e Maqedhonvet. Mbas Enhelervet mori nji fam; të madhe fis' i Taullantvet'f ata mbasi qenë të forcuem me fiset qi vij shin prej verjut e therneluenë fuqin' e tyne në Shqipni të Mesme. Historija e tyne përbëhet me oj rresht luftimesh të përgjakta me Ilirët. A ta qenë aqë të fuqishëm, sa vetëm Filipi li. i preu pagesat (359) qi Maqedhonja i paguen· te atyne. Mu nd' atë ditë qi lindi Leka i Math, Parmeni e theu ushtrinë besëlidhua thrake-ilire. Por qysh asi kohe e deri sa Keltët i nisnë sulmet e veta ata shkuenë nii jetë të vi· shtirë; emn' i tyne përmendej gjithnji, por randësinë e muernë Ardhjanët qi qenë të shtyem nga jugu. Nuk dihet edhe mirë se në ç' mënyrë Ilirija jugore ra ndër durë t'Ar· dhjanvet, Mundet qi, mbasi ata qenë të thyemprei Antarjatvet u bashkuenë me fise tjera të vogla e kështu u for·

56. Emn' i tyne qindroj deri në XV. shekull në nji fis qi jetonte ndër rrethe të Durrësit. Kristobulos, Das Lehen Mohameds. III. YVI. § 1.

o7. Pausanias !ib. lV. 35.

Rromanët shum 'herë, më mendim për m' e shtrue vendin, futshin ngatrresa ndërmjet të Iisevet. E para luftë ilire mori me të shpejt nji fund; (228 p. Kr.) Pharos, lssa e Korkyra si edhe qyteti me randësi Durrësi ranë nenë pushtimin rroman. Fuqija e të birit të mbretneshës Teuta u pakësue në nji mënyrë të tillë, sa Rrornanët kujdestarin e tij Dimitrin, qi ish Zot' i Pharos e Iituenë për vehte edhe këtij, si shpërblim për ketë pa-besi qi bani, i Ialnë nji copë vend. Por Dimitri, njashtu si e trathtoj Tcuten, nd' atë më· nyrë i doli bese edhe Rromanvet. Ai e pushtoj me të shpejt vendin qi zot· nonte Pini, i bir' i Agronit, e .qi Rrornanët nuk e kishin prishë edhe i li-dhun me Maqedhonët i u turr Rromanvet. Mbas nji luftimi [të shkurtë Rrornanët duelnë ngadhnjyesa edhe Pinin e vunë përsëri mbret në vend të vet (219). Lufta qi Rromanët patnë me Punët edhe lidja qi Hanibali bëni me Ma~ qedhonët e penguenë Rromen për disa kohë për m' e shtrue plotësisht lii, rinë. Mbret' i Maqedhonisë Filipi Y.. i krenuem prej fitimeve! të përkohëshme qi pat, i shtroj krenët e fisevet ilire nenë fuqi të vet edhe i shtrëngoj me i pague pagesa. Por kë]o punë, në vend qi me qenë për dobi, qe për darn të tij, sr.pse shumica e tyne u bash kut: me Rrornanët tk und ra tij. Në paqin qi u banë vjet 197 në Tempe Maqedhonisë i u desh me i këthye të gjitha vendet e pushtueme, e Rroma qi e njifte mirë se fqiu i sajë nuk do të rrinte pa e shpague ketë humbje, i la beslidhunit të vet, mbretit t'i lirisë, Pleurati! bregun e Leshit (Lissos) deri në Narentë, për me rnundun ky kështu me i ba bali Filipit. Tjerat krahina, qi hynë nen sundim të Rremës,

shkelun e tërhoq elementin e:rek prej vedit. Tue qenë se deti Adriatik ish plot rreziqe prej kusarir.avet ilire, kelonitë greke kërkojshin mprojtje ndër Rromanët, të cilët u diftuenë si mprojtësit e lirisë greke, sidomos kundra Maqedhonvet edhe lltrvet. Mbreti Agron vdiq. E shoqja e tij. Teuta, e cila ish nji grue plot me .dredhi, i dha kusarisë detësore nii trajtë tjetër lultare. Ushtri t' e saja për tokë u sulnë deri n' Epir, tue pushtue kryeqytetin e tue rrenue Elis e Messenen, edhe u zrnbrapnë vetëm kur u hap fjala se Dardhanët e mnershërn ishin tue u afrue. Edhe për det Teuta fitoj: anitë ilire, patnë nji fitim të shkëlqyshëm kundra Achajevet: Korkyra, qi ish nana e kolonivet u ba plaçka e tyne. Ndë ketë kohë fillojnë veprimet e republikës rromane, e cila qysh në gjymës të tretit shekull ish ba mprojtsja e nisisë dalmate Issa. Mandej, tue qenë se kusarët ilirë të dedit nuk i kursejshin as anitë tregtare t' Italisë, kështu ne vjet 22!-l filloj ajo luftë e ashpër, e cila për tri të katërta shekulli vijoj me nii rreptësi. Krenët e Ardhjanvet, të cilët ishin të lidhun ndërmjet me nji besë të pa-themels'trne, i besuenë me të shpejt premtimeve! .e Rromanvet, të cilët mil së pari shtruenë vetëm krahinën e bregut të detit. Krenët ilirë, po t' a njifshin mprojtjen rromane, ata mundnin prapë si përpara me urdhnue, edhe posë kësaj kishin edhe nji W drejtë tjetër ma të madhe, se ata nuk mund t' i urdhnote asnji mbret i vendit. Shkatrrim' i besës qe për Rromanët nji punë shum e vjefshme, sepse ato fise ilire qi u bashkuenë me ta, prej frigës qi kishin prej vëllazënvet të vet, u mbajmë besnikë me Rromanët, të cilvet i dhanë edhe ndihmen e vet. Ky qe nji shkak qi

cit j' u desh me luftue vetëm, e ushtrija e tij pat rreth Shkodrës nji humbje të plotë, në vend qt flota e rij ra ndër durë të Rromanvet. Gjenci u dha në dorë edhe qe çue në Rromë për me kre mtue hymjen e shkelqyshme të pretorit rroman. Kështu në vjet 167 p. Kr, mori fund mbretnija ilire.58 Mbretnija e Gjencit qe e ndame prej Rremës ndër tri pjesë: Labeata, krahina e sotshme e Shqipnisë me qendrë Sh kod ren, edhe krahina rreth grykës së Kotorrit me qendrë Rrizonin qenë vil nen sundimin e nji preIekti rrornan; në vend qi nii pjesë e vogël, shum e vishtirë, mbet në mvehte nen urdhen të nji kryetari ilir, i cili si duket qe nji i afërmi i Gjencit edhe mbante titullin e nji mbreti; ketë gja na e bajnë m' e besue edhe të hollat e mbretit Ballae os qi sundonte në vjet 107 p. Kr. Por lidhja e fiseve! ilire, qi dikur qenë agë të forta, u shkatrrue. Kur konsull Flaccus li sul në vjet 135 per me i ndeshkue fiset e egërta qi banojshin ndër male, veproj kundra tyne si t' ishin kusarë, i dëboj prej vendeve! të Rremës edhe kundrështarë! i përzuni ndër male. Ato qytete, ose fis:>, të cilat-sikur Daosët-rnbasi j' a patnë sjellë shpinen Gjencit edhe të vellaut të tij Karavantit edhe mbajshin krah me Rromanët, qenë të liruem prej pagesavet, në vend qi të tjerët paguejshin giymsen e pagesave! të përparshme. Kështu u kr}'e perjudha e parë e pushtimit. Fuq ija rromane zgjahe] deri në Narentë, përtej së cilës u organizuenë Dalmatët e fortë, të cilët edhe përpara qenë mnera e mbretnisë ilire. Mbas këti pushtimi, Rroma, e ci-

qenë qeverisë ushtarisht. Pleurati zgjodh si kryeqytet të ve· ndit t' Ardhjanvet Shkodrën, e cila ish qendra e udha vet tregtare; qi prej Vlonës (Appolonia), tue li përshkue nëpër Durrës (Epidamnos, Dyrrachion) e Shkodrë çonte ndër malësina. Edhe strategjish! Shkodra kish nji randësi, sepse edhe udhat qi çojshin në zemër të Balkanit, fillojshin prej këti qyteti. Mbas Pleuratit hypi Gjenci në thron (taft). Ky kish nji natyre të çuditshme edhe nuk ish i zoti me li vil frenin nenurdhësvet të vet qi ishin kusarë deti të përmendun. Gjenci e dinte shum mirë kusarinë qi bajshin nenurdhësit e vet kundra anivet tregtare rromane, sepse edhe ai, si mbret· nesha Teuta e mirrte nii pjesë të plaçkës qi bahej, Rromanët zunë atëherë të ndjekin politiken e matshme, me i shti pishat fisevet, tue i da ndërmjet edhe tue i largue prej mbretit të tyne, i cili ndodhej midis dy fuqinave ushtrore, të Maqedhonisë e të Rremës. Perseu, mbret' i Maqedhonvet e njihte gjendjen e fqiut të vet ilir mjaft mirë edhe kerkonte me ç' do mënyrë me ba nji lidhje; por deri sa Gjenci, mbas shum bisedimesh, e dha pelqimin e vet, Rromanët i kishin fitue për vedi krenët e lisever. Gjenci bani edhe nji gabim tjetër, qi ish asi kohe kundra rregullës ndërkombëtare, tue i pritë dërgimtarët e Rremës, qi kishin ardhë në Shkcdrë, në nii mënyrë të poshtnueshme, si e pat bii Teuta në kohë të vet. Per m'e shpague ketë turp, senati rroman dërgoj nji ushtri 15.000 vetësh nen kryesi të pretorit L. Anicius. Ushtrija rromane me ar i'a hapi rrugen vehtes edhe në krye të 30 dit· ve lufta mori fund. Tue qenë se Per. , · M dh k. . seu, mbret I age onvet ëq511 te vetëm si m'e ruejtë vendin e tij, Gjen-

G M I

58. Festi, Brev. Vm, f. 5. Florus: Bellum Illyr. 11. cap. Livius XLtL, cap., 36; XL!IL cap., 17, ia,

43.

A G l M 1 la zornonte edhe detin, për m' e sigurue pushtimin e vet nisi me shti në dorë edhe vendin e mbrendshërn ilir. tue u sgië mbi Bozoi e Dalmati, deri në Panoni e në Tunë. (Fund) Hi! Mosi.

defrim. Deri sot qyteti i Shkodrës nuk ka pasë rasë me u argtue shpesh me të tfaquna theatrore, por tash, shoqnija "Vëllaznij.i„ tue i u mbajtë parimit të vet, qi asht përparimi i komit, asht tue përdorue përore ket mjet përparimi e qytetnimi. Mbas të tfaqunit të kornedis «Shërbtori i dy zotnivet„ kë]o shoqni tfaqi me 10 të Gushtit në salon të Kinomatografit dramin 3 aktash «Errninja e vorfën», të shkruem lirisht mbas nii pamjes kinematografike prej Kolë Gurakuqit. Në fillim të dramit, kur kryetari i shoqnis, Hilë Mosi, e luti popullin, qi t' i falte amatorët, në qe se ka për të gjetë të meta, populli kujtoj se njimend drami nuk do të pelqete, por në mbarim, të glith u, dane gëzueshëm e me nji përshtypielshum të miri:', kaq qi në salon mrëndë lypen qi t' u tfaqte përsëri. Amatorët e amatoreshat të giith janë sjellë ma së miri e i kanë lanë nam vedit e Shoqnis. Sidomos Lin Deda, qi qe protagonist, e zojusha qi lueiti pjesën e Erminjes, së dashtunes së Vinçencit, i kanë krye pjesët e veta qi nuk ke se si lypet ma mirë. Qe se shka shkruen fletorja «Populli„ në Nr. 31 me 15 Gusht 1919 mbi këta të dy:» Asht për t' u përmendë këtu Z. Lin Deda, qi luejti rrolin e Vinçencit, pse në të giith at rrol të gjatë mundi me rueitë deri në fund sensibilitetin e vet e kështu habiti të gjith salonin, qi nuk ishte mbushë kurr aq fort as në kohë t' Austriakve. Mbasandej ka lanë të habitme gjinden e theatrit vajza, qi luejti rrolin e Erminjes, pse aq bukur e ka krye rrolin e saj, sa thoishe se ajo do t' ishte ndenji aktrisse e stervitme kush e din sa kohë me punë të theatrit e jo nji va1zë shkodrane„ Kolë Mjeda, tuej luejt Viktor Pao-

BUKURIJA DUHET FORT.

Si as vetë un nuk e di N' shoqishojnë patme tokue, Diçka n' zemër pata ndi, Shi atherë kur m' ke shique .... M' ata syt e shkruem qi ke, M' at të kandshmtn bukuri M' çile n' zemer nji varrë t' re, Njalle t' shëiten dashtuni. Për gjithmonë e për gjith vend Ftyra e yte m' vjen nder sy, Xene besë, po për njimend: S' due kërkend ma fort se ty ! Un mbas teje jam kah vdes, Por ti mue nuk je kah m' don E prandej po shkoj e tres .... Vjen nji ditë, qi tash m' kërkon ! Edhe ty kur t' biinë mbi kry, Njashtu si m' ka ra mue sot, At' herë mue tash m' jep arsy: Bukurija duhet fort. H. Gjylbegaj

===============

Argtim theatruer. Nji mjet përparimi e qytetnimi janë edhe të tfaqunat theatrore, të cillat kanë për qellim mësimin e qortimin e vesevet të popullit e përnjiherit edhe vijnë si nji argtim, ku njeriu, i lodhun prej mundit e punet gjen pushim e

. 77

Po i paraqesim falënderimet t' ona edhe Karl Gurakuqit, i cili tue marre përsipër barrën e suf'leurir, bani gjith çë mos për mos me lanë me shkiepue amatori:'! e amatoreshat. ----------·-----

Lodra Lodrat e Nr. 4 i zgioll Z. Hysen dhe Z. Nikoll La laj në ketë mënyrë: Manushaqja e Arbnija. Sltidcina, katund rreth Korçe: Dishnica. Lufqel, lloj peshku Qefull. Trera!ep, këshqell në Shqipni: Pertrela. Ballurshi, koder e përmenduri për luftime të ndod'tuna : Rashbutt: (afër Durrësit). Amor, qytet i përmenduri: Rrema. Berzeani, lum me famë historike në Rusi: Berez ina, Akraptipsa, deshmor shqiptar Papa Kristo. Shenim: Vetëm katundi rreth Korçet në lodrë ka qenë i kuptuem Dishnica, në vend qi Z. H. J. tuej i u pshtetë nji kartës gjeografike ka vu Shinidca, i cili ernën ne na asht i panjoftun.

J ukniqi

lin me natyrë egërsore, paraqiti nji itt zemër-fortë e gjak-ftoftë, qi nuk i a ven veshin aspak dishirit të birit të vet Vinçencit edhe li! lutunavet të nji nanës së dhirnshrne; Magdalenës, të cilën pjesë e luejti vetë auktori Kolë Gurakuqi. Meritojnë me u përmendë edhe Ali Borshi, qi~bani pjesën e t'et s'Ermines; Januz Buliqi, qi luejti shërbtorin e t'et të Vinçencit, të cillët me të prflrn të vet diftuen se kishin vokacjon për' punë theatrore. Edhe Tef Leka qi bani shërbtorin plak, Markun e I uejti aqë bukur, sa mos me dhanë asnii dyshim, se ai ish nji djalosh, por nji plak i motshëm e i stervitun ndër shërbime. Januz Tafili qi lueiti rrolin e nji shoku të Vinçencit e luejti natyrisht pjesën e vet. Omer Rushdija qi bashkë me shërbëtorin e vet Muhamet Reçin luejti pjesën e mjekut, nonse duelnë për të paren herë në scenë, e luejtnë rrolin e vet natyrisht. Nji gëzim për qytetin e Shkodrës, qe edhe, tue pa se Shoqnija «Vëllaznija„ në nji kohë të shkurtë, muejt me për· tri scenarin qi asht punue ma së miri. Criticus.

M I

Sh. i Redakcjonit: Këtu e shofim me arsye me i u falë nderit Komitetit organizatuer, i cili mbajti rend e rregull si në të shitun të bileravet,« ashtu edhe në shestim të vendev.et: Nji Ialënderje i a dreiroimë Luigj Kakarriqit, i cili; . • tue mos kursye mund e djersë, drejtoj ndërtimin e scenarit e mëso] amatorët se si me u pru, e në qe se drami, për shka i për· ket 11! paraqitunit të tij, gjet pelqim, nderimi i do dhanë këtij shoku edhe Gasper Simonit, qi ndihmoj në ·,ndërtim të scenarit.

Pshtjellun rri me mur gëlqerjet E midisin t' kuq e kam, Shpesh më venë mbaje fëlterjet ... Prej giithkuej e dashtun jam. Kur rri xet e rnblohern mirë, Shperthei murin baj nji birë E filloj me t' shpejt me thirrë. Mamgarina, pëlhurë-ëndse. Yll i bardh, mbret i vjetër. Tttegeo, vjershtuer me za. Meginuca, sqele n' Adrjatik.

A C I M I

lodhun e të thyem, u hodhnë lashta ledheve të Trojës, muërnë mrapa Grekët e kur qe, në nji shë] vendi ndeshnë n' atë përmendore, të cilen si fryt ngallnimi e rnuernë dhe e veShënim, Kush i zgjidhë, merr nduenë në nji skaj të qytetit me shum gëzim. për çmim nii liber shqip. Por heu se s'u ngjati gëzimi Trojanëve! të ngratë ! Jupiteri, qi kundrote luften prej selisë së vet në maje të Olimpit, nuk ishte ma me Trojanët ! Natën ata katerdhëtë burra, qi Si ra Troja ndër duer të ishin të mshehun mbrenda përmendores, duelnë për jashta edhe u çilnë Grekvet? Grekëve dyrët e Trojës, të cilët puLufta, qi historija përmendë si shtuen qytetin, tuej u ba ngallnjyesa .. Kështu pra Troja, mbas dhel vjet për ma të bindueshmc, asht ajo e qindrese, nëpër këshill e urti t'Ulisit Trojës, Afër Dardanelevet, në bre_g t' Ana· ra ndër duer të Grekëve!. j. Tafilaj. dollit, motit ishte nji qytet qi u thirrte Troja, qandërr e nji pushtedes së madhs, sundue prej nji Rregiit të drejtë me ëmën Priam. Priami ishte nji burrë fort i shtpern në mot e kishte shurn djelm, ndër të cilët m!l në za Hektori e Parizi. li. Parizi, nji djal i bukur për bind VijQn prej Nri 4. i asaj kohë, grabiti, me ndimë të VeÇ' ka ka qenë ka me qenë! nusit (Hyjnesh' e Bukurisë) Helenen, Ç' zana të t' la yt atë? të shoqen e Menelasit, Rregjit të Tre gomar e nji supatë I Spartës edhe e çoj në Trojë . . Grekët, tuej e marrë ketë të ndo- Ç' t' a bdn velztja s' t' a bdn kusf1i! dhun si nji kore e dhuen për ta, i Çou i vdekun, c ha nji palë te· pjekun! çpallnë luftë Trojës edhe me njiqindKjo fjalë përdorohet kuer bahet mij burra rrethuenë këtë qyter. ndonji gjellë e mirë. Rrethimi ngjati dhel vjet, por pa Ç' ka ban trimi, çuditet i liga I kurr nii dobi. Ma në fund Grekët, mbas porosisë s' U lisi I I' u rt' :e nderDielli daket në mjes I tuenë nji përmendore druni në trajtë Katandi qi daket, pris nuk don ! të nji kali e mbrenda saj rnshehnë Puna a don me dalë e mi, ë ase e kund katërdhet burra edhe u banë kin- keqe, kuptohet n' fillesë. se me ikë, tuej Hlnë përmendoren në Dardha ka bishtin mrapa I lamë të I u ftës. Veprimi i keq, sado mshehtazi qi Trojanët, tuej i kujtue Grekët të të bahet, do e mos merret vesht,

Yirnuna, nisi me famë historike, Berlesha, lule mali. Derjas, c men ujil'ilgo!na, lurnij të perrnendun. M. K.

Andej e Këndej

Fjalë popullore.

A G

80 Djali pa ndnë, si nata Dasi qasi!

Aj qi danë, dahet keq.

ose

asht

hanë!

nërrnjctës,

Dy t' marrë, kpusin nji litar I Tue u fjalisë njeni me tjetrin, as njeni nuk j'a lëshon shoqit, e në fund s' u mbetet tjetër, veç me u xanë.

Dah s' ecen, pyshë' i nalet ! fortë e

Do me gjeti! halë n' perpeq. Flitet për atë qi nuk e pelqen punen sado e mirë qi të bahet.

Do me i xjerrë gurit aj.

Prej nji koprracit nuk x'erret gja, m' sa xierret uj prej gurit.

Dy gra, dy bela. Dj-I! dsht si ari në baltë. Djali sado çapkyn qi të jetë, ku rr ç' mimi nuk i prishet.

Duhen ma shum mend se gja I

Per nji njeri qi asht krye s' merr vesht kurrsesi.

M f

Dy sherqij s'mbahen në nji dorë.

Kur njerju don me krye nji punë tjetër, pa mbarue atë qi ka në dorë, ka me u ngatrrue ma keq.

Deti s' delet krimbë'.

Mbos merr mbi vehte nji punë shum të madhe, qi s' mundesh m' e krye.

Sado pasunik t' jetë, kur mos të ketë mend e bierr të gjith pasuninc:

Duro shpind bumbullimë ! Kur i shkon kush në qafë, pa i pasë kuei faj e nuk ash: i zoti me i dalë zot vehtes, i duhet . me durue shkopijt e !ë fortit. O. Rushdi

Shkel e shko.

Dorëzani, dorëdh.dni. Ai qi bahet dorëzanë, paguen t' hollat. -·

Do me msue voeja pulen.

Ai qi s' din per vehte, do me msue ate qi .din.

Din ku ka morri syt.

Thohet per nji njeri qi asht i kuptueshem e i squet.

Fmija pa qa e ama s'i ep gji. Pa u kujdesue vetë, nuk kujdesohet tjetri me të krye punen t' ande.

Vj edhs' i zgjuet, O, m' a gëzuesh kësuleri ! · Ejvallah ... Gëzue qofsh. Po sa pare e bleve ? - Un besa s' di, pse nuk ishte i zoti aty kur e mora: · -

I dejuni.

Nji i dejuo këputë e ba brryl, ishte pështetë bri nji muri e i u bate se gjith rruzullimi u siellte për rreth Duhet ka nji herë me i thanë de- tij. Ndeshet në te nji polic edhe i thotë: . rrit daj. «Po ti kaq vonë! .• A e di -se s'a Kur njeriu ka ngushticë, lypë ndihleja me ndejë ma jashtë ? më .pre] atij qi nuk j' a don shpirti. I a pret i dej uni: «Pres, Zotni Po· Digjet edhe bari njom nepër t' lizat. lie, qi tue u sjellë bota rreth meje, t'i Ka nji herë për shkak të nji fajtori, vije rendi shpisë s' ëme me ardhëkëtu e me hi un mbrëndë.» bahet fajtuer edhe i pa-fajshmi.

LIBRA QI GJINDEl\ NË SHTYPSHKROJE NË SHKODËR

Fr. I

(N1bj)

(Nikaj) (Nikaj) (Belroia) (Mikeli) (Mikeli) (Nikaj) (Nikaj) (Logoreci) (Nikaj) (Nikaj) (Fishta) (Fishta) (Nikaj) (Nikaj)

Abetari i vogel Abetari i madh Libri i dytë Libri i tretë Gramatika Dheshkroja Diftime Natyret Historija e Shqypnis Nollina Historijet të moçme Bisedime Shqpp-Tedeshk ,, ,, ,, ,, ,, Lahuta e Malcisë ,, ,, ,, ,, ,, ,, Shkodra e Rrethueme ,, ,, ,, ,, ,, ,,

„NIKAJ»

(Ble (Ble ,, (Ble (Ble (Ble (Ble

i dytë) i parë) i dytë) i parë) i dytë) i parë) i dytë)

Bukurusha Diftimi Historjak i vjetve 1478-79 (Nikaj) Tivari i marrun L ·1fta e Tivarit (Nikaj) Ulqini i marrun i...Ufta e Ulqinit (Nikaj) Fllad Morali (Beltoja) Atit Regu li (Gjeçov) Melodram (Vllaznija (Fishta) Të Nollmet e Kishës (Nikaj · Fjalori Shqyp (Bashkimi) Libri i blerët i ltalis (Nikaj) Kalendari «Shqypja» i vjetë 1915 (Nikaj} Kanuni për të zgjedh un të depu tetvet Prisi në rrugë të njerzis (Kodheli) Bisedime të vogla Shqyp-ltalisht (Nikaj) Bleta-Të lutuna Kishtare (Nikaj

" 2 " 2 " 3

" 3 " 3

„

" " " "

5 3 1.50 1.50

" I I „ 2

„

" 2 " 3 " 2 „ 2 „ I " 1

" 1.15-, " 3_50J.,,d" ., 5 1.50 1.50

„ „

„

" 2 " 2 „ I