MOT I
1 QEROOR 1909.
DITURIJA E PBRKOHBGME eOIP LITERARE DEI.
HB
Dreqtot]BS:
H"'~ HB
NB
BE DITURAKE
Itl U A..J
J--UMO f3KENDO
,---~--
MBAN: Letn, s' ime mbese, T eta T u 1e. Oqipetaret e Italise. - Kenge te Oqipetarevet l' Italise. - Eklipsete. - Si eGte bUt batao - Nga Istori e kafGevet.-Vetetima, gemimi, rrufeja. - Andejketej - Pjesa Gtepiake. - Bibliagrafi.
SELANIK
DITURIJA LETRB S' IME MBESE. 9upa
im' e dal3Ur8,
DasmBn twde e mora veGG nga letr' e gat' e jot kUGBrire. Oega q' er~ htu fiB jan ms pam, mB rrBfeu Cie ajo fiB nga fiB si nganB tB tBra. Po i Gkroj s' at' Bme Ci'e uroj me fiB letrB tB gatB q£ po n sot nB POStB. Ty, 0 <;upa ime, 0 Ka<;e e vogdB, tB dugoj pGtjeAE nB faqet tB hsaj kartEs'sE barch; gia urimet e mij Cie giaE lutjet psr fatbarCiEsinE twde. E di se sa tE dua: ty tE kam paturE gio.£flE si <;UpE, se ti mE ke aWE gio.B daGurinB qB do tB mB kiG aWB fBmija ime sikur tB mB kiG fal urB Zoti. Pandaj ty tB dua si fiB <;UpB ae si fiB mbesB, ae do tB kupstoG vetB sa keq mE vjen qE s' ms la Gwdeti ts ndOaEGa vetE ns dasmst twde ae tE gEzohEGa si ma donte nmra. Kur tE mar<; hts letrE do ke<; fIBzet dit q E je zOflE GtBpije. Martesa pu fiE grua EGtE lindj' e dytE a ms mirB lindj' e nrtetB pEr ts, se jeta pBr gruan' nis qB kur mer nndin' e saj nB mes tB flerBzisB, qE kur o.emelon fiE GtEpi. Sot ms s' jan' ata zakonB tB mo<;mB. NE kohE t' ime nuseja 'me jan ae me muaj s' kiG tE dreqtE ts nxjers ZWB. Tani hto ms s' janE, nusja bBhetE zOfls Gtspije sa po hyn nE GtEpi ts burrit ae q' ahere ZWE detyrat e saj: detyr' e flerBzisB Ci' e GtEpisE. OtEpija BGtE mbretErl e gruasE: GtEpija SGtE e tUE bota pu gruanB. Be aGtu sikundrs qE qeverit:H a mbret' i fiE nndi ka fls barrE tE rwdE pu tE qeverisurit e fls mbretsrije, aGtl1 ae gruaja barrw e ka ae mbase ms tB rwd' akoma. E di fort mirB, Ka<;e e daGUrB, se je rriturE mirE ae ke marrE stErvitje tE bukurE. E di fort mirE se ke vetijB tE mirB, se Gkon mirB me gio.E bOtWB. »Sa di i pEsuari s'di i mEsuari" o.otE fjala. Eae un' nt kBta tE gaGte pesB vjet e mij kam sa-do-mos disa mEsime. Dij-e mirE, <;upa ime, se nE kBtB jetE fatbaraBsinE si ae fatkeqEsinE lleriu e mbryn me dorB ts tij. Vetija qB ka e bEn llerinB tE lumtur a tE mjerE.
ajet
E perkohS6me 6q;p D1TUlUJA
)10t i pare. N.r 6.
Faqe 82
DITURIJA
Ts mos keGe frikt se do ts aOGqe se zura ts heq qsrtn die tjatrtn, do ts ts rrtfeqa disa GSmbSAa, ts ca grave ts qohura. Do ts ts a00qa Giko 20qtn A. sa SGt' e lumturs, sa SG1'e qeGurs Ciesa SGt' e da0urs pej gias mikevet ts saj. M' ans tjatrs Giko zoqtn B. si SGts giasl1s e aGpsruan" giasqs e vrsqturs, giasl1s ms msd me Goqet. Se e para ka vetijs l' smbsls, e dyta SG1'e keqe; qua btn lumtErin e vet, tjatra gaton mjerimin: TJsrtn e do gias bota se Cie ajo e do qerszins; tjatrtn s' e do qeri se Cieajo s' do l1ed. Ta di<; mirs se Gums hers sjeAja ka qs rÂŁOdss! ms ts maCie se vetija. Sa-do ta ket ts mirs vetijtn qs grua a I1S burs, po qs s'diti si ts siAets ts giaa vens dsm. Sa kam qohurs ns jetst te gats time. gra me vetija fort ts mira qs jans pandeh~rs ts ksqija nga Gkaku se nukt SiASGin mirE. Duhet ts 110him qYG ts siAemi me <;do qeri Ciems <;doorl:. Bsh"u e urts Ci'e smbsls me <;do qeri, se smbslsira zbut Ciems ts keqin' e l1erszet. rer ms tani mareCitnjet qs kiGe me Goqet e tua iGins mareotnje <;upsrije pa no I1s rtndssi, se ger ms sot s' ke patur ts bs<; puve<; se me mike q'i qihl1e mirs, me <;upa q'iGins Goqet e tua. Tani do keG ts bSG me zoqa se Cie vets pUl1shere u-bue zol1s, do ts keG mareCitnje me gra ts qohura Cie ts pa qohura. BGts qs diturf e maCie ts di<; ts SiAeGme ts tsra. SiA-U ms I1s mwyrs qs mas ke1'ts qahet askuG pej teje: aaG-e-aemevet, ts hequravet, mos u-hap kurrt veGin twt. Se mos haro kurrs, 0 <;upa ime, Gums hers I1s puns qs s' ka ngars fare a q' SGts fort e vogsls, rritet e maCiohet nga aaG-e-aemet. Sa gra kam pars qs jans ztnS Cie jans priGur vetsm e vetsm sepse u kans varurs veGns aaG-e-aemevet. "Kocka s' ka po kocka ayen" ktGtu e kanE osns ts mo<;mit psr guhtns. Kurrs mos e nxir nga msndja se Gums herE qs fjal' e vogtls <;pik, qs trazim ts maa. "Mejtoh-u pa fols" SGts I1s fjals qs do Gkruars me flori. Ka<;eja ime, fola paks Gums, po mos u-rtndo: kujto fOGl1srins ttnds kur ts vil1a ns gums Cie ts rrtfe1la puaAa, puaAat e Qerozit a.e l' Arapit. A i mban mtnt ato dits, <;upa ime? Ea.e tani ouaj se po t8 rrdej 118P8r"aAs, po 118 peraAs si pEr ty qs je ZOI1'e maa.e: ta di<;vetsm se tani gias dEGira ime EGtE qs ts tE d8g0j tE lumturE a.e ts nderuarE, tE daGurs pej gias Goqevet: se taui nUk'SGtE vetsm lumtuija jote, po a.e lumtui e l' Et Goqt, e ts IErE mbretsris'sate. Okro-ms no 11ÂŁ hers, <;upa ime, kujto-mE at6 kohs kur tE tuntl1a ns djepe Cie mos haro tsndens, Telo Tule.
~6
Sikundr£
DITURIJA
q£ dihet£ fort bukur£ n' I-
Faqe 83
BGt£ 11£ge fort e 110hum se Sk8l1derbeu ka vajtum ae i ka ndihur£ mbretit Ferdinad, t£ birt I' Alfonsit q£ zums ngoje ms sipr£. Pas vdekjes' s' Shnderbeut Gqip£tar£t zun' e vajtn£ ms t£ Gum£ n' Itali ae Gemeluan pGatrat£ q£ Gohim ae sot n' Otranto, n£ Puglia, n£ Cosenza. Po ae ms pastaj s' kan£ puGuar£ Gqip£tar£t s£ vajturi ae s' u-vwdosuri n' Itali. Ca dokumente na tregnjn£ se ae ms 1744 d. m. G. jo Gum' ms tep£m se 150 vjet ms pam, 11£tok f£mij£ vajtn£ nga Himara ae Gemeluant pGan£ Villa Padessa, n' Abruzzo. Po aGtu sikundrs q£ kans vajtur£ s£ tyre u Gon£ Arbsre6s - po ruajn£ I nga Gqipuija, Gum£ ArbsreG£ kan£ fort bukur£ guhw' e tyre .a' e flasin vajtur£ ae nga Greqija, ng' ata Gqip£. me fjeGt£si, sikundm q£ kup£tohet£ ae tard q£ ndOaRGinn£ Greqi q£ nga disa pej t£ dy Imng£vet popuAore q£ botojm' ' Gek£Ae ms pam. K£Gtu Gohim se m£ ms pOGt£. S' ka dYGim q8 Gume pGatra 1534 11£Gumic£ Gqip£tarsG ikn£ nga do t£ ken£ humbur guh£n£ Gqipe, aGtu an£t e Koronit (n£ jug£ t£ Moress) me sikundr£ q£ ae pGatrat e sotm£ jan' n£ 200 anije; ca nga keto fsmij£ zun£ Vent rezik q£ me koh£ ta humbasin, me ns Napoli, n8 nisit Lipari, ca te tjera q£t1£ se guhw' e tyre s' e m£sojn' n£ u-baGkuan£ me pGatrat q' iGioe GemeGkOA£. losure ms pare, ae disa Gemeluane ArbueG£t ms t£ Gum£t kan£ vajtum pGatra t£ ri11n£ gastn; Potenza (Kalabr£). n' Itali pas Skwderbeut d. m. G. si hyri Nga Gkaku qe kan£ vajture pej GreGqipuija n£t1£ sunim t£ Tyrqet; po ae qis£ si ae nga Gkaku i fest orGoaokse, ms part Tyrqet kiGint z£n£ q£ t£ ven£: I Gum£ Gqipetar£ nga I' Italise jan£ panGqip£tar£t herw' e pam pandehet£ se dehurE greku pej ItalianEvet ae pGatkan£ Z£t1£ t£ ven' n' Itali m£ 1443, n£ rat e tyre kan£ marr£ hI' emre. Nga koh£ tt Alfonsi! i£ Peste, mbretit t£ 1e 70 pGatrat Gqip£tam q£ jan' n' Itali I Napoli!; ky mbret sOAi qe tok UGtar£ sot 25 jan£ orGoaoks£-unit ae t£ 45 e nga Gqipuija, nen' ur4!£r t£ 11£ t£ pa. tjer£ katolik£. rit t£ quajtur£ Demetrio Reres; pas lufta- , Ng' ArbsreG£t kan£ dale fort Gum£ vet ay Demetrio Reres u-b£ qeveritar burra q£ kans Gkruars Gqipen ae kan' . igastr£s£ Regio ae ahere u oemeluan£ nxjer£ n£ drit£ vepra t£ mb£aa. Si 13 pGatraafm Catanzaro-s8ae qa dy vjerG£tor pumwdet prifti Giulio Varios Siqeli. bQb~ (linduf\; IllS 1725 118 S. Giorgio tali jetojn£ q£ tok Gqip£tar£. Numur' i htyre s' dihet£ ae fare mim : disa Gkroq£s i pandehin£ af£ro 100,000, ca t£ tjer£ vent ae ger m£ 2 e 300 mij£. He Gkroq£s italian (Galanti) Got£ se sot ka 70 pGatra Gqip£tamG, ms t£ Gumet n£ Kalabri ae ca n£ Siqeli. N£ Kalabri pGairat jan£ rreG qytet£vet Catanzaro, Cosenza ae Corigliano; ka pGatra Gqip£tar£G ae n' Otranto (afr£ Leece), ka ae n£ Puglia (afr£ Foggia ae Campobasso); n£ Siqeli Gqip£tar£t jan£ pGtjeA£ rreG Palermos. Gqip£tamt e Italis£ - ts dl£t vethes'
I
I
I
\
I
I
I
DITURIJA
Faqe 84
marda. AGtu si ae sot zotsrifJte O. Sqir6, Agostino Ribeko, Michele Marqian6, Serembe ae tt tjere nderojne guhtn' e tyre me Gkrime literare.
Albanese (Cosenza) Cie i cili ka Gkruare jeten e <ow Muise. Pas Varibobes pumwdim Francesco Antonio Santori, lindure me 1819 ne Katerina Albanese (Kalabri) qe ka Gkruare Gume libra literare. Po ptr vepra te dtguara ae me rwdesi fiAoAogie jant te GkroTJtsit OirOAamo De Rada (lindum mt 1815 ne
Machia Albanese, afre S. Demetrio Corone nt Corigliano) ae Demetrio Ka-
Na kzlli ca nga ktta pGatra Oqipdare: Ne gastre tE Catanzaro: Amato, Andalo, Arietta, Casal novo, Caraffa, Vena, Zangarone, Pallagoria, S. Nicola dell' AJt~, Carfizzi, Oizzeri, Marcedusa, Zagana.
I
I
Spezzano Ne gastm te Lecce: Faggiano,
Casalnovo,
vcchio, S. Paolo, Oreci, Panni. Castelluccio de Sauri, Facta, Chieuti.
S. Pi-
etro in Oalatina, Martignano, Monteparano, Roccaforzata, S. Martino, S. Marzano, Sternazia, Corigliano, Zollino. Nt gastrt Foggia:
Albanese
Casal-
/
Nt gastrz Campobasso: S. Elena, S. Croce di Migliano, CollE: del Lauro, Ururi, Portocannone, Compomarino. MOI1tecilfol1e.
Faqe 85
DITURIJA Nt gastre Cosenza: S. Demetrio, Ma cciha, S. Cosmo, Vaccarizzo, S. Giorgio Albanese, Spezzano, Lungro, Firmo, Acquaformosa, Castroregio, S. Costan.tino, Cavallarizzo, Cervicato Cerzeto, Civita, Frassineto, Mongrassano, Platici, Percile, Rota, S. Basilio, S. Benedetto Uliano, S. Caterina S. Giacomo, S. Lorenzo, S. MarJino, S. Sofia d Epiro, Serra di Leo Marri, Falconara albanese, Farneta.
Ns gastrt Palermo (Siqeli): Palazzo Adriano, Piania dei Greci, Santa Cristina, Gela, Mezzojuso. Nt gastrs Catania: San Michele Bagoria, Bronte, Sant Angelo.
di
Nt gastrs Potenza: Barile, Maschite, San Costantino Albanese, San Paolo Albanese, Brindisi delia Montagna.
c; I V ITA.
NBR (}QIPBT ARBT
E J AUT MB.
Ihmng tg Cqipgtal'gVet t' Italisg. ](enga e Pal Golemifx. Pal Golemi lavosuria2, Qt m' truhep Goktvet:
Sonttnia mt dy or natt fegeGl f}S rtkim tt maa; S' iG rtkim, p) Pal Golemi, *Nga libra Ganti popolari Marchiano. 1 DsyohS6
albanesi
e Michele
- Se ju Gokt e ju VtAaZtr, U ju truhem aqs fort, 21 plagosur, i varrum: aOUE i lavosur; "lutej ;
eac
sot nE Labsl'1
.
Faqe 86
DITURIJA
Te me bwi varrin t' im Aqe te gere sa te glate" E ne kriet varrit t' im Te me bwi Tje paraaire5, Te me lani6 mburzerine7; E ne kEmbe te varrit t' im Te me lani armezcte.
Te Me Te Po
Pra t' i Gkruani e t' i aoj? T' i aoj s' ime momuse Te me qepTje ate kumiGe Me fiA kripit8 t' saj ; Te me qindisTje ate kumiGe Por me gak faqevet; Te me laTje ate kumiGe Me lot te sijvovet9:
Mose ist martuaria
me tereTje10ate kumiGe ziar te zemeres ; dergoTje ate kumiG£, me Gertimell te saj.
Te me Gkruani S8 bukurese Te qindisTje hemandilel2, Por me gak faqevet. 80ni
te martoniet.
Te me vel3 n' ate kliGe, T£ pierrl4 sijt' n' ate kacl5, Te me Gohe GokEzit, Te me Gtiem Tje Gertim
4tE gatE; 6umE here y bshets 91 : yuhs gluhs. 5fjaiE greqiet: pen<;ere, fin~strE: 6tE mE lini; 'kalE; ksetu e psrkaen libra, po IlE tjatrE ekr0Ilfs, Vigo, e pErkayeks6 trajstE; 'le6t' e kokEsE; 9syvet:
11e Gertime ustetimel6 ria kliGne te kumboTje17. 10tE tCI'I11', tE aarE; l1p6erEtime; 26ami; aerni de mandile, 6smsndile 13tE vejE; tE kaejE; " 15vsnt; J6tE qars, tE kliaurEj "(E gEmollE.
rJ;jatrg kmlgg*. Te tiera arme mua s' m' u-ndoae Po Tj~aikE duqeAeze5, E me sluaGe6 per ne mest; Vrava Tje qint e pes aiet, na burra si jeGe vet; Burrat e burropuAit S' kan£ kund, te nemuriF Pra m' u-loae lorezete8, E po me zun gaA me dom, faA me dor e pa lavosm.
- 0 se ti Pietm Vojvodi 8uajme te vertetezene : Si te zeene1 gaA me dore, raA me dom, e pa lavosm? - Te vertetezwe te aom: Patta Gok limierde,2 Qe me fGehwe flrmezete, Anmzete eae kavoline3, Pra me ra amahi4 sipre; *TEl' ng' ajo librE. 'tE zunE; 2armik; mahi)
3kalin;
'luftE
(greqi6
-5? tu-sula, u-dera<;E; 8AErEte, krahu.
'ts nsmur
a pa numUI'?
M 6
I
D I T U RI J A
- Pardije, 0 v£Aa, me 5ane se do te zihete hena; merna me zgoj pas mesnatese ae paGe fort bukure qYG uerr hena: m£ pare nisi te nxiheG ca
nga ca, ae ne funt U-Guafare. Pse keGtu GUhet6 hen6za, veAa? Djali qe pyette keto iG i vogeli Mite, 11e djale dy-mbe-ajete vje<;, po i men<;im ae i urte. I v£Aaj Hodo, q' iG 11e djaloG 11£zet vje<;, i foli kcGtu: - Te zen6t e henese ae te dieAit u aone eklips me guhe te diturise. Eklipsete ngajne mjaft dendure, po <;do here s' duken nga te giae vendet e aeut: Gume here 11eeklips nuke dukete ne Oqiperi, po dukete n' Amerike a
I
Faqe 87
s' ka ate drit£ ae ate ngrohtesf te dieAit, se djeAi £Gte 11£ l£mG i zjart£ ae hena £Gt£ ae e gurr. Po djeAi aGtu sikundr£ qe i ep drite aeut, i ep ae hen£s: ajo dri1' e venitur£ q£ na vjen pej hen£s nuk' eGte pra perve<; e djeAit q£ na dergohete neve si me 1110pasqyr£. Tani ver' re bukur£, Mite. 8am£ se h£na e mer driten pej dieAit ae kaehet£ rr£a aeut. Duke kayere k£Gtu rrotuA, no 11£ here h£na vjen prapa aeut de ahere drit' e djeAit s' i vete dot: hena mbetet n£ hije ae aemi se u-b£ eklips. Hodua per t£ treguare m£ bukur£ ket£ qe po aOG, mori dy tabake rumbUAake, 11em£ t£ vog£1 ae 11£ m£ t£ maae ae u-qas nga Aamba, se iG nat£ ae t£ dy v£Aezerit kuvendonin brenda n£ Gt£pi.
n' Afrike. Qemoti kur beheG £Ie eklips bota pandehnin se vete Gejtani ae ze henen a dieAin me goje. Eae sot fie pGatrat kur zihet hena a dieAi bota hea pUGka - A e Geh, Mite? kjo Aamb' £Gte ae u bje dauAevet qe teitmerojne djaAe dieAi ; tabak' e maae £Gt£ aeu a' e voe 1'iki£I. g£la £Gt£ h£na. Tani duke mbajtur£ tabaPer te kupduare si behet eklipsi dua ken e vogEl£ perpara Aamb£s£, po e Geh m£ pare te te pyes, <;' eGte hena? I
- Me ke aene Gume here se hena £Gte 11e l£mG m' i vogele se aeu yn£, rrea te cilit rrotuAohet£. Me duket£ se duhen£ 49 h£na qe t£ behete 11ebrek sa aeu yne. Pastaj e mbaj ment qe m£ ke rrdyer£ 11£ nat£ me tejqyren tene faqen' e hen£s£ ae m£ aOG11ese ka male, Gkembe11,ae fUGa.
se si ndrit: keGtu ae h£na duke marr£ drit£n e dieAit ndrit e <;k£lqen si ergent. Po hena duke kayere rrea aeut oe aeu rrotuA dieAit, Ie t£ aemi se keta t£ tre trupa - q£ ketu jane t£ dy tabaket£ ae Aamba
- ndooen mi 1110 vije, d. m. a. q£ aeu t£ hyje n£ mes t£ hen£s£ ae t£ dieAit: ahere drit£n e dieAit do ta zer£ aeu: nei, Giko se qYG hij' e tabakcs' s£ maae vete tek - K£to i mbajtke ment fort bukur£ e vog£la: kur kjo hije £G1'e 11£-coP£t£ Mite; do t£ ke<;kup£tuan; pra se hena ahere aemi se u-be eklips i cop£t£, ae me q£n£ se ka male ae Gk£mb£11,S'£G1' kur hena hyn fare br£nda n£ hijet t£ e ndri<;ur vet£: i ke vent re se hena oeut, ahere aemi se u-b£ eklips i plott£..
Faqe 88
DITURIJA
munt qE tE aUhenE me ajetE ae me qint vjet ms parE ekIipsetE. Ay qE ka paraaEnE eklipsin EGtEfiAosofi grek eales, qE jetonte nE Milet 640 vjet para KriGtit. Ky fiAosof kiG vcrejturE se eklipset e hEnESE mE dymbE-aet vjet rjE herE ngajnE tEr mE rjE raaE, d. m a. kur tE dimE raaEn e eklipsevet qE kan' ngarc mE dy-mbEaet vjet, munt tE aemi qYGdo tE ngajnE ae ms pastaj. ParaaEnj' e eklipsevet pej eales-it kiG fort GUmE<;uditurEtE - Tani kupEtova fort bukurE, Hodo, mo<;mit. Po istorija na rrEfen ae rjE ngarje <;'jan eklipsetE ae po e Goh se tE GtE. ms tE <;udi<;me akoma pEr eklipset: nEt pUGkE a tE rEllEt e dauAevet nukt Kristof Kolombi kur vajti ae zbuloj tmeran as hEnEn as aenE. AmerikEnE, mE rjE nisi u-GtrEngua pej - VEr re Mite se eklips' i hEnESE vcndEset t' egErE ae u-ndoa nE rezik tE bEhetE vetEm kur EGtE hEna plot, a' eklips'i dieAit kur EGfE hEn' ere, se maa. Kristof Kolombi qE dintE ditUritE e dinte q' atE natE do zihEG hEna ae ahere munt tE ndoaenE tE tre trupat, u aa t' egErvet qE po s' e lEGUanEdo aeu, hEna ae dieAi, mi rjE vijE. Me qEnE se lEvrimin' e kttyre tru~ ta errEsonte hEnEn ae do ta Guante pave e kanE sumuarE fort bukura, ae me fare. VErtet atE natE hEna u-err, ae vcndEsit pandehnE se i huaji kiG fuqi qEnE se dijEtarEt e qieAit d. m. a. astra, nomEt e dinE mE <;'VEnt do tE jetE akt<; ger sa tE GUajEhEnEn eae era' e ju lunE mot ae akt<; ditE hEna a aeu, tani qE ta lEGOjEprapE..
Tani, Mite, qE kupEtove si bEhet eklips' i hEnEsE do tE kUpEtOG ae fort lehtE qYG bEhetE a' eklips' i dietdt. KEto tE dy tabake do na hyjnE nE punE ae pEr kEtE dEftim: duke. kayerE aeu eae hEna, auaj se rjE ditE hEna erai pErpara dieAit: q' atE <;ast rjE cop' e faqes SE aeut do tE mbulohetE ae rjE hije do tE bjerE mi aet: eae ky EGtE Eklips' i dieAit, eklips' i COptE a i piOttE, si tE vejE hEna fare pErpara dieAit ae tE na e mbulojE tE tErE a rjE COpE.
-~. !
NE kEto faqe tE SE pErkohEGmeS s' EnE kemi folurE ger mE sot pEr djeAE, pEr yjtE ae pEr aenE, duke daGUrE tE tregojmE naturEn e kEtyre trupave ae rojtjen' e tyre. Si mEson rjeriu <;'janE ktta trupa, qYG kaehenE, si rajnE, vetiu ZE e pyet qYG janE bErE, mE <;'anE kanE dalE giaE kEta yj, ky dieA (ie bot' e tij. l1eriu e(ie ay qE mejtohetE ms pakE, kupEton se kEtO gErra do t'iG I1E ditE q£ 5' iGin nE jets. Po qYG ae m£ <;' ant duaAE, me <;'mEnyr£ u-tfaqn£? Kriesa ka qEn£ giaEI1£ pyetj' e maa'
e I1er£zet. \=' do komp pas besimit t£ tij ka geturE I1£ pugigje n£ ktt£ pyetje: mitoAogit e <;do popuAi kanE daGUrE q£ t£ tregojnE sicilado mE rj£ mEnyrE ktt£ kriesE: Hindasit e vjetrE besonin se <;do gE ka dalE nga UjEt; Orektrit aOGin se n£ krye <;do g£ iG i PErzjerE ae rEmujE mE rj£ trazim q' e quanin kaos. fiaEsija, yjt£, dieAi, aeu kan£ dalE me uraer ae me vUAnet t£ rj£ fuqije s£ maae. S'duam£ t£ rrEfejmE kttu besimet. e ndrYGm£ t£ <;do popuAL Do tE mas-
DITURIJA tojm8 vet8m l' apim t]8 mendim pas oeorivet t8 dij8tar8vet ae l' astronom8vet. K8ta t8 ditur8 pu t8 getur8 burimin e gia8sis8, na oon8 se kjo gi08Si e tUE EGt8 pUGtuarE me t]E IwdE tE hOAE q' i oon cairo Eoiri 8Gt8 me qint ae me mijE herE m' i hOAE se era jon8: EGt8 t]8 trup q8 nuh zihet me dorIO, nuh peGOhetE, nukE duketE: ky trup kup8tohet8 vet8l11 me sy ae me sumim tE dituris8; eoiri gendet tekdo n8 bOtE: 8GtE htu mi aet, 8GtE brEnda n' er8 po 8GtE ae br£nda n8 <;do trup tjatr8: 8Gt£ kaq' i 110AEsa hyn br8l1da n8 gur, brwda nE hekur. Nga t]8 ens munt t8 heqim erIOn, munt ta zbrazim: po eoirE s' e heqim dot as me t]8 rnaqin8. E dimE fort mire se era jon£ £Gt£ vet Em rrotuA aeut: mE SiPT8, disa qint
Faqe 89
Ngroht8sija tfaqet£ kurdoheT8 q8 t]8 trup GtrEngobct, goditet a ferkobetE: mirni T]8 COpE hekur ae ferko-je-ni mi t]E bekur tjatrE do ta Gihni qe nxehetE; l' egutit qE s' kan' eGk8 ae Gpirto bEjnE zjar duke fErkuarE dy COp8 drur8 t8 oatE ; nE dimEr kur na mberCiin8 duart8 i ngrohim duke i fukuar8 TJuw me tjatrEn ; T]8 COpE hekur duke rabur8 rni kuCirEt e Gohim se nxehet£ si zjar. N8 lufta tE detit TJ8gyle duke goditur8 briT]En e hekurt tE vaporit, EGte parE se bEhet e kuqe si zjar. Po t]8 Gprovirn tjatr8 p8r ngroht8sin8 q8 tfaqet8 nga GtT8ngirni E:GtEkjo: mE 118 qilindr8 pej metali a pej qelqeje vini TJE:cop' eGkE:; qilindra ka TJE:#piston qE: 11IbYAet mirE ae s'le tE dale jaGt' era: duke uTJur£ ht8 piston me fort do t£ Gohim se s' £Gt8 qilometra lart aeut era mbarohet8. Qi- I eGka Iller zjar. Ckaku i hsaj eAi pra q8 Gohim, a mE mir8'!<jo bapE- puve<; se era duke GtT8nQuar£ u-nxeh sirE q' i oonE qieA, 8Gt' i zbrazd8 pej aq£ GUm8 sa e ndezi eGk8n. L£vizja q£ merr eoiri duke rnbleaur£ ere, po jo pej eoiri, se eoiri £GtE:tekdo. 8amE se ky trup 8Gt£ me mijE berE i ep TJc Ic:vrim t£ rrotuAt£, si t£ koyem'i leht8 se era, po kur mejtojmE se rel e T]£ rote. Tani do VEnE re bukur£: ka mbUGUrE giGE hap£sirw£ ahere do tE l£mG' i eoirit oam8 se u nxeh ae po kup8tojm8 se sado i lebt£ q'8Gt£, £GtE J koehet£; duke GkUar8 kob8, mij£ Cie mij8 vjet, ay l£mG Z8 e ftohet£ pak£ ae, t]£ 1811d'e pa sosur8 ae pa funt. me qw£ se TJ8g8 q8 Hohet£ Z8 e mbliI maai astronom franc8S Laplace (hndobet£ Laplas), qwjen' e hti Eoiri aet' e vog£lsohetE, ca COp8 pej ati tymi <;keputen ae ndaben£ pej togut tE mao; e tregon me sumimet e matematikavet m8 t]E m£nyrE q8 s' mbetet no t]8 dy- keto COp8 q£ ndaben8 prap£ koeben£ Gim, ae mi eoirt ngreb oeorin' e tij tE si ae 18mGi nga i cili u-<;k£pun£, kaehen8 rreo tij si unaza t£ mb£aa; po krijes8s' S8 bOtES8. n£ u-tfaqh: no T]E buoam£ n£ hto uLaplas-i oOt8: si t8 besojm8 se ha- naza ahere reai priGet£ Cie b£het£ TJ8 p£sira £Gt8 plot me eoir, Ie t8 oemi se l£mG rrumbuAak q£ rrotuAohet£ rrea nga t]E: Gkak a nga t]£ tjatT8, m8 t]8 t8 maait. Vtnt t8 hap8sisu8SE tfaqetE t]8 bSraa1n8 Tani k£ta tregime Ie l' i forcojm£ me d. m. O. se eoiri ZE e traGet8. Kjo bEr- G8mb£Aa Ie t£ oemi se 18mG'i pare uaamE do tE jet8 t]8 fuqi q8 do beqit] b£ dieAi yn£; copa q8 u-<;keput soje ae t8 pGtjeA8 rreo saj ae eoiT8 tjatrc u.b£ Cieu q£ rim8 ne, aE i cili koehet8 q' 8Gt8 rrotuAE. Eoiri duke mbleaur8 qark dieAit. Nga cop' e <;keputuT8 munt k8GtU sa vete d8nd8sohet8 d. m. O. b8- t£ ndahenE ae pej asaj copa t£ tjera: het8 111'i traG8, ae ahere ngan m8 a-' TJ£ l£mG'i <;k8putur8 pej Cieut t£n£ ka vUA a m8 tym. bU8 h8l1£n8, q£ vjen rrotuA neG. Nga t8 dwd8suar8t e 118 trupi t8 Kjo oeori e Laplasit na d8ften fort gazt8 dy gura zIOn'e tfaqen8: 1 L8- <;hlqyere Gkakun q8 dieAi, aeu rrotuvizje, 2 Ngroht8si. AOh8Sit e tjer8, h£na, q 8 t£ giG8 koe-
Faqe 90
DITURIJA
hen8 m8 If an8: t8 t8r8 runguAizen I1ga perwdimi 118lindje: ky 8Gt8 Gkaku q8 rrotuAoh8Sit kaehen8 rrea dieAit ae pas8sit rrea rrotuAol18set. Pas kEsaj mwyre pra aeu 8Gt8 bir' i dieAit, ae hwa 8Gt8 <;up' e aeut. 8am8 se eairi duke u-dwdssuar8 ub8 si rj8 tym a si r[8 avuA i I1xeht8; duke u-dwd8suare ms tepu8 ae duke ftOhUfio ky tym b8het8 si Iwk i I1xel1t8 aGtu q8 sikundr' 8Gt8 ae dieAi yn8 sot. Duke GkUar8 koh8 ky Iwk ftohet8 ae Z8 e foreohet8 si plumb' i tretur8 q8 Z8 e nguret8. Beu Y118ka qw'i zjartE q8moti; kjo 8Gt8 rrdyer8 fare <;kOqurE, ae pastaj ka Z8n8 eip8. Diturija q'i a0118 aetregor[8 l1a dsftel1 se aeu eae kur ka ZWE eipE herw e par8 ka qEm prapE Gum' m' i nxel1t8 se tani
oM 6
lark nga ne. As r[E l1ebule s' i 8GtE matur akoma mErgimi, po pandehetE se drit' e tyre do me mijE ae me ajet mijE vjet qE tE VijE ger tek ne. M'e tejqyra tE vogEla giaE nebulat aamE se dukellE si mjerguA; po duke pudorurE vegEla mE tE forta ae ms te mb8aa, GUmE pej syreG dukenE se janE r[t tok yjG. Disa tE tjera sa-do-qE janE Gikuart me ms tE mb8aat e tejqyravet giaEr[E na dukenE si mjerguA. VaAE ae keto tE dyta r[8 tok yjG janE, a po nrtet si mjerguA? Kjo pyetje nukE do t'iG per tE zgiaurE sikur tE mos iG <;pikum r[E vegel q'i aonE spektroskop. Me anE tE spektroskopit n8bulat qE janE toge YAi i ndajl11E fort lehtE pej atyreve qE janE mjerguAE. Tani pas aeo ritsE Laplasit, ato neMs lartE aam,; se gia8 rrotuAohssit e dieAit, giaE VtAezuit e (jeut janE bula qE janE mjerguA s' janE gE tjatrE <;kEputure I1ga lemG' i pare qe sot i puve<; SE eair q' EGtE dwdurE ae s' aemi dieA; nga kjo kupEtojme se lemG' EGtE bEr akol11a si YA. Pas I11Ergimit tE maa qE kam;, kui avuAt' i dieAit s' ka qenE sa e Gohim sot po t8 pakw8 do t' iG aq' i gerE sa pEtohetE se nebulat janE fort t8 mbEa.a, ae pa dYGim ms tE Gumat pej tyre si m' i larg' i rrotuAoheset. ms teKwdor[esi pa dYGim po pyet me tE mbliaen ae tE dwdEsohen8 vethe t8 tij: kjo aeori 8Gt8 forte mir8 pf.r, do tE bEjnE jo r[E dieA si yni, po r[E tok dieA d. m. a. r[E tok yjEG, si ae l1a ep pugigjen e pyetjes' S8 maa.e; po vaA8 a 8Gt8 vutet, a kemi no r[E ato nebulat e tjera qE Gohim me tejqyrE. KEGtU pra nE giaesit, jo vetEm prov8 118 don;? Gohim yj tE mbaruarE, po zbulojmE ae Pu tE treguam aeorin e Laplasit kerni dy prova t8 mb8aa nE dom ktto; prova tE tjerE qE akol11a s' janE gati, po qE do tE bEhenE pas ca kohe. l1a ddtejm: q8 aeorija 8Gt' e vsrtetE, aGtu sikundm q8 ae aeorija na ep ky8amE se spekroskopi na ndih qE t8 <;il1e atyre dy gErrave. K8tO dy prova ndajm'mE dy nebuhtE. Ve<; kEti GErjan8, t8 Gikuar81 e qieAit ae spekbimi t8 maa kjo maqin' e <;udi<;rne na troskopi. ndih qE tE kupEtojme SE largu a.e 1811Duke Gikuam qieAin me tejqym as- dEn e r[E trupi. Tani mE S'EGtE netronom8t qE me koh8 kan8 parE ea VOjE qE tE marrim e tE Gohim s' afumi gErra si COpE re tE ndri<;me 1110qieA; qE tE kupotojmE c;' 8Gt8 r[8 tmp: arrin kEtyreve u-kan8 aEn' emErin nebula qE qE tii heCiim mE r[E flakE, ae qE tE Gikojm atE flakE me spektroskop: spekdo me aWE re, mjerguAE latiniGt. Dy I1ga keto nebula, ajo e Andriotroskopi na dEften ca vija brEnda nE medit a' e Karaviaes, dukene ae me flake! ae pas atyre vijave q' atE <;ast sy; po me tejqyrE duke GikuarE, astrokUPEtOjl11E<;'IEndE ka. Le tE m8rrim nom lOt ger mE sot kan8 bEr' raauan e 1110flakE tE r[8 Aambe me Gpirto, e ci!a ep pakE dritE. Kur e GikojmE kEtE drit8 ms tepErE se 9000. Nebulat jan8 GUm8 lark, fort GUmE me spektroskop do tE Gohim ca vija; I
M 6
DITURIJA
tani Ie te qasim ne flaht l1e fiA hekuri te ngyere me kripe deti a me gslqere te treture, ae sakaqera do te GOhim se vija te ra do te na tregoj£ spektroskopi. <;do lwde, hekuri, gslqereja, soda, OWgiAi, azoti, uj£tori, oar£tori, kane vijat e tyre, t£ cilat na tregojne se brwda n' at£ flake ndoaet ah<; ae ah<; ge. Spektroskopi aGtu si na Gerben per t£ 110hur natyrw e trupavet ketu mi aet, na hyn m£ pune qe te Gikojme ae trupat e qieAit: me an£ Ie hsaj veg£l£ m£sojme <;'ka dieAi, <;'kan' yjte, <;'kan£ nebulat e larga. Eae keGlu se
Faqe 91
ketejmi, nga ky l£mG baIte, Gohim se dieAi yne, yjt£ fqil1£ a nebulat e huaja q£ ts gioa kan£ h;ndet£ q£ 110him ne ketu mi aet! Tekdo Gohim gurmat e ujstorit, e oaretorit, e OWgiAit, e hekurit, e kslqeres, e sodts, etj, etj. Me hte mwym pra b£hemi sigur se 11£ honde e ter£ mbuG gio£sine, se <;do q£ Gohim tani, ae ato qs do te zbulojms pasketaj, jan£ bsr.e pej ata trupa, pej ata elemente. Eae Gkaku i hsaj nuk' eGte tjatrs perve<; se <;do g£ ka dal£ pej eoiri, ae eoiri mban gia£ lwdat q£ Gohim htu mi aet.
~...+~.
Nya istori e kafGgvet. Karavifia
fie harfijeGka. A i kini I vog£ls e punon
vwe re kurr£, kur ndiqni 11£ harajeGka ae j Gkelni n£ biGt a e goditni mi ht£ cops t£ trupit, kafGa e Ie ns nnt biGtin ae ikw? 8emi "e Ie" ae jo i k£putet, se harajeGka e I£Gon biGtm duke daGure ae per Gpetim t£ saj. Ky
biGt "mbin" prap£ pas ca koh£. Si harajeGka me biGtin, aGtu ae karaviaeja me k£mb£t e saj. Karaviaeja eGt£ 11£ kafG£ deti me 10 hmb£. Me t£ Gtrwguar£ 11£nga hto k£mb£ kafGa q' at£ <;ast ja u Ie n£ dor£. Karaviaeja e Ie k£mbw e saj ae kur i aferojm£ soje 11£ OWgiA t£ ndezum; kjo Gt£z' e detit munt q £ l' u le'r£ q£ te 10 k£mb£t e saj 11£ nga 11£, po mons tjatm kur i ndsrohet£ kooereja i dalin prap£ k£mb£t£, ter si ae biGt'i harajeGhs£.
Kt'imuat e ile~Lt. fio£ bota i 11eh krimbat e aeut, k£ta krimba t£ gat£ q£ dalw kur lerohet ara. Bujku kurrs no 11£herB s' i vret krimbat, ae ka t£ dreqt£, se kdo Gt£za ve<;qs s' b£jn' no l1e d£m, po b£jn£ ae Gum£ ti mim p£r bujq£sin£. Fitimet e krimbit jan£ se i ndih bujkut n£ te leruare l' arese; kjo Gtez e
aene se uGqehet£ me baIts ae hap vrima brwda n£ tokd qe t£ hyjs brEnda. Duke kaperxyer£ dene ae duk' e nxjer£, krimbi bw Gsrbimin e 1110bujku qe Isron arw. Kjo pun' e krimbit eGt£ me te vertet fort e gadal<;ime, po s' do harruar£ se pas dijstarit Hensen, m£ 11£hektar ts katrf<;ipt£ (11£ hektar £Gt£ l1e vwt 100 metra i gate ae 100 metra i gers) ka 133,000 krimba : i maai dij8tar Darwin pandeh se numur i krimbavet me 11£ hektar £Gte gystns sa ay q£ oots Henseni, po prap EGts l1e numur i mao. Darwin,i m' ane tjatre sumon se krimbat e 11£are me mot-mot sjeAin ne cip£ te aeut 20 mij£ qilogram ae ms l1e hektar. Duke h?vizurs hGtu baItEn£, aeu b£hete m~ p£Aor, se sikundm qs dihets, aeu ka giusl1£ nevojs qe te siA~ts ns cip£ ae t£ piqets me emt. Ve<; ksti G£rbimi q' i bEjn£ bujqesise krimbate jane ae Gkaku q£ pla<;kat elEna mi aet ms pak£ vjet mbulohens ae mbeten£ brwda ne baIt£.
Lopst e milingo1J.avet. Ata qe kane nrejture s' af£rmi ae me durim te mao milingol1at kane pare se hto miza te
Faqe 92
.M6
DITURIJA
vogsla kans 11S mjeGtsri ae 11s dituri ts maae. Ni mes ts Gums ~udivet milingofJat (mizs-mbsraesi) kans ae diturins qs t' uGqejns kafGsra ts tjera ae t' u pins qumsGtin si ae ne qs kemi lopsts. Ksto lops ts milingofJavet jans ca miza ts vogsla, ca si krimba ts kuq, qs ngajns ms ~imkat tona; keto miza rojnE mi drurEt ae, m€, teprs mi trsndafilet; nga trup'i tyre del fJs lsok i Embsls ts dIso milingofJat e hans me Gums Gijs;
mizs-mbsraesat u qasen atyreve miza-
vet ts tjera ae i fsrkojns me ato qime qs kan' nE koh: pas paks ts fsrkuars lsogu i smbsls rjea si 11s pik' e vEgsls nga trup j saj, Milingo11at psr ts qsns sigur qs ts gejns giasfJs qumsGtin e kstyre mizave uGqejns kope brsoda ns fole ts tyre, qs uGqejns si fJeriu lopsts. Ata qs kans nns re GUmE herE kans pars se mil ingOfJat bsjnE lufts ns mes dy foleve ae mundEsit rrsmbejns »Iopst" e fol~ss qs mundetE ae i Gpien nE GtrofkE ts tyre. ,
~----
Vetgtima,
ygmimi. rrufeja.
Ditst e versss jans ae ditst e vetstimavet ae tE rrufevet. I daGuri ksnd011ssiim mbase tek mban hts numur ts ss psrkohsGmes ns dorE, fJs Gi i pa pandeh urE do ts kets zens tE bjers; eae Giu ns vers poaua gias11E SGts Goksruars me gsmim e me ksrcSAime qs mbuG me tmer zsmrsn e ts vegslet ae ts mbsae11et. Ms ~do kohs ae psr ~do populi. rrufeja SGts Gikuars si fJs maAskim si GS11' e zsmsrimit tE Persndiss: ts gias ata ts mo~mit si ae 11erszit e taniGms kans pars ns rrufet ae ns gsmimt dorsn e Persndiss qs do ts dsnojs ae ts mundojs 11erszins. Se me ts vsrtet ~' SGts gE m' e tmeruars se ky zjar qe zbret psrrrshere nga qieAi ae godit, vret, [fszon e psrvslon ~do gs? ~' ka m£ ts frikGime mi aet se kjo flaks qs ms 11s ~ast rrszon 11s lis, Ie pa Gpirt 11s 11eria i vs zjar 11sGtspije: tmeri htu SGts a,q£ m'i maa se vjen pa pandehurs, psrrrshere. Pra gias ts vjetsrit si ae ts sotmit kans mejtuar sici-
j
lido 11s msnyrs psr ts treguars naturw' e rrufess: disa aons se SGts 11s ku~edrs me zjar ns gojs, ca pan. dehin se ~Gts 11s hekur i kuqur, ca ts tjerE aons se SGts 11Efrym' e psrvsl uars. Psr ts geturs ~'SGts rrufeja fJerszit kans priturs GektAin e nsnts-mbsaettE ktts GeksA qs ka heaurs kaqs drits, ms ts gias degat e dituriss ; ahere si u-studllaruo ngarjet e ~lldi~me t' elektrizmEss, U-kupEtua qs ae Gkaku i rrufess ae i gsmimit nuk' SGts psrve~ se kjo fuqi q'i aon' elektrizms. Elektrizma EGt~11Efuqi si ae ngrohtEsija ae drita. AGtu sikundrE qs kur fsrkojmE rrE trup tfaqets ngrohtssi aGtll tfaqetE ae elektrizmE: mirrni fJE cops piss (serE), ae horko-je-ni me fJS COpE napE ts leGtE: atE ~ast do ts Gihni se pisa elektrizohetE ae nE qas~i giGtin nE t8 do tE Gihni 11EGksndijE ts vogEIE qs del nE mes ts piSES ae tE giGtit, ae do tE dsgoni fJs zs ts VOgEl. Ns vsnt ts pissss fsrkoni 11S cope squfur
a 11s qelqe:
praps do
Faqe 93
DITUIRJA t8 tfaqete Gkwdija Cie kerceAim i vogele. Elektrizma munt te tfaqete Cie mi get e gaAt:: kur eGte koh' e Gate fukoni l1e mClce ne t' ern::t ae do te <;uditini duke pare se nga qimet e saj dalen 11eGumice Gkendija q£ kucasin si kripa ne zjar. Gume gra kde ngarje e verejne Cie kur krihen' ne t' errc:t: kerheri duke u-fukuar ne leGra i elektrizon ae tfaq Gkendija ae kuceAimat e tyre. Tani l1eriu ka 11emij' e l1e menyra per te bu' elektrizme Cie per tE pudorur ne mjeGtuit: maqinat e elel(trikut janE sot mt tE mrEaat ndihmese te l1eriut, jo vetem ne mjeGterit - ku giGe11e po zene vendin e avuAit - po Cie ne mjekesit per te Geruar smundjet Cie pu te prapsur aembjet e 11eriut. AGtu sikundre qe tfaqet elektrizma me te fukuar a me l1e menyr' tjatre, aGtu tfaqet ae kur avuAohet ujet Cie kur behet prap' uje avuAi. Mi Ciet tene <;do dite, <;doare me qint mij' ok' uje bebet avuA: ky avuA i hOAt ae qe s'duket me sy, ngrihet nga deti, nga balta, nga bimet. AVUAi duke vajtun:; n' ere dwdet ae b£het si re e mjerguA kur gen ere te Hohte ae kur ftohete mE. tepu ze e bje pOGte si Gi, si breGu e si debore. Me qene pra se t' 'avuAuard pjeA elektrizme, eae rete jan' ngarkuar me elektrizme. Dijdaret elektrizmen' e ndajne me dy fare: l1ertS i Gem'. pozitif ae tjatres ne,gatif'; dy trup:! h'. ngarkuar sicilado me l1e Aoj elektrizme kur qasene nxjerin l1e Gkendijc: ae l1e kU-
I
ceAime t8 vogde.
N8
Gprovimet
bern' me serw, me squfurin Cie me qelqen !<Etatrupa duke u-fukuar ngarkohen me elektrizme negatif. Rete pOGua se giGel1e jane ngarkuare me elektrizmc: pozitif; po ae nga l1e bere disa re jane pare se mbajn' elektrizme negatif, si eae aeu vete. Tani le.te Gerni se dy re qe mbajne elektrizma te ndrYGme qasen 11era nga tjatra: q' ate <;ast te dy. elektrizmat duke u-baGkuar tfaqine 11e Gkendije Cie nxjerine 11e ze si ae copa sere qe zume ngoje mt sipre: Kjo Gkendije ketu EGte vet£lillw Cie zeri eGt' ajo kercEAim e egere q' i Gemi 'f1smim. Gkendija ne vent qe te tfaqcte ne mes dy reve tfaqete Gume herE Cie n£ mes t£ revet ae Cieut: ahere Gkendija quhet£ rrufe. Jemi lark tani nga Gkendij' e vogel e copes serE: ajo Gkendije iG pa no 11£ dem ae me l1e ze te vogele; po s' do Cie baruar sa te mbeaa jane rete Cie sa fuqi munt te kete Gkendij' e tyre. Vetetima Cie gemimi behenE pEr11Ehere, po kUG s' ka venE re se mt pare Gohim flaken' e vetetim£s Cie Gum' mt pasdaj degojmE zene; Gkaku i hsaj £Gt£ se zEri do 11£ te dyt£ (sanije) qe tE eCI11 340 metra; kc:te po e verne re ae kur zbrazet 11e pUGke nga e cila mt pare Gohim flakf.n a tymin, pasdaj ndjejm' zen£. Zer' i rrufese do te vonohet pra aqe mt tepere sa h'. jete mt lark vendi ku ka "r£ne". N£ ven<;im re sa te dyta Gkojn qe kur Gohim flaken e ger sa degojme zenE Cie ne GumezofGim numurin e te dytavet me
qe , 340, dQ t8 gejm'sa j
metra eete lark
Faqe 94
DITURIJA
nndi; pn GembeAe ne GkofGin 7 te dyta mngim eGte Gtate here 340= 2380. BGte vene re se gemimi s' d8gohet kurre m~ tepn se 25 qilometra se largu, tek zu'i topavet munt qe te degohet ger me 150 de ger me 200 qilometra. Kjo 158 munt tt8 te na hyje me pune de per te mos patur frikt kur d8gojme gemimne; se rrufeja ka rene qe kur u-duk vete-
pudorim kdt fjals se e pudor giG' bota de jo se me ts nrtet bje gssendi nga qiei\i, se rrufeja eGte vetem rJS Gkendijs, r]ÂŁ flaks de jo gesendi e lendts. KUG nuk ka deguare myxyrat e rtlfese, r]erszit qe ka vrars de lisat qs ka rrezuars. Ca nga punst e saj jans vutet ts ~udi<;me de te tmeruara : ns Spar]s r]s rrufe qs ra ms 1902 ns tima, de kur degojme zene ka kohe kiGS ts qytetit Pinerio vrau 25 r]erss q8 reziku eGte prapsure. de plagosi 35 ts tjers, pUr]ehere I S' ka dYGimqe kur tfaqet ajo GkenVIÂŁ here ns Francs rrufeja ra mi dij e made zeri qe del 8Gte rJ8 i ve- rJs kope de vra u pUr] ehere 126 dsn tsm .si ede zer' i pUGkts a i topit; Cie barin' e tyre: dents iGins ts coGkaku qs ne gemimin e d8gojms te run- pduars de ts gakosure I VIs here tjatrs gUAiz~imsi zen' e dauAes SGts se Gken- rJ8 rrufe ns Francs paska vrars 340 dija 8GtS fort e gats de zui tfaqet den, de Gstitari Abbadie Gots se ns jo vetsm mi rJe pikt po mi rJS nnt HabeGistan dy mij8 den de bariu i te gere: veGi yns do ts ndjeje pra tyre paskan vdekur nga r]e rrufe e zen8 q' eGts tfaqur m~ afrs de pas- vetsm I taj ats qs tfaq et m~ lark, de keGtu Gums hers rrufeja ben de gerra na duket sikur u-bjeme dauAevet. te <;udi<;me: r]erss jans pare qs i ka BGte sumuare se Gkwdija ne mes dy goditur rrufeja de kans mbetur ulogs; revet munt te jete ger me 20 qilo- ca ts tjers qs kane qens ts damAOmetra e gate. surs rrufeja i ka Gsruar sikundrs qs rer tani afre pandeheG se vete- .de elektrizm' e vogsl Guon ts ssm utima SGte rJe drite qe tfaqet si rJe rst e ~jers. vij' e dreqh" kjo vinte nga Gkaku Nga r]e hers rrufeja priG vetsm se vetetima nuke duron m~ tepu se gst' e metalta: Gums r]erss ts godi1]8e mijt'e 88 d!}t88, de syri s'kiG kohe turs pej rrufess s' kans p8s11ars gs qe tel Gikonte de ta <;quante mire for- fare, po vetsm pla<;kat e metalta ts men e saj. Po duke pudorur foto- tyre u jans treturs. VIs grl1aje i iGin grafija eGte kupetuare se vet8tima gi- priGur nGst e florir]ts de iGins bsrs Ger]e tfaqet si dega te Guma ne qieA. si dy <;ongla; dy gra tek tjernin psrGume here jans pare de vetetima r]shere i goditi rrufeja de Gtizat e si IsmG: ktto vetstima f=cin me ga- tyre humpn' nga dora! VIe r]eri q' e dale de pslcasin psrr]c:here, duke bere kiG goditurs zjar' i qieAit pa se ts giGe dsmet e rJe rrufeje qe bje dreq hOAat qs kiG ns ~ep, verig' e orsss, pu dreq. Gumbat e kspucsvet de <;do gs tjatrs 6emi qe bje rrufeja, PQ !\9tu qs kiG pej metali i jGin~ tretun; ae " I
N25
Faqe 95
DITURIJA
fluturuar£! Ca t£ tjer£ve rrufeja u ka ~jerur petkat ae i ka ~veGur pa u-bu£ fare no 11£ d£m tjatr£. Disa her£ rrufeja i bw si 5wgiA t£ djegur£. Her£ tjatr£ i bw si hi, ae t£ vrarst bjen£ si pluhur8. Kam dEguarE se nE VWdreGE ra I1z rrufe mE I1E aomE tek flinte I1E derviG: derviGi kiG humbur fare eae nuk' i getnE perve~ se I1E COpE nga mjekr' e tij! Po ~udit' e rrufesE nukE mbarohen ae me kaqE: kjo Gkwdij' e tmeruarE nga I1E herE bEhetz ae I1E piktor' i mir£, bw fytyra t£ mira mi IEkurE u; l1eriut q£ godit: 118 djalE qE kiG hipur mi 118 dru pu tE marrE folen' e I1E zogu u-godit pej rrufesE ae ugent nE krahror tE tij fytyr' e lisit. e foles£ a' e zog£vet!
i cili vete mE I1E pus: rrufeja bje mi majE t8 stapit, Gkon nga rrip i hekurtE ae vete hum bet brwda n£ pus. O£rbim'i paratonerit EGtE nga Gkaku se elektrizma kukon giaEl1£ nnde me majE ae gErra tE metalta. Pandaj EGt£ gs Gum' e rezikGime qs ts mbajs l1eriu pUGkG mi sup kur vetEtin ae gsmon, se kjo arme d-m-5 metal' i saj e heq rrufen? si paratoneri a' e vret q eri n£. BGts ae fort g£ e reL.ikGime t£ futet l1eriu n£118 lisa ts lart8 kur ka rezik rrufeje: ahere EGtS Gum' mE. . mire tE rrij' e ts lagets se sa tE vejE n8l18 drurEt qE heqin rrufenE. Nga giaE drurtt dUGku EGt' ay qE goditet mE. dwduno pej rrufesE; drurEt qE goditen mE. pak janE kGta; breai, Gelgu, fraGui, gEGteqa, ahu, daraa, mOAa, ae man;; pra ae n£ .); * ini tE GtrwguarE qE tE ndoai nWE DEmet e rrufesE *janz fort b" mb£drurE kur bubuAon, zgi5ni kGta drurE aeq; velEm nE FrancE ~do mot af£ro 1JB qint l1erES vdesin nga rrufeja, I tE fundit ae kurr£ dUGk. Si kEGiAa plotEtore pu t' u-ruajve~ kafG£vet Gt£piake, GtEpitE ae litur nga rrufeja me aq£ sa m undet sat e djegurE ae tE rrEzuarE. Heriu qE kur kUp8tOj naturw' e duhet qE mos rrimE ae pranE kafrrufesE ~piku ae m£11yrw£ qYG tf:, GEvet, se gEt' e gaAa heqin rrufenE rruhet£ nga kjo myxyr£: Gp£tim' i mE. tepu se qeriu; mos nxitoni kur bubuAon, mos rrini afEr vatravet rrUfeS'8GtE vegEla q'i 50nE 1Jaratoner; paratoneri 8GtE I1E stap i hekurt£ q£ i brwda nE GtEpi, ae mbYAni dyert£ vihetE mi pUAas (~atit) t8 GtEpisE; ne ae finestratE q£ mos ket£ rjeaje ere. ky stap £GtE liaurE I1E rrip i hekurt£ I
I
I
--
===---
ANDEJ KBTEJ. Galileja EGtE i d£guari dijEtar italian qE ka bErE kaqe Gubirne pEr fisikw ae per astronominE (dituri e qie!-..it A.'e yjet). Galileja jetoj qE mE 1564 e ger mE 1642. B:ot i pari qE ka b8r\; Cle ka
I
pErdorurE pEr tE Gikuar' yjt£ tejqyrwE, KErkirnet e tij mi astronomit i treguanE se aeori e Kopernikut mi lEvrirn tE aeut EGt' e vertetE. Po ahere bota pandehte se Clel1s' kaehets, rri OE mes
Faqe 96
DITURIJA
pej rj£ fare: ka qelibar£ t£ bukurE ae tE. GtrErjlE, ka ae tE tjert qE s' kan' no rjE. vleft'tE maae. Pn t£ zbukuruarE rj£ qelibar ts dobst arrin qE la zjejmE brsnda nE galpE: mer rjE e;hlqim tE bukurE ae dukelE Gum' m' i mirE.
eae rrea lij kaehet qieAi me gia£ e;' ka. Mi hl£ Galilen' e airr£ priflnija a' e qErtoj pse aOG t' atiAa gnra kuntr£ fes£; dij2.tarin e trEmpn£ qE do la gykonin tE dig£G i gaAE si herelik (murtad), po qE nuk£ mohoj IEvrimn' e aeut. Eae Gallleja plak u Gtrwgl1a 1£ bEj£ be ae t£ aol£ se l1-pendua nga mendim' i tij. Po si e-sosi ben£ i maai astronom haroj vethen£ ae aa: J.We '!Jial! laotl! p1"apS kllehets. Fjala latiniGt E pnr si muove ka mbelur e pa haruart. Galileja pas asaj rojti si gys£m i burgosur£ aE vdiq i verb£r£.
Diamant fie qelqe. Ka rJE ndrYGim GUmE t£ maa !1E.mes IE.qelqesE. Cie tE diamandil (e;evahiril), po ae GUmE herE sa ngan rjni me tjatrin!
Aleksandr' i maa kur mori Greqin£ - vajti ae u-poq me fiAosofin qemik Dioge!1f;; ky i urtE - a i marr£ -- ronle brEnda n£ rjE kade ae lark rjen:zisE. J(ur vajli la viziloj mbret' i Maqeaonis£ Diogeni iG GlriturE nE die1\..-<;' do nga lllIE? e pyeti Aleksandri. - lYlos1ns mba die:tin pa s' dtCa '!Jl!sendi tjatrs ,
aa Diogeni.
Ali paGE Tepelen£s£ rj£ dil£ po i tregonin qYG Mehmed Ali paGa nE Egypt£ kiG ndrequrt nndin ae kiG bn£ punE IE rnbEaa. PaGaj i JaninEsE si dEgOj IE giaa paska aWE: PSI', mos bl!js? '!Jeti Fellaltst e i lut si do; wtS ksln vras 1Jszet e katrs Gqi.pstars fie s' i mbul3 dot kr)ksn e tl! Ylszet' e pestit.
Pjesa
Gt~piake.
Me giaE. kstE EGtE GUmE lehtE qE t' i e;quajms: me gurr tE rjE unaze, tE rjE nai, elj. bwi rJE vijE mi qelqet: diamanti e vijos qelqenE; nE qoftE. se nuk' EGts diamant ahere qelqeja as bE.hetE. fare vijs.
Psr ts rttajtw-s miI91:n. NE. qyIelEt e mbEaerj miG'i berravst ae milO' i gahut ruhet disa ditE ae jav£ brwda II' akuA: tani ka ae vap0rt tE posae;mE gE. Gpien miGra tE aerur nga Amerika lI'EvropE.. Po giaErjE akui\i s'gwdet dot. I YI£ mE.nyrE pn tE ruajlurE miGts nE vapE SGtE.kjo: vini copat miG mE rJE em; pej taite, I£Goni mi ts copa gurr IE paslruarE. mir£, pastaj hiani qumEG sa IE.mbulohet fare miGi. QumEGti pas dy die; zs e prilet, po kj6 s' bw dE.m J(ur ts doni nxirni miGin ae prini nga I1E cop£. MiGi k£Glu duron mf: lep£r se rjE javE, ae, jo vstEm s' priGets, po bshets Gum' i mirt ae i GijGim. Do paturE vetE.m kujdes qE ena me miGt tE mbahetE. mE rjE vsnt tE flohtE..
Qelqe fie qelibar. CumE. herE. rj£ plae;kE. s' e e;quajmE dot lehlE. me sy se qelqe a qelibar EGtE. PE.r tE. rjohur£ natyrw e vsrtetE. t£ saj arrin q£ tE fnkojm' ats plac;ks me rjE. cop£ napE tE. leGtE. ae ta qasim m£ rJ£ qime a mE. rj£ COpE kartE.zE.: qelibari me tE. fE.rkuarE. elektroset ae heq qimen a kartWE.; po nE. qoftE. se £GI£ qelqe ahere nukE. Gohim qE t£ Haqet eleklrizma. fioE bota e di se qelibari nuk' SGtE
BibliogTafi. Kalmdari Kombiar 1909. Otypj' e dytE. Me qEnE se Gtypj'epar' e kssaj libre u-sos, tani U-Gtyp pu herw' e dyt£ ae me Gkrorjat e kongresit t£ Manastirit. Kjo Gtypje £GtE.fare si e para me ata artikuAa ae fytyra, velEm "FjaIEtor' e vogEIE" EGtE.m' e begae;me senE. t£ parEt.
~~~~
Gtypur ne CtYP~dkro'l8t
"MbrQ(jesija"
-
SELA~IK
PAJTIMI: Mot-mot, n8 Tyrqi 6 muaj " Mot-mot, )aGt8 6 m uaj " Pajtimi nis nga krej
.
"Ditnrija" numur
40 groG 20 " 10 franga 5
s' Gitets me numnr jaGt8 Selanikut.
Gkrime,
k8l1g8,
perit
nga
II:: b8jm8 e cila
fjal8
~-++
vjerGa,
n' adres8
Do
N8 Selanik'1J.8
2 groG.
-
Letra,
"
i motH.
fytyra
etj.
n8 t8 p8rkohsfJmet
CQIPE
lutemi
t8 na
d8rgohen
t8 S8 PBRKOHBCMES.
t8 na d8rgohet8
CTYPBCKROI1A
;---
t8l18 nga
\do
libr8
mi Cqi-
118 COp8.
"M B ROe
B S I J A" KRISTO LUARASI.