Revista "Agimi" data 1920 vëllimi v i, nr 12, prill nr 012 by Shefqet Cakiqi

SH BK <,

PËRMBAJTJA

LANDES

Gjuha ahqype & shk:ruhei dikur ?

Krislo Floq!

Lavrim komtar

M. L. G, K. K. L.

Arbeologi

Shita dee ? Hartistë

Sbqyplarë

Eordeaefs

Demushi vulladc>tilr

Miscellonea

Erythrolithos

Lajm

Mbarshtrimi

Taltlai

PERIODIKË LETRARE E PËRMUEJSHME. Nri

Pril! 1920

12.

URI

Vjeti i I.

:hl.C

Vltasenoe t'onë Kathoiikë u urojmë ditët e Pashkve

'me zëmër lë mirë e

sot

nji vjele me nji Shqypni të lirë e DREJTIMI

nder kufij të oet të naturshëm.

Gjuha shqype a shkruhej dikur?

T' errta shumë e të turbulla janë shenimet e disa shkrimtarvet për mbi origjinin e naturën e gjuhës shqype, edhe sa mat' errta monumental e tpne mbi gjuhen shqype të shkrueme e mbi letraturën e saj. Të giith thonë se Shqyptarët, të cilët pa dyshim janë Pelasgët e Illirët e rnotshërn, kur zbriten prej Asis në Europë, jetojshin nii jetë nomadike, por s' dijshin me Iivrue tokët, me bli murre e kihisa e me jetue si dornos në jetë shoqnore, por edhe gati kurdoherë me luftue e me i dalë zot vendit të tyne kundra të msymeve të hueja. Qellim i i ynë ktu nuk ftsht me u zgjatë në hollësina, tue hetue racën shqyptare përmes! të shekujvet, përveç se me gjyrmue mbi origjinin e letresis shqppe e me u kallzue kënduesave t' onë a shkruhej gjuha shqype në kohët e errshime a po jo ? A ka pasë nji farë alfabeti, me nji fjalë a ka kenë gjuhë e shkrueme si gjuhët e tjera ? Nji problemë kjo qi ka sjellë vërdallë giith letretarët e glosollogët e Batis edhe ma fort !-. lbanollogët e in· teresuem. Asht thanë prej tallësvet të komit t'onë e asht hjedhë midis nesh !l'ji ironi e pa-krypë qi të parët t'onë nuk u përkujdesuen me shkrue gjuhën e vet, se kurr s'kanë pasë

nji farë qytetnimi. Të tjerë për me u tallë edhe ma tepër me të ngratët shqyptarë kanë guxue me thanë se shkrolat ose germat e gjuhës shqype janë shkrue mbi fletë taknasti kshtu qi kanë shkue lopët e i kanë hangër ! Edhe i shkreti popull shqyptar i zhptun e i kridhun në pellgun e padiiës gati i zflni besë ksaj rrene, këtij mashtrimi të dobët! Por puna s'ishte ashtu. Le të shofim pra. Straboni i famshmi geograf grek e historishkrues thotë se Pelasgët e vjetër adhurojshin Diellin (ase Apolonin e Grekvet.] Hanën (ase Artemis të Grekvet) Hyjin (ase Zeusin, Zotin e Grekvet) etj. etj. e se e kishin nii farë qytetnimi, por u përzijne me Grekët, të cilët arthne masandej e nuk mbetne përveç se shërntprat e ksaj race. Herodoti, ata i historis greke, i cili shetiti gjith vendet e njoftun në Sinisin Ballkanike e i cili shkrucn në shekullin e VI. përpara Kr., midis dokumentave të tjera historike për Pelasgët shqpptarë kallzon edhe këtë. Kur mbreti i Persanvet Xerxis luftonte kundra Elenëvet e ndodhej në fushën thesalike me ushtrinat e veta, si mbas zakonit t'atëhershëm kishte çue nii xheneral të tij 1J1ynin për me pvetë orakujt (falldhansit) e ndryshëm të Greqis për

Nd 12.

Vjeti

Prill 1920

URIJY-1: Vllazenve t'onë Kathoiikë u urojmë ditët e Pashkve

me zemër të mirë e sot nji vjele me nji Shqypni nder kufij të vet të natursliëm.

të lirë e

DREJTI.MI

Gjuha shqype a shkruhej dikur?

T' errta shumë e të turbulla janë shenimet e disa shkrimtarvet për mbi origjinin e naturën e gjuhës shqepe, edne sa mat' errta monumental e tyne mbi gjuhen shqype të shkrueme e mbi letraturën e saj. Të gilth thonë se Shqyptarët, të cilët pa dyshim lanë Pelasgët e Illirët e motshërn, kur zbriten prej Asis në Europë, jetojshin nii jetë nornadike, por s' dijshin me livrue tokët, me ba murre e kihisa e me jetue si dornos në jetë shoqnore, por edhe gati kurdoherë me lultue e me i dalë zot vendit të tyne kundra të msymeve të hueja. Qellim i i ynë ktu nuk asht me u zgjatë në hollësina, tue hetue racën shqyptare përmes! të shekujvet, përveç se me gjyrmue mbi origjinin e letresis shqype e me u kallzue kënduesave t' onë a shkruhej gjuha shqype në kohët e errshime a po jo ? A ka pasë nji farë alfabeti, me nji fjalë a ka kenë gjuhë e shkrueme si gjuhët e tjera? Nji problemë kjo qi ka sjellë vërdallë giith letretarët e glosollogët e Botës edhe ma fort A. lbanollogët e in· teresuem. Asht thanë prej tallësvet të komit t'onë e asht hjedhë midis nesh n'ji ironi e pa-krypë qi të parët t'onënuk u përkujdesuen me shkrue gjntiën e vet, se kurr s'kanë pase·

nji fari! qytetntmi. Të tjerë për me u tallë edhe ma tepër me të ngratët shqyptarë kanë guxue me thanë se shkrolat

ose germat e gjuiiës sbqvpe janë shkrue mbi flete· Iaknaslt kshtu qi kanë shkue lopët e i kane" hangër !

Edhe i shkreti popull shqyptar i zhptun e i kridhun në pellgun e padiiës gati i zflni besë ksaj rrene, këtij mashtrimi të dobët! Por puna s'ishte ashtu. Le të shofim pra. Straboni i famshmi geograf grek e historishkrues thotë se Pelasgët e vjetër adhurojshin Diellin (ase Apolonin e Grekvet,l Hanën (ase Artemis të Grekvet) Hyjin (ase Zeusin, Zotin e Grekvet) etj. etj. e se e kishin nii farë qytetnimi, por u përzijne me Grekët, të cilët arthne masandej e nuk rnberne përveç se shëmtyrat e ksa] race. Herodoti, ata i historis greke, i cili shetiti gjith vendet e njoftun në Sinisln Ballkanike e i cili shkruen në shekullin e VI. përpara Kr., midis dokumentave të tjera historike për Pelasgët . shqpptarë kallzon edhe këtë, Kur mbreti i Persanvet Xerxis luftonte kundra Elenëvet e ndodhej në fushën thesalike me ushtrinat e veta, si mbas zakonit t'arëhershërn kishte çue nji xheneral të tij Mynin për me pvetë orakujt. (falldhënsir) e ndryshëm të Greqts për

186

arqeologut frank Darresy e të botuen në nji broshurë të tij nen titullin «Re· cueil de travau.r rëlati]s la Ph ilosophie egyptienne» 1895. Nji glosolog e historishkrues Armen Mesrop Mastody mbas do studimeve të thella qi ka biimun per mbi origjinin e rra jene gjuhës shqepe, thotë se shqyptarët janë gati nji racë me Armenët, të cilët kanë ardhë prej Kau· kasit prej 'kahë kanë zdrypë dhe Shqeptarët, Kta janë perzi dikur me Armenët nen sunduesin Armen Valarsak ose Yaganargjsii tue marrë qytetnimin e alfabetin e Armen vet, të cilin mandej e ndrpshuen, tue e bam un si krejt të veçantë e të tynin. Gjith ky boton edhe nji drrasë paralelizimi t' alfabetit armën me at t' alfabetit shqyptar (pelasg) e kallzon me argumenta të forta afrimin e si me thanë kushrinln qi kanë niana gjuhë me tjetren, armenish tia me shqypen. Dr. Hahn-i ka gjerë nii tjeter lloj alfabetit n' Elbasan, të perbiimun prej 52 germash e e beson ket si nji monument petasgo - finiko-grek. Prof. Meyeri i a mohon ket origjin Hahnit, tue kujrue se shpiksi i kri] alfabeti ka qënë nji farë Theodori, msues grekg). Nji tjetër shkrimtar Taian thotë se Shqyptarët nën mbretnin e Armenit Vatçagjan (480 para Kr.) kishin ligjët e tyne të shkrueme, të cilat thotë kanë qenë dritat e qytetnimit e të kulturës shqyptare, por mjerisht janë shdukë prej shekullit e sot nuk shifet as gjyrmë prej sosh. Mbas do botimeve arqeologo - glosologjike t' Armenvet, thotë ky shkrimtar, alfabeti i perdedoruem per ligjët e shkrueme shqype i a përngjiste tepër alfabetit armen, ase ishte nji ndërmjetës midis alfabetit ar· men e alfabetit gieorgiijan.

fatin qi kishte me pasë lufta e tij ku· ndra Grekvet. Ky ishte Karras prej fisit, ishte d. m. thanë nji bisk, nii rrem i trungut të math pelasgjik, ni' ashtu si ishin edhe Lelegër, Frygët, Lydët, Lykër, Mysët etj. etj. dhjalektat e të cilvet merreshin vesh t me njëni-tjetrin, si Gegnishtja me Toskënishten e sotshime. Myni shkoi në Thebe, qytet i vjetër në Levadhi, e tue marrë 3 Thebas për me i shpjeguc fallin e O· rakullir, shkoi në Faltoren e Apolonit, qi ishte mbi nii kodrinë aly afër liqenit «Kopais». Atje pvesin falltreguesin e Apolonit, tue pasë me vedi edhe nji copë drrasë për me shkrue fallin. Befas Ialldhansi çilë gojën e flet me nji gjuhë, të cilën me të shpejtë e mori vesht Myni, qi ishte giunë pelasgjike, d. m. thanë shqype, kur se të tre Thebasit mbeten si mermerë, tue mos marrë vesht kurrgial Myni atbotë ju rremben Thebasvet drrasen prej dore edhe e shkruen vetë fallin. Orakulli kishte folë shqyp ! Çuditet edhe Herodoti vetë si ishte e rnujtun kjo gja qi me folë orakulli në nii gjuhë barbare, si thotë, edhe si ky komb i Pelasgvet nuk a shdukë edhe prej Grekve e me gjith kta invadime e me qytetnin greke ? Herodoti thotë se giuha pelasge flitej edhe në Egypt e shkruhej. Nil profesor Engels i Arqeologiis Dr. Sa· yce,* botoj nii shumicë mbishkrimesh prej rrasave karrike, !(? gietuns në Mernphis të Misii it. Prej ktyne mbishkrimeve merret vesl.t se dhjalekti karrik ishte nji dhjalekt pelasgiik, e si thotë Dr. Sayce i perngjet per çudë ksaj shqppes së sotshirne. Prova ma e gjallë e shernbëllirnit të dhjalektit karrik me shqypen e sodit duket në nii tjeter rrasë, të giet11n prej

G I M I

•Trnnsactions of the Socicty of Biblical Archa· eo!ogy 18SM893

Por çili ishte ai popull, qi 2,000 e

I M

merit ishih gjith ata Hetejët e vjetër, popull i shkelqpshëm e i qytetnuem, për të cilin ban fjalë edhe Bihli i shëitë i lsraelitvet, tue i quejtë Hetta, Ha/ta, Hitti, ase Kitti, të cilët merret vesh se ishin racë pelasge e ishin ata qi zhdrivilluen gjith atë qytetni klasike, të queitun «Qptetn] Minoike„ e cila filloj shi prej 2,000 e sa vjet para Kr. e u shduk më 700 para Kr. e lulzoj gjithsej! 1.300 vjet! Larrusse thotë në diksjonarin e math të tij kto për Hetejët; les Hetbëet:s, Hittites ou Khitti ëtait

sa vjet para Krishtit zhdrivilloj e përhap.i gjith atë qptetn] të naltë e të mrekul-lueshme, atë qytetni të rrallë e klasike, të njofffln në Histori nen titu· llin Qytetnija Minoike në Kretë? Të giith dijetarët e rruzullimit habiten përpara ksaj pyetje edhe përgjigjen e presin vetëm prej shpjegimit të do rrasave të motshime e të pa-këndueshme. Disa janë diftue guximtarë sa me thinë se kjo ishte nji qptetni egyptiane, disa kanë kuitue se a kenë nji qptetni finotatarike e disa të tjerë për nji qptetni greke. Por rrasat qi u gjeten në Kretë si edhe në ishullin Lernnos prej rëmuesavet Inglizë e Italianë më 1897-1899 hodhen mjaft dritë në ket terrësinë. u. munduen shumë arqeologët e mendshëm për me muitë me i shpiegue kto rrasa tue përdorue të gjitha gjuhët e idjomat e vjetra greke, si edhe gjuhë të tjera të vjetra të trungut Ijapetik ose Arijan, a Hindogjermanik, por s' mujten kurrsesi! Përftinduen pra mi të shumët e tyne se

187

ftto rresa .nuk 4sht punë të leroben ~-- M ~pjego.hen kurrsesi I

un peuple de I'antiquitë, qui antërieurement a la civilisation phënicienne [onda un puissant Empire en Asie Mineur<J, d. m. thanë He-

tejët ishin nji popull i vjetër qi në kohët e kalueme para qytetnimit Finikas, kish thernelue nji mbretni të fuqishme n' Azi të vogël. Arqeologët, tue kqyrë disa rrasa asyrike e egyptjane marrin vesht se Hetejët ishin nji popull i përhapun në Kapadokl, Armeni c;_, Palestisë (180017( O para Kr.) i ml'lildshëm e i qytetnuem. Mjeshtrit e ktij populli e hartimet e çlaquna ndër rrasa e monumenta qi janë gletë, dishrnoinë nii qjtetnl të nallë e të shkelqyshme edhe gërmat e mbishkrimeve! të ktyne rrasave përngiasën shumë me germat e , mbishkrimeve të rrasave, të gjetuna ne Kretë e në Lemnos. Historija e Armenëve ban fjalë Hetej Pelasgë të cilët jetojshirt lii qarkun e Vanit, nlerës -të qytetnuem, të cilët flitshin nii gjuhë të dli~.e e shkruejshin. Gjuha armenishte ruen dite sot me mija fjalë pelasgjike asht!lcedlte gjuha persishte, por edhe d<J gjuhe tjera semetike, si Haldaisllti!', ~-In·

~-~:u·4isllpruene, por. jo edhe i ,...~aëqeollog.gjernian Otto Blau. . Ky~ •· ~ pata .s,s,i Mst,rin e Peiasgev,t.,~· l\d·t i: hers~e qi si kta tt sbptrn*'11ta . prei Asis ~ vogel e u derdhen ti ~ui ei Epit, Lemnos, Lesvos, · Kretë etj.. e mandej si zunë vend na Kontiaeatin ballkanik, qindroj e u mundue shumë ni! këndonjetoreo · e vet. Kqyri mandej Homerin, i cili tue b! fjale për banorët e Kretës (më 900 e sa para Kr.) thotë se kta ishin mi të shumët Heteokretas $i. edhe Dorrinj e Petasgë, e ra në nji përfundim, të bazuem në dok:Umenta, se Heteokret«sit e Ho- tia e Ibranishtja,

,o.·

pa,

et1111.olo,Jitt e · tt cl~

188

A G

M I me Shqyptarët e sotshëm, të cilët padyshim janë ata shtërnipat e thjeshtë të Pelasgvet të parë. Ky afrim, kjo hypothesë, tha Blau duhet të kërkohet në gjuhën shqype ! Ç'duhet bamun pra ? Duhet msue gjuha shqyp .. Tha edhe e vttni në veprim. Qendroj 5 vjet radhas e me durim të math e vullnet të pa-tundun msoj gjuhën shqype. Si e msoj iupërvesh rishtas rrasave Heteo-kretike e Lernnike, si edhe Pasqyrave Etrusqike, edhe ahere kur dijetarët arqeollogë të Gierrnanls e të Francës, të topi tun · prej vështirsis të shpjegimit të këryne rrasave i kishin dhanë fund se eto rrasa janë të pashpjegueme, Otto Blau, tue pasë shkrue nii broshurë të posatshme nën titullin Die atbanische Sprac!ze als Htil]« smit/el zar Erkltirung der Lpkischen Inschriften. Gjuha snqype si mjetë për mbi zhvillimin e mbishkrimeve Lyqik» vjen përpara ktyne si vllazënve të habituri edhe tue marrë fjalën bërtet në midis t'Akademis "E gjeta, s'kini pse mundohi ma; rrasat Heteo kretike e Lemnike, qi janë shkrue në dialektin Lyqik, si edhe Pasqyrat Etrusqike (Die Etruskishe Spiegel) ve· tëm me gjuhen shqype munden me u shpjegue J„ Edhe i u parashtroj gjjth provat e argumentat qi mundi, në nji mënyrë qi kta dijëtarët e mbëdhaj u binden e s'paten as nii kundrë-fol]e. Përpara Otto Blaut disa të tjerë ishin mundue për Pasqyrat e Etrusqike, të cilat, si thamë, iishin gletë 3-4 shekuj ma parë. Më 1840 arqeologu Gerlzard filloj me çpallë të shtypuna Pasqyrat Etrusqike, të cilat mundeshin me u lezue, por jo edhe me u shpjegue. Më 1867 profesori ltaljan Fabretti botoj nji përmbledhje mbishkrimesh iralike nen titullin Corpus Inscriptiorum Italiearum. Tash isn e mujtua

lave e gjejmë në rrfliet e fjalët nji rokse të gjuhës shqype. Gjith kto e baishin O/to Blaun me u mendue hollë e me kujdes. M'anen tjetër Pasqyrat Etrusqike qi 11 gjeten n' Itali të Verit, ishin gati me ato germa të shkrueme si edhe rrasat e Kretës ose rrasat Heteokretike edhe rrasat e Lernnos-it ose rrasat Lernnike. Po si të parat si edhe kto të tjerat, s' mundeshin me 11 shpiegue kurrsesi as me gërmat e idjomat greke, as me alo të Finikës, ase të Egyptit, as me Armenishten, ns me tjetër gjuhë të vjetër. Në studjim të ktyne rrasave tjera (Pasqyrat Errusqike) Otto Blau u shty prej nji libri të nji lnglizi Thomas Dempstcr, të shkruem latinisht prej 3 shekujsh ma parë nen titullin Etrtiria Rega!is. Kjo ish e para shkndi për shpjegimet e Pasqyrave! Etrusqike, se aty shpjegohej se Turrtjt ose Turrsijt ase Etruskët e Italls, ishin gjith prej Popullit pclasz, i cili prej Herodotit (Librit I, 94) edhe prej Strabonit (V, 221) merrej vesht se kishin lundrue prej ishll~l'lt Lemnos n' Itali, ku zunë vend, tue marrë ma von emnin Latinë, por se ishin nji racë me Karros, Frygas etj. popuj Pelasgë. Otto Blau tue i l1 afrue me theorl xgjidhjes së ksaj probleme kaqe të vështirë, filloi me u mendue kshtu. Mbassi Hetejët ishin Pelasgë, mbassi Heteokretasit e Homerit ishin gjith ata Hetejët e vjetër qi përhapen atë qytetnin në zii «Minoike„ e mbassi edhe Turrsiit ose Etruskët e I ta lis ishin gjtth ata Hetei (Hereotruskë, Truskë, Toskë, fjala prej verbit pelasg ase shqyp turrem-lshohem, derdhem, vruIem, se pse kta u turren prej ishuj. ve t'Egeut e 11 ngulën n' Itall.) kshtu pra, u mendue Oito Blau, kta popuj, pefasgë duhet të kën nji farë afrimi

189

m'u këndue lehtësisht "Pasqyrat Etrus- tun, si thotë O. Blau, n' ërnen Arkia qik~,, por prapë nuk shpjegoheshin (si edhe sot shiten emnat shqyp të kurrsesi. Shtyrjen ma të madhe edha femnavet si po e zamë Prenda, Barprofesori gjerman, arqeologu Cersen dhja, Molla, Suta etj. etj. njashtu me librin e tii klasik,Jë titulluem "U- edhe ajo quhej Arkia.) Kjo dikur ber die Sprache det Etrusker» Leip- ra e ligë e i dashtuni i saj Arkakokzig 1874; pasuen madej edhe do dije- leshi i u lut duket hyjneshës së Pelastarë të tjerë si Decke, Bugge, Torp, gvet qi quhej Anai e qi ish mprojtsja Pauti, Herbig etj. etj. e varzavet si merret veshi prej meSa do qi u gjeten mA se 8.000 rrasa thologisë armene, për me e pshtue ; etrtlsqike, shpjeguesit e ktyne s'ishin duket se Ana i i a pat ndigjue lutjen as pak më nji mendje të unijshime; edhe Arkia u shndosh, por mjerisht dikush i shpjegonte ndryshe me gju- mbas sa kohe diq prej nji lngate hën Keltike, e ndryshe tjetri me Itali- tjetër. Arkakokleshi i kushtoi peken e motshime, tne Altaiken ase me rendeshës Anait nji kushtim për të Finotatariken edhe dikur me Arme- dashtunen e tij Arkien mbi vorr të niken. Kta të ngratit kishin të drejtë saj kinse të bante nji mrekulli e t' a se kurrkush prej siish nuk dinte shqyp, ngjallte prapë! Qe edhe rrasa, e cila e kishin lanë mbas dore kët gjuhë me germat latine a shpiegue kshtu : aqë të vjetër e aqë të nevojshime në I. NKALL MITKE O SI VARpikpamje arqeologiile, bussollën e mbi- ZEA ARKIA PSETIMEJN ARKAshkrimeve ma antike se antikat l KOKLESSI (F) EP A SEPIN ANAIT. Otto Bllau ish aj qi i xgjoj të gjith Ket rrasë Otto Blau e shpjegon kta prej lithargut e i pshtoj prej nji mu- shqyp në ket mënyrë: ndimi të madhe nii agonije. Tue shpieNGJALLU MIKE, O TI V ARZA , -gue rrasat Heteokretike e Lemnike me ARKIA (e) PSHTUME (qi ke pasë . ti-Ubett shqyi:,e ka sht>leJ!:ue edhe rra- pshtue dikur prej lëngate.) ARKA$1il, l.$t Pasqyrat Etrusqike gjith me KOK-LESHI JEP NJË SHEMBULL it!' 1tbtes'l, si edhe të parat. ANAJT (d. m. th lnë nji ket lutje po 'f',ast) 1$b( koba të vlimë pak në i Mn hyjnesh~s A nait i,;1r me ba nji f>i'lik~e p@t me m_arrë vesin populli •. mn kum e me të ngjallë.) joill! ~e·glulia tti $'hkruebej dikur ese .. • Gjithkush i nuk mur det me clyironit e anmiqve ishin rrena fe poshtme. shuem se kjo rrasë s' asht shkrue Si thartte, 'rrasat l'reteokretike të shqpp, çudija asht edhe e ma magjetuna në Kretë si edhe ne Lemnos dhe në qoftë se marrin para sysh janë shumë, edhe disa prej atyne te- mos-nqryshimin e giuhës shqyps mbas për të gjata e disa të çartuna prej kaq mi] vjetësh (t.200 e sa vjet para moti e të pa lezueshme. Shumë prej Kr. qi duket se asht kushtue rrasa,) k!yne janë fotografue njashtu si kanë e cila asht gati gjith ajo qi flitet edhe kenë të shkrueme me germat e vjetra. sot, kur se gjuhët tjera (si Greqishtja lyqike e janë mandej shpjegue. prej e vjetër me neoelinishten e sotme) Prof. Otto Bh111. Këtu po parashtrojmë n~ryshojnë si _nat.a me ditën, sa po t~ për shembull disa: fhtte s_ot f!es10t11, Hof!Zetl,. Ptatoni, .. . Esktli, Sofokliu e Pindart nuk do N11 f~e Arkakd_k'le~sl(A~~a-kokë- të kuptoheshin aspak prei . Crekve te ltlhi,) n11 fart djalit kishte n11 të da!,h· ti sotshem.

190

A G 1 M i frangut Darresy, Asht nji Hyrë e nii shakaxhis qi tallej (loste, qeshte, gër· gitte, zhigatte popullin) me shakat e tija e kr e peJqente e shkonte kohën me arë. Por ky shakaxhija i shkretë vdiq dikur e nji miku i tij, të cilit i kushtoj fort humbja e ktij shakaxhis, ose renacakut si i thojshin, i kushtoj nii mbishkrim mbi nji rrasë, ku i lutej Harrit (Perëndls, i cili quhej pelasgisht Harr edhe Ahzm) per me i dhanë jetë e ny,je (gju e kërqikë të fortë) jetë me nji fjalë ktij renacaku. Qe edhe rrasa të cilën e shpjegon Oto Blau. IV. HNI O HARR I ON. (F) EP O YL RRNSAKUTH NY E (F) ETE. Oto Blau e shpjegon shqyp kshtu: HYN1 (o.e Hieni) O HARR i JON (o Zot i jonë). JEP O HYLL RENACAKUT NYJ E JETf. S'ka dyshim pra se edhe djalekti karrik asht nji dialekt pelasg, Asht gjith ajo gjuha shqype. Tue mos pasë shum vend në ket të përkobësçme, mjaftohemi me shtue edhe nji mbishkrim tjetër edhe me i dhanë fund artikullit. Ket send e ka pasë gjetë Doktori Engles Sayce, e cila si kuptohet asht shkrue në nji dialekt Hetik prej ma të vietrëvet, qi i a pergjel ksaj shqypes s' onë. Dr. Sayce ka gjetë nji kapëzë-çpojse (bajonetë) sermit 'me nji kushtim (mbishkrim) mbi atë në ket mënyrë: V. TARRUK DIMME SAR MAT ERMES, të cilen Otto Blau e shplegon shqyp kshtu : TA RROK (ose T ARROC-bfill ( vogel si i thonë edhe ndër Malsinat e Dugagiinit TA RROÇ, fjala vjen prej pelasgjishtes T AURR-bfilli, kau, latinisht TAURUS, greqisht T AUROS.) Pra TA RROÇ DEMI (qi dsht si DEM,

N]i tjetër 'rrasë po parashtrojmë gjathashtu Heteokretike, Në nil qytet të vjetër t' ishullit të Kretës, qi quhej Frasojë (si me thanë Bel tojë, Gropojë, etj.] qi 'Grekët i thojshin Prassos, kishte pasë ra nji lëngatë ndër ara e rnbassi nuk kishte falë Zoti as shi e bima nuk ishte çlaqë mbi tokë, u ba njl zi e madhe fije e nierzit ishin tue hjekë keq. Me nji urdhën të sunduesit të vendit banorët e qytetit iken e e Janë qytetin Frasojën, Për kujtim të ksai zije kushtuen aty nji përmendore. Qe edhe rrasa: li. ONA DHE SSI TE METE BIME TFAK DO FARA LA fRASOJNA. Të cilen rrasë Otto Blau e shpjegon shqyp kshtu: . ONI (ose 0NI) DHE SH( (shini) TË METË .. (të mangur, gati të pakenë) BIME TFAQ (bimën e tfaqë) DO FARA (do farë ose rode) LA (lanë tut: ikë) FRASOJËN (d. m. th. iken e e Janë qytetin Frasoië). Kjarisht merret vesht edhe kjo rrasë (rrasë Iyqike) qi asht nji rrasë shqepe. Në vend të rrasës së tretë heteokretike, e cila asht shum e giatë e nuk kemi mjerisht vend në ket perjodikë për me u xgiatë, po parashtrojmë nii rrasë prej atyne qi janë gjetë n' ishull të Lemnos-ir, Në ket rrasë shifet profili i nii luftari, i cili ka lultue burrnish! e ka dekë për Atdhe. Po të vëhet oroe mirë fytyra, do _të shifet se asht fytyrë Shqyptari. Nen atë. a shkrue ky kushtim. lii, HOLLAII\ Z NAFTH IAZI-N MARAS MAJ. Otto Blau ket 'rrasë e shpjegon shqyp kso-rnënpre: HOLLAK (ose ULLAK a UDHAK udhtar, shtektar) QI NJEF (qi e njel) .JAZIN (zinë ose jazin, .si thonë edhe ktu në Shkodër) MARAS MBAJ (d. m. thanë mbaje rnarras mbajë zl nji ket burrë). Prej rrasave Karrike po parashtrojmë ktu nji qi u gjet në Memphis t' Egpptit prej profesorit t' arqeologjls,

A G

I M l

191

vu oroe qi kau quhet edhe DEM sh:qJlp) SA.R MAT ERMES (ishte d. m, thltflë SAR ose TSAR, CESAR, CAESAR a KAJSER i MA TH i ER• MESI: (i asaj mbretnije'-qi quhej ER-

u xgjuhë pak prej lithargut e kanë me folë edhe ato fjalen e fundit per gjuhën shqype. Nji gjuhë pra e ktillë: me kso randsije e kuptimi, nji giuhë si kjo shqypja e jonë, a duhet, me u ME-ERMESË.) SAR pelasgiisht d. m. lanë mbas dore prej ne Shqyptarthanë MBRET edhe duket se ashtu i vet? Ktu ashf çashtja. Kriste 'Floqi. thojshin edhe Etruskët Pelasgë prej të cilvet e mueren Latinët, tue e përbftmun në fjalen CAESAR. --...::.~---------Mbi kel kapëzë shifet nji fytyrë nitriut, i cili ka kenë vetë mbreti me nji krenare ku përftytyrohet nji krye kau, se edhe Mbreti :quhej si duket DEM ose T ARRUK DEMI. Vijim prej Nri 11. Per Pasqyrat Etrusqi.ke mundemi Nii vegël e madhe, madje ndër ma me folë tjeter herë si edhe per do të parat, për perparim e lavrim komrrasa Lyqike e Frygjike. tar asht grueia, njajo qi ka në dorë Prej ktyne të pakave shifet se Pe- të rri tunit e fërnijvet, të niatvne qi kanë lasgët kanë· kenë njimend prindët të për të sajuem popullin e ri; prej këndej orrë, se Hetejët kanë kenë njimend pra kuptohet se sa randsl ka grueja Pelasgë, se ata flitshin djalekta, qi së në lavrim komtar e se sa kujdes do kanë shamë ndryshime 'me ket shqp- të kemi na, per ne daçlm mos të hu- • pen t'onë, .e cita edhe mbas kaq she- mbim, qi të perpiqemi me i dh1inë kujsh' rrnon e gjallë në golat t' ona grues kambën, qi i 'perke! në jetë shoq· njashtu si flitej po thue edhe prej ncre. Çka Asht grueja? Grueja asht njeri <;htërgjyshaver t'orrë, Këta ishin ata qi me dritat e dijes e të qytetnimit lam- me mish e me shpirt krejt nji si burri buriten kaq shekuj rrjeshtas gjith boten, e qi Perendiia, mbassi pat kriiuem deri' me 700 vret para Kr. ku shkndija burrin e parë, Adamin, e hartou me e ·fflb:rame II shdull bash1i:ë me shdu- nji bri t'atij e per t'i a dhanë për shokjen e ''(lptetnimit Minoik„ në Kretë. qe e për fat: për shoqe për t'i ndihPrmdl!t t'onë s'ishin po vetë Kthiz- muem burrit ndër të gjitha nevoiët e b!tm!s e luftare, por u dane në shë] tija për kah gjallnija e jetesa, e' për ed'fre në mjeshtri, ne giahë e ne hartim. fat për të dam me të si të mirat si të · Gjuha petasgiike, gjuha e ftmbël ligat, don me thanë për të marrë pjesë e e kiartë' e kthellët e z§nore shqype, ndër gëzime e ndër travaje, qi rrjedhin njajo gjuhë e bukur iranike ql dikur prej natyrës njerzore. Prej këndej kupishte në lakmi prej popujve tjerë, shkru- tohet pra, se natyrisht burri e grueja hej;.rro, shkruhej edhe këndohej edhe gjinden në nji shkallë me të njajtai të ket s'po e thomi' se na vjen mirë, drejta e me të niaitat detyrë. Porse por se Hasin fa'ktat e dokumentar. Për burrit, si ma i atidhë e mil i zhdriviket ka· me fole ma gjatë letresija e lluem kah foqlt landtore të shtatit të Shqypnis së re, e mbaj uzdajë në Zo- tij, e si krye e i parë i kësaj shoqtiir, se elltie letrarurat e tjera kane me ni]e, mtermiet burrit e grues, i përkan,

duhH

Lavrim komtar.

192

J·

detyrvet të veta, deri rrangjet e bul-. qis e na ka ra me parn gra, tue-bartë . pleh mbi shpinë, ndërsa burrat rrishin, tue u tallë kot. Domosdo këto randsime, mbi fuq] të natyrës, e kanë rrenuern gruen e shkretë si landarisht ashtu mendtarisht e sot grat ndër male e katunde të lushnls janë po thue-. ja gadi në njl shkallë me bagtl. T' i sjellim syt tashti ndër qytete e .ndër këto kemi me diktuem, mbas ndikimesh, qi na janë futun prej Anadollit, se grues i kemi mohuern -krye.,. këput natyrën, tue e besuern këtë si nji kënsinë ma të poshtër se atë Hi burrit e e hartuerne prej Hyut vetem si nn send për mirakande të tij e pra pa . farë të.drejtash; e ndaluerne prej shoqnis nierzcre, e rnbaitun si nii lrnkull permbrenda mureve të shtëpis. Per të veshtruern se në farë ~hkane ana e të Iernit, don me thanë vendet e A· sis, e mbajshin gruen e. se çë kuptim kishin per t?, na difton $mi ~j Fr4~ she ri në nji liber turqisht. kil blen se, thotë per grue nii filosof asiar: «grueja asht porsi njajo kashtë, qi lypet domosdo kur të bijë nevoja me ngarkuem nji arkë -me gastare e qi Iutet ndërmjet të këtpne, qi mos të the· hen, tue u shkrep; niëna me tietren e qi mandej nuk vin m§ asgjë, mbassi arka të ket mrrijtë në vend-të shënjuem», Grueja, e mbajtun në ket mënyrë, do· mosdo se nuk njehet gja për lavrim tënjaj populli; pjella e rritun prej këso nanash nuk mund të kët kurr farë ndiesije e madje, tue e pam nan~n e vet aq poshtë, nuk mund të kët per t~ farë dashtuni]e e nderimi, kështu qi me nji grue të tillë nuk gjinde! fami· Ije në kuptim Hi venetë, nuk gjindet , jetë shoqnore _e nuk mund të mendohet per nji përparim e lavrim. NH sprovë të· maclhe e kemi nd~r vende .

domosdo, barra ma e rlindë e jetës shoqnore, si të përkujdesuni! e giallnls, proia e interesavet të familjes e tjera ; porse natyra mandej, si me dashtë me i shpërblyem ato kujdese e mundime, qi hjek për të qindruern e të mbajtun të familjes, l: ka liruem prej do "mjerimesh tjera, qi i a ka ngarkuem grues. Përkundra grues si njij kënsinë ma të hajthme e ndiesore i përkajnë rtangjet e përrnbrëndshme të plangut familjar, nder të cillat xën vendin e pare të rritunit e fërnijvet, barrë e randë e plot kujdese, prej së cillës mvaret fati i mirë a i lig i popullit. Shitet pra çiltazi, se sil rands1 të madhe paska grueja për jetë shoqnore e qytetnore të popullit, e pra nevoja e madhe, qi grat të kën nii , . kulturë sa mil të plotë e ma të mirë, <ti mund të kryejnë përlimet ~ veta ndaj të rrituni! e pjellës si landtarisht ashtu edhe mendtarisht. Për' në daçirn pra, qi komi i jonë të përparojë, na duhet domos qi grues t'i apim nji lavrirn bukur të gjilnë e këtë mund t' a Iitoiërn vetëm me shkolla. E sot në çë farë shkalle u:jindet gruela shqyptare? Na duhet me rrëfyem të dreiten, se giindet poshtë fort e nuk mundet qi të jët ndryshe]. Ke-. mi diftuem përsipri, se Shqyptari sot jeton nji jetë fisnore pa k urr fat lavrimi e madje sidomos ndër qytete i helmatisun e i shnjerzuem prej shkollave! të hue]a, e pra si mund të besojmë, se grueja 6jindet mirë? Shqyptari i rnbetun pa lavrirn nuk ka mundun 1 i a dijë çmimin këtij, s' asht munduem për vedi e pra fort ma pak për grue të vet. Shqyptari i mbetun pa lavrim asht shnjerzuern, tue kapun shum vese, ndër të cillat spikatë prifesa e kë]o e shtyni burrin me i ngarkuem grues barrën m~ të -radhe të

I M

1•

çë

A C I M

A1·lteolog·i.

Nen ket fjalë greqishte merret veshi studimi i kohve të vjetra nepërmjet të monumentavet të tyne. Arhaios don me thanë i matshëm e logos d. rn. th. fjalë. Nuk ka asnji dituni, qi të kët pasë nji lamë kaq të haptë e përnjiheri kaq ti; ndryshme, sa Arheologija, e cilla dahet në shumë pjesë: Arheologija, e quejtun me ket' ëmën, asht :ijo, qi merret me monumental e arni· lekturës; mandej vjen Numismatika, qi flet për pare e medaja të motshme; Glitika, qi shqyrton gurët e dhënarimet; Pateografija, qi merret me shkrime e me pergamena. Shum dijetarë të kohës së sotshme' kanë shki ue, se këio diruni ka kenë fare e panloftun ndër kohë të motshme, por nuk mundemi me thanë, se Grekët e Rrornakët nuk do të jen kujdesue për shka i përkitte pjesës monumentale të historls së tyne. Me gjithkëta studimet e sotshme i a u kalojnë shum atyne të motshëmve. Në ç'do anë dashJ tnija ~ atdheut ka shty me gropue tokën, kfi pushojnë eshtnat e baba ve, për me njohë giëndjen e t}'ne. Kështu .edhe ne Shqyptarve na duhet me u kuidesue për ket di tuni kaq të nevoithrrie për hisrortn t'onë e t'a dilmë, se ky vend virgiin e i pa-prekun,'!1drj,n visare të çmueshme në gjl të vet. N]i shkrim ft': vogël mbi ket degë na la të shkruem para se të diste shpirtndrituni Gjon Kur/i, djalë i ri, i dili kje plot ndiesina atdhetare e Atdheu pritte dikur prej tij ndithma të posaçme. Diq me 2.7 të Frorit 1920 .. Ket shkrim I~ vogël e shkroi tue u pështetun mbl librin «Altai- Iran und VOlkerwanderung„ tl! Josef Strzygowski-t, ena po e botojmë

t'Asls, qi kanë mbetun shum mbrapa e nuk kanë nji kulturë të vërtetë e sot, edhe politik1sht, nuk njehen per gja e nuk mirren aspak në kujdes. · T'i shporrim pra zakonet e mbrapshta të hueja e të marrim ato thjeshtë shqyptare të përmirësuerne mbas rrethanave e nevoive të kohës së sotshme. Nder qytete do të fillojmë ma .parë, tue · e shqyptarizuem e tue e komsuem gruen, sikurse ajo qi asht gjymtyra e plestaria e natyrshme e familjes e pra e 'nevojshme; do të rrekemi grues me i dhanë shkallën, qi i perset, tue i njoftuii të drejtat qi ka edhe ajo më gëzuem lavrimin, qi i perkan e me përmirësuem ragrer mendtare të vetat, qi të jet kështu e zoja dikur, jo vetem me amvisuem interesat landtore të shtëpis, por ma tepër të dijë me rritë fëmijt r'onë. Prej grues së lavruerne mund të presim perparim e lavrim komtar; prej grues së lavrueme ka per të dalë nji · popull i rl landarisht i shëndoshtë e i atidhë e mendtatish i pa,jisun me dituni, pse shkolla e parë, ajo qika ma randsl e len nji trak të p91sh.19.~m në mende e në zëmer të ,femiut; isht ajo ql bahet në prehën të nAni!s.11'1 filloj~ me e njoftë çmimin e grties e fti! ltet veper pernilmend komtare "të fta prijnë ata .qi kanë pasë fat me trashigueni · tiji lavrim e neper· qp· tete mund t'i gjejmë; këta pra për në daçin të miren e.atdheut të na bAhen shembuj, pse për ndryshej kemi për të mbeturi poshtë e popujt tjerë fqij kanë për të pasë të drejtë me na përbuzun e mos me na njehë për të zott me jetuem ne vedi. Të mendojmë se jemi në pj~sën ma të lakmueme t'Europës e po nuk u ba:m me të vër· tetë europjanë, kanë me na qituri iashta Europe, (fund}. M. L.

A G 1 M 1

194

me nii kujtim të përmallshëm t' atij djaloçi, i cilli u përpoq me sa muejti e me sa i erdh 'për dorcsh me i dhanë krah letresis shqype. Titulli i shkrimit të tij ilsht:

· "TRI VISARE TË. ÇMUESHME NË SHQYP~I.,, VISARI

I PARË.

nji gjel me nji gerzë (shehrit) për qafe; nji zog qi ka sjellë kahë rrmajta tue kendue, nji zog me turi] të përçudun, etj. etj.. e kupës §sht e !muet. VISARI l DYTË

Kupë me katër krahnorë

grash. l(y visar kush thotë, · se kie gjet! në Durrës, kush në Tiranë në Dhetuer të vjetit 1904. Faqja e kupës paraqet katër krahnorë grash; përmbi se të cillin ndër ta ka nii mishkrim të b..im me nii farë materiali të zl. Si tlë111fillim, ashtu në mbarim të mbishkrimit shifet nji kryq e ndërmjet të nlënlt e të tjetrit lajlohet nji loze hardhije, Mbishkrimet janë. klto: Konstantinop:olis. .. ·~ ~ra diitket si e ajun; mjekrra· i det pjtlMriil._: e rrmajta, dj, duert i ka të s~ kahë e djathta. Dora e djathte mban nji shkop e dora e rrmaitë nii rrumbull të madh, përmbi të cillin përpilohen edhe tri gjyle tjera të vogla në trajte / pyramidake. Petku ash.t përplot me rrudha e pallme e krahzat e tir mlDaroinë ngushi të përpnthim me krah!lh Flokët i ka të për<:ta111 në mjedis të krës e mbi ta vjen nji kunorë IU' pesëkatërkandsha, ndër të eillët i mresmi ka nii kryq me pika, krelat val~, përmbi cipa të krahit me tri të- sie.Hme. Bri krës shtrihen deri nalt andej e këndej dj, fletë, të cillat mbarojnë ndër dy maje e qi, posë dy vizave, qi kanë për fletë, janë farë të lmueta e. të tyta •. l?olis F<ypros. - Fëtjra e lrum,n,re kësaj janë. shum ma të mdhaja se ato të së parës; Për sa u përket piesve tjera tij trupit, edhe kejo aslH ,i e pa•

Në prendverë të vjctit 1902 qeverija turke e Tiranës u mundonte me me shti në c orë nji kupë te· Iarueme me stolina të çmueshme. Si u muer vesht këjo punë, Konsulli austriak i atëhershëm i Durrslr, Remi von Kuratkowski muejt me i a caktue burrimin si vijon: «Nli katundar shqypiar prej Vrapit, qi ilsht nji fshat i rrethit të Peqinit, tue thye tokën me parrnëndë, ndeshi pa pritë në nji kazan remi. Si c nxuri prej dheut, pa u intcresue aspak për 'shka kishte rnrëndë, bilni treg me tre Shqyptarë t'atyne rretheve e i a u dha për tri rnixhida .... ·" Në kct kazan u gjeten 41 copa sendesh të matshme e na po flasim vetëm për nji kupë qi u gjd rnrendë, e cilla ashht c Iarucme, e qi u përmend sypri. Ndorza e kësaj kupe ka trajtën e : nji kuji;, fundin e ka të këthyem në të rat e nalt pa u basl.kue me kupë mbaron në nji krpebaçë (kreu i siperm i shtyllës). Nji varg i gjatë hijeshimesh, srolirnesh e lajlirnesh e zbukurojnë mjedisin e gjanë të kupës e nen to e mbi to zgjaten ka d)' viza të pingulta me nii laracim gjarpnuer. Ncë.rnjet të ktyne vizave gjind;:n tetë vaezake; ri'ato vende, kfi kryqzohen niëna me tjetrën,· ngrehen përpjetë tufa bari. Ndër voezake sholim kahë nji rhpënd, si b. f.

shifet lidhë kryet tjetër Buza

AG ra, vetëm se dora e rrmajtë haptë e pa gjyle.

1.M

asht e

Palis Ramis. - Kryet e kunorën e ka si e dyta; syt i ka si berthamë pjeshke e i a përçudnojnë Iëtprën mbarë. Dora· e rrmajtë ban nji gjyle të madhe me tr1 tjera përsipri në formë pyramydake. ll'alis Alis Alexandria. - Faqla e rrmajtë asht e shërntuerne e i a te-

Aty ku njitet . -qala me shtat e stolisë mashtrapën nji rruzë si halë peshku; rreth e për çark barku shiten ti! ravizuem 24 gjysarathë, qi gërshetohen niëni me tjetrin në mënyrë, qi dalin kah dy gjeth njilë bashkë në fund. Në ket mashtrapë gjinden të zgavrruem ndër rrathë pesë monograrna. Shkrimi fillon me Psalmi.I' 29. 3 e prandej mundet qi ka kenë ndonji kupshore Pagzimi. Për kahë caktimi i kohës, do marrë para sysh shekulli Vl-IX. Bruno Keil-i ep mendimin e vet tue thanë, se shkrimeve, mbas paleografls e orthografls, nuk u do dil tjetër kohë veç ajo e Byzantinvet. Ndër monograma genitivi rrin në vend të dativit; edhe këjo s'të nep aspak nji shtyllë qendrimi për caktimin e kohës së këtyne shkrimeve, përse këto shë]e duken ç'prei shekullit II -lii. e kanë të bajnë me syntaksi n byzantin. Këto kiën tr1 visaret, qi un deshta me u paraqitë, e shpresoj, se tjerë ma të zot kanë me i ra mbrapa kësaj degë ditunije kaq të nevojshme për historin t'onë.

pron natyrës; kështu edhe dora e djathtë s'njet kurrkund me-bukuri të trupit Shënim: Bruao -Këil-i në nji letër qi i çon miqsisht J Strzpkowski-t i thotë, se mbas mendimit të tij, kupa rrjedhë prej kohës bpxaneine.

19!5

VISA~l

I TRETË.

Mashtrapë argjanti me shkrime e monograme. Kë]o mashtrapë u gjet në Tiranë në vjelë 1906-7. Ka barkun në trajtë të njaj rrumbulli, qi ngushtohet kahë ana e siperme e poshtë vjen si fund voeje; qafa i vjen si në formë të nji Ki'lji; frflina përdridhet si nji pikpvetse.

mm: "'

Te due o i Kënun përmbi gjith të kënun tjerë, Pa prA un Ty 'lë kërkoj në hapsire të qiellit; Kah Ti mendimet çoj e të lus përherë Të m'u zblojsh mirfillit l Un lulet fort i due, qi ndër lulnaje Shpërthejnë, e erë të kindshme hapin npër ajri, E ato, qi çilin nalt ndër të malit maje Për bukuri!

A C I M I

196

Un zogjt i due, qi me ato kangë ti' veta E bajnë te giith natyrën m'u gezue, Habitet kudo të iët edhe nier-shkreta Tue i ndigjue! Pushimi nepër pyje ç'asht i qetë Në ndo'j hije t'ahit ndejë e fort jetik M'sa flladi kandshëm fryn e letë e letë Tue ndejë me' i mik !

Un të detit fort i a due qetsin të hërhershrne, Kur drita e argjantë buzqeshë ujnat i Irnon E kur duhiia e rrebtë me furi të mndershme Msyn e copton !

E tek e mbramja due' dhe shoqin t'im Me dhimet kur me më lypun dorën më shtrin,

Pa i vjeftë me ndejë nuk munden në tijn ankim, E tres larg mnin.

Por shurri ma fort un due t'ëm atdhe, Prej të Naltit e dishroj të lirë e të bekueme, E due permbi gjith sende te ksaj dhe, E due të lume !

cfltnr tis

K. L.

të

Kanë folë të huejt gjithmonë kundra nesh, tue na kallzue përpara Botës si njerz të pa-qytetnuem, si njerz të pa-dijshem e t' egjër. Na kanë përbuzë disa herë, janë tallë shpesh herë edhe i a kanë mbushë menden Europës me nji fjalë se Shqyptorët nuk bdlien njerëz! Sa kanë kenë të rrej tun! Sa s'e kanë nioftë kthellët Shqyptarin e ngratë! Lumnisht faktat i përgënjeshtrojnë. Se atje ku kujtohet si njeri i egtr Shqyptari, atje ku gjithë Perëndimi mendon se Shqpptari nuk rrnon kurr në vedi për pa pasë nji fre të shndoshtë e nji mproitës të mirë, Shqyptari jo vetëm i del

zot vedit edhe pa ndihmën e tjetër kuej, io vetëm ngrehë Qeverina e 1ldministrata e mban rregull e qetsi sa habitet gjith bQla, edhe gjith kto në pak kohë, por ~dhe përparon në kulturë, kujtojmë shumë ma tepër se popujt e tierë, në marrshim para sysh se Shqyptarit i kanë mungue të gjitha ato mjete të qytetnimit e të përparimit edhe jo vetëm i kanë mungue, por edhe kur ka dashtë me i përdorue nuk e kanë lanë të qetë, tue e smprapë e - tue e ndalue ! Sa dam i math, sa gja e mnershrne e për t'u ardhë keq! Edhe me gjith ato, Shqyptari nuk vdiq; rrnon 1;dhe ka me rrnue ; ka ecë pak ka-dalë, po kur ao here me

BK l

.as

197

ma von i binte kaqë bukur, sa kishte andje e pelqim gjithkush me e ndigjue ; e !oste me pasjon e me ambëlsl të madhe. Po Moisiu s' ishte po vetëm pianist i mirë, por edhe kangtnr i math. Mbrenda në shpirt të tij ndiinte nii farë talenti, i cili tfaqej kah- clalas e kallzonte se zani i tij do bahej dikur për mrekulli. Edhe njimend. Si u rrit pak e nuk i pelqente as tregrija as tjetër zeje, kish dishir me kalue kohën me muzikanta e me theatrina. I ati e 'pau edhe vetë se së ishte. punë me i xanë karnbën në tregti e desh s'dcsh i dha lëjen te e mbrëmja. Moisiu qysh atëherë bashkohet me nji shoqnl operash italiane e bahet për pak kohë nji barvton i mirë, qi i a u shkon shokvet të tij e <lahet në

hapa të sigurtë e të pa-tundun. Ka pasë në gjl të vet shumë elementa të mirë e të shndoshtë, qi vetë s'ka rnueit me i çrnue, por i a kanë çmue të hueiët ki:1r ka ardhë kohe. Nji prei ktyne elementavet, nii prej ktyne vesevet të bukra e të vlefshme qi ka Shqyptari, llsht edhe manija e tij për kangë e për muzikë, talenti ma fisnik e bujar qi ka. Ket talent, posë qi e shofim të tfaqun sot me argumenta të Shqyprari. (se mjaft asht përparimi i tij me katër banda rnuzikore qi ka kolonija Shqyptare n' Amerikë të Verit, e me disa tjera banda filarrnoaike qi gjinden brenda në Shqppni e jashta) por dikur dikur e shofim edhe kaq të përparuem sa i a mrin kahë nji heri zenithit të çilsls së tij, famës ma të naltë të hartimit. Shembuj te tillë Shqpptarësh ka mjaft, por ktu kam me u kufizue per me i u tregue lexuesave e bashkatdhetarve l'onë tri ftyra, të cilat sot po habitin e mahnitin, por edhe topitin botën e qptetnueme, a ma mirë me thanë Botën e vjetër e të re (Europë e Amerikë) me hartimin e tyne kangtuer me mieshtrln e tallë, me të cilën kta tfaqin talentet e tyne. Kta janë Shqyp· tarë edhe quhen Moisi, Mauro edhe Micliailesku, për të cilët tash po baimë fjalë. I pari prej ktyne Aleksander Moisiu, ose Ksandrini, si i thrasin në · Durrës, asht shqyptar i lernun në Triesht. I ati i tij ishte Durrsak por se , .· .. .· ' . . tregun e kishte ne Triesht. ftforsm, për të cilin shpesherë kan rolë shtypet gjermane, austriake e italiane, rnsimet e parë i bani në Triesht, Qysh i voget kishte dishir shumë në Pjan dh . . . . ?e e ?uk ndëj -~ets:sht deri sa ', mo_n_ baba 1 _ _vet 1111 piano me të cilin në f1lhm shurdhonte, si thonë, hallkun e li' l!jte nieri rahat ditë, as natë, po

shë],

Kshtu tfaqi disa vepra të Verdit, Rossinit, Bellinit, Mascanit, Donizettit, Leon Cavallo etj. etj. në disa qytete t'ltalls e t' A ustro-ungeris me nji mjeshtri të tallë. Fama e tij u ndiglue anë e kand në Itali ~ gazetat italjane kushtoshin shtylia të lana per ket farë hartisti, të cilin e hiqnin per Italian, por se Aleksandër Moisiu, i cili e dinte vehten e kurr s' e kish mohue, i pergenieshtroi gazetat italjane, tue thanë se asht Stiqvptar, . . M?i~iut ! pëlqente tep~~ muzika , sc1ent1~1k7 gjermane edhe g;1ete ~.llumë kënaqën~ veprat e Wattnent, G!uckut, Shubertit, e Mozarftt edhe ma tepër në ato të Betowenit, i cili quhej e quhet ata i muzikës gjermane, te mos themi i giith muzikës europjane. Por mjerisht Moisiu nuk dinte gjermanis~ten ...Zelli i tije dishi.ri nuk e !Jjsh_in të qete. I u va me mish e me shpirt e e. msoi, , edhe e msoi aqë bukur sa f1l10J me rapresenrue edhe vepra gjermane pa nji gabim në dis11, qytete të Cjermaois ~ mil fort në Wjenë, s14

198

A G

I M I

rnieshtriia e tij u ba nji send i ditës mi- don për së shpejti me ardhë në Shqepdis Wienezver e Moisiu u thirr në pa- ni per me kornpozuc e me rapresenllas t' Imperatorit t' Austris për me tue vepra shqype bashkë me shoqnin e tii qi ka. ra presen tu e. Nji~hartist tjetër Italo-shqyptar poKshtu shkuen shumë kohë qi Moi· siu dita-ditën i a mrriite shkallës ma:të i u'paraqesirn Iezuesve t'onë. Ky asht i njoftun në gjith Italln, Romanin e Shtenaltë të zëjës së tij si barytan, nën emnin Kaiseri i Germanls Wilhelmi i I!, tet e Bashk. t'Arnerikës i mahnituri prej levdimevet qi i bënte Giuseppe Mauro, prej Kalabrls, Mishtypi german e thrret në Berlin në dis të veprave italiane qi ka rapresentue si ma i miri e ma i kandshmi tepallatin e vet ku Moisiu jepte shembuj të rnjcstërisë hartistike të tij tue nor, ka këndue edhe shum kangë shqyrapresentue pjesët ma të xgiedhuna e pe, edhe ma tepër k<'inKet c [amshime mii të bukra të kom positorve Germa në. të Muços, kangtarit të Ali-Pashë-TeKur k~isi lufta paneuropiane Moi- pelenës. Sot gjindet në New-York ku mson zejen e tij shum djelmve Shqypsiu shkoj vullndetar n' ushtri germane si aviator edhe per fat të keq ra rob tarë. Masandej thomi se s'kemi njerëz!' Eoroenals. nder Francez. Kaiserit i ka kushtue kaq shumë Aleksander Moisiu, sa i u =============== deshi me shndrrue njixheneral Irank Demuslii oullndetar rob per me perfrtue Moisin ! Kanë ba luftë edhe nji herë shtypi Në katund ishin kah mblidheshin. Gjerman me atë t' .Iralls për Moisin vullndetarët .e me këta dishronte me u kush e kush t' a quej të vetin, por bashkue edhe Demushi, djaloç kund Moisiu, shqyptar, i u ka bamun ballë, pësrnëdhet vjeç, i cilli s'kishte kërkënd, tue i thanë si nj=nit ashtu tjetrit se për veç nji nane, ëmnit Sutë. Suta hannuk ilsht as i Italjati as Gjerman, për te fort mbas Demushit, sa në dashtni veç se Shqvptar ! Edhe sot ndër giith e në llastim e thirrte këtë «cumrraku hartistët europianë Moisiu asht ma i i lokes», Nana e shkretë nuk muejte madhi e ma i nalti, asht si me thanë nji ças me ndejë larg tij, aq ma tepër Patriku i ktyne. pse e ngrata të gjith uzdajen e kishte Sa lumni për Shqypnin të kët të mbështetun në te. ksi] hartistash ! Dernushi kah të parnit cok i a përMoisiu e ka thanë shum herë se don giitëte t'et, qi kishte pasë mbetun në me ardhë në Shqypnl, porsa qi kjo të nji luftim kundra Malazezvet, E për psh tojë prej ç'do reziku e don me ndejë ket arrsye, sa heresh ql kundronte ktu e me dhanë rapresenracione, Ityrën e të birit, Sutës i u mbusheshin Nli tjetër hartist shqyptar (tenor k!'), syt me lot, si prej dashtnls qi kishte ashtë z. Gjergj JJii!za!i prej Korçe, i për këtë, ashtu edhe prej se perk ujcili titullohet JHichae!esku edhe asht tonte fatin e vet, qi i harruem, pushon· ma i madhi nder giith tenorët e Ru- te atje në nji rudinë të Kernicës e qi rnanis e t' U ngaris, Zëni i tii. asl,t te- e kishte pasë dashtë aq fort. Po, edhe për i ambel e madhshtuer. Studimet Demushi e donte tepër fort t'amën, sa hartistike i blini në Konservatorium e as ky nii ças nuk muejte me u tëhue Scalës së Milanit. Ky tenor i madh soje. Por koha kishte ndrrue, e nuk i

i kishte hije nji djaloçi, zemra e të cillit rrihte në dashtnl të Atdheut, me ndejë i struk un pra ne caranit të votrës, Atdheu ishte në rrezik e do t'a date njenën dysh: Me dekë në shërbim t' At· dheut, ose me parapëlqye ndëien afër

nanës.

199

ton kaq, duhet qi t'i a përglaië atij të ndyerit edhe me vepra. Aj ka ra dish· mitar për vend të vet, un pse mos të mund të biië?» Me të Iësharne i u gjegj e ama: «Yt at pat se ke me lanë mbas vedi, kur mbylli syt e diq në larn~ të nde· rës atje ne Kernicë. E ti more blr shka po më len mue, në kjoftë giikue me t'ardhë e mbramja porsi t'yt et 7„ «Un, i a pret Demushi, kam me të lanë nji ëmën të math, qi s'ka muejt me e trashigue ç'Iaredo nsne. Ti deri sot je thirrë grue aishmitari e mbas sodi ke me u quejtun (dhe ndnë dishmitari. E pak a~ht kë]o për ty? ! ... ,, Suta plakë me gëzim e me këndaqësl ndigjonte këto fjalë buiare, qi shprehte prei goje Demushi i vet. Atbotë përrnallëshern e me lot ndër sy i thotë: «Trimi i trimave, dlaloçi ërn Dernushi •.• Avitu prej meje t'a puthi atë gojë, qi din me qitë fjalë këso dore, sa me shtangë burrin ma të vaditun ndër luftime. Tash po e kuptoj se ti paske kenë i dejë me u thirrë bir i atij at, qi s'e kurse] gjakun e vet për pështim e lumni t' Atdheut. Të lumtë Demush ! Nuk kishem tjetrë qellim, tue t'i shkue kundra mendimit t'llnd;~veçse. me të sprovue. Shko, shko e sherbeji flamurit korntar edhe ti si j,t at e mos e kurse gjakun t'and për lumnl të tij. Ndigjo Demush porosin qi po t'ap: Anmikut kurr mos i siell shpinën, pse ndera e burrnija e nji Shqyptari e lypë qi të vritet ballë. për ballë. Mue mos më kijë, Demush, as-, pak në kujdes, vetëm mos e shlpjë· kurr prej rnëndës e zemrës Atdhën •. t cilli për ty ;asht nanë, babë e 'giith·sh ka të thuesh. Shko kreshniku i ëm, shko, e Zoti ynë t'a priftë -udhcn mbarë. Të shof nji herë: Ngallnjyes 9 dishmitar ! . , •

Në nji nadje, por sa dielli kishte nisë me derdhë rrezet . e veta mbi fusha të blerueme, vrapojshin vullndetarët me u mbledhë tok në nji patalok të katundit. Demusbi, i cilli prej kujdesi nuk kishte mbyllë nji herë sy aso nate, deri sa kishte ague drita, ngau të e ama disi prëshërn e mbasi i a puthi dorën me nderim, e pyeti se a kishte da gla mbi të shkruern të tij; sepse kur kishin pasë bisedue nji herë ma përpara mbi ket punë, e ama ishte kenë diltue krejt kundra vullndetit të tij. Suta ngultas i foli Demushit: «T'a kam tlaqë nji herë e përgjithmonë mendimin t'ëm, Nisu në daç, por prej meje U!je nuk ke .•• Tue thanë këto fjalë Suta u vra në ftyrë. Demushi kur ndieu fjalët e nanës, ra. ndër kujtime të këthella e nuk dilte se thirrjes së cilles ninë, qi kishin pushtede në zem,r të tii, t'i u përgjegjëte: Nilnës qi e lindi a Atdheut ! Si mendoj nji grimë herë q suell prej s'ilmës e përvuitas i thotë: "Nanë ! Strofulli, në të cillin për së glalli e edhe për së dekun] janë strukë baba i ëm, prindi i yt e me nji fjalë krejt stergjyshat t'onë, asht ky vend. Baba i ërn, për të cillin ti je kaq e pikllueme e për të cillin ti kurr nil herë nuk i ndalon të Iëshërner, nuk i men lott e sj vet, për ket vënd ra dishmitar, tue e vrlngllue shpatën rreptas kundra an· miqëvet t' Atdheut. Mu ma tepër, ti shpesh më thue se un i gjakam për ftyrë ~rejt babës. Mirë, por nu1' mjaf·

A G I M I

200

* * *

fmij, ndër të cillët jeton vetëm i mbrami, qi ka mbushë 96 vietë. Kur i ati flet per te, thotë per herë: i shkreti, ka shndetin e ligshtë e nuk ka me muejt me jetue gjatë! Erythro!ithos.

LA.31YI Dishiri i s'iurn pjestarve të Shoqnis ilslit qi e përkohshmja e jonë të përhape pak mil tepër programin e vet tue u bil vege! propagande popullore. Ky dishlr asht shum i arsyshem, sidomos tash qi jemi të lirë e nuk kemi pengime, por tue marrë para sysh shpenzimet enorme qi kemi bil rrotull këtij vleri e qi kapen deri në Lire 220u, e shofim të rilndë e të rilndë fort me i a nisi! nji të tilles vepër, por me giith kta ket dishir kemi e paraqitë në mbledhjen e pergjithshme të Shoqnis qi ka me u bil me 14 Prill 1920, e mbas shurnsis së zilnevet ka me u rregullue kjo çasht]e. ffibarshtrirni. ==============

Demushi mbi këto fjalë, për të cillat nuk ishte i bindun edhe se a ishit} të verteta, i u kacavuer s'ëmës për qafë edhe e muer ngryki'; vendi s'e xëre prej gëzimi. E puthi në ballë Suta Demushin e atëherë u dane të dy. Mbas pak kohe. Demushi, për krah të do shokëve të vet, udhtonte kah qyteti nepër do rrugaca të ngushta e të gurzueme të katundit, tue i a thanë kilngës. E në sa fushat ushtojshin prej joneve! t'ambëla të kilngës së Demushit, Suta gate për-rnallshërn në kolibë të vet e i u lutte Perendis _qi t'i a pështonte Atdhën e djalin.

* Luta e pastër * e Sutës volt në vesh të Perëndisë, i cilli premtoi, qi mbas sa voitiesh e mjerimesh, ndër të cillat u përplas Atdheu e mbas sa luftimesh, ndër të cil!at u përpeqë Dernushi, Atdheu Shqypnija të pësh tojë e të gëzojë lirin e vet e Demushi të këthejë prap në gil të s'ëmës e bashkë me te të gëzojë vetqeverimin e Atdheut ndën ajrin e kulluet e ndën qiellen e kalltert të tij ! J. Tafilaj.

Miscellanea.

· Të gjitn antarët vepruesa amarikan, John She li, të Shoq nis « Vëllaznija» janë të Kentuky, qi në Shtatuer ftuem, pa mungesë, me marrë ka me mbushë 133 vjet, pjesë në mbledhje të përgjithAmerikajsh si njeri ma shme qi do të mbahet me 14 bot~s. ~oh? S~ell, q( d~ri Pf'iU 1920 të Dielen n' orën 3

Katundari prej katundit të këtij vjeti mbahet prej i motshmi i tash ka 200 vete, qt rrjedhin prei g1a. .. .. .. kut të tij para disa muejsh ka bil nji m. <lreke ne salon te shkollës sheri n'a;roplan. Por mbas lajmevet .. ~ffll4J?§ )ët' me dhanë aanet të Iletorever, Amerika]: janë në gabi r..i;.q3. 1,paN:: ~ re të Shoqms. pse njeri ma i rnorshrni i botës ils ~ ·' S~kod'.ë~ ~Cul Mare 1920. 1 nji Kurd, ërnnit Zara, qi ka mus ~ <r>fK'.Iyet~i1 e Shoqnls "Vllaznija„ 144 vjelë. Punon për gjith_ ditë„ e fit ··-~.-f rA · enkryetari: buken e vet. Ka pasë dy gra e 1 -':-'>, < H. DRAÇINI

ër

f.'

ISJI]

s-:

••

=::../

"AG-IJY.J:I D E L NË F l L L I ~I T Ë

'' 1

oJI,

Pranohet e botohet ç'do artikull, qi ka t~ p~rpj:> kun me lavrirn korntar. Dorshkrimet nuk këthehen. Shkrime, letra e pajtime, dërgohen Mbarshtrimit

nen ket adresë : "AGil\.:11„ Shkodër.

F AJTIJY.[E:

NË SHQYPNI: .,

Per I vjelë Frank- l O. )I 6. " 6 muej 3 " 3.

Nji numër i veçantë:

PERJASHTA: ,d'

Per I vjelë Frank 14. ,, 8. " 6 muej ,, 4. " 3

Fr.