Hylli i dritës data 1913 nr 001

.

Hylli 1 drites Ubi Spiritus Domini, ibi libertas. (ll ad Cor. c. ill, 17.)

~ f

--Y..I ~.t:

ex: «'

Coco

.

'Y ~"" ;.;-

~

~U-J~

~~

[j

-] ..J ~

0

CO Q;)

" .

. ,

Shkoder Shtypshkroja «N£kaj» 1913

~

,

~ Ii

I i 1

I J ,<

I

C! f'

~

,

.

,

'..

.' i

,

8.

'.

"

}O,

...

.'~

"'~

.

(~ ";1, J:/~

..'

.

P.

D OMINICl'S FACI~ O. F. M. CO~IMI8SARIUS.

EPISTOLA ENCYCLICA AD

..

Fratres lVlinores Provinciae.BSe Annuntiationis , ,. .~

'.

-, ,r

~-'

'~ff

.

it..

....

1913 1'ypis c Nikaj SGODRAE. . ..

»

iI',

~~

'. ....

~~

..

FR. DOMIN[CUS A L~IAE

FAOIN O. F. ~I.

PROYINCIAE

ALBANENSIS

CO~Il\IISSARIl'S

H. R. PATH1Bf!S EJTJRDE7\t'PHOYI:'\CIAE SALUTEM

ET .SERAPHlCA~I

BENEDICTIONEM

.

-c.,~~

Luctuosis admodum horum temporum calarriitatibus, quae, ut bene nostis, usque adeo incruduerant, ut vel ipsi.tm epistolare commercium vel quodcumque aliud mutuae relation is medium penitus nobis praepedirent, e medio tandem subIa tis felic.iterque Ad finem perdu,ctis, perjo~undum Nobis accidit, Fratres carissimi, Vos omnes, per hanc saltem epistolam iterum revisere, Vobisque salurem in osculo sando dicere po~sc. Maximo revera afficimur gaudio, Frates carissimi, dum, post tot ani mi. praeteritas trepidationes ct angustias, hoc tandem de vestra A;@II'I. c?J.mperire feliciteI' potuimus, Vos omnes scilicet tot intet .praeterirorum bellorum calamitates totque inter omn'igena pericula' vel.,Lnnumera quoque vitae discrimina incolumes semper tutosque, DCi favente gratia,

servatos fuisse. t) De tanto divinitus aC,cep!obeneficio, dum laeto animo vobis omnibus peramanter gratulamur, Deo ipso optimo maximo debitas rependimus grates, a quo, ut Vobis omnia ct in posterulIJ prospera feliciaque succedant, ex corde postu!am:Js~ Hanc autem optatissimam nacti opportunilatem, id tandem, ad vestram perducere notitiam statuimus, quod et Vobis ipsis non parvum afferet et solatii et gaudii argumentum. Dum enim hisce praesertim temporibus constanti animo revolveremlls, quanam expeditiori via et quonam aptiori modo bonum hlljus Provinciae 1 ) Quaenam quauiaquc pag~i fucrjnt practeritorum bellorum temporibus Fratl'e.s nostri,. ii rl'~esertim qui co tempot'e in hac urbe inclu8i reIDanserunt, paueis enarrare curravlmus III opcre typis jam edito I Fm:i .lfino1'i e le 8fro1'iJStimatine durante.

.

I' assedio di Scutari . . - Quam mllximo Nobis cordi fuisset ea quoqne enarrare, qnae

Fratres n(J~tri JHi;,sioDis Ip_k et Jakot'Cw Dioecâ&#x201A;Ź~ig Seopiensis passi sunt. Et praecip~o modo Nobis cordi fnis~et historiam texerli fu:"eque enarral'C gloriosi martyrii, quo Ibidem nofalia Montenigrf:n-um militum opera coronatus est Pat:w noster Aloysi1LS Paliq.

IIactenus tamen oj) defectum notitiarnm ofricialinm id perficel'e non potuimns.

-4Nastris paternis curis cancreditae prJmavere cjusdemque pro:eclui cansulere passemus, ilia S. Banaventurae praeclara verba meditanda saepe saepius suscepimus, quibus nabilissimus scapus, ad quem pravidentissimus Deus Ordinem nastrum Seraphicum destinavit, perbelle statuitur ac illustratur.

Nil enim magis cardi esse videtur praelaudata Seraphica Dactari, quam ut nabis illud in mentem alte imprimeret cantinenterque prae acu'lis paneret maximi mamenti dacumentum, quad scilicet, ut ejusdem utamur verbis:" Nan salum prapter nastram salutem vacavit nas Deus, verum etia m prapter aliorum aedificatianem per exempla, cans ilia et salubria hartamenta" 1). "Vaca-

vit enim nas Deus, ait idem Seraphicus, 2) in adjutarium tam CIeri quam populi, ut subveniamus animabus et .onus pastarum sub!evanda alleviemus". Nam" inter alias Ordines Religiasarum, ait idem Seraphicus, '3} Ordo Fratrum Minarum datus est EccJesiae ad acdificatianem fidelittm in fide et moribus per verba doctrinae et exempla bonae canversatianis, quibus et fideles erudialltur ad imitandum et fides muniatur cantra pravitatem haereticam, sicut lucerna fugans in darno tenebras et aperatianes pramavens. " Haec Seraphici dacunWt1ta quam fideliter genuinae S. Francisci menti re~pondeant, vel ex eo luculentissime patet, quod am inde ab Ordinis nastri praeclariss:..als exardiis nobilissimo comprobatur exemplo ipsiusmet sancti Patris naslri Francisci priorumque ejusdem alumnorum.

Enimvero, paucis abhinc annis ipse Summus Pantifex Lea XIII. fel. rec. ad rem ita scribebat 4): "De Beata Francisca Patre deque alumnis ejus praestantissimis est proditum, se tatas popula dedere et in salute publica aperam panere acri diligentia salitas", Quad quidem praeclarum sanctae operasitatis institutum atque exemplum qua alacritate quantaque fructus ubertate quaqumque tempare veri S. Francisci filii semper prasecuti fuerint atque adamussim imitati, necesse nan est ut dicamus. Id enim ex ipsa histaria adeo est manifestum adeoque luculenter traditum, ut idem Summus Pantifex Lea XIII., dum nas ad praefatam aperasitatem in banum papuli pravocaret, dicens 5): "Virtu tern vestram beneficam valde velimus caenabiorum praetervehi terminas)'" ac bana publico manare latius," nil aptius efficaciusque ad id -~-.

---.1) 2) 3) 4) 5)

S. Bonav. Constitutiones Narbonenscs, Rubr.. 1.

S. Bonav. Determinationes. Qq. sup. Reg. p. I. q 2.

S. Bonav. Determinationes Qq. sup. Reg. Prologus.

Epistola ad min. Gener. ard. Min. die 25 NOT. 1898.

In praecitata Epistola,

-;)consequendum in medium producere posse duxerit, quam ad praeclarum i1Iud S. Patris Majorumque nostrorum institutum atque exemplum ite'rum nos atque iterum provocare, iis praeclarissimis verbis J): "Circumspicite nunc animo res atque homines, plane reperietis, tempus vobis esse idem illud repetere institutum et exempla moremque antiquorum animose imitari." - Nihil enim tam avemus, quam ut franciscanus Ordo, tot praesertim merHis tantoque nomine florere sine u1!a temporis 1'1termissione pergat, imo, Deo auxiliante, crescat: atque ita (;uidem, ut non sibi sonsulat uni, sed ope doctrina!\ virtulis. sol- rtiae suae in communem

hominum

afferat

fructum

atque

utililatem

".

Haec, inquam, Fratres carissimi, praeclara Seraph;ci Docto-ris documenta, haecque saluberrirr3 Summi Pontificis hortamenta quae satis et scopum Ordinis demonstrant atque collustrant et apostolicam i1Iam nobis commerdant op<;rositatem, cui enixe et pro viribus incumbere debent Franciscales, prae oculis perpetuo habentes seriaque mente constanter revoiventes, in hanc tandem animi deliberation em devenimus, ea scilicet in hac quoque Provincia statuendi eaque et in media vestrum promovendi opera, quae aptiora invenirentur esse media magisque opportuna ad uniendas omnium vestrum exerendasquc vires in bonum atque utilitatem hujus populi Albaniensis, cujus salus cujusque prosperitas quam maxime Vob:'"~Ifpmnibus cordi esse debent, qui ad ejusdem populi bonum promovendum praecipuo modo a Deo vocati fuistis.

Quia vera non omnia opera uno eodemque tempore, sed sin~ttla suis temporibus prudenter institui opportuneque promo-veri debent; ideo, nonnullis aliis in posterum instituendis praetermissis, illi uri in praesentiarum seJulam manum dandam esse duximus, quod inspect a ac1ualium circumstantiarum opportunita- .. te atque ipsa reipublicae exigentia, tanti est faciendum momenti, ut, quod quamprimum execution1 demandetur, prudentiorum Pa. trum consilio, dignum opportunumque fuit habitum. - Loquimur scilicet de Pcriodico Pranciscali quod in bonum hujus populi Albaniensis curae et studio Patrum hujus Provinciae edendum committere statuimus sub hac inscriptione: "Stella Matutina" (Hylli i Drit~s); curus praecipuum quidemofficium sitreligionem nostram sanctissimam iIIustrare ac tueri, pietatisque christiaoae spiritullJ in pectoribus chriatianorum magis magisque excitare atque ~vere, secundarium vero ea referre quae, et pro utili populi instructione et pro civili promovendo bono ~citu digna atque opportuna habita fuerint.

1) Ibidem.

-()QURm opporiullZ, ne dka'11 pror~.llS neceE'ssrit;, hLjU !nodi Periodici institutio habenda sit, nemo Vestrum est q\1i non videat.

Hujus enim P~riodici ope IJlioi' ac planior Vobis, S. Francisci fiJiis aperitur ac sternitur via, qua exemp!o ac spirilu Sel'aphici Nostri Patris semper ducti, ad populum per tolam hanc Albaniae region em diffusum descendamus, ibique in medio ejusdem populi iIlam exerceamus beneficam opcram, quae magis propria cst Ff'anc/scanof'urn} quaeque nobis a Summo Pontifice Leonc XIII. iterum atque iterum commendatur hisce verbis: 1) "No sse e proximo multitudinem ac tam saepe non inopia tantummodo et faboribl's sed, insidiis et periculis undique circumventam, amanter juvarf' docendo, monendo, solando, officium est utriusque Ordinis clericorum... - Hanc inquam, beneficam missionem opere, verbo, scripto pro opportunitate exercendam, non absque ratione magis propriam Franciscanorum hic vocandam duximus. UbicUl11queenil11necessitas id exigat, ut vires scilicet impendantur in Religionis propagationem, in Fidei Christianae defensionem ac in Christiani populi tutelam, nos Franciscales viri primum ibidem tenere locum semper paratos esse oportet, juxta illud Seraphici praec1arum documentum: 2)" Si immineret aliquando Ecclesiae necessitas vel pugna contra haereticos vel alios oppres~ sores fidelium, viri religiosi debent se promptius exponere et quasi primi in acie se opponere inimicis.., Quod quidem praeclarum Seraphici documentum quam alte menti infixum habuerint Majores nostri quamque fideliter opere complere semper et ubique parati fuerint, lucultntissimo comprobatur exemplo vel ipsorum Franciscalium, qui in hac eadem Domini albanica vinea colenda nos praecesserunt.

Ecquis enim Vestrum ignorat, qua alacritate quantaque animi consta',ltia praefatam beneficam operam in hac quoque regione nullo non tempore et praesertim inter ipsas teterrimas diutissimasque contra christianos populos motas a Turcis persecutiones, exercuerint Franciscales? . . , Heu! parum nimis de hac re et, ut verius dicam, nil fere enarrant historiae, quae hactenus sunt scriptis consignatae, st:d multa tamen pro nostro solatia et quantum ad rem satis est, testantur praeclara ilia m:mumenta quae deleri vel oblivioni demandari non possunt, quaeque sponte sua luce meridiana c1arius ostendunt altaque voce praedicant, quanta hactenus in Religionem nostram sanctissimam quantaque in defensionem fidei christianae horum populorum extiterint Franciscalium merita. Quot enim christianitates adhuc supersunt hie 1) Epist. ad lIIin. Gener., d. 25 Nov. 1898.

2) S. Bonav. Determinationes Qq. sup. Reg. p. 2. q. 22.

-7in Albania, quot extant adhuc christiano ritui dicata templ~j imo quot adhuc inveniuntur christiani nominis asseclae in hac eadem regione, lot, inquam, optimo jure dici possunt eloquentissima monumenla apostolicae operosilatis Fl'anciscanorum. Ecquis enim ignorat, eo praesertim tempore quo, continuae, telerrimae, cruentaeque passim 'in christianos huius regionis populos erumpebant Turcarum persecutiones, eo, inquam tempore Franciscales viros tam sedulam tamque affectuosam in eosdem christianos exercuisse operam tamque e proximo iisdem populis paterni amoris vinculis se obtrinxisse, ut a latel'e eorumdem populorum numquam nulloque modo evelli amplius passi fuerint? . . Ecquis ignorat, ea tempestate, qua ipsi albanici christiani populi, ne avitarh amitterent fidem sanctissimamque a Majoribus acceplam Religionem, a facie furentium Turcarum aufugientes inter diruta ac asperiora allissimorum montium loca se recepire ibique plurium saeculorum spatia durissimam pauperrimamque ducere vitam fue. runt obstrictij ecquis, inquam, ignorat ea quoque tempestate eo usque exarsisse paternum Franciscalium amorem in eosdem christianos, ut illuc quoque eosdem populos sint seculi Franciscales, ibique moram fixerint, ibidemque quamvis inter innumera 'vitae discrimina atque omnigenas comoditatum vitae privationes, hilari vultu lubentique animo cum iisdem profugis christianis populis usque ad haec nostra tempora semper sint commorati?..

Ecquis, denique ignorat, ipsos Franciscales, hie praesertim in Albania tot saeculorum decursu ad id revera semper ac unice fuisse intentos, ut scilieet christianam hanc mu1titudinem,' non inopia tantummodo et laboribus, sed insidiis quoque et periculis undique et continuo circumventam, a juvandi officio docendo, monendo, solando nuquam desisterent? Haec omnia luculentissime omnibus patere, certissimum est. Hinc enim factum est, ut optimo jure haec semper in hisce populis invaluerit ac etiamnum perduret communis opinio, praefatae scilieet Franciscalium benefieae operae ac solertiae maxima ex parte tribuendum esse si in hac Albaniea regionc post tot durissimas, diuturnas cruentasque Turcarum persecutiones christiana Religio non modo existat adhuc, sed et mirabiliter Horeat.

Quae cum ita sint, magni absque dubio gaudii magnique solatii argumentum Vobis omnibus esse oportet, Fratres carissimi~ praefati Periodici institutio cum hujusmodi novi medii ope facilior expeditiorque Vobis aperiatur via, qua praelaudatam Majorum nostrorum in bonum hujus Albanici populi beneficam 'operam imitari continuareque non modo, sed eandem latiori ap-

-8tiorique modo exercendo, augere quoque ac in dies perfi~ere: valeatis.

Nec minoris utilitatis ac opportunitatis praefati Periodicr institutio ac promotio habenda erit dummodo ea quoque bona spectentur, quae inde spon te sua emanare dcbent, quaeque in no&trum etiam emolumentum cedunt. IIlud enim imprimis certum est, hac scilicet scribendi edendique praefati Periodiei occasione, id evenia+ sperandum fore, ut optimorum studiorum, sine quibus illud opus rite perfici non valet, amor cultusque in medio vestrum sedulo foveatur atque in dies augeatur. Quae quidem optimc.rum studiorul11 opportl1na excitatio ac promotio quantae sit nostrac ipsius utilitatis, quantique facienda sit momEnti nEtTIOVesrrum est qui non videat. - Dein vpro cum hoc eodem alim: quoque magni momenti profectus coniungitur, qui et in hujus totius nationis bonum quam maximum, et in Vestrum pariter non parvum cedit honorem. Hujus enim PericJdiet" ope pei"Opportuna Vobis offertur occasio aptissimumque ac novum exhibetur medium, quo progressum pulcherrimae ittius linguae prOI1"OVFevaleatis, quae cum sit lingua propria istius. vestr:1enal"1nois., sun me Vobis cordi esse debet. Litterarium enim hujl1s ~:lIb:lP'("~elinguae cultum promovere eumdemque ab incuria, in qm! ad haec usque tempora adeo neglectus remansit, reparare, id Vobis Franciscalibus praecipuo modo reservatum esse videtur, a quibus lamquam a praedilectis praestantioribusque fi-.

His haec Vestra natIo jure quodam materno, multum hac quoque in re et 3uxilii et <'perae merito expectat.

Cum igitur tanta ~it multiplici ex capite praefali Periodict

utilit:1SRIque of'portunitas, uti ex hactenus dictis salis apparet, d ubium esse non patest, quin ejusdem inslitutio communi Vestra exultatione pon sit excipienda. Et hoc quidem eo magis Vobis perjucundt;m accidat, nccesse est, quia scilic~t ejusdem Periodicr editionis initium non absque ratione nee sine divinae Provvidentiae dispositione ac beneplacito in haec incidit felicissima tempora, quibus comunis est animorum exultatio solemnisque omnium Albaniensium poputorum festivitas ob acquisitam tandem laetissimo Sllcessu a barbarico Turearum juga optatissimam 11bertatem. Hac enim oceasione, qua Vos quoque Franciscales hujus nationis filios gaudere valde oportet, felic! sorte praefati Periodici Vobis offertur editio, ut ejusdem medii ope, publica ac solemnia exultationis Vesiae signia et Vos exhiberc valeatis, qui pro eadem aequirenda patriae Vestrae libertate, tan turn quocumque tempore contutistis et adjutorii et operae. Nail} id Nos prorsus. latere non potuU, quot scilicet modis quantoque studio hac ulti-

-9ma praesertim tempestate pro praefata obtinenda l"bertate Vosmet fere! omnes adlaborastis. Non modo enim tantum hoc beneficium privatis pubHcisqne in eum finem ad Deum continenter fusis precibussupliciter efflagitastis, sed ad id optinendum virtutem quoque. Vestram et industriam Vestrumque ingeniuin omni ratione impendistis, nunc quidem clam agendo, nunc vero palam, et pro oppurtunitate nunc verbo adhibito, nunc scripto, nunc opere, nunc denique omnibus aliis excogitatis mediis, quae ad iIIam patriae Vestrae libertatem assequendam opportunius aptiusque ducere videbantur. Qua ex ratione abs re non erit, immo veritati consentaneum, meritisque debitum habendum erit, si de Vobis id tandem affirmare voluerimus, Vos scilicet non de Religione tantummodo, sicut jam supra diximus, sed et de bono reipublicae hujus Vestrae nationis opera Vestra benefica optime meruisse.

Quapropter, cum omni ex parte, uti ex dictis apparet, adeo opportuna se offerat praefati Periodici institutio, pro certo omnino habemus, Vos omnes, Fratres carissimi, sicut ejusdem Periodici ortum laeto animo excip\;re, ita etiam ejusdem progressum maximo favore promovere paratos esse. Non est proinde necesse, ut multa ad id impendamus verba, ut ea scilicet Vobis .commendemus, quae pro more ad rem commendari solent. Ea enim Vos plene et nosse et approbare eademque adamussim adimplere promtos esse jam scimus. Propterea illud unum hac in re praecipuo modo Vobis. commendatum volumus, ut scilicet Vos omnes, in quantum vires ferunt et opportunitatem exigere comperturn fuerit, parati semper sitis sedulam Vestram cooperationem iis praestare Patribus, quibus praefati Periodici editionem curandam praecipuo modo commisimus. Curandum scilicet Vobis est, ut sedulo studio ad praefatos Patres eas statis temporibus transmittatis rerum gestarum notitias, quae et Periodici naturae cO!1veniant, et, ut publicae tradantur notioni maxime e re futuras esse constiterit. Nec minus sedulam esse opportet cooperationem Vestram in iis praesertim conscribendis, quae opportuna quomodocumque veniant turn ad illustrandam Religionem nostram sanctissimam, cum ad promovendum in hisce populis ac conservandum christianae pietatis spiritum.

En, igitur, Fratres carissimi, quaenam in praesentiarum communi Vestrae notitiae tradere opportunum duximus et quaenam hisce litteris Vobis omnibus commendata esse volumus.

Interim, dum Vobis omnibus peramanter Seraphicam benedictionem impartimur, orationibus Vestris Nosmetipsos quam enixe commendamus. "Orate (utique) pro me, qui in Dei mise-

~

-]0

-

ricordia charitate Vestra indigeo."

!)

-" Christo, carissimi filiir.-,-.

tamquam bono nostro perpetuo jugiter adhaerentes, me peccatorem suae ineffabili clementiae commendate, assidue deprecantes, quatenus ad sui mlrabilis nominis gloriam et honorem in salutempauperculi Christi gregis (hujus) mihi commissi miserie,orditer.. dirigere gressus mtOS valeat." 2)

D,\tnm ~codrae (' nnstro Coventll :'i. Francisei J)in 1:-). .\ IIgllsti, ] 9 1i3.

FI{, lJU\IICI':"; FACIN (). F. \L ('0111 )// is,';(('1"';/(,';.

1) S. Ignatia.' 111.au Trul!iallos ". 12. :?) S. [J, nav Itlu-,.rt.,Epist. official. 7.

,..

'~.

~

-"',

...

'1::-~'If'

1<'\"':...

;r,:,;

.i ~'..

.

'

.~ "

~ :0

~~~A?~~ .~

f: .,}. v~

't~jl'\

''"'t. /"

, ,.~

':1,

'j ;,.' j..~ '~

r't~d:~:;.

."""

''', 'a,!tJ..j

-1'\'i ...it:

~. '~.

'

.'

'

4

:~~'~,,-t. ':'_1\~~::

~'" '~'

II

'."~""'J.';t,\,.\<.. ,..EJ11.Jk'~.;L , " "''f!{!f.'

~~F!,;'~~>t'

;:!/.

.

: 'i{~;:~!~~,: "',' '~"';'1?""

..

" ..". it

"'..-

'.

'r

.~-

;'1"

'\

;';1..

J,~, -'"

.... , '(

"....'r-

~. ",'

!

."

'.''''A.

--Â¥

'w

'-<.1~,!. r

.

Vjeti I

1 Tetuer

"HYLLI

Num. 1

I DRITES" ~-~

THEMELIMI I PERKOHSHMJES I Pari i Franciskanve t'Shqypnies, P. Doda Facin, tuj dashte qi edhe n' kohe t'tiries Fretcnt e Sh' Franceskut t' u perkujdes~ shin per t' mare e t' mire t' komit shqyptaar si nder kohe t' ka~ lueme: e tuj dijte edhe saa randsie t'madhe kan n' gjytetnim t' nji komit Perkohshmjet, me leter 9arktore t' 15. t' Gushtit t' ktii vjetit, tfaqi dishirin qi Provincja Franciskane e Shqypnies t' a themelote nji Perkohshme t' veten, e grishi t' gjith pjestaret e ksaje ProvlOcje me ju perkrahe n' ket qellim t' naltueshem.

T' gjith Franciskant e Shqypnies ju gjegjen me gzim t' grish~nit t' Parit t' vet; e masi e poqne panen holle e gjate me kshiill e me kuvend, e daane me ja nise panes me uzdaje, edhe ja paraqiten mendimin Kryetarit t' gjith Urdhnit Franciskan n'Rome, i cilli e pelqej, e me ket leter t' shkrueme me 2. Shtatuer, dha lejen e nevojshme.

Rcmre, 2 Sept. 1913

Admodum Reverende Pater!

Libenter annuens precibus tuis paterne approbo novum periQdicum cui titulus: ÂŤStella MatutinaÂť , . . . .

Intime persua-sus quod nova ephemerides, Dei favente gratia, haud parvam populo christiano Albaniae adducet utilitatem, illudquc toto ccrcle exoptans, Tibi, Adm. Rev~ Pater, omnibusque collaboratoribus periodici Seraphicam impertior Beneclictionem.

AddicUssimus in Christo Fr. Pacificus Min. Glis.

Adm. Rev. P ]tri P. Dominico Facin O. F. M. Commissario Albaniae

-4T' forcuem, praa, me kshiill e me Bekim t' Parve t' vet, Fran'Ciskant e Shqypnies me sodjel po zane fiill botimin e Per kohshmjes s' permujshme '" Hylli i Drites."

PERLIMI I PERKOHSHMjES. Nieri nuk ndolle paa hiri m'ket jete, pOI' leen per nji qellim: .e qellimi i tii asht t'gzuemt e ftYl'ess'Tenzot n'jete t'amshueshme,

a se lumnia e pasosme.

.'

POI',.tuj pase dashte Krijuesi qi nieri t' u kapte m' qellim

t'vet, jo si sendet tjera t'rruzullimit, i shtyym preje shkasit t'nji . ligjes fizike, pOl' preje t' orvatunit t' vet e neper mjete t'caktueme preje Atii t' Lumit, u Iyp qi nieri t' kishte arsye e vullndet: arrsye. per me skjyrtue qellimin "e me njohe mjetet e shelbimit: vullndet, per me i qite n' pune fuqiet vepruese t' shpirtit per t' arratisun t' qellimit. E kshtu nieri, preje qellimit per t' cill1n kje krijue, u gjet i detyruem ndaj Zotin, per me e adhrue e me e sherbye si e Iypte hyjnia e Tii; preje fuqieve t' shpirtit, t' arrsyes e t' vullndetit, - u gjet i detyruem ndaj vehten, per me i zhdrivillue e me i perdorue ato fuqie gjithmone mas fijes s'qellimit, per t' cillin i kjene dhanun.

Ve9 shka, Perendia i Madhi, per me ja baa nierit maa t'udobte t' kapunt ke qellimi i vet i naltueshem e per me e kndelle edhe maa plotshim vullndetin e tii. qi fiill preje ktii shekllil t' niste me shijue at pagje e qetie zemret, qi dikuur do t' a gzote gjithunjii n' jete t'verteW, desht qi nieri mos t' jelote vetmas e vetun per vedi mii ftyre I' tokes, porsi 9' do frymuer tieter i paarrsyeshem; pOl' qi t' ndollle n' shoqnie, e fuqiet e vela t' i bashkote me fuqie t' giashmeve t' vet, abolla kshlu, vete luj u gjele n'nime tjerve, si edhe vete tuj pase nime preje tjerve, gjallimi i tii I' u bate maa i qelet e maa i kandshem mii shekul1. E qe se nieri n' ket mndyre, poos dyy delyrve sypri I' permenduna, u gjel i detyruem edhe ndaj shoqin, ndaj nierzt tjere: ju 1,"UU tigje me nimue e me dashte shoqin e vet.

Nieri praa, i kuptuem mas gjendjes s' vet mii shekull, a se mas amlyres s' vet t' ndertueme mas qellimit per t' cillin kje krijue, kaa trii rode delyresh a se perlimesh: perlime ndaj Zotin, ndaj vehten e ndaj shoqin, t' cillat perlime Dia e pamarueme, Jezu Krishti, i permlodh n' ate dyy fjale t' Unjillit: dueje Zotin mii gjith kafshe; dueje shoqin si vetvehten. E vertete se perlimet, qi

-5-

.

ikaa nieri ndaj vehten, nuk jane t' shprehuna n' kto urdhnime themelore t'Unjillitj por, tuj Kene se ata fjale jane t' tMnuna n'mndyre' urdhnore, preje vt:dit nenkuptohet se nieri do t' veproje mas nji qellimit, qi asht nja per nja si me tMne, se aj do t' i rregulloje fuqiet e shpirtit mas nji ravet l' eaktueme preje Krijuesit t'vet, 'Ii do me tMne, me krye detyret qi aj kaa ndaj vehten.

Detyret qi nieri kaa ndaj Zotin, jane perlimet e Fees s'vertete, e cilia e lidhe, t' thuesh, nierin me Krijues t'vet l' Amshueshem.

Perlimi qi nieri kaa ndaj vehten nuk asht tjeter, ve<; se zhdrivillimi i mendes, per me paaqellimin, me njofte detyret qi aj kaa ndaj Zotin e ndaj shoqin, e me kerkue e me ja baa vedit maa t' udobta, si thaem, mjetet per t' kryem l' detyrvej si edhe ushtrimi i vijuem i vullndetit n' t'vepruem gjithmone mas arrsyes e per arratim t'qellimit 1'mrame. Por me paa qellimin e me njofte mjetet se si me i krye kto detyre, do me thane: me dijtunJ prandej detyret qi nieri kahe ndaj vehten themelohen n'Die, pse vullndeti s' mund t' i qese n' pune fuqiet e nierit. per paa dijte perpara se per shka e se n' <;'mndyre i duhet me veprue: Nihil voli(u11lJquin praecognitun.

Detyret, masandej qi nieri kaa ndaj shoqin, jane dashtnia ndima qi aj do t' keet per nieri, paa t' cillat nuk mund t'ndertohet jeta e shoqnueshme e nierzimit mii dhee.

Por, ke kaa nieri shoq mii dhee? - Me e kuptue nierin si vehtje t' vetme - individuum -, a se si nji frymuer t'arrsyeshem, t' krijuem per me jetue plyme e n' shoqnie, si e kupton filozofia e krishtene, por ende jo t' vuem n' shoqnie: e detyret qi aj kaa ndaj shoqin me i marre si nji ligje t' ndollme n' amtyre te shoqnueshme t' tii, i cilli kaa nevoje me kene nimue preie tjerve, por jo ende e qitme n' pune, shoq i nierit asht sejcilli nieri tjeter, 'Qi gjallon mii ftyre t'tokes.

Por me e kuptue nierin porsi ndolle i venduem ne shoqnie, e detyret, qi ajkaa ndaj shoqin, me i marre jo ve<; si ligje t' qitme n' pune, na e gjejme se aj kto detyre i kryen maa s' fortit ndaj ata nierz me t' cillt kaa s' bashkut gjakun, e me ndime t'eillve sidomos mahet m' k.ame jeta e tii, duem me tMne: ndaj gjindien - familjen e vetj si edhe me ata nierz me t' eillt kaa s'bashkut fisin, giUhen, feen, e qi permrenda eaqeve t' nji vend it

e

l' shenjuem i zhdrivillojne fuqiet e veta per dobit t'shoqishojt e

qi orvaten si vllazen per t'mire l' njanitjetrit : me nji fjale, nieri kryen detyret qi kaa ndaj shoqin maa s' fortit ndaj gjinien e vet e ndaj ata nierz e permrenda rrethit t'atii vendit, qi quhet atme, atdhee, patria. Nieri praa, tuj dashte e tuj sherbye gjindien e ~tmen e vet, kryen detyret qi kaa ndaj shoqin mii ket shekullj

-6e , sikuer per gjindie, me kene qi vijanos e si e Iype arrsyja e" don e e sherben atmen, ky sherbim e kjo dashtnie n'te kishin me u njofte per virtyte; pse virtyti asht nji ushtrim i vijuem n' t' kryemt t' detyres c t'veprave t' mira. Prandej detyret qi nieri. kaa per t'vuu mii shekull jan~ kto: Feja, Atdheu, Gjindia; e Dia. *

.: * ;",

*

Feja, praa, e dashtnia e Atdheut e e Gjindies e Dia jan~~ njato vegla qi e Mjne nierin t' lum n' ket jete edhe n' jete t'amshueshme; pse neper kto nieri kryen detyret, preje t' cilhlve' rrjedhe t' gjith lumnia e tii, E njimend: e n' t' ciliat vise lulzojne maa mire virtytet e burrnia, e maa kandshim shijohet: jeta, se' njatje ku maa s~mirit kryhen detyret e Fees e neper Die e pune sherbehet At(.\heu e Gjindia si duhet? Atje, po" ' gzohet liria e vertete; atje jane maa t' ubobta zyret e gjallimit n'shoqnie e popujt Jane per njimend t' gjytetnuem: pse edhe. gjytetnia, mas mtndimit t' one, nuk don me thane tjeter" ve~ se me njofte si duhet perlimet qi nieri kaa n' ket jete, e me.

Die me giete mjetet maa t' mara e t' perdorshme per me i 'krye' si Iype arrsyja e kena e tii mii shekull. Prandej nieri asht i de-. tyruem me njofte perlimet e Fees, t' Atdheut e t' Gjindies, e neper Die me gjete mjetet qi me i krye si duhet, per n'dashte me kene i lum n' ket jete e n' jete t' vertete.

Por tuj kene qi nieri behe n' ket jete paa mend e shise, t' ci-. lIat ve~ me kohe e me perdorim vine tuj ju zhdrivillue, aj nuk: kishte me mujt~ preje vedit me i njofte kto detyre e perlime as, mjetet qi me i vuu ~i duhet, t'mos ishte ndokush qi preje agimit t' jetes t' a vijote n' t' vuum t'detyreve t' veta. Ve~ se Nder-. tuesi i tii, qi n' Die t'vet t' pamarueme e n' t' amlin rektim t'maa t' pares dashtnie ndaj kreatyren, e kishte shenjue kryeveper t' fu-' qies s'vet krijuese n'rrokullie 1'dukshme, ja pat kuidesin n' ket nevoje, e i dha per priisa e msuesa jetet shi njata me t' cillt aj, jo vetun do t' kishte s' bashkut misht e g;jakun, por qi maa teper' do t' i lidhte me te vegla maa e amel e dashtnies s' hijeshme , d. m. th.: prinden e vet; t' cHit, me t' knaqun t' zemers t t' de~ tyruem preje shkasit t' amtyres, do t' u perkujdesshin me. shpiirt per zhdrivillim t' mendes e per drejtim t' arrsyeshem t' vullnde..' tjt t' tii, abolla t' i njifte e t' i vuete si duhej detyret e veta.

Ve~ shka, se prindja, tuj mos me mujte a preje erresies s' paadies, a preje ngaejet n't' orrvatun per gjallim mii toke, me e vuu perhere e si duhej detyren e rande, qi Hyu e amtyra vue n kishte ndaj pjellen e vet, ndolli qi nieri nuk do t'mundte me u

-7,'pergjegje gjithmone nder range e vepra t'veta, perlimeve ndaj t'd'-l1at gjindej i detyruem. Per me i baa baall, praa, ktii gjymtimit n'jete t'nierit, prindja ja pshteten nierzve mendjet t'kthiellt t'rritunt ,e fmiive t'vet, abolla n' kame t'tyne t'i vijojshin per ravtH' lumies.

E kshtu nierit, pose votres s'vet, ju <;ilen dyy shtiqe tjera msi.

'mit: kisha e shkolla.

Por preje se msimi asht i gjate e, i) ~~shtueshem, s1 edhe preje kujdesit sidomos t' gjallimit e t'do arrsyeve tjera, nieri nuk mujt me ndieke shkollen gjate, e gjate e saa duhej; prandej u paa nevoja me gjeli~ nji tjeter vegel msimit, qi edh~ mas shkotlet t' a hijeshote e t' a kandritte menden e nierit me t' njoftuna t' nevojshme per t' kryem t' detyreve t' veta. E qe se msuest e 'shkollave, masi gjeten arten e shkrimit, nisen me i 'permledhe nder shkrime msimet e veta e trajtuen librat, t' eillt do t'i nepshin nierie te shpia njato msime t'mara, qi ata nuk kishill si me -1 ndii preje gojet t' msuesit t6 shkolla.

'~j6 mrtdyre e t' perhapunit t'msimit neper libra .aq e dobie-

:

s'hme per nieri, muer nji zhdrivillim t'madh fort mas t' gjetunit t' sh typshkrojes a se t' tipografies; pse me shtypshkroje, IIbrat, .t'eillt para kushtoshin shum muund e pare, u liruen kahe <;mimi e u shumuen me numer fort maa teper se perpara, njaq., saa mund t' thohet se shtypshkroja u baa vegla e' pare e perpaHmit n' rood t' nierzimit. Po, paa dyshim, shtypshkroja i dha nji shkas t'madh fort msimit, jo vetun per t'shumuem t'librave, por edhe per fietore e perkohshme qi m.as t' gjetuQit t' saje nisen me u perhape nder popuj e fise t' dheut. Fletore! e Perkohshmet) tuj ndieke dite e per dite nierin n' gjallim t' vet ,e tuj I vOu oroe ,nevojet e' tii si kahe t' kryemt e detyreve e si kahe gjallimi i vet mii toke e n'shoqnie, u baa, t'thuesh, vegla maa e para .e t' perhapunit t' gjytetn'ies s' vertete nder tana fiset: nji send qi ,me s~PI1J arrsye mundena me thane, se'perparimi i nji popullit n' gjyte;~i~ njifet maa ~' fortH preje t' perhapunit e preje t' vjeftunit t' fiet(Jreve e t' perkohshmeve. qi aj kaa.

Kshtu praa fieto.ret e perlroh'shmet, bashke me libra e me shkolle, ju' b~an krah .prindes per t' vuumt e t'birve t'vet .n'udQe t' lumnies qi asht nja si me thane, se perkohshmet 'do t'tregojne 'nierit mB perlime t' Fees, l' Atdheut, t' Familjes e t' Dies. ,

.* ,

* * ,Tas,h" masie. pruem pe.rlimin e fletoreye e Perkohshtfzeve

p..r;e,jl: q.ell.imitt' nd<;>lIunit t', nierit mi,i sh~kull e. prej~ amtyres

.{ je..Je~ s'~hoqnueshme

s' ti~,,mire fillit mend

v.esht..edb~ perli".

-8mi ase programi i Perkohshmes s' one, i eilli s' asht tjeter, ve~: t' orrvatunt per lulzim t' Fees e t' Atdheut; per t' mare t'Familjes, e zhdrivillim t'Dies n' Shqypnie, shka asht njapernja se me thaneper gjytetnie e perparim t' vertete t' komit Shqyptaar.

Perkohshmja e jone, tuj pase para syysh gjithmone detyret e randa qi nieri kaa ndaj Hyyn, .shoqin e vehten, mas fuqies. s' vet kaa me u mundue me ja <rilesyyt popullit me kshiill e.

Die, mund t' mrrije me njofte mjetet e mara e t' perdorshme se si, tuej pelqye z~ret e Fees me range t' jetes, e me pOne tuj ja baa veqit gjallimin t' udobte e t' kanshem mii toke, mund t'fillojeme shijue neper gjytetnie shi preje ksaje jetet pagjen a lumnien per .' cillat kje krijue.

E tuj kene se me t' himun t' ushtrieve nderkomtare n'Shko-der maroj nata e errshme e robnies e per Shqyptare filloj me. ague e bardha drite e Liries, e kemi quejte ket Perkohshme t' one: "Hy Iii i D ri tes,,, pse asht tuj lee neper ag t' gjytet-nies s'Shhypnies. E porsi hylli i Drites me ferglim t' amel t'vet njaall shpneset e shueme n' zemer t' shtegtarit, errun nder shkretie t'mjerueme, na do t' perkujdesna. qi edhe Perkohshmja e jone' t'mrrije me njaall shpnesen nder zemra t' Shqyptarve, se preje' Hyut dit maa t'mira kan me ju reshe Shqypnies.

DREJTIMI

FEJA, THEMELI I GJYTETNI~S S' VERTET~.

Kuur na thomi gjytetnie a perparim gjytelnuer, marrim vesht t' perdoruemt e regulluem t' fuqieve shpirtnore e fizike t' njerit per dobie t'shoqnies. Praa gjithcili njeri gjytetaar kaa detyre me i regullue fuqiet e veta n'mndyre qi t' jeen t'dobieshme per rrnese t'tii e per rroese t'gjith njerzve, qi jane rnii faqe t' tokes.

Prandej Hyji i kaa dhine njerit veshtrie e vullndese: veshtrie" per me njofte qellimin, per t' eilin do t' veproje; vullndest!, qi t' jeet i shtyym me veprue per me ndjeke qellimin me ato mjete qi i jane paraqitun preje veshtriet, si maa t' nevojshmet per me ndjeke at qillim.

Por, mjerisht, 'po shofim se t' gjith njerzt nuk mendojne paras n' ket jete, e se prandej t' gjith nuk njofin nji qillim t' njilnjishem as mjetet e njinjishme per me ndjeke qillimin. Ky asht shkaku, per t' eilin njeri fuqiet e veta shpirtnore e fizike, n'vend qime i perdorue 'Per s' ~arit, i perdoron per s' mrapshtit; e prandej njeri bah.e't ipagjytetnuem e barbaar. Njeri, preje natyret t' prishme, 'asht maa fort i shtyym me baa keq 'se mire; e

-9prandej, me pase per t' u lane i IiiI' n' krye l' vet, gadi gjith here kishte me i perdorue fuqiet e veta per t' zeze t' shoqnies. Praa kje pOne e nevojshme qi njerit t' ju nepshin do regulla t' vepruemit e qi vullndesa e tii t' u shterngote me mjete, qi veprat e tia t' u permlidhshin e t' u drejtoshin per dobie t'shoqnies. E' kshtfi xOune Hill ligjet - kanuni gjytetnuer -, e ndeshkimet - kanunl' ndeshkimtaar - T'ruejtunt e t' majtunt e ktyne kanuneve u kje lane n'dore do njerzve t' zgiedhun pastafat per ket pOne, e kta nierz kjene thirrun gieverie. KshtO nil, n' e kujtoshim shoqnien si nji vehtje morale (persone morale), shofim se gjeveria n'shoqnie asht n' v~nd t'veshtries e t'vullndeses n' njeri j pOl' me ket ndryshim, qi, kuur vullndesa n' njeri asht gadi gjith here me veprue mas. ligjesh e mas arsyjet, e ban njerin gjptetaar t' virtyt('em, dersaa gjeveria, paa muejte me baa. tjeter me ligje ndeshldmtare, ve~ se me ndeshkue bakqiet, ban ve~ qi gjytetari mos t' vjedhe, mos t' vrase, mos t' viiret m' konop.

Gjithshka thame deri tash na ban' me kuptue se gjeveria, tuj mos pase mjete me veprue mr~nda vullndeset t' njerit me ndeshkime t'veta tjeter s'mund t' baje, ve~ me e shtyy njerin me perdhuni me i baa, ndo mos me i baa do pOne t' perjashtme. Praa, gjeveria preje vedvcdit, paa kurrfare ndimet e fuqiet tjeter, nuk mundet me baa qi gjytetaret t' jeen t' virty~em. E ~a kishte me k@neshoqnia, me baa e me i mungue virtyti? S' kishte me k~ne maa bese n' kontrataj s' kishte me k~ne sigurie jetet e pasuniet; familja kishte me u prishe j burgjet kishin me u mOshe me fajtore j shoqnia n' kurrfare mndyret s'kishte me muejte me u majte.

Praa, per ngiat gjeveriet, do t' jeet nji tjeter ndime, nji tjeter fuqie maa e madhe qi mundet me veprue mr@nda vullndeset t' njeri(, per me perhape e me ruejte virtytin n'shoqnie.

Cila asht, praa, kjo fuqie maa e madhe, kjo ndime kaq e pushtueshme, qi mundet me e perhape e me e ruejte virtytin e me baa qi gjytetaret t' jeen t' virty~em? Asht Feja! Po, Feja; ajo qi e lidhe njerin me Hyjin, qi asht marshtimi e harmonia e unjieshmej qi n' bashkim t' amel t' kreatyres me Krijuesin, tuj ja shndrite menden me parime t' veta t' amshueshme e t'pandrruesh. me, aq fort e pershkon permrenda vullndesen e njerit, qi e sundon n' udhe t' virtytit e t' mares, e me mjete t' veta t'minatvrshme e man mos t' rrxohet n' udhe t' vesit t' keq. Feja, po, asht aj themel i forte, permii t' cilin themelohet virtyti, e paa virtyt nuk mundet me k~ne gjvtetnie e lumnie e vertete per popuj.

Kjoasht arsyja, per t' cilen jo ve~ shtetistat- katolike, por edhe filozoft pagaj e liberal e kan majte Feen si maa t' paren fuqie t' gjytetnies e t' lumnies s' popujve. Platoni thote: "Kush prishe

-10Feen, prishe C;'do themel t' shoqnies njerzore." Plutal ku thote se "maa udobist mUlldet me u ngrehe nji giytet n' ajr, se me u themelue nji shoqnie paa Fee. "E Macchiavelli: "Sikurse t'majtunt e sherbtyres s' hyjnueshme asht shkaku i madhnies s' shteteve, ashtu t' perbuzunt e sherbtyres s' hyjnueshme asht shkaku i rrenimit t' tyne. "Mazzini mandej thote:" Feet sundojne rruzullimin.

E kshtu kishin me muejt me u permt!nde me qinda shtetistash e filozofsh zamdhej, t' cilet kan msue se Peja asht ndima e fuqia maa e para e gjytetnies s' vertete nder popuj.

Shka kemi thane deri tash mundet udob1sht kujdo me ja mushe menden saa targ jane preje l' vertetet e saa pak e njofin interesin e vertete t'atdheut ata Shqyptare, t'cilet, masi n'Shqypnie gjinderi fee t' ndryshme, done cji gjeveria e ree e Shqypnies, - kinse me u duke e paanshme para komit -punen e fee3 t' a Ulanmas doret e t' jeet nji gjeverii e pafee. Gjt:veria do t' jeet e paanshme n' t' pshtetun t' ligjve, pOI' n' t' baam t'ligjve nuk do t' a qese mas shpinet Feen, e cila, sikurse thame, asht ndima e fuqia maa e para e gjytetnies e e perparimit t' popujve.

Prandej gjeveria e ree Shqyptare do t' dishmoje nji Fee nder ate qi gjinden n' Shqypnie, e do t' dishmoje njat Fee, e cila asht maa e zoja per me hape gjytetnien e perparimin n' popul1, tuj pase n' kujdes edhe feet tjera, pse kshtu e Iype urtia e e drejta, e per mos me turbullue pagjen e qetsien n' populi.

POI' cila asht Feja maa e zoja per me hape gjytetnien e vertete? Na, tuj lane n' njene ane arsyet theojogike e filozofike, po pvesim historien, e historia e njizet shekujve na mson se veer Feja e Kshtene asht ajo qi njimend e verte perhaoe gjytetnien e perparimin e verlete nder popuj.

Po ata Shqyptare qi done nji gjeverie t' pafee, a thue done

edhe nji gjeverie t' pamorale? S' e xaa bese. c;;' fare moralit praa kishin me dashte ata qi t' ndieke gjeveria e jone? Ndoshta moratin e natyrshem? Utopie! Saa filozof t' moc;em e t' soerem u .

munduene me perhape ket fare moralit, e er'dobie u duel? Pvetni

historien. E saa gjeverie qi n' kobe t' soc;me u mundue..e me i vuu popujt per fie me ket fare moralit, tjeter dobie nuk xuerne, veer l' hapunt e vesit t' keq e t' rritunt e t'smadhHemt e kryeqitjeve. Per kundra ate gjeverie qi jane themelue n' Fee, jane tuj perparue per dite maa fort, e e mara e e mira shkojne tuj u -shtue per dite n' popuj t' tyne. Citen udhe praa do t' ndjekim na Shqyptaret?

AUi Shqyptare qi done nji gjeverie t' pafee, n' vend qi me ndeje qetisht n' gjytete e me-fole fjate kote, tuj e kqyre veerper s' targut interesin e atdheut, kishin me baa shum maa mire, me

-11pase per t' dale neper fusha e male t' Shqypnies e me e xane per s' ngiztit psikologien e popullit Shqyptaar. At here kishin me paa saa rraje t' kthella kaa shtii Feja n' populi 1'one e, n'kjofte .se jane atdhetare l' vertete, n' kjofte se kan per zemer t' miren ~ atdheut, kan me ndrrue mendim, e kan me paa se nji gjeverie e pafee s' mundet me pase jete t' giate n' Shqypnie.

P. Pashl(O Bardhi j =

QD~-

PROBLEM

I I MADH

~

I. Andra e nji Shqypnies s' lire po vertetohct. Kush e kish paa ket anderr te bukur? Nji pakice shum e vogel preje nesh, idealist te perqeshun a t' pakuptuemun preje vulgut, te cillt maa teper se pesmdhete vjet me radhe kemi paa rrezikun, kemi dishrue shelbiqIin, kemi diftlie mjetin e shelbimit. Koha, mikneshe e kadalte por e shigurte e mendimtarve, provoj plotnisht se kishim arrsye: Rrenimi i Mbretnies Otomane e shpuri kombin l' one ne buze te vorrit e gadi e shtyni mrende, por Shqypnia u njalle, edhe u njalle vetem preje asaje dore t' cillen na e kishim kasnecue si shelbojse. .

Ngadhnimi i ideave politike t' ona rrite edhe nji fare ngadhnimit tjeter: Ndiime nji knaqsie t' ve~ante tuej paa sot ne rend t' atdhetarve Ie gjith ata njerz qi nee, per shtatmdhete vjet paa praa, i kemi pase njofte si kundershtare te shqyptarsies. Kuur luftojshin me anmiqsie t' Turqies edhe me ftoftesie t' Evropes, kuur gjuha edhe komesia e jone nuk hasshin ve~ se ktu ftyra t' ashpra edhe aty sungji edhe ushta (heshta), dishprimi i jone nuk gjeete ngushellim as nder zemra t' Shqyptarve. Kta anmiq te vendit t'vet sot po nguten me ~faqe ÂŤ dashtnie" per atdheen, tuj mohue ashtu sjelljen e vet t' kalueme e tuj nderue terthuer veprimin t' one. Nji fjale frangishte thote: Hypokrisia asht nji nderim qi vesi i ban virtytit.

Ve~ kishte me u dhane nji kshiill ktyne ish-anmiqve te komit l' '!et: ndoshta nuk jane tuj diftue shum urtie kuur n'nxitim l' tyne shqdmojne e permysin gjith ata qi deri dje bota i njifte si kreent e leviz;es kometare l' Shqypnies. Por a kemi pse habitemi? Historia na kallzon se, n' ndryshime politike e sociaIe _qi jane baa n' bote, kan dale gjithmone gjind pratiket t' jashtme

-

12 --

t' cillt kan grabite fry tin e mundimit

maa mire ne Shqypnle

-

te pionierve. Pse t' presim edhe ne kjofte se me te vert .te jemi

idealist a nuk mjafton per nee qi !e dijmif per vedi edhe ne zemer t' onlf se kemi vuu nji guur n'temel t' perlindjes shqyptare? . . . Edhe aj maa i bukuri pallac i kaa te mshehun ne toke gurt, mii te ci11t u pshtet e u rrit.

Le t'mos rrehemi me kot. Veprat fisnik{" fjtimin edhe rekompensen e kan n' vedi, e kan n' knaqsie te nalte qe l' nep zhdrivillimi edhe perparimi i tyne. Me prite mirnjo[je asht marre.

Vlllgll

-

edhe nga kjo fjale marr vesht gjith anmiqt e kultures:

pashallare, bejlere, agallare, kreen, bujqe) milionare, bakaj, salep<;i, elj. - vulgu ashr anmik i leem i mendi:t'tarve.

Instinkti i tii ash,t i lani kundra ktync nierzve t' ci11t as mundet as dishron me i kuptue. Trishtimi fis11lik i ballit t' tyne shkon n' syy te tii per tinzarie, vetemia e Iyne per kryenaltesie, urtia e tyne per rek lam, merret per lodhje a per mediokritete.

Po fundi i fundit, idealistt qi kan shtle temelin e perlindjes Shqyptare, ne e ndjefshin vedin te neverilun, duhet te gzohen: se, si tha Ibsen-i, saa maa teper vlere te keet nieri, aq maa teper asht i neveritun e i nlem.

Le t' permlidhemi praa ne niendime t' ona; Ie te myllemi, si <;' thote poeti idealist Alfred de Vigny, sejcilli n'kullen e rcf

preje jildishi! ("ma tour d'ivoire))),

larg

preje

turmet,

bertimet

e

. .. . .

s' cilles turbullojne kujtimet t' ona Po ktfi. na prigjon nji gabim preje t'cillit Juhet te ruhemi.

Nuk asht mire te murosemi per jete ne kulle eburneane.

Nga nonji here do te <;i1im penxheret per me kqyre; e kuur te shoflm ket populi aq Ie mire e aq te mjere, me ,-irtyte te ralla te shkatrue-

me prej pashpirtsies

s' krenve, ket populi i

c111i

kurr s'kaa njofte

paqen, po prep nuk e kaa trete instinktin e urdhnit e mundohet n'terr me gjete rrugen, do t' na zbutet zemra, do te <;iIim deren e kulles s' one e do t' dalim perjashta per n:e baa Imoshen e nji fije dritet. Me qindrue krejt larg, kishim me <;faqe me sjelijen t'one nja fare ankimit. A kemi pse t' ankohemi?

Tjeret majten rrogen, gjfimin edhe famen; neve na lane pfinen mendore.

Hisja e jone asht maa e bukura, edhe duhet l' a marrim me Hap e e me dashlnie.

E ktfi. kam mrrijte te pika e pare e shtudimit t' em: qi Shqypnia e ree, per ne kjofte se lidhet n' vedi, forcohet, edhe vete mare, kaa me u baa vetem me truu te mendimtarve.

Kuur te mlidhen gjith forcet intelektuale t' ktii komit edhe t' i vlhen punes, at here asht uzdaje per Shqypnie. Se vetem nierz te kultures e t' mendjes kan me kene t' zott me paa se problemet maa t'randat e Shqypnies s'ree, jane probleme morale, edhe maa i pari

-13i t'gjithve mundet me u shkurtue ne ktb fjale: dsht nevoje"me i dlzane ktii komit nji slzpiirt. Ky probleme i madlz i Shqypnies, mundet me u marre vesht e me u shoshite vetem preje atynve qi .kan per njimend nji truu te zhdrivilluem e t'venduem ne dishiptine.

II. Kuur tham qi komi shqyptaar s' k!la edhe nji shpiirt, nuk due me thane qi i mungon krejt jeta. Komi i jone, i kjofshim fale Zotit, po livron me jete edhe me force. POI' jeta e tii asht nji fare gjallsiet e verbte e cila nuk e njef vedin. Komi shqyptaar asht, pOI' nuk din me thane "jam,,; forca e tii, inkoherente e e pashtrueme, s' kaa as free, as qillim.

E vertete se gjith komet kan shkue nga kjo shkalle; t' gjith, para se me mrijte n'vetdije t' plote te njinies s' vet, kan jetue njl jete t' <;qepunedhe t' erret. POI'n' Evrope, n' Ballkan, nji koom mas tjetrit u zgjue me kohe. Vetem komi shqyptaar kaa metun mrapa. Shkaqet jane shum; pOI' maa i madhi asht paa dyshim ndodhja geografike e Shqypnies.

Popullit t' one, edhe n' koMt ma te vjetrat, nuk i kan mungue kreen t'mire, t' zott me ngrehe plane te gjana e me i vuu ne pfine. Per shemull mundemi me marre Pirron, t' ciltin, tuj u pshtete mi nji anekdot t' Plutarkut (*), e gjykojne n' nji mndyre teper t'leet. Pirrua, tuj dashte me pase n'dore 1'dyy brigjet e Adriatikut, shtlni popullin e Tarantos me u ankue e me i Iype te mprojtun kundra Romakve, e me at shkak filloj luften; e para se te fillote me baa nji politike te jashtme, kish kuptue mire qi ish nevoje tC forcote vedin mrenda, edhe me martesa edhe krushql me mretin e vendit qi tash emnohet Shqypnia e Siperme e tidhe e u shigurue si duhej. Potitika ~'imperialiste" edhe me. metoda t'cillen kjo politike mundet me u realizue, kishin te Pirrua nji mjeshter t' foort. Me kreen aq mende prehte, paa dyshim komi shqyptaar do t' ish zhdrivillue me nji hap te <;uditshem.

POI' per fat t'zii t'ndollunt e vet n' breg t' Adriatikut e shtini tash dy-mli vjet ne nji rrezik preje t' ciltit edhe nuk kaa pshtue. Ky rre.zik asht invazioni i komeve qi duen me u shtrli deri n' dete t' one edhe t' citlt, n' nji mndYfe a n'tjetren, komi i jone i kaa ndale kurdoheret tuj mos kursye mundin edhe gjakun.

Po, ky rrezik, kto kundershtime, kto lufta t' perkohshme kan pase nji influence mii jete sociaIe t' Shqyptarve. Artet edhe bulqsia t' lanuna mas doret, populli i ..rratle, katundet, t' ngrehuna (*) Kuvendi i Pirros me B.inean para se me u nise per Italje.

-

14-

larg njeni tjetrit e t' palidhuna me udhe, e gadi paa kurrfare' t' marre-dhanunit: t' gjitha kta e baan Shqyptarin t' huej, perpafa Shqyptarit. Ashtfi Shqypnia kaa mrrijte me kene jo nji Shqypnie, por nji tokice Shqypniesh; e sikuur nuk mastote aq, edhe kto qandrra t'vogla s' jane l' bashkueme. A keni vfiu oroe katundet e Shqypnies, e sidomos n' viset e Verit? Shpijat, t'shperdame, e kqyrin njena tjetren preje s' largut me syy ~'pabese; kulla prigjon kullen, koliba i kthen ksoll~s kurrizin por tuj shtii terthuer bishtin e synit. Sejcilla shtpie asht nji mretnie autonome me kufijt e me kanune't e veta, e cilia kaa pak l' marredhana diplomatike me mretnie tjera.

Ah! kfi jane katundet e Bavjeres, kfi jane kat~ndet e gjith' vendeve me kulture, me shpija l' mledhuna rreth e rreth kishes, shkoll~s edhe perlimtares, si zogjt afer kllukes me shoqniet muzikale t'bame preje bulqsh t' urte e t' mire; me t' mledhunat miqsore, kfi burra, graa e fmii bisedojne aq bukur; Festa populIore, kfi katundi viziton katundin, kfi zemrat <;:i1enpaa droje, kfi dashtnia rritet, kfi karakteri mson me u formue, edhe vullndetr me u rregullue atje kfi mundet me i baa dam liries s'tjeter kfiej?

Si me afrue shpien me shpie, katundin me katund, krahinen me krahine. - si me zhdrivillue jeten e shoqnueshme t'Komit, kaa me kene nji preje detyrve maa t' randa l' qeveries shqyptare kuur te vendoset. Por edhe ktfi, si njeti, iniciativat e ve<;:anta kishin me vjefte shum. Vepra asht e gjane, edhe Iype tebashkpfinuemt e gjith forcave morale edhe mendore t' Komit t' one.

E paa dyshim Fretent (t' cillt kan baa aq shum per populi edhe ndermjet t' cillve ndollen disaa preje maa t' naltave karaktere t' Shqypnies s' so<;:me)kan me kene nder maa t' paret pfintore.

Shqyptari, para se me u baa atdhetaar, kaa nevoje t' bahet nieri' i zbutun. Kush kaa me kene maa i zoti me e krye ket mrekulIie pose t' bijve t' atii Serafinit t' Asizit, i cilli - si na kallzon' aq amel proza divine e Fioretti-ve - kaa dijte me u predikue; ujqve e me i zbute?

Paik ](om'tza.

(Kaa maa)

~~ ~~

-~

-

,Xanftni

15-

i Lake Dukagjinit ~.J'-----

-

Shkrue:

P. Sh. K. GJECOV O. F. 111.-

BISHA <X>O--

PJESA .

GJYTETNORE

KRYY I PARE

Hija 0 Kishes, Yorret, Pronet e pasunia e Kishes, Famullitari, Rrogtari, Puntoria e Kishes.

~yy

I PARE

Hlja e Kishi!s.. [ llijes s~ J{[shes. ยง. 1. Euptillli 1. Per .hije Kishet xehet rrethi mje kG mrriin kufini i tokes n' t' cHIen asht ndertue: a) Kisha, b) bana, (qela) e FamulIitari t

ยง. 2. Ta{jr'i i J{1.s!les.

Kisha ban tym n' famullie .2. Kisha kaa tager pasuniet si per gjaa, si per toke e shpia mrende e jashta famulliet.

3. Kisha kaa pjese n' mal, n' vrrii, n.'uje e n' mull1i t' kujries s' famullies.

4. Kishes i duhet baa pjese n' gjobe t' Famullies. .s. Kisha kaa tager me blee e me shite, si edhe me marre e me majte t' faluna.t qi i vine preje bujaries s' bamirve e me i vendue si t' a shofe vete me udhe. ยง. 3 Paperlimsia e KishiJs Kisha nuk g:jobitet.

Kisha s' kaa peng me kend.

6. Kisha gjindet e vendosne nen sundim t' Parit t' Fees e jo nen ligje t' KanGnit; prandej Kanuni s' mGnd t' i veen kt:rnji barre Kishes, \'e~ se kaa detyre me i dale zot, kuur kjo Iype nimen e tii.

- 167. Me

bijte ndonji kundershtim ndermjet Kishes e Famullies, Famullia s' mund t' i Iype peng KishFSj ve<r do t' baje vaaj te i Pari i Fees - te Ipeshkvi, - e gjygjH t' ktii, si Kisha si Fainullia do t'i rriin paa fjale.

8. Per <r'do mungese qi Kisha mundet me baa n'syy t' Famullies, Kishes s'mund t'i merret gjoba, vetun i vehet me taa damet qL t' jeen baa per shkas t' saje.

9. Kisha s' ep pagesa, as del n' ushtrie, as qet buken djelmve t' Bajrakut, as shkon angarie nder pune t' Famullies. Ve<r se kuur Famullia daan me baa ndoj pune per me majte a per me shtue pasunien e kujries 's' vendit, n' t' cillen Ki. sha t' keet pjese, kjo, at here, asht n' detyre me laa pare, me qite buken e me <rue puntorin n' pune, mas mndyret qi Famullia t' ja keet daa l' gjithve per tym.

ยง. 4. ~Vd('ra c 10is!u'Js. Kisha shpate 0 konop s' ki},a.

Kush dhunon Kishen, dhlll10n Famullien.

Nderen e Kishe8 e lype Famullia.

Kishes, mullinit, fal'kes e tregtores nuk u pritet kush mile 10. Kush dhunon Kishen, kaa detyre gjoben a) Kishes, b) Famullies, c) Flamurit (Bajrakut). - Dhunon Kishen njaj qi fjaliset, shaan i kercnohet kuje, qi rreh a vret kend n'Hije t' Kishes.

It. Gjoben fajtorit ja merr Famullia e jo Kishaj pse Kisha shpate' e konop s' kaa. t2. Kush vritet a rrihet, a m' <r'fardo mndyret koritet preje kuje, tuj hii a tuj dale preje Hijes s' Kishes, marre Kishes nuk i ten; pse Kishes s' i pritet kush mik.

13. 'Por me pase me krise pushka jashta Hijes s' Kishes e me i raa kush ndore Kishes, atehere aj njifet miku i Kishes j e me pase me ja <;arte kush ndoren Kishes, Famullia asht n'detyre me e <ruenderen e saje n'vend. (Vinetum) si aedes ejus (Dialis Flaminis) introierit} solvitneeessum est. Gellius} b. 10. C" 15. -) ",-.:r. .""~''; : .

,

17

-;;

-

NYY I DYTi~ Vorret.

--14. N' Yorre t' nji vllaznies a t' nji fisit s' hiin i dekni a i vraami i vllaznies a i fisit tjeter. - Po bani kush ket pane paa leje t'vllaznies a t' fisit, t' cillit jane vorret, Kanani i yen detyre me e xjerre t' deknin pn.'jc vorrit t' huej.

15. Me ardhe me ngale n' katund nji shpie, qi s' kaa vlIaznie as fis, mas t' pelqyemit t' katundit, i caktohet vendi i VQrreve nder Yorre t' Famull1es, tuj ja vau detyre me laa si 'i vjete nji vjete. nji c;mim Kishes per me blee qira a ndoj send tjeter per Iteer, 16. Kush fjaliset, a shaan e i kercnohet kuje~ e kush vret a rreh kend nder Yorre, bjen n' gjobe si per Hije t' Kishes. ~

NYY I TRETE Pronet e pasl/nie't e K isM's. ~

ยง,

1~Pronet e pasunia e KEshe;;;jane t' papr3kshme.

17. Pronet e pasunia e Kishes jane t' paprekshme e s' mundet kush me vau dore m' to.

18. Pronet e pasunia e Kishes jane nen roje te Meshtarit t'Kishes e t' Famullies.

19 Ate, qi guzon me u shtyy kahe pronet e pasunia e Kishes, e bjen n' mend Famullia, tuj e baa, mas Kananit, me hjeke dare preje sosh.

20. Kuur ndokush t' i baje dam Kishes kahe pronet e pasunia, Famullia c;mon damin, qi do t' ;l laaj damc;ori.

21. Kush vjedhe gjaan e Kishes, poos se do t' a ktheje at gjaa mas Kananit t' vendit, kG gjihdet Kisha, kaa edhe detyre me laa gjoben Kishes per ndeer t' marrne, e gjoben FamulIies per ndore t' c;artne, pse Kisha as,ht ndorja e Famullies.

22. Kuur cubi e njef gabimin e vet e, paa u rnarre vesht dhana qi i kaa baa Kishes, i bjen n' dore Meshtarit t' Famullies, tuj ja kthye gjaan e vjedhne, s' kaa detyre kurrfare gjobet: Meshtari kaa tager me e fale.

23. Me pase me i raa cubi n' dore Meshtarit masi ky t' a keet lec;ite vjedhsien n' Famullie, Famullia kaa tager me ja marre gjoben si per vedi si per Kishe, edhe pse F 'ri t' 'a ket fate ga~imin me gjith gjaa t'vjedhne.

BIBl'OTEi< A KOM' '\ TIRANE ( \ \ \ .\.~

\.

-

18-

ยง. 2. Rrcgullimi

/: pasunies

s' Kisltes.

24. Pronet e pasunien e Kishes e rregullon Famullitari, e Famullia nuk kaa tager me i Iype arrsye Famullitarit per perdorim t' fiytit t' xjerrun preje pasunies s' Kishes. ~

NYY I KArrERT. Meshtari i Farnallies, a se Farnallitari. ~

ยง. 1. 1" tJnv~uemt c Pmnullitarit.

25. Famullitarin even Ipeshkvi n' Famullie, edhe Ipeshkvi vetun kaa tager me i hjeke preje Famulliet.

ยง. 2. J'agri e cletyrN e Famullitm'it.

26. Famullitari kaa tager me msue e me qortue Famullien e me i krye zyret e Fees gjithsl l' a Iype puna e shpirtit, e kerkush i Famullies s' kaa pushtet me ju perzie nder detyre t' Mesh taries.

27. Famullitari, per sherbim qi i ban Famullies, kaa tager me marre t'dhetat e Kishes, mas Kanunit t'vendit ku gjindet Kisha.

28. Famullia nuk kaa detyre me ja ~ue Famullitarit 1'dhetat te dera; por Famullitari do t'i x1erre e do t'i baje me puntore t' vet.

29. Famullitari kaa tager me marre frytin e pa~unies s' Kishes si l' tokve, ashtu edhe t' gjaave t' gjalla, e kerkush per te s' mund l' i lype arrsye, per poos t' Parit t' vet.

30. Famullitari kaa detyre me ja baa Famullies t' gjith at sherbim shpirtit e Fejet qi atii ja yen barrC Kanuni i Kishes; e maa teper kaa detyre edhe do sherbime tjera I' p'l.":~~Jle nder do dit t'shenjueme, si me thane: me bi:kue trJplat, me thane Meshe ndoj here n' motmot nder vorre t' largta preje Kishes 5' Famullies etr., si t' jeet dokja e FamuUies e urdhni i Ipeshkvit.

(V/jon)

~

-

19-

HYLLIT T' DR IDES , Lodhun kahe shkote shpatit, Perpjetes tuj u dhane, Ipava gjurmet e t' ngratit Shej gjakut rruges tuj lane; As kame me shndrue maa s' dote, Kaq zemra ish' kahe e Ishote, Saa maa nuk shifte pshtim.

Ah kob! gjimoj i mjeri: Preje syysh maa lott s' do t' m' praajn; Maa ngusht s' u gjet kurr njeri, Nder saa qi m' toke ofshaajn.

Shtegtoj per jete te shkrelen, E i shkrete per Ie kpus shndeten, Kpus ditt paa pase kurr gzim.

N' at t' fshaame, 'i gjGme, si deket Ja mylli te dy syyt, E u mek, si vetem meket I tigshti, por te kryyt Ndima e Tenzot i rrite, Nji ndime qi m' u nale s' dite P'r ate qi n' t' vshtiir e thrret.

E fjet! Kuur ~ue preje Qiellit Nji Ejell, syyt ja' perkiti Preje nadjet n' at dite Priellit, E 'i rreze e kjaret e ndriti: Ish' rrezja, sheji i dites: Ish' rrezja, hylli i drites; Ish' pshtimi i t' metnit shkret.

T' falem, 0 hyyll! Shtegtari, Mue m' flet per kob te zie, Per kob qi pau Shqyptari Me t' mjeren Shqyptarie KG udhtoj n' per rruge te ngrata, Tuj shkele mii pushke e shp~ta, KG viset a' gjak lau.

Saa here, 0 hyyll, ti pave Te ndrydhun n' thoj t' trathtarit, Ja t' shkimun ndoshta e kjave Komin e ndeert t' Shqyptarit Saa here vetove shkndia N' anmik qi pau Shqypnia, Qi t' zezat kurr s' ja dau!

If;"

- 20Heshten, po, kanget e vatlet, E u shuen shpeneset e hershme; As maa s' jehuene zatlet Me at brohorie te ndershme, Qi peshe gjithhere yoj zemren Kfi anmike diktoj themren, E turrshem m'te flakoj.

Po mjaft, 0 hyytl lotueme, Mjaft paame gjakun rrkaaji E Nanen t' one t' poshtnueme Kahe njyyie buken n' vaaj : Lodhun na kaa mjaft terri Qyshe se shperthej m' nee ferri, <;' se bota na harroj.

Por sot, qi m' rreze t' arta Ndrite hylli i t' bardhe !iries, E n' flamur n' njyme t' zjarta Shtriin krahet Shpendi i ShqypnieSi" Sot, qi dishiret t' ona Mii Fee e mii zakona, Zoti me i yue n' vend desht: Sot vendit t' one tu' u true, Vedin sot flie tuj baa, BOles dona me i diftue Se komi i jone ne zaa, Met lodhe njime)1d e i prOjtun, Met lodhe, por jo kurr mOjtun, Pse t'mujtnat kurr s' i dresht.

T' mkamna! Preje Qiellve t' epra Nji hyyIl na priin perparai Hyllin si t' keem nder vepra T' onat jane pOnet e mara.

Per Atme edhe per Fee, Cilli Shqyptaar mii dhee MOund me kursye guxon?

Ndrit praa, 0 hyyll! Me rreze T' arrgjanta tuj na prii, Dashtnien nder zemra ndeze T' Shqyptarve, e tuj pertrii Namin e madh te parve, Ban t' rrnojne komi i Shqyptarve Njaq saa vey bota rrnon!

P. VinQenc Prendushi.

-

21-

LOT GJAKUT. J

=

Q

=

PJESE E PARE

Kryeqitja

shhyptare

e vjetit 1910-11-12

P. Gjergj Fishta. O. F. M.

Shkruen:

PARATHA~E Bjeshket e malet e Shqypnies u laane me gjak! - Do zyrtare ushtriet t'Turkies (Turqt e Rii), tuj pase baa bee me i qite faret kryekput Shqyptaret kso jetet. me zemer. qi u dha guzimi i pamarrshem i Evrejve e i framasonve e nen proje t' nii polilikes s' paemen I' do dikaslerve t' Europes, bajlen preje Azier n' Shqypnie fatosat e Adanes, t' zhyemun ene duersh me gjak l' Armenve, e me ta zuun fiHe vepren e vet, shemtuese mii nierz e sende. (Turgut Pasha). Me zjarm ne dore e me deke mas shpinet kahdo kaluene, shkrumuene fusha, rrenuene shpia, perdhosen kishe e vorre e tuj pershkue me heshta l' veta saa gjinden e pafaj, poshtnuene gjithshka mund t' kje maa per zemer, gjithshka mund I' kje maa t'shejtnueshem n' jete e n' shoqnie. E mje saa rektimet e kobshme t' vashave t' dhunueme e vaji i foshnjeve flakrue gjalle n'mjedis t' flakes s' pullazave t' veta Iypshin gjyygj preje qillet, do Kreen Europet me brohorie u qitshin donamin tiranve t' rii t' Bosforit, si priisave t' tiries e t' perparimit. Europa vete u eshl; e per nji here gadi gadi kje tuj besue, se Tyrku 1) mund I' jeet i zoti me u gjytetnue.

Por kuur nji <;:etekreshnike burrash ja behe m' Thermopile shqyptare, qi, luj njalle n' vedi besen e burrnien e t' Parve fa,

tosa, me krahnuer t' vet bahet muroja e tagrit e e liries, fdhe u ban baall atyne urdieve mizore I' Azies, tuj lane nji naam Irimniet, saa qi maa l' maJh nuk e man n' mend Historia, mare .~--

-

.

1) Nen emen Tyrk ktfi do t' nH~rretvesht rodi, fisi i Turqve t' Azies, e jo musli-

mant, ndjekest e fees llluhamedane.

- 22nji shekull, tui njofte n' kta Spartan t' rii kreshniket e tiries, bindet e c;:uditetedhe me kujdes rrin tuj ndjekun t' ~ndunt e luftes titanike. Vetun qerqet e epra byrokratike l' Europes, rr~jtun mas mendimit se politika nuk do t' keet ndisie nierziet, vec;: se do-t' themelohet mii falllra, polka e konte Doganash e tregtoresh,. paa fare dhimet rriin tuj kqyrun lott e gjakun qi, shi n' zemer t' Europes, i xane frymen n' fyt nji pjeses s' nierzimit. As nu k mjafton qi byrokracia europee mos t' keet t' lodhet per kob e shemtim t' nji komit, t' cillin deri sod kurr palla t. huej nuk mujte krejt me e shtrue, mu maa teper me fuqie t' veta, si detare si ushtriake, i bahet krah anmikut l' tii, per me ja shtrue, t' thuesh, udhen fanatizmit e barbarizmit aziatik n' Shqypnie.

Ndoshta t' mjerin komin Shqyptaar tjeter fat nuk e pret poos vorrit; por, para se t' i mrrije ky fat i zii, kerkush mos tjeter s'mund t' na muhoje tagrin me u prire kahe shekulli i gjytetnuem, qi me nji lode dhimet l' a sh~njoje n' Historie shka ktu kern niseme kalxue; abolla edhe kavaljetet, neper t' cillat n't'endun t'motit do t'pershkohet jeta e rruzullimit, t'mrrijn!:! me njoftun se me c;:'fare ndisie nierziet kan veprue dikasteret e Europes t' kavaljetit XX. I. KOSTITUCIONI

I TURKIEs.

Kuur gjakbaasi i Bosforit, Abdul Hamidi, e pat krye at veper t' vet t'madhnueshme - pat myte dyqindmii Armen,. e shpike mas epsheve e mas kuprecies s' vet l' pangishme t' gjith visarin e Shtetit, Turkia voit n' gryk!:! l' vorrit, a, si i thone' nji fjales, i Lingatuemi i Lindjes filloj me hjeke e me rektue~ ekje gadi gadi kahe nep shpiirt. Vec;: se do zotnie t' mdhej zotnie

t' mdhej

fort,

fort,

t' kunoruem

-

nuk don

me

than!:!

gjaa a n' Mjekie a se n' ndoj send tjeter, - tuj e majte jeten, e.

Tyrkut t' nevojshme per Europe, vojten ke shtrati i tii e aty filIuen me u kshillue, me baa konsult!:! permii mndyre se si me ja hjeke at lingate, qi ishte kahe ja shkurtote jeten. Mas shejevet' vuume n' beh preje atyne empirikve t' mdhej, mujt me u ca-. ktue paa dyshim se i ligu - Tyrku - kishte menengitelrj anemitfn e iriqzen: a se, per me fole maa shqyp, e vuun n'oroe se Turkies i ishin shterr!:! truut e se prandej shkote si miza paa kryy nder t' gjitha pun!:!t e veta: se visari - gjaku i mretniesishte thaat e ran due me detyre: e se s' mramit pshtjellimi, rr~na, trathtia, pritesa, fatalizmi, padia, krenia e fanatizmi i fees ishin tuj e brejte e Ild e shtyy paa dyshim kahe vorri.

Mas diagnozes s' baame e mas nji rmimit t' kthelluemun me shum dije, ata zolnii t'mdhej, t'gjith per nji fjalet daane, se, per

- 23me e shndoshe l' ligun krykptit e saa maa pare, duhe; me e lanun in statu quo, ashtu si u g;indte, e mos me i dhanun kurr1are barit. Vec;, pOj saa per me mahitun l' ligun, - edhe shekllin me te -, urdhmtene me i v'uu kataplazmin e nformeve, nji. baar, pune e madhe, gjetu'n mas dijet t' ktinikve t' Bec;es e t' Petersburgut,--'- por q'i nuk do veprote drejt per dre;t m' organizm t' smuetit, vetun do t' ndryshote shien estetike t' Turkies per kahe t'preemt e pantallonave t' z.aptiifve. Mas mendimit l' a.troe zotnieve t' mdhe;, t' g;ith e mara e e mira, e perparimi, e liria, e gjytetnia e Turkies ishte lidhe per brage t' gjendarmarips otomane. Quam paIva sdpientia regitur mtmdus!

T'Mamen praa ket ri<;ete me aq hollie mend;et e t'shen;ueme'n.at baar - at "Tot" t' fuqiishem kundra lingates s' Turkies, due me thane, la reforme des culottes - l' brageve t' zaptiive, ata zotnii t' mdhej u kthyene te shpia, tuj lanun m' kame t'vet ndoj Rrubac;ef, ndoj Ladronof, ndoj yon Hajnenberg, sir Falshtaf, Caserio e

.. .

shka dii vee

saa tjere e tjerej t'cillt zyrtarisht

do

t' rregulojshin toiletten e zaptiive, por tinez e per nen dore do l' u mundojshin me Dogana, me udha hekrit etr. etr. me ja pii edhe at pike gjak qi i kishte mete nder de; l' mjeres Turkie, t' shtriime me deke.

Por shka, edhe mas metamarfozet t' zaptiive, Turkia, n'vend qi me baa maa mire, shko; dite e per dite maa teper tuj u ligshtuej pse tash filluen me u duke m' te edhe do sheje t' lingates k rupite, ba~dadite, uvac - mitrovicite etr. etr. e kje gadi kahe nep shpiirt.

At here Zhoen-Turqt, - Turqt e Rii, - qi, dhelpna preje vedvedit, i kishte baa me dale maa teper biramela shkopi i Sulltan Abdul Hamidit, tuj viiu n' oroe se ajo lingate Turkiet ishteper ta nji vegel e forte per me shestue do konte t' hershme me banka l' Parisit e me ~uu per fije do c;akrria tjera, Mjne kuvend edhe daajn mos me e lanl:!me u pshtue aj zog preje doret. Prande; nji ditl:! nder dit i shko;ne Mretit te dera ei thone n' vesh: "Shikjo! Turkien me gjase asht tuj e gjete e zeza, e jo per tjeter, vec; per pune t' andej pse ti sod jee plakl:! e t'kan raa triiut m' qafe, e s' je~ maa i zoti i punes. Praa: shtyj;: pak gjaa maa andejj pse m' vend t' and duem me vuu nji tjeter, qi l' jeet maa i vjefshem se ti, e sidomos qi t';een maa i ndigjueshem se ti, kshilleve 1'ona." Mreti u zbeej uti kryyt e u c;uepreje postit, tuj Iyp~ vetun njimdhete xharria preje haremit t'vet. ZhoenTurqt, atehere, dalin me kerkue .ndo; tjeter n' Uml:! t' tii, e n'nji nder saa burgje t'errshme t' Kostantinopolit gjejne njifare Mehme.t Reshatitj e shkundin per krahit, e ashtfi, si ishte piit e habitshem,

- 24e veen mii post l' Dauletit e i urdhn6jne me u quejtun: Mehmet V. Evrej Bej e Njazi Bey datin, at here, n' pazaar t' Kostantinopotit e t' Salonikut e mledhin saa maa sham magjype qi munden. edhe u thone: "Hani, vl1azenl merrni surlet e lodertijat t'uuja. e bahi Voltaire-t e Rousseau-ht e atmes otomane. Delni e kal1xonju popuive e fiseve t'Turkies se atyne u asht dhane Kostitueioni - alla Turka, merret vesht preje vedit: se ata mas sodit kan' me kene tire me baa gjithshka mos t' u vehet n' lec;iepreje Xhemjetit, ese, tu kene qi qafat e tyne ishin nja per nja t'rrumulIakta e motra t'thuesh per kahe trajta e perjashtshme, ata t' gjith, ishin n'udde qi'me u baa vl1azen m' konop l' karmanjol1es I). Liberte! Fraternite! Egalite! - Magjypte datin e tuj baa nji zhurme e nji krisme t' madhe fort, ja nisen me bertite: Rrnofte Kostituejoni i Turkijes! Gjindja, tuj ndii t' gjith at potere, duelen, n'rruge, e saa per me paa se kti do t' marote gjith ajo loder, u vuun mas lajmtarve t' Kostitucionit t'Turkies. Por, masi fi1ltten me bertite edhe ata: Rnofte Kostituejoni i Turkies! dale kadale' ajo fjale u perhap nder t' gjitha gojet, e te gjith gjindia e Turkies, t' mdhaj e t' vogjel, ja nisen me brite si t' marre: Rnofte Kostituejoni i Turkies!

E ndiu at potere Europa, edhe c;on e pvete Ambashiatort e vet se shka do t'ishte gjith ajo loder n' Turkie. Ambashiatort, (te eillt nuk e dii se per C;'mreku11ie u gjindshin nder ato dit te gjith n' Kostantinopol ), u mlodhen kuvend edhe s' bashkut u' kshilluene me u rrahe telegrafe sejeitli Ministerit t' vet se shka per at zhurme e potere t' Turkies u kishin thane graat e tyne, due me thane, se n' Turkie kishte ndol1e nji mrekutlie e madhe;~ pse Turkia tuj kene nji qeverie autokratike e despotike n' zaa , krye pak oresh ishte baa demokratike e kostitneionale: se t' gjith Osmanl1iet ishin baa enciklopedike e volterjane etr. etr. etr., si me thane se n'Turkie kishte xane filii koha e arit. Europa zyrtare u xuni bese, e prandej edhe ajo filloi me brite si e marre: Rrnofte' Kostituejoni

! Turkies!

Zhoen-Turqt, atehere, s'ja baane as nja as dyy, por me t'shpejte' u c;ojne fiale atyne zotnieve t'mdhaj, qi u thac;e se ishin mledhe per me baa konsulte mii Turkie t' tige, e u thone se tash ata muishin me ndeje nder shpija t'veta ese, saa per me c;aa kryet me pfine t' Turkiis, ata mfijshin maa mire, (me kene se s' kishin pfine tjeter per t' baa) me zhvil1ue ndoj rebus a ndoj seiarada t' katertes faqe s' fletoreve t'veta. E kshtfi, moj faqia e bard he , u krye i pari akt i komedijes s' Kostituejonit t'Turkijes. (Vljon) 1) Karmanjolle:

I;arku kii viiren gjindja.

-

25-

Lajme. ~ I, RROKULL

SHQYPNIES.

SHKODER. - N'Shkoder punet si'i here'i here: rrena, ptuhen a batte, kual e katana, muzik~, peca e "Rrnofte "Shqypnia!" saa t'duesh; por pune, paa t' citlat s' kaa si rrnon Shqypnia, pak e aspak. Gjindja jane ndeje hijeve paa pune, tu~ prite me goje hapet, si zogj pllumash, pale se shka po u bjen nana

-

vida Europe; por. . . . per nji here. . . . prit, Zot, vee;

mizat; pse, (me e;' andrra po shifen,) vone e vone do gjaa m' skep. E praa atdhetaret e shkrete ptasen, plasen, germazash, tuj fole per Shqypnie e tuj punue per vedij bie! per Shgypnie s' po kaa pune e, per' atdhetare s' po Pazari i Shkoders asht baa taman Club me pii kafe e lIafe

. . . . politiket.

Oh po! per politike

mos pvet!

Ktfi

t' u biin u shkyen por e;'dokaa pare. me e;aa

politike

saa t'duesh.

Paa' pase xane gjaa politike, e;' do kopuk do me dale Bismark: paa ja pase ndii emnin strategies, e;' do kulifickan i keq, baa preje lingatet mos me u gjete qen qi me e hanger, flet, more djale, per pune luftet si me kene nji Velington, nji Napoleon, nji Mottke, Tegetof a Togo, shi me t' a baa kryet per voe. Por, ele, me t' qite rreziku me ndeje me ndonji asish, qi kaa paa anderr se as~t i dijshem, prejse, kuur pat kene n'shkotle, kaa pase shkye ndoj kartel a thye ndoj tabele, atehere, po, se nuk i din maje vedit, kaq dijen e Filozofien e politiken e madhe qi pshtyyn preje gojet. T' a daan shektlin fele - fele, si me kene tuje daa nji sherqii Stajket; i ngatrron e i shkatrron Krajtat shoq m~ shoq, me t'vojte mendja se atehere po kerset tufta e po bahet nami; por, kuur fUndi, vee; n' i kriset zorra n' bark a:ii preje s' thatit, se k~rkush s' lot vendit.~ E tu kene qi ktu rregutlohet politika jo mas interesesh s'vendit, por mas teverdies s' setcitlit, e;' do pune qi ndolle, kaq dredhet e e shperdredhet, e shtohet e voglohet e zbukurohet, saa mos me' mOjte maa me dijte se shka asht rrene, se shka asht e vertete. Prandej ksaje here s' po veem tajme Shkodret; pse druem se, vehna n'rrezik me thane ndoj rrene: shka kishte me kene kundra am\?res s' Perkohshmes s' one.

- 26111/SHKODER. - Malizii, si e kaa marre vesht alemi e polemi, duel wje kjaa preje Shkodret. Europa, per me e pajtue, i thote. - "Mas k:aa;! Ti don me hii n' Shkoder: mire fort; pOI' udha e Shkoders nuk asht Taraboshi: asht Hoti e Gruda. Na po t' lshojme Hotin e Gruden. Ti kee me i msyy; Malcia kaa me t'u kundershtue, e ti, kujtojme, nuk kee me u kurite e me hike: ti na kee baa nee me gjujte kubla per trii jave rresht n'gryke t'Bunes, jo s' po jee i zoti me shtrue Hotin e Gruden: - pOI' si 1'i marrish kto dyy Male, mos rri haruu, ve<; qit ndoj shkajk strategiet, mos tjeter, e kapu deri m' Prue t' Thaat. Si t' mrrijshe aty, xe vend; pse, saa t' rriish ti aty tuje marre fryme, ndoj nervozit, qi s'kaa <1ashte me l' paa n' Shkoder; kan me i raa dejt n' vend, e ti, atehere, paa t' hii Ferre n' kame, kee per t' a baa r;ekllup Shkodren per vedi A more vesht? Langu i pules asht shkajku i qervishit. Hoti e Gruda, praa, jane langu i pules; Shkodra, qervishi." - Kshtu tha Eumpa, e kshtu, duket, se don me dale puna; pse <;'me tash kan fillue me u ndii turbullime kahe Malcia.

Heret djeg hithi qi do me mete hiith. Me 8. t' Shtatorit tre zhandarme malazez u maten me ja u marre armet tre Maleorve, Luc Nishit, Gjo Lekes e Zef Preli.~s;pOI' kla priten e i vraane e u mueren armet. - Shka t' duesh me ja baa kuje, l' a Mjne e (; l' a teprojne. - Shk;eet, atehere, filluen me u shtue kahe Tuzi :a'Tuz mrende. Malcoret qiten rojen m'De<;iq.

Me 10 t' Shtatorit roja e De<;iqit hetoj nji <;et~Shkjeesh, kahe tinxi mundohej me ju njite De<;iqit, edhe i vuni pnshken e Ishoj k ushtrimin. Shkjau, saa ndiu push ken, dredhoj n' Tuz. - Kush kaa jete me rroue, shum kaa me paa e kaa me ndii, sidomos per n' u shtyfte teper t' emnuemt e Princit t' Shqypnies. LESH. - Me 7 t'Shtatorit nji shumice e madhe malcoresh e katundaresh u mlodh kuvend te <;inari i Lezhes, per me gjete "rezen e Shqypnies." Kuvendln e <;ili Ekscekncja e Tii Kapidani i Mirdites, Prenk Bibdoda, me njaa pak fjale permii nevoje t' bashkimit e t' vllaznies s' komit shqyptaar. E kuur nji nder kuvendtare, me habie t' gjithve, edhe t' Ekscelencjes s'Tii Prenk Bibdodes, u <;ue e tha:" A doni me e njofte Prenk Pashen per reze Shqypniet?..

Thoni se nuk njofim kerkend per reze Shqypnijet, pose Prenk Pashet!" atehere, ma1core e katundare duelen me e Ma kuvend at fjale e u daane fise fise e bajrak per bajrak. Masi kuvenden shoq me shoq, saa pin nieri nji singare duhan, pese bairaket e Mirdites, tre t' Kthelles, kateI' t'Malcies s' Lezhes e Lezhia me t' a thane, se duen me njofte Prenk Pashen per reze t' Shqypnies; pOl' Kurbini, Bregu i Mates, Zadrima e Puka pergjegjen se tu kene qi sod me sod Shqypnia nuk kaa eoe

-

- 27dere, ishte kot me kerkue rezeJ e saje, e se prandej ata dojshin me njoHe per Prine njat njeri, qi Europa t' a shenjote me sundue Shqypnien gjane e giate preje kufinit t' Malit-Zii deri n' Greqie e prejc kufinit t'Serbies m'deet Adriatik. Saa per Ekseeleneen' e Tii, Prenk Bibdoden thane, se atyne u knaqej zemra tuj e dijte se aj ishte nji hyyll i shndritshem n'qiell aristokratike t'Shqypnies.

E !.i filloj me raa dielli kahe Prendimi, kush muer malin, kush muer fushen e n'Lesh s'met maa kush i huej, pose mushkajash . - POna maa e forte a se maa e interesantshmja e asaje dite kje, qi nja tre a kater kasape t' pazarit t' Lezhes u ngatrruen per nji Ikure dhiet e kjene gadi kahe eoptohen m'vareake, o'mos t'qillueke me u hii ndermjet bairaktari i rii i Bajrakut t' Lezhes.

DURCE. - Esad (Pashe) Toptani e kaa daa ziarmin me Smajl Kjemal Beun, Kryetarin e Qeveries s' Pertashme n'Vlone.

Esad (Pashe) Toptani, masi ndejka nja disaa muej n' Qeverie t'Vlones, si minister i POnve t' permrendshme, delka nji dite Shtatorit n' Duree e aty mledhka nji meting t' madh, para t' cilltt baaka do ankime t'forta kundra Qeveries s'Pertashme t'Vlones.

Meting-u, (tui mendue, ndoshta, se syni i huej shef maa shum per nji dite n'shpie t'rodit, se syni i t' zotshpies per nji motmot,) i xOu t' temelueme mii t'vertete ankimet e tia, e prandej pleqnoi me u daa Dure, e Tirane etr. preje Qeveriet t'Vlones.

Por as Sm2jl Kjemajl Beu nuk ndej me duer m' nie harOu, edhe aj mlodh nji meting t'madh n'Vlone, perpara t' cillit u ankue fort per pOne t'Esad (Pashe) Toptanit. Meting-u i Smajl Kjemajlit, (tui mendue, ndoshta, at prallen e iriqit e t' dhelpens: kuur iriqi pat shkue nji nate me bOjte te dhelpna e cilia e la mrende, por me shart qi me ndeje te praku i d~res, pse strofulli ishte teper i ngOshte per t'dy, e masandej, si xOni me u shtrii iriqi, ju desht dhelpens me dale e me ja Ishue strofullin iriqit: t' gjith s' bashkut baan nji proteste e e perpallen ane - e kand Shqypnies kundra Esad Toptanit.

T' jeet si t'jeet pOna, na, tuje e dijte se Shqypnia preje ktyne dy Shqyptarve t' permendun pret maa teper s~ meting-a e protesta urojme qi saa maa para t' biim m' godi shoq me shoq, e n' kjofte nevoja me u mshii shpia, Ie t'mshihet, por komi t' mos trazohet.

DIBER. - Marrim preje Boulletin-it t' "Shqypnies s' Ree" t' 25. IX.: Me 20. t' Shtatorit ushtria serbe, kahe Ishoj viset e Shqypnies, n' t' cillat mj~ m' at dite kishte ndeje kundra vullnderit 0) t' Europes, vOu para, t' gjith gjane e gjalle qi ndeshi udhe~. Badet baan pushke edhe u vraan me ta. Serbt, pose bariesh, vraan edhe dy Kreen t' Luzmes, Mehmet Ademin e Xafer Eliazin, edhe shkuen

- 28tuje djege e tuje rrenue Katundet e atyne viseve. Katundet, qi jane djege e baa hii e pluhen preje Serbve, jane: Peshkopja, Pleca, Doshishti, Allajbegu, Mashi, Cara, Oboku, Klloboe;ishta e Sollokid. E kahdo kaloj anmiku, shkoj tuje grii e tuje coptue grue, e fmie, e pleq, e t'metun me nji bal'barsie kurr deer sod t' ndieme (massacre). N' Diber mrende, Serbi dha urdhun mos me u e;ile pazari e mos me guzue me dale kerkush preje shpiet.

Masandej xuu e burgosi 48 Kreen t'Gjytetit. POI'kuur ndiene Serbt se Gjyteti ishte i rrethuem preje Male;ies s'Dibers, qi ata e kishin djege e pieke e baa hii e pluhen, at0here i my ten ata 48 Kreen n' nji mndyre teper t' mnershme. Populli i Dibers, tuje vau n'oroe se pernjimend SerbIa e kishte baa gjyygj qi me i qiLe faret Shqyptaret, dau maa mire me mete n' lufte, se me kene pree si berre preje Shkjaut, e prandej u c;ue m' kame i madh e i vogel, grue e fmie, e kush me gur, e kush me druu, e kush me sakica, me kmesa, me pushke, me shka mujte me i qillue per doret e nisen t' luftojne kundra Sel bye, t' cillt u ligshtuen edhe duelen tuje preje gjytetit t'Dibers. E kshtu nisi lufta ndermjet Serbve e Dibranve.

Vlone 25. IX: Dibra asht mal run me nji lufte t'rrebte preje Shqyptarve, t' cillt e kan ndjeke anmiklln deri n' fusht! l' Ohrit.

Shqyptaret kan xane rob shum Serb e marre pree disaa topa.

Elbasan 25. IX. n'mnlme: Dy sahat maa pare erdh nji nieri preje sheshit l' luftes, i dlli na lajmon se anmiku kje shtyy deri n' Pylle t' Zeze e 8i preje Shqyptaresh u kjene marre pree 11. topa 2 mitraljoza e shum xhebehane.

II. RROKULL BOTtS. N' kinomatograf t' Europcs kurrnji pune cree; vetem: e;il e my II Kuvend, ngrif e shkrif Komisjone, ngul e shkul kufij per Shqypnie e kurrgjaa tjeter qi me t' a vjeft mundin me hii borxh me Shtypshkroje, tu shtue ktu fjale t' paapuna. Shqypnia, per nji here, n' uje se n' uje: si breshke qi s' asht e zoja preje vedit me dale m' breg, edhe me plase nuk pelset n' uje. <;ude!

Austria zyrtarisht e kaa njofte flamurin e e Shqypnies per me udhtue e me tregtue me te neper Adriatik. - Na me gzim po e botojme m' Perkohshme ket lajm; vee; se shka: me pase me dale kush n' deet e me i thane Kapidanit t' barkes, qi udhton me flamur t' Shqypnies: "hiqe, more, at pece preje barket!" si i asht 1hane zhandarmaries kalorse s' Shkoders per shqype t'Shqypnies me e hjeke preje ksulet, edhe me ja perbuze at flamur, e ~

-

29-

kush kishte me dale me Iype gjyygj per at dhune I' baame komit Shqyptaar, masi vendi ene s' kaa n;i Prine e nji Qeverie t' veten ? .

. .. .

~

Si n' Italie ashtU n' Austrie kaa baa nji pershtypje 1'mir/;!fort puna qi do Ministra shqyptar/;! kan dal/;! n' ato dyy mretnie, per me Iype nimen e tyne n' 1'vuum t'kufijve t'Shqypnies.

-=L!::=Kuur Malazezt ~thyen prej/;! luftet kundra Bulgarve, prandej, ene I'zhyemun duersh me gjak t' vllazenve I' vet, Krajl 'Nikolla u delka para me i pershndete. Ender saa fjale tjera u IhoH~ edhe se naten para kishte paa anderr Shkodren, e se prandej mate uzdaj/;! me hii n'Shkoder saa maa para. Per ket pune t'gjith Malazezt do t' i ruejshin opangal per at dit/;! fatbardhe n't'eillen aj do t' merrte Shkodren. - Praa Hasan Riza Beu e Esad Pashe Toptani ja paten hjek/;! do dredha prej/;! shpinet: kujtojm/;! se kaa kohen me u regj/;! nji here nder mend. . . Por aj asht Shkjaa; e

ndoshta kaa Ikure me i dal/;!me i teprue. . . . . ~~~--_.

Hyjza~ Si kje daa Turkia e Europes ndermiet Shtetenve t' Balkanit.

(Reichspost((

N. 374, - 1913 - )

Rumenia.

Heret kaa pase 131..353.Kilometra katransha, 6 miljon shpirten.

SQd kaa 138,650 Kilometra katransha, 6,300.000 shpirten.

Bulgaria.

Heret 96.345 Kilometra katransha, 4.400.000 shpirten.

Sod 134.000 Kilometra katransha 5.000.000 shpirten.

Greqia.

Heret 64.650 Kilometra katransha, 2.600.005 shqirten .

Sod 110.000 Kilomeira katransha, shpirten maa se 4 miljuj.

Serbia.

Heret 48.303 Kilometra katransha, 2,960.000 shpirten.

Sod 90.000 Kilometra katransha, 4 miljon shpirten:

-

30-

Shqypnia.

Nder 30.000 katransha, 900.000 shpirten.

Mali-Zii. Heret 9000 Kilometra katransha, 260.000 shpirten.

Sod nder 16'000 Kilometra katransha, 480.000 shpirten. ~

RRUGE I-IEKURIT Mas nji statistiket t'tashme, rruget hekurit mii bote kan mrrijte. numrin 1.630,014 kilometra: d. m. tho kan mrrijte m' nji giatsie qi mund'i siellet 25 here ekuatorit e me nji t' trete t' ktyne kishte me u mrrii deeri n' hane. Qe sa klm. kaa secilla pjese (; botes: Amerika 526,382, Azia 101,916,O<;eania36,854, Europa 388, 173, Afrika 333,848, s'bashkut 1,630,014. kl.

Shtetet qi kan maa se kaa 10,000 k1m. rruge hekurit jane: Shtetet e bashkueme 388.173. klm. Germania 61,148, Rusia n'Europe 39,119, Indje 57,647, Fraca 49,385, Austria-Ungeria 44,371, Kanada 39,793, Ingilterra 37,579, Argentina 28,636) Mesiko, 24,119, Brazile 21,982. <;mimi i ktyne rrugave n' t' tane boten mrrijne deri 296 miljard, d. m. tho 132 miliard per rruge hekurit n' Europe e 164 miljard per rruge hekurit n' kater pjeset tjera t' botes . ~

Po ki'i~i lufla e pergjithshme

n' Europe?

Delegacjoni i perher~hem i shoqnies fran<;eze per pagjej <;paiii n' kto dit nji oroe t'veten permii dame qi muejte me pertrii e permii pare qi kishin m' u Iype m' nji lufte t' pergjithshme n' Europe. N'oroe t'vet shoqnia thote, se Europa kishte me <;ue n' kame 20 milfij ushtare e nder kta kishte me qite n' lufet 15 milfij. Paret qi kishin me shkue n' ket lufte, njehen preje 300 deri n' 400 milfij fro n' dite. Mas pese ditsh, kishin m' u njehe s'pakut 500,000 t' varruem e 100,000 t' dekun. Per me pertrii <;ka kishte me rrenue lufta e me hjeke inadet, kishin m' u dashte 50 vjet, 20 milfij familje kishin me raa n' jaaz e n' mjerim. ~

-

31

-

BIBLI.oeBAFI:i1~ -==-

" M' kal1xo me ke shkon, e t' kallxoj kush jee, "kaa thane i mo<;mi; pse shoqi me fjale e me kshille t'veta kadale e kadale t' a ndrron menden e t' ban per vedi. Prandej me gjith arrsye mu ndena me thane: m' kal1xo se <;'libra kndon, e l' kallxoj se kush jee; pse edhe libri, si shoqi, tuje t' fole e tuje t' kshillue me shkrola t' veta, kadale e kadale t' a mushe menden e l' ban per vedi. Sikur nieri, praa, para se me lidhe miqsie me nji shoq, do t' a njofe se <;'nieri asht; kshtu para se t'vehet me kndue nji tiber, do t' a dije se <;:'faret asht libri, a i mire a i keq, per mos me u vuu n'rrezik qi me kene rrejte e mahite preje s'i.

Per ket arrsye Perkohshmja e jone, si l' i biin maa mire per dore', kaa me dh~ne gjygjin e vet permii libra qi botohen n' gjuhe shqype, si edhe, ndoj here, permii ata qi flasin permii Shqypnie, tuj u mundue me ja qife para syve l' popullit sidomos v leren e tyne si kahe Besimi ashtU kahe Dija e Literatyra.

Por, mjerisht do t'thome se kritiken e pare mii ~ashtje t' Iibrave Perkohshmja e jone do t' a baje kundra lexuesve, - Shqyptarve, l' ciilt a pak, a maa mire t'thuesh aspak s' epen mas leximit t' librave. Sado i vlershem, sado i hieshem me pase me dale ndoj liber, s'i bien n' mend kuje me e blee, me saa i bjen n'mend nji fotograf<;ies me blee nji parmende a nji rrashtjel per rangtore 1'vet. E praa sejcilli Shqyptaar, (sidomos sod), kishte m~ dashte me kene i dijshem. Por asht halli, qi s'del kush i dijshem, po nuk u mundue me zane; pse si thone "Anza! e Parnasi!" :

s' a baa i diisht-m kush paa hid, Ndeje peshtete e tuj njefe miza.

As nuk mund t'thohet se, sidomos librat shqyp, shiten shtrejt: me e barasue <;mimin e l' gjith librave qi kan dale n' gjuhe shqype, as pese R;rosh, kujtojme, nuk i bjen capes: e pese grosh harxhohen per pije n'mejhane, si me myte nji guur n' uje. Me prite e me i blee librat t'tane per nji here, asht e dijtne se kushtojne; por me ndeje gadi me i blee ka nji ka nji saa t'dalin, nuk jane nji gjaa send e rande per kulete. Ene s' asht fike kush tu blee libra t' nevojshem.

- 32P. Vincenc Prendushi O. F. M. -

Visari Komtaar. I.

Kange Popullore. Blee i pare. Kange popullore.

Gegnishte. - Sarajevo, 1911.' Druck und verlag von Daniel A. Kajon.

Nji koom paa Historie t' veten nuk mundet ,mepase jete komtare t' gjaW; pse Historia asht msuesjae jetes, e komi qi s'kaa Historie, e shkon jeten paa rregull, e prandej shkatrrohet e hupe si krypa n' uje. Per ket pune shkrimtaret q,i me vepra e kerkime t'veta mrrijne me i shtue drite Histories, ata k~n nji miratim. t"madh perpara komit t'vet e perpara nierzimit mare.

Me e marre punen, praa, preje ksaje pikpamjet, do thane se i Nderti P. Vin<;enc Pr~ndushi O. F. M. me bl~e t' pare t'vepers ÂŤ Visari Komtaar" n' t' cillin aj kaa mledhe e vuu n' rend, e zhdrivillue me oroe kanget e vallet popullore Gegnies, i kaa baa nji sherbim t'madh komit t' vet; 'pse kanget popullore jane nji dokument randsiet t'madhe per Histode. Kanget popullore, tuj na tregue shpirtin, t'thuesh, e nji komit e ndiisiet e tia, na tregojne s' bashkut edhe nderlikimet neper t' cillat asht pershkue jeta e tii.+ e prandej ato jane nji nime e madhe n' dore t' dijetarve per t' perpiluem t' Histories. E duket mirfillit se P. Vin<;end e kaa kupt).1e si duhet randsien e madhe qi kan kanget e vallet popullore preje pikpamjes historjake, qyshe se ato pak ore ngaejet, qi kan mujteme i teprue preje zyres s' vet, i kaa qite n' pune n' t' mledhunt t' ktyne kangve.

Para kangve e valleve popullore Auktori kaa vuu nji ligjirate, n' t' cillen me shum mjeshtrie flet mii bukurie t' poezies popullore t' Shhypnies, e mii kujdes qi Shqyptaret do t' keen per

r

me e xane m' t~ pastrien e hijeshiene gjuhes .,;' estetiken e kangve t' veta.

Libri dahet trii pjesesh:

I. Kangtf

trtmniet,

-

132 kange e

3224 vjerrsha -; II. Valle, - 109 valle e 1193 vjerrsha - ; 'III. Vjerrsha {mUsh e lojnash, - 39 kange e 208 vjerrsha, e me gjith ligjirate permledhe 182 faqe n' 8°, T'i kishte pase libri oroet pak gjaa maa t'shpeshta e ma~ t' plota, nuk kishte lane kurrgjaa mangut per me k~ne njefe nji nder inaa t' vlershmet vepra t' literatyres komtare.

Libri kushton 4. Korone, e shitet 0' Sarajevo 0' drejtim : Dr Carl Patsch. '.. 4'

. .~'j..' ~.

p'.';

'.

-Pajtimet

"Hylli i Drites" del ditt e para t'

;~"

setcillit II muej.-((

e Dorshkrimet i dergohen Drejtimit t' Hyllit - Shkoder - n' KuvenJ t' Fretenve. "\~.. ~~ " '~5:~~~~}t""~'

.

.>

'~~ ''''::

.~

,~~~ r ' \1

~\oi.-,..

~:'

H. per Perkohshmen Per vjet/;!t'sivjef~; Per nji vjet/;! (N.12): G,r.27 1) Frcs 6.20 Me Post/;!

Me. Post/;! ,j~;'> ((

<;mime pajttmit

I

Nji

Nomer

~ Gr.

P.. Gjergj Me 18je t' Parve

t' Fees e t' Urdhnit.

3.'

'.

. . .

Fishta O! F. }.{. D~, ' ,~+?

'"