~
~
~
UFllll~~n J! mJJUl~UlVm~
Vjeti I.
Num.2.
I N danduer
Sllli:odor,
Fort i I\dorti
1.1 Shtattwl"
U)}:3
Aat.
Knhe mIH')'mO 0 kndllemo l\lImrln e pitre t' Pm'kohslimes «l-I.,-Ili i Dritcs», sId zeml'a Na u gzue tujc Pi\;~ so t' bijt 0 Serafinit t' Asizit n' Sltqypnie po) mlf>dltin fllqict 0 yetiL tok per me i shel'hyo S],(~jtes Ame Kishc edhe n'log t' Dips 0 1,' Literatyres me t' botuem t' nji P0f"1i:ollshmcs n' ~jl)lIc 1,' yendit 0 mas noyojye t' koltve. ~Ias ndorlikimeY8 t' mdltai~ 0 t' kllndershtisunave t'papribma, nApor t' ci]]at u porshkuo komi sllqyptam'
n' t' endun te nji motmotit t'VOlJ'IIl, popuJIi 11gjet i pa;~ gnbtun pOl' n1(>U Villi n' lIdl,i; t' marc t' nji jetes s' lire u t.' gjytetnllem0. l'r'ondej nuk kisltt.o muojte mo u g:jueit nji koltc mit.) n'shcj e m{la per zemel' t' one so kjo e . sfJllshmjiJ, pOi' me porhapc nji Pedi:usllme, n' t' cillon populli mund 1,'skjyrtote n(?per ITPze t' Fees e t' Dies mjetet maa t'marat so si me ja shtrlle vedit nllgen kahe gjytetnimi e perpal'imi i vortete. Kshtu, ]Jma, Perkohshmjit 0 juej po mrriin me kene vert(~ HyIli i Drites, qi me ITOZ8 t' yetiL nise me ditvaritc terl'in e kobsllCm t'asajc natcs s'nmershme, e ciJIa, por saa qinda vjetslt, puslttoj t' mjeren Shqypnie. Por ket arrsye po Ka gzon zemm, - si thame - kahe po shofim se Franc;iskant e Shqypnics, tuje ncljeke gjurmet 0 t' Pane t' yot, me kct veper aq t' noyojshme, perkuj(Iosen per t' mal'C 1,' Fees e t' komit; e prandej me gjith shpiirt po r0shim bekimCt maa t' zgiedhunat pcrmii Pel'kohshme a lllii t' gjith njati\, qi me muund e me shkrime t' yata kan me a lulzue. I Zotnies s' Ate t' N cleert Fort t' Ndertit Aat A. DODE FAC!" O,F.M. Kom. t'Fretenve t'Shqypnies G!l'HADOL.
SlIerbtuer
t
.J. SEREGGI ARGJ.
.
-
A J ANi:
:~Ij
T' ZOTT
-
SHQYPT
ARET
ME U MA.lTE SHTET N' VEDI ?
Se xuu fiill lufta e Balkanit e tektej, anmiqt e Shqypnies, c siuomos flctoret e Frances, kan perdorue nji mndyre t' folunit tcper t' poshterme e, t' thuesh, trivjale ndaj komin shq)'ptaar, tuje thane se na jemi gjinde e eger, fis a rrace barbare : populi qi nuk njef zot mii vedi e qi nuk i shtrohet kurrnji ligjes s'gjytetnueme. - Nji ex-Minister Serbiet k:w mrrlite me shkrue e me bott:e n' gjuhe germane, se Shq)'ptaret edhe kahe trajta a se forma c trupit rTderlikohen preje nierzve tjere t' gjytetnuem: pse Shqyptaret, si shkruen aj, lejne me bisht mrapa, si majmllnat, ese, kuur i xen nata n'mal a n'shkretie, kta, per me u ruejt preje bishve t' egra, h~'pin m' ndoj Jande c me bight kacaYiren n'teposhte per dege t' asaje lande, e ashtu kacayjerre m' bisht, e bajne gjumin e nates. - E prandej fletoret c Frances ja kan dhane alemit e polemit, se Shqyptaret nuk jiine t' zott me u ndertue e me u majte Shtet m' ,'edi, pOI' se ducn Ishue Slavye t'Bal. kanit n'dore per me i zbute e me i gjYletnue. Na e diim sugure se Francezt, vjet e perpara, as menduc s'do I' kene se gjindet kund Shq~'pniC n' Europe, ese, kuur kan ndii ndoj here tuje fole per Shqyptare, u iisht baa se po flitet per ndoj fis t' Patagonjes, a t'ishujve t'Sondes: kaq pak qi populli i Frances ja kaa vuu menden me njofte me temel e me randsie l' njimendtC se si asht e tek asht fisi Shqyptaar. Pra. ndej na, paa droje gabimit, mundena me thane. se fletoret e Frances k:.n shkrue ashtu zii rrokull ktii motmotit per Shq)'ptare, vetem pse kshtu do t' kene pase urdhnin me shkrue a preje Eo vrejve t' Bankave t' Parisit, a se preje framasujn t'paa shpiirt t' Qeveries 5' vet; e se prancej gjygji i t)'ne mii fis shqyptaar nuk mundet me pase kurrfare randsiet kritike perpara sy\'e t'nji mendes s' kthiellt e l' paa ansie. Por na, tuje e dijte se Franca sod me sod asht nji Shtet nder maa l' fuqieshemt t' Europes e se Shqypnia kaa nevoje per nime e simpatie t'Shteten'.'e t' Mdhaa, me arrsye n'dore duem me u diftue fletoreve t' Frances se nuk asht e vertete qi Shqyptaret jane nji rrace barbare, nji koom qi nuk mundet me u majW Shtet n'vedi e se prandej u do Ishue SlaHe l' Balkanit per me e gjytetnue; pse na dishrojme qi Francezt e nierzieshem t' me-
-
37-
ndojne mire per nee, e t' kene simpatie per nji populi qi sOG. s' parit, si Shtet m' vedi, asht tuje u vuu per udhe t'perparimit. \=' do populi mundet me u kuptue dyy mndyresh: a) si fis (racf') per n' u marret n'vrojtim gjaku J giuha a se etnologia e tiij b) si Iwom (nation), per n' u kqyret organismi i jetes s' shoqnueshme e politike t' tii. Tash, anmiqt e Shqypnies e fletoret e Frances, tuj vuu n'oroe se populli shqyptaar nuk tFaqet n' Historie si nji koom i organiz!lem e i pershiimun mare permrenda c;arkut t' nji njinie5 ko. mtare, thone se prandej ky populi nuk kaa pase vetvehtsie komtare n' Europe, pse asht nji fis, nji rrace barbare e e poshterme; e per ket pune nuk asht i zoti me u ndertue m' vetvedi, por do t'lshohel n' dore Slavve t' Balkanit, cji t' a zbusin e t' a gjytetnojne.
Por na Ihome se arrsyeja, per t' cillen populli Shqyptaar n' Historie nuk gjindet ndoj here i pershi'im gji!hmare permrenda c;arkut t' nji njinies komtare, do keikue preje kaviash tjera politike a topografike, e jb preje egercies e barbarsies s' rraces shqyptare, pse populli shp}'ptaar si rrace a fis, a maa bujaar e maa kreshnik se populli Slav i BaJkanit. Antrapologu i permendun i Germanies, Wirkov, mas kthelIimesh t' giata patologike e fiziologike mii rreshtna Shqyptaresh t' hershme e t' ksokohshme, kaa thane, se rraca shqyptare asht rraca maa fisnike, maa bujare e t' gjith popujve t'Balkanit. (Voila la race vraiment superieure de ces contrees-) Prandej asht kot qi anmiqt e Shqypnies t' n' a thone soj, se Shqyptaret jane nji rrace e poshterme e u duen lshue Slav Ie t' Balkanit n' dore per me i gjytetnue e me i vuu <n'udhe. t' nierzies. Par na, qi nierzien e gjytetnien e popujve e biijme me rrjedhe jo prej Kranjologiet, por preje Psikologiet t't}'ne, ktu me arrsye t' burrueme preje shpirtit I'popullit duem me u dishmue anmiqve t'Shqypnies, se Shqyptaret nuk jane nji rrace e poshterme e barbare, si ata e quejn neper fletore t'veta. E burrimet maa I' para, n' t' cillat skjyrtohet. t' thuesh, si n' pasqyre shpirti i nji popullit, jane ligjet e kanunet e tia, Poezia popullore, doket e ndisiet qi aj kaa ndaj Feen, burrnien, nderen etr., e qi na ktu me rend po i shkoklojme per shka i perket popullit shqyptaar. Vec; ktfi nji here do t' caktojme se C;'kuptim na i apim emnit harbarsiif (barbarie). Per barbarsie ;na kuptojme. nji ,erresie mendjet e nji egersie zemret qi viajatlo$ e sotyyn nierin, t'kuptu~m n'dac; si vehtje t' vec;ante, n'.dac; si t' venduem n'shQqnie, me i perdorue fuqiet e veta shpirtnore e fizike kundra intereseve t' jetes s'shoqnueshme t' nierzimit, t' cillat g.jinden t' perpilueme n'ligje
-
:38-
t' natyres qi thote: mas i ban kuje, shka mas t' duesh me t' baa kush tyy, e bani shoqit, shka t' duesh qi t' bahet tyy. =::
*
*
Nieri kaa trii rode t'mirash mii toke: ielen. Kjaan e nderellJ e t' gjitha ligjet e kanunet e nierzimit jane n' projtim t' ktyne trii t' mirave, e prandej ate do I'shinohen gjithmone mas' trinomit lagruer: mas me i baa dhune kuje, me I dhane set::illit shka i perkel e me "eprue gjithmone me ndeer. Nji populi praa, qi me ligje e kanune t'veta i pruen kto trii rode t' mirash t'nicrit, nuk mund t' qllhel barbar; pse zehet qi fuqiet t vEta don me i perctorue per I' mire I' jetes s'shoqnueshme. E kshtGna tu marre n' kujdes se ligjel e kanunel e Shq}'pnies jane vendue per me pruejl je/ell J gjaan e Ildcrell e nierit t' shoqnueshem, mund t'thome me gjith arrsye, ~e populli shqyptaar nuk asht nji rrace barba:-e e e poshlerme n' Europe. E njimend; Kanuni i Maleve t'Shqypnies dhunen, qi i biihet nicrit kahe jeta, gjftja e ndera, e man per nji faj t'raode, e praodej kundra vrases, hajnies, grabies etr. e kundra pfinve t' pandershme kaa caklue ndeshkime e ligjc t' randa, qi na KtG,preje se shlilli'i Perkohshmes s' one aShl leper i ngushle, nuk kemi se si me i skjarlle me Iregime e shemulla, par qi vereverte gjinden I' vendueme n' Kanuu. E mos I' Ihote kush, ~e disaa ndeshkime I' vendosne preje Kanunil jane barbare. si, bien, fj~la, I'djegunt e shpiave; pse arrsyja e t'vendosunil I' ktyne ndeshkimeve do lype, jo n'shpiirt t' atii qi vendoj ligjen, a t' popullit qi e pelqej; por do Iype preje kaviave I' perjashtme, kundra forces s' citlave as ligjtari as populli s' pat fuqie t' mjaftueshme per mos me ju ndeiun ure. E kjo pune nuk ndolle velem ne Shqypnie, por edhe njeli rrokull bOle5 s' gjyletnueme. KshlU, fjala vjen, mare bota e giyletnueme e kaa pelqye ligjen nderkomtare mas t' cilles i epet tager nji ushlries me djege e me rrenue nji gjYlel, kuur ky mos I'keet si me 1I marrun ndryshe. Me qat tager praa me t' ctllin Shletent e gjytetnuem diegin mia shpiash e mysin qinda mia nierzsh t' paafaj vec;:pse nji gjytet nuk ndigjon me i raa n'dore anmikut, me qat tager, po, edhe Kanuni e ep me dje-ge shpien e nji fajtorit, qi l' jeet i rrezikshem per vllaz-nie, per fis t' vet; pse, tu mos me mfijte Kujria e Bajrakut, preje skamit t' vendit, me majte nji xhendarmarm e nji burg per ndeshkim t'fajtorve, nuk kaa
-
39-
ndryshe si u qitet mnerja e punve t' liga,
vec; se ruej u djege
shpien e tuej i dbue jashta ven.dit :' vet. .
r
A"
POI' thone a!1miqt e Shqypmes: populI! .:>hqyptaar asht n)l rrace barbare, pse n'Shqypnie ndollin gjith ato \'faSe, bahen saa grabie e dhunie e pertrihen shum pune t' pandeershme. Ktu do t' thorne se me ket fjal1! anmiqt t' one nuk kuvendin mas Logiket; pse preje nji punes s' vec;ante nuk do t' burrojne O'jygii per nji pune l' pergjithshme: a particulari ad llIziversale
~Oll valet cOllclusio. Shpirti i popullit
shqyptaar
I<aa ndertuc
Jigjet e kanunet e kaa caktue ndeshkimet per me prujtC jeten, gjaan e nderen e nierit n' Shq)'pnie: tash, n' kjofte se gjinden Shqyptare qi vrasin, vjedhin e Mjne pune t' par.deershme, do me thane se edhe n'Shqypnie gjinden nierz t' kqii, porsi edhe nJer vise tjera t' giytetnuemc. Alesandri i Serbit's, bjen fjala, e gruja e tii Draga, a kjene m.vte n' Shkoder a n' Belgrad? milionat e Panama a kjene vjedhe preje Shq.vptarve, a po se preje
Leseps & Ci? '!<artate mshefta t' dredhieve,l' luftes n' Franc;ea kjene shit(~preje ndoj Shqyptarit; a vee; s~ preje evreut Drcyfu~? " Kuur praa Franc;a (se po e I~am Serbicn) me saa pune t' Jiga ' qi dite e per dite pertrihen pcrmrenda S3j!:, me gjith at fuqie e rregull qi kaa, do t' quhet Shltet i gjytetnuem preie ligj\'c e kanuneve t'veta, pse, thue, tash populli shq)'ptaar, qi kaa edhe ky Jigje e kanune per t' projtun l'drejt3ve t' nier!t, do t'mahet per rrace barbare, prfjse ndermjet tii ndoil1n do pltr.;~ l' Jiga ? Vel; se arrsyja maa e forte e anm:q:e t' Sho,?;Jnies per me diftue se populli Shqyptare ash: nji rrac~' t' cger e barbare, asht ligja e gjakut - le.r talionis -. POI' ,libi:: ;::cket pune ata diftohen se nuk e njofin gjenjen e etiJolog:~',1 ~'Jpullit shqyptaar; e prandej gjygji i tyne nuk mundet me: pa~~ ku..rfare 1'3ndsiet kritike. Kuur nieri vepron mas nji Jigjet t' paracaktuemf' e t' pe!qyeme preje pushtetit t'ligjshem, xehet se aj fuqiet e ve~'!lshpirtnore e fizike i perdoron mas arrsyjet e per dobie t'shoqilies s'nierzimit; e prandej t'vcpruemt e tii nuk mund t' quhen barbaI' e kundra 1'mares s'shoqnies. Par t' marrunt e gjakut n Shqypnie asht nji pune e marrne n' kujces e e rrjegullueme m~s qji ligjet t' p~lqyeme preje pushtetit t' ligjshem: e per t' yertete kanuni i Shqypnies kaa kene j njoftun e i peJq)'emun preje M:'etit t'l\:ostantinopolit, qi, per qinda yjetsh kje Rregj i Shq)'pnies, Qeveria e t' cillit kisht ndcrtue per zhdriviJlim t' Kanunit nji zyre t'vec;ante, Gjibalin: prandEj t' marrunt e gjakut n'Shqypnie tll kene qi asht permrenda e;arkut t' nji ligjes, preje anes s' atii, qi
merr gjakun, nuk mund
t'
quliet kurrfard ',~per barbare.
--
40 -
Por t' marrunt e gjakut jo vetem preje anes s' atii, qi vret gjaksin, nuk do t' guhet veper barbare; por edhe ligja vete, qi i nep tager Shqyptarit me vraa gjakslO, nuk asht barbare, per n' kiofte se e kuptojme sikurse asht e vendosne mas gjenjcs s' popullit shqyptaar. E njimend, pushteti sundues n'KanGun t'Shqypnies, tu' kene qi Shqypnia, sidomos prejE ngatrresave t' anmiqve t' komit, ishte ndertue n' nji mndyre, qi pushteti sundues i nii Bajrakut do t' ishte krejt n' vedi, paa kurrfare t' perpjekunit me push tete l' Bajraqeve tjera; prandej ndolli qi gjaksi i nji Bajrakut, per me i pshtue ndeshkimit t'sundimit t'vet, hiku nder Bajraqe tjera, kG u sugurue nen hije t' mikut. Si atehere me i dhane ndeshkimin e mel itucm gjaksil, masi Bajrak!l i klii nuk mund I' ja pritte l11ik Bajrakut, nâ&#x201A;Źn slrehe [' cillit aj ishte strukun, per paa Krise tufia ndermjet dyy Bajraqeve? e si me i shlii mneren popullil, per me u perlrii saa maa pak qi mundei nji rai aq i rande. si asht vrasa e niril? Ndertuesi i Kanunit e vGu ligje, (IU mos me mujte me baa [jeter per me pruejt nji t' keqe aq t' madhe), qi me ju djege shpia gjaksit, me ju qite gjindja me rob e robie jashta Bajrakut elr. Por, tu kene qi me gjilh kta dorasi pshtote paa ju dhane ndcshkimi ! de'(es, qi a~ e kishte merilue me faj I' vel, Kanuni i dha lager gjindes s'shpies s'vramit qi me e ndjeke gjaksin e me e vraa, tu i dhane kshtu n'emen t'BajrakuI at ndeshkim deket qi aj e kishte meritue. E Kanuni me arrsye, kaa mujte me ja dhane ket lager shpies s' vrasil; pse para KanGnit t' gjilh mashkujt, I' zott me bajtun arme, ;ane t' kuptuem si ushtare. Ndoshla anmiqt e komil t' one kan me Ihane se ligja e Kanunil, {ler shka i perkel t'marrunit t' gjakut, asht barbare, preje se ajo ! ep nierit lager me vraa jo vetem dorasin, por edhe ndoj nieri t' shpies s' Iii, kuur mos mund I' x~het dora5i. Por edhe n' ket pune ata e diflojne zemren e keqe qi kan ndaj popu lIin shqyptaar e se e bajne gjygjin pajamajtas ; pse ligja, qi me u ndcshkue i ralaji ne~er fajlorin, tluk asht vetem n'Shqypnie, por Edhe njeti nder popuj t' gjyletnuem t' Europes. E n;imend: me dale kush mishtiz, me baa bankarrotta n' Europ~, atii i merret gjaja, i my!let shpia e me rob e robie qitet n' rrug~ t'madhe: fmia i Iii n'djep, qi s' kaa kurrfare fajit, nuk mundet me pase nji tiegull l' veten per me u struke nen strehe t'sajc, por do t' rriin n' shii e n' bore e n' akull me ju dhjmet gurit e drGnit. Kuur, praa, popujt e Europes me nji ligje, qi ndeshkon l' pafajin neper fajtorin, munden me u thirre t' gjytetnuem, e pse populli shqyptaar do l' quhet baroar, prejse kaa nji ligje aso
-41doret? . . . . Na vete e dijme e e rrfejme se n' ligje t' gjakut si me thane sc gjan'Shqypnie kaa edhe pune t' paarrsyeshme, kll s'slzkol/ per faj, e se prandej nieri do I' biin gjak me pase per t' vraa edhe cubin i cilli don me e myte; por ligle t' paarrsyeshme nuk kaa vetem n'Shqypnie: kaa edhe nieti nder popuj t' gjytetnuem. E po: a fort e arrsyeshme u duket anmiq\'e t'one ligja e nji Combes n' France, mas t' cilles qinda mla njerzsh jane bue preje vendit t' vet, e u jane marre shpiat, e u jane pushtue
toket
e gjaja
e jane
Ishue
gisht
me kerkue
shekllin
fund
e maje, e jo per tjeter arrsye,-vey pse kta barshin monageta e \'eledana e jo panlallona si Combes? Kuur, praa, anmiqt t' one kan me thane se populli i Frances asht barbar, preje do pun\'e t' paarrsyeshmc qi I;aa nder ligje I' veta, alehere kena me thane cdhe na se populli shq}Jptaar asht barbaI', prejese n'ligje t' gjakul, Kanuni i jone kaa do pune E mos t'vlne me na ihane anmiqt t'one sc ligja t' paarrsyeshme. e Kanunit permii t' marrun t' gjakul n'Shq)Jpnie gjindet n' kundershtim me nderlime besimtarc l' Kishes katolike e se prandej ligja e gjakut n' Kanuu, edhe preje ndertimeve besimtare I' on a, do majte per ligje barbare: ata Zotnii:' do t' a dijn\', se nee s'na i kaa pii sorra mendt me hli me u zhdrivillue ktu Sh' Alfonsin Evrejve e ftamasQj\'e't' Parisit: na ktu e kuplojne ligjen e gjakut mas pikpamjes lagrore e jo morale, si mundet me e kuptue Kisha Kalolike. Ligja nierzore here yen e here s' yen barre m'ndergjegje (col/scicn/ia) t' kshtenit; edhe na klu flasim mii kanuune t' popul1it shqyptaar mas pikpamj~s s' anmiqve, I' cillt mahen per I' giytetnuem, sado qi ata ndertojne ligje drejt per drejl kundra Kishes e kundra msimeve t' kshtena. POI' ktu,
maa
teper,
na duem
me ja
u
mushe
menden
an-
miqve
I' one se ala, jo velem preje ligjve t'Kanunil, poras PI' eje mndyres s' t' ndertuemil a organizacjonit t' pushtelit sundues n'Shqypnie
nuk mund
I'diftojne
Shqyplaar asht nji rrace barbare.
me arrsye
n'dore,
se
populli
E njimend: n' KanGu kaa Baj-
raktare, Voj\'ode,
Kreen, Pleq, Strapleq, Gjobare elr.; pOl' kerkush odeI' kta zyrlare I'Shlelil shqyplaar - t' Bajrakut - nuk kaa nji tager 1.' posayem (privilege) si \'ehtje e veGante, per pose se kuur ushtrojne zyret e \'eta, sado qi zyret n' Kanuu jane Irashigimtare (h credi/a ires). Masandej, edhe trajta a se forma e sundimit asht krejl demokratike e kostitucjonale. Bajraktari, sado qi asht Kryctari i Shletit, me gjilh kta, as vetun, as me Kreen nuk mundet me vuu ligje I' ree, a me fale gjobe, a me djege shpie etr. per paa pase fjaien
e vogjlies,
-
t' popullit.
Vele
-
LI2 -
Kapidani i Mirdites, s' kaa tager me ndrrue Kanunin e Mirdites per paa pvete popullin e vet; pse n' Kanuu s' kaa tjeter SOl/l'Craill per pose \'ullndctit t' popullit, nja per nja si n' France; ve<; me ket nderlikim, qi Krydari i Komretnies franceze kaa tager me ja fale a mas mc ja fait jeten ndoj fajtorit I' gb,kucm pcr cleke, mje saa kcr tager s' e kan as Bajraktalct as Kapidani i Mirdites n'Shqypnie. E praa na njofim nji mretnie sla\'e n' Europe, cmnit Rusiif, ku nji nieri, i quejtun Tzar, ceer tash \'One zotnote pOI'S!Pere. ndie pcrrnii 130 miljuj \'ete; i cilli, jo \'e<;se kishte tager me ndrruc e me shndrrue ligje n' mretnie t' \'et, par maa teper, mas atii mendimit t' \'et e paa pase nc\'oje me prite fjalen e kerkuje, cligite kisha e sinagoga: dbote Enej jashta \'endit e niste per Si. bere Ipeshkdj katolike: dirte e griite gjinclen e mretnies s'vet, si me kcne tuj myle do zogj pulash. E tash kta nierz, kta Slav, lee e rrite n' robnie, qi cieri dje s' ka.l guzue :1Sme marre frj'me paa leje I' Tzarit I' vet, po ngrehen sod e i thane Europes: Shqyptaret jane nji rrace barbare: na i Ishoni nee 0' dore qi t'i \'tern per udhe t' gjytetoies! E shka <;udiWmaa teper, Francezt, priist e Europes n'lirie e n' gjytetnie, u bahen edhe ata krah Slane, e i thane shekullit: Shq~'ptaret jane nji Irace barbare: u cluhen lshue Slane t' Balkanit 0' dore per me i gjytetnue, Por shka: per 0' kjofte se od1esiet e shpirtit t' nji populi it do t' pcshohen mas ligj\'e q: aj populI kaa e mas trajtes ::,'kostitucjonit me t' cilleo sundohet, e jo mas dokrra\'e t' shituna I'fletoreve t' Frances, me kto ar"s~'e t' ona shekulli do t' thote, se populli shqyptaar nuk asht nji rraee barbare; pOI' asht nji fis, qi me ndlme I' njimendd t' Europes, per pak kohe mundet me u ndertue e me l. majte Shtet m'vedi. E, saa per me mylle ket t'paren pjese t' ktii artikullit, po marrim Icjen me ja u qiW nder mend shkruesve t' fletoreve t' Frances at vend t' Demosteoil qi thoW: lavd e ndeer meritojne \'ctem ata, qi flasin t'drejten paa kqyre dob;en. (I'ljon) ['. (;. Fi::-:lti.a O. F. ~I.
-
43-
SHTAMPA. --
~-(-;.?:)(,-
Nen ket emen "SHT AMPE" merret vesht gjithska I' gatohet e t'da!in preje veglave a makinave t' shlypshkrojes, porsi nji shperblim i dukshem i mendes s' nierit, sido qi ky t' jeet i diftuem, a me piktura, me sheje a me germa. POI' sot shllimi a veshtrimi i ksaje fjale "Shtampe" asht p:1k gjaa maa i ngushluem: per "Sht:Jmpe" n'dile t'so<;me nenkuplohen Perkohshmet - si Ie permujshme, si t'pfrjavshme - c sidomos Flelorel e perdilshme. E nen ket kllPtim jemi luej e marre fjalen "Shtampe" n' ket studim t' pervuejte. Shtampa e marroe, porsi gjomal/zm, kaa n'vedi nj( t' vjeftun e randsie t'madhe forI e I' pamatlln per perparimin gjytetnuer e moral t' poplljve; ajo tuej e ndieke nierin n' jele t'tie t'shoqnueshme e vetemtare, tuej u vuu shej verlyteve e veseve t'tia; tuej paraqile nevojet e mjetet me t' cilia! me u qindrue e me i vue nevoj!!t, tuej !uftue me foorc t'shkrimeve kundra fuqies e madhshties s' fortve e t' pasunve; tllej i dale zot lirie~, bahet msuesja maa e madhja c popuj\'e. Ajo asht jehi a ushtima e shises s' nierit: kaa fuqie me i bashkue fisct e botes e me i vllazllue nder mendime, nder shie, nder mnd}'re jetimit e sundimit; m' nji fjale, me perbaa, me msim t'vet t' gjithmarshem e t' padaam, preje t' Wne shoqnies s' nierzimit nji familje t'vetme. - E njimend; kuer na marrim n'dore nji perkoi-Lshme, nji fletore, e i veem n' oroe se saa range e sendc diet m' njenen aan, e m'tjetren gjith at morie lajmesh e rasesh qi I,aa mrende, ndijme n'vedveti
gadi nji krenie per dit fatdardha
n' t' cillat je-
e na dhimen nj,herit kavaljetet e hersllme qi s' njof,en aspak ket mrekullie t' perhapunit kuptimesh e ket mjet kaq bamirse, t' dalun preje mendes s' nierit. Me t'vertete, e habitshme asht vepra e nji fletoresJ \'eper diet e hartesh, Gjasht qindvieta s'mastuen me krye kishen katedrale t' Kolonjes, e nji dite e vetme mjafton me e krye vepren e pamatne e nji perkohshmes. "S'mund t' numrohen shkallet e jetes, t'drires, t'perparimit qi giinden ptr gjith flete t'libril t'padekshem i cilli perban gjoma/izmin" I), kuer I,y t' jeet i hartuem n'mndyre qi t' u gjegjin inlerese\'e t'verteta t'shoqnies s' nit;r;zimit, e nevojve I' kohes n' t' ciUen shkruhet. Po i libri i fletoreve ashl enciklopedia e kohes; enciklopedie qi Iype nji die t' kthelle toime,
- 1) casiclar, -Sem/JlclI/zas contelllJiQl'aneas,
-. -
- ,11e I' pakufij, per me muejle me \'eprue n' mndyre, qi nierzl e nji gjytetit, t'mrrljn me koke m'u pertriC e me u baa gjytelasl e rruZlllIimit marc, t' gj)'tetnuem, t'nicrz;shem e t' ndershcm; l'zOIt me ja baa t' udobet gjallimin vedil c me mkame I' kenunl e shoqnies. Per kta, bOla mare do I' ja dijnc forI per ndeer alii, qi maa i pari gjcI e shcsloj makinen e sht)'pshkrojes; sikuer edhe rregullimit t' bindshem I'sherbimil t' Postave, pse neper mjel I' tyne 1I
heqen I' vshtiral e t' perpjekunit I' njenit fis me tjetrin tuej i
dhane shkas t'madh t' perhapunil t' shkrimeve e I' fle:oreve. E pernjimend; porsaa u gjel mnd~'ra e sht)'pshkrimil, gjomalizmi nisi m' u njalle e me marre dheen. r:Ietorel maa t' parat u perboluene n' giGhe laline; par qy~'sh n' \'jele 1508 gjinden do t'sht~Jpshkrucme l'gjQhe germanishte. Maa e mo,mja fletore, qi ruhet ende sol krejl, asht '.Strasburger Zeftuf/[!:", preje vjelil 1609.1) POI' kje sidomos rregullimi i z~'reve I' POSIes, qi i dha Shlampes zhdllimin e Yel maa t'madhin. Mjaft me Ihane se s'u gjel maa Mretnie, populi a fis, qi mos t' kishle flelorel e vela. Franca e Inglizi, poos Ijerash, baan perparime t' posa<;me n' kel degc gj)'telnimit, c m.1s t)'ne Germania e Auslrie-ungeria, Mun n' Austrie edhc SOl botohen aso fletoresh qi paten fillesen e Yel n'shekull t' XVII!., sikuer ., \'fener ZcftllTlg" e Ihemelueme q~'she n' \'. 1724. Duhel me thane mandej, se I' perhapunl e fletorc\'e njal here 1I rrit n'mndyre t'pamasc, kuur tI hoq ligja e shlerngescs s'shIYPsh kr:m't -Cll\'SL RA- , luej dhan[ (s'dijme ,'me thane, a mfta forI per dam a per dobie t' vertete t' shoqnies . . ..) liricn e piOle t' Sh'amnt's, e cilia kje brohorite per mfta I' parcn e heres prejl.: Frar,~ c n' \, 1i-!37. Q)'ysh 0' \'jete W4a, I' paitucml ( fldorcve t'Par'51< u nie hshlO ~el'i 200000. Fletorja "La PrcCise., e theme(tle.t.e prlle E1j!IC G.'ardin n'ldli, n';1:1k mUlj pat 20,000 I' pajtuem ) \ ('[,tn Pn,sja p311te 211)9 fit tore I'~ 1<: 'i1J.;m: jete" I" Ie pe ~ ",sl'" ,L. ~
PI' jl: ..; -tit: nlin 11 fkfcrc\'
shtrlieme
per'ncndun
1qq
el. h.. r' Austric
11 rrit fort
Tvej k0n1: n' 18-1-7ndtr t' giitha J,rahinal C hS1;lIil sundimtaar t' 1\1retl1iis, ;0 maa teper se 79 fle-
tore, n \ jete t\:ter, d. m. tho r' 184~, ..:rdhe'1 C
1.1
shtuc.n njckaq
ShPlj saa m u bua 38~. C;' preje aso ll.ohet, kfl per shkak t' ,mimC\ e I' ul~a, kG prej~ t'perpjekullit i' udobW neper sherbim t' Posta\'e, l1umri i fletoreye e i t' p.1jtuemH' gjithkund shkoj tuej u shtue. I) X' Sla jst!
"cmi Uiliekii Z'i!Ullg,.UCSPi/
t'Ton,\'
Kellen,
!\c,,.. '".'1101' Ycrlag
1908,
- 4;-)Nder saa e saa fletore qi perbotohen n' maa shum se 10,000 {:ope, po emnojme: "Le Temps". Kjo shtypshkruhet n' Paris
"Times" qi kaa maa teper se 70,000 t'pajtuem. Pelit jOllmal" qi kaa mrrijW me pase deri m' sot 200,000 "Le pajtuem. "Tile Standart" me 300,000 t' pajtuem. Ja u kalon t' qi njehe nji miluu e t' gjithave per numer, "Le Petit Pariden" 0' 40,000 cope.
gjyse I' pajtuem. Preje numrit I' madh t' fletoreve qi botohen. nder Shtete maa Ie permendunat e bates, kuptohet me t'shpejte me saa arrsye koha e jone quhet: shekulli i leters. Mas numrimesh e statistiket t' Zeitllngswesen, Mretnia e Inglizit n' vjete 1905 njehte 2461 Fletore e Perkohshme; n' Austrie n'v. 1907 u botoshin 2158 Fie!. e Perk.; n' France, bashke me Kolonje t'veta n'v. 1906 1I botoshin 8548.; n' Italie n'v. 1904 u Gpallshin 31,"79; n' Bclgj 11'v. 1906 delshin 21,735 Fletore 1399. N' .A.merike t' jugut n' \'. 1907 1I shlypshin .
gjithfare trajtet; nder Shteten I'B3shkuem n'\I. 1905 delshin 21,400. Deri Izlanda e vogel njehte nder kollet c mrame 18 iletore e 12 Perkohshme.
.
:.: :.: ',"
POI', nder kaq skum mia e mta fletorfsh
e perkohshmesh, saa detyres
jane ato, qi rrijn n' naltsie r perlimit I' vel; qi i gjegjen
s' shâ&#x201A;Źjtnueshme qi kan, per me msue, me <;ortue e me e drejtue shoqnien kahe nji perparim i verteIC t' mendes, t' veptave t' moralit e I' ekonomies? J\1jcrisht, me shl\a shofim per dite, mrrnme me vertctue, se pak. e pak, fort jitnc a:o qi e vuejne qellimin e naltueshem qi kiskin me pase. Nji shumice fort e madhe fletoresh t' soc;mcme shknclia mnlet qi ndezin, me t' pabesnie
. . ..
qi njallin neler zemra t' 1exuesve e me t' fyemc gjilhfare'sh qi c;pallin, ngrehin mii veeli mjerimet c gatojne rrenimin e Shtelenve.l) "Harta e Shlamp:s e cilia n' ved\'eli asht nji vegel nder maa I' lumnueshmet e t' vjefshmet qi mendja e nierit kaa qite cieri m'sol, e kaa poshtnue vedin, tuej u baa nji mjet t' puhapunit t' shpcjte c t' gjithmarshem shkrimesh e librecash t' helmatisun. I kaa dhane jete nji tnfluksit I' damtueshem I' do harlimc\'e t'poshtme e t' paa fare randsiet nji dete kupimesh t' kota e marriesh t' forta. .. shpe:;h me rrezik qi me e cljerre prcje t' pa-
mit
. . . driten
e h}'llit I' verteles".
2)
1) Sislllondi Etudes S1/I' les canst. 2) F. Schlegel, Stoda d'. Ita Left. Yo!. II. p. 39.
-
.16 -
Per n' da~im, mandej, poos ksaje, me i marre n' kujdes fjalet 0 papeshueme e shndierzueme. t' shpifunat, e l' truemet e dhunueshme qi dite rer dire botohen permii fletore kundra hyjnies s'Tenzot, shejtes Fees s' one, kundra Mk:1msil t' Krishtit mii loke e Sherbtorve t' tie; sikuer edhe pornografien e neveritshme, ase skkrimet e paandershme e I' flligta, qi shtyshkroja e dites s' sot!"hme <;palle neper bOle, ah! al here, ro, per njimend, se jemi t' ngushtuem me fshaa luej thiine bashke me C. Canlu, ;se
"morlaja
c aldheut asht Shtampa
, , , ,
e cilia mrijne me e shite
1)
ndergjegjen e nierit,,, Por, cillat jane shkaqet maa t' njill1cndlat qi e shmangne shtypshkrimin c fIetoreve t'so<;me preje qellimit t' larte t'vetit? Mas mendimit t' one, ky dam e rrenim asht per t' u kjaa pike s' parit mii rjat lirie t' pacaklueme qi i ashl dhiine ShlampeS e m'nji mndyre !' posa<;me mii padie c pagatim t'njalyne qi vehen me shkruc mii flelore. Per n~c e drejlue si kush nji fIetorc, shkr;mtaret e saie duqet qi t' njofin mire nja! liinde diet mii I' cillen done me hartue artikujl, si me Ihane Historieo, Geograrien Elnologien, Politiken, E!\Cr:o:11ien, Filozofien eti., qi mur:d t' flasin me nji fare giaset mii lurt~ si tokes ashtu I' detil, qi t' dijne, ne 0105 Ijeter, Katekizmin, sidomos njat here, kuer me nji guxim I' !urpnueshem vchell me fole mii do cashtje Fejet I' cillave f' u dijne fund; duhet ne C mram qi Ie njofin mire giUhen n' t' cillen shkruejne, per m' u skperbl)Je, jo vetun pa~ gabime, (se maa kta s' kishle me kcne nevoja as me e permcndi!) par shkurt, kjaret e hijshem. Tash, po pvc:>im na, ala qi shkruejnc l1iii fie lore, a jane pernjimend gjindc e pjekun, \' ZOIt e punes, t' zgiedhun preie popullit P2r me i shperbl)Je ne\'oiel, an!,imcl e dishiret e vela?... Gjith ndlTshe! Ata mh I' shumen, si Iholi~ C. Cantu "jane nierz \' padijshem, xasa t' paburrnii.', I' cint done 01' u njilc luej shkde gjinden c shoKeI, luej i lakmue e 11IcjII pase smire kallles, pa-
re\'e e nderimit I' ku<: shehllin fund tuej i prilue shatit ken, e, I' mshefun
tjerve; janc ka'i here do atdhetart>, qi kan kere maje paa muejti3 me xani.: vcnd kerkund; qi, e punes, perlajne penden si perlaan clibi thime ndoj elllen apokrif a n~n skundill t'Kcrcnte rcsponsabile, m~ t' shaame, t' shpifllna e qestie msuejne burral 2) e uret e t' \'jefshem e pasanikel c ndershem", E, tl!ej kene se i shndierzuemi nuk din se shka asht marrja, shkruest e fleloreve, si na la te skkrueme Gioberli, 3) "saa maa t' padijshem 1) ..fUel/dol/e, c. 27 2) Altanziol/e, c. 2f. a) Giobel'ti, lIinnot'amento
lib. II. c. 8.
-
~1I -
qi jane, aq mao fort ngrehen me vuu goje e 01' u perzie nder pune edhe maa t' \'shtirat e t' kthellat. Jane ndeerpf'rmyzes e t'paburrnie; shajnc sod, kâ&#x201A;Ź pak para, me l:n'de e;oshin 01' qiell :
harrojne nderen e mahen gjillnone me maa t' fortin
tUEj
i raa
shtjtlm t' ligut." Prandej preje ksi nierzsh s' mundet me Uprite kurrnji e mire as per shoqnie t' nierzimit, as per Fee shejte; preje kndej thona se shumica e fletoreve sod me sod nuk i gjegjet perlimit t' vet t' madhnueshem. POI', me kene qi liria e Shtampes asht e caktueme permrenda do kufijve t' arrsyeshem, ndoshta edhe shkrimtaret e fletoreve, (sado qi e shumta e tyne nuk asht e gatitne per zyre t\'ct t' naltucshme) nuk kishin me plxue me shkarravite kr)'q e terthuer pune krejt t' papeshueme, mli flctore t'vc;a; v e; se, tuej kCne qi liria e Shtampes asht ~cd e pacaktueme, kshtu edhe guximi i fletoreve nuk kaa fare kt:finit. Prandej ktu kishin me kene shum fjaW per t' u thane permii ket lirie t' pacaktueme t'Sh'8mpes, pOI', preje se jane teper s' muejme ktu me i ndieke t' tana, \'elun po biim gj)'gjin, qi mii ket e;ashtje dha i permer.dt:r.i Ecn:amin Franklin-i: '.Un kishe me thane qi liria c Shtampes 3' do ngushtue aspak, pOI' do lane m' u zhdrivillue saa maa hapte n' fuqie t"'et: vee;se tham, qi me lirii; t'Slztampe's do t' shkojne krahas e gjurme pCI' gjurme edhe liria e shkopit! At here, 0 gi)'lctas t' mii, me pase per t' ndolle qi ndoj shhimtaar mendeleet gazctash guxon me ju preke m' ndcer, qi ndoshta ju e e;l1oni maa fort se jctcn t' uej, at here, po, ju mundeni diten per dieil me shkue e me ja
thye rrashtcn m' shkop . . . . POi me kcne qi nclokush thote se
preje ktyne fjah'e t' mia kishte me u prishc c n:e u turbullue pagja e qetia e vendit, at here un Ius ligjtaret qi t'i marrin n'kujdes t'd},ja kto lirie: lirie'll c Slztampe's edhe ate t'skkopit e ql me ligje t' a caktojne se deer ku mund t'shtrihet Slztampa e deer kft mund t' mrrije sM."opi,' c sikuerse na nuk guxojmc me faa m' krre shoqishojne, kshtu mos t' guxojne me i marrif ndercn njani tjetrit" 1) Na, me shka folem deri ktft, nuk po duem me thane, qi Shtampa mos t' perhapet: vetun ankohna qi preje t' padies e guximit t'do shkrimtarve Shtampa i kalon megjet e arrsyes, e, n'vend qi me kene dobia e ~: oqnics, t'shumen e heres bahet ka\ ia e rrenimit t' saje. P. .JI1:,tin Rrob. O. F.:\I.
I) Franklin,
[ DelWi delia Slampa,
Flet. UniOJlR, 12 Shat, 17S(}.
-
,J
-IS-
f,\c dcda"
Tuj vuu oroe pcrparimin kahe i cilli udhlon ky shckull i joni, I'padicshmel bindcn c mrekullohen n' filime I' nalta qi bani e ban edhe SOl t'ndiekunl C dies e e liries; por i dishmi, qi nuk i bjen punes per rrshil, dridhel e dron per kohe qi luej vijue kso doreI do t'i vine shoqnies. N' d:lshle t'shkjyrlojne shvillimel e po. lilikes, n'dashte I'veen oroe mndyrel e sundimil, n'dashte I'kerkojne a dilc a dile dishirel qi bulojne n' zemer I' breznies s'ree gijlhkah~ kaa per t' gjete pune I' pakryeme, ankime I'dhimshme I' percielluna preje nji mallkimil I' mndershem . Cilli ashl shkajku i nji I'kenunit kaq I'rrezikshem? Nuk kena pse m' u rrejle; nierzt, si popujt gjinden n' gabim. Gabimi i kaa Gile rruge vedil si n'mende ashlu n' zemer t' nieril; gjindel n' zakone e n' karaklere. SOl per SOl jClohel n' mjes I'rrenave e pritel me manIc mc to, po s' erdh ZOli me na u gjele ndime m' ndonji mndyre t'veGanle. Kahc vjen ky mjerim e si mundena ~c ja largue shoqnies? do Na jelojme m' nji kohe I' cillen e \'crteta e gjilhmarshme I'i bajne balle gabimil I' gjithmarshem. Shisja ashl baa per t'drejte, t' cillcn e kerkon porsi biOla rrezel e diellit. E drejla ashl fillesa e virlylit, qi thirrel nder libra shejlen edhe drejlsia e shllime n' pune. E drejla aShl shkelximi i bLikuries, ash! fillesa e lun,nies c e rrembimit. Krishli thote: "Un jam e drt'jta. - Kush ndi~ion juu, ndigion mult,.. - Shum kjene filozoft qi erdhne e thanl:: l1a l1u;ojmc ket e ktl tjelren I'drejte; pOI' kush muejt me thane si tha Krishli: un Olsoj l'cN:" I'drejten e: un jam Fell':" e drejta? J-lisloria e botes' mare, e kr~'engri,je\'e e gabiOle\'C e e ngadhnimeve nuk asht tjeter \'eG se hisloria e nji luftes qi ngrehet ja per t'drejle ja kundra sojet. Kohet t' ona Ln baa I'vetal fjalel e Pilatit: "Quid eSI verilas.. ? Shum jane qi pvesin, pOI' nuk rriin me prile I' pergiegjun a pse I' flofN kahe zemra, apse kundershlare kahe arsyja, a edhe pse l'mYlun n'dyshime t' randa. Ashl padrejlsia e Ejllit t'Milton-it, i cilli tuj vuu oroe diellin, bindet n' hieshie I'lii e thote: Saa i hieshem kenke! pOI' me nji here mandej klhehet e thole: por un kam keq kahe t' shof.
-
49-
Gjinden I' drejta Ihemelore, Irashigim i kandshem i njerzies, pshtetje e nevojshme paa I' cillen ~ota mart kishle me kene nji nye dyshimesh qi s' kishle me muejte m' u zgidhe, nji olok luftel . per selcillin vcs. KlO I'drejta dikuur nuk gjejshin kundershtim, pse t'vallueme me fuqie morale I' parve I' one. Por filozoft u vuune me i qile poshte, s' parit nder syy I'mdhajve, e maa vone edhe para populi it. POI na shofim se ~ka xuerne: dyshim ja kundershtim. Shofim nji I' ndeshun kundershlaar t' padaam, qi kaa ngule jo ve~ kundra Kishel, kundra Kshlenimil, por edhe kundra Hyjit. Perbuzet mendimi i nji Hyjil qi ruen gjith~ishlen; perbuzel sundimi i drejle i Tii. Flitet per nji lande (materia) I' amshueme e thohd se njeri ashl nji fuqie landlare qi s'din as se kahe vjen, as se kahe shkon. Kshlu erdh koha qi u paane I' perbuzuna e I'.qiluna m' njene ane t'drejlal tjera Ihemelore. Shisja ashl porsi nji barke e paa kend qi I' a rregullojne e qi s'din as se kfi pshtetel as s~ ku ndalet, e kshlu drita e saje asht jo vetun n' I' dridhun por I' thuesh edhe n' t' shkimun. A asht kund delyre qi do I'mahet? A ashl Feja qi drejton punel I' ona, a do I' punojme si I' na bien maa per shtal? Virtyti a do t' rriin ve~ nji fiale gojel? Po pvelrl a don nderue familja, giaja, fjala e dhanme, e flileI mii kto detyre e t' drejta t' perhershme si t' kishin prite m'u majte fjalen e I'dieshmeve t' kohes ~' one. Qe gabimi n' shise t' njerit. Preje gabimil t'shises rrjedh mandej dashtnia e rrejshme. Oashtnia lane n'dore t'veseve nuk mund I' ndiejn kurrsesi gzimet shpirtnore. E kandshme asht dashtnia, kuur sendi qi na duem asht i deje me ken~ dashte; aShl pune e vleert e e ndershme m' u mundue per kend, mjaft qi t' diem se per. ke mundohena. Nuk asht mundimi aj qi e ban njerin me kene martir, por shkajku per t' cillin aj pson. Nji njeri qi mos t' dien me sundue shisen, kaa me i Ishue free edhe zemres; atbote nuk e shryyjn as s' e Ikundin maa punet e mdhaa e kujtimet shejte, as s'gjejne maa t' ndiem n'te t' vshtirat e vendit a dhima e familjes. Ktii mos i fo! praa per mundime, per ndeer, per madhnie; por foli per loje, per gzime e per sende tjera edhe maa me pak randsie, pse n' kto kaa me gjete njat mirakande qi s' gjeen n'virtyt. E qe dashtnia e rrejshme. Preje dashtniet t' rrejshme rrjedh mandej t' prishunl e zakoneve. Skeplicizmi shtyyn kahe sensualizmi e ky mandej na rrethon me kundershtime ku t' jeen maa I' rrebtat, me nji shnjerzim
-
:)0 -
t' fundshem t' gjilh jeleS. Si t' jeen rrxue shlylla e s' vcrtetes, asht rrxue edhc shlytla e virtyt!!. E ku kaa me marue at here pastria e zcmres e e mam e detyrve Ijera? Nji njeri mundet disl m' u shkapullue, mjafl qi I'doen, preje kt)'ne ngatrrimeve kaq'I' mndershme, par nji populi kurr, po s' u ndreq rishtas shtylla ja pshletja e msimit t' tii. Djclmnia e shkreW rrin paa msime I' forta, paa pastrie zemret; maa I' pjekunt kahe jeta paa fare fejet, t' motnuemt e t'lodhunt preje pleqniet, paa pendim n'velvedi. Kshtu per la s'jane gjaa Sakramendet, perbuzet. urata, vehet n' loje Kisha. Feja daan si mas t' ju duhej maa gjaa. E n' t' kryem t' detyrve tjera si gjinden? Shpies s' tyne s' kena pse me ju avite, pse kaa me na u dashte m' u largue me ndeer; familja e padashtnie, dielmt t'pandecr, t' martuemt t' pabese e qi nuk diin kerkund se e;ka asht shejtnia e' nji Sakramendit aq t'madh. Familja e poshlnueme, gjaja me d)1shim pse asht vesi n'mjes t' tyne. Par e si jane kahe ana e ndigieses? Per ta asht marre me ndigiue. Aj qi sundon, mahet preje tyne si maa i poshtmi mizuer. Birt c nji atdheut grihen nder vedi, tuej shkrrye e tuj marre neper kame hovet maa t' naltat qi kaa i drej j kahe e mara; e murdi i tii per t'mire t' vendit, vehet n' lojl: e i x~het per marrie. Preje zakoneve t' prishuna rrjedh mandej t' prishunt e karakterit. Ku jane sot njerzt me karakler? Gjithkahe shofim ligshtie e egoizem.
K)1
asht qi nuk ten m' u perkujdese e me me-
ndue per tjeterkend per vee; per vedi. Ku jane sot fatozat qi i biishin balle mizorve? Pak e pak fort jane ata qi diin me qindruc. Par s' asht per t' u binde: Karakteri i foort rrjedh preje msimevc te shndoshta. Praa u perkutne e u ligshtuene msimel, as njeri s' vien maa gjaa. Sot pcr sot gjindcna m' nji I' perziem kaq I' rande saa me ju dashte bates mare me pv('le me zaa t' Iremshem: Preje kahe do I' na vine pshtimi? c;.:kai mungon bates? Aar e argjan? Bankat jane plot. Pune e Ircgtie? Njaj qi don me kerkue kurr maa shum se sot nuk muejl me gjete. Mungojne njerzt, b'.lrrat karakterplote, qe mun-
gesa e kohve I' ana. Pcr e;'shkajk nolle kjo pune? Shum kishin me muejt m' u njehe, par maa t' parat jane: lakmimi i mrapesht, paadia nder msimc t' fets c veset e mrapshta qi pere;udnojne njerin. Mandej shtypshkrimet e patenzona, fletoret e paa fare fejet, ,'esha e paa njerzie etjr. etjr.
-
51
-
Kto pune jane qi prishin karakterin e pertrijn t' prishunt e zakoneve. Por njeri s' mund t' jetojne shum kshtu; pse me ket jete s' asht i zoti me fitue as qellimin e perminatyrshem as t' natyrshmin. Nuk mund t' jeen i turn, pse i dhanun mas vesit, kot kaa me e kerkue; kaa m' u baa sherbtori i vese\'e veta e nder t'perhjedhuna te shpirtit kaa me ndie gjith here doren e. Zotit qi randon mii te. Vallet n' goje t' tii kan me kene t' shkurta, 9astaret e gzimit t'turbulluem e t' njehun, e kshtu do t' i vine dita qi t' bien m' nji tigshtie shpirtit e korpit, tuj shkurtue t' mramet ditt e jetes s' vet me duer t' veta. <;ka ndolle per nji njeri t'vetun, ndolle edhe per nji' popull mare. Dyshimi, sofizmi, pabesnia nuk perbajne jo kurr gzimin e nji popullit. .Poshtnimi i shpirtit pertrHn edlle rrenimin e trupit t' njerit e t' popujve mare, e njate here rreh per .Ie 9astari i mndershem, preje t' cillit nuk do t' emnohet maa mii faqe t'tokes. Paame shkaqet e dam it, t' shofim si munden me u largue. Piksparit t' ndiejm 9ka na thone empirikt ja lIapazanat. Disaa nder ta kan mrriejt me thane: Shoqnia per n'dashtem' u mkame, do t' perbuzin Kshtenimin; kuur t' jeen largue Krishti preje Shoqniet e t'dale ngadhnyes nder popuj e nder familje liberalizmi, atbote kaa me ndrrue faqe. Tjere thone se zakonet t' ona jane t' motnueme e se duhet me ndreqe rishtas l' kenunt e jetes s'shoqnueme. Me daa gjaan, m~ dhane msime t' lira, me shkatrrue nejet shejte t' marteses, me dhunue vendet shejte, me perbuze sherbtoret e Hyjit, qe mndyra qi na msojne. T' mrapshtet! Done me rrokullise boten me nji krande. Me deke done me na dhane jeten. Por provet i kan krye t' gjitha. N' at 9as t'mrame n' t' cillin dia rrfej e difcoj vete se s'ishte e zoja me shndoshe varret e popullit, duelne n' shesh kta dietare me msime t'damshme t'vetat, tuj baa gjak gjithkahe e tuj lane mjerimin e dekes; pse luftat e nji vendit me tjetrin u baane maa t'rrebta, e varret e popujve erdhne tuj u shtue. Praa mjekia e t)'ne pshtetet n' t' gjetuna t' ndonji mende leetit kahe e keqja. Hieshiet e rrugave, bukuriet e gjytetit, a thue kan me kene t'vjefshme me shafite dyshimet, ngushtimet e shpirtit e me qortue gabimet? <;ka viejne msimet e pathemele per ndime t' nji popullit? A thue njimend se me morale t' gjetun preje disaa filozofve, mund ndreqen t' kqiat qi na I' gjith ankojme? <;ka ju rrin n'dore 0 t' mrapesht per me baa kend me shpnesul:- a me drashte? Kurrgiaa? Ju i perfolni shoqnies e popujve nji t' mire qi s' mund
-
51 -
i nepni c populIi tash <;onkrye tuj shpraze kundra jush mnien e zemres s'vet. Tash i kundershtoheni me fuqie? Populli tash ven n' asgjasend fuqien tuj kalue mii te. Ju e keni msue sc pertej vorrin s' a,ht maa gjiia e prandej s' kaa me pritue me i shtli n' pune ato msime. Qe njerzt e arsyeshem, qe t' arrycshmil c kohve t' ona. Praa dia e shekullit s'muejka me na pshtue kurrsesl! <;::ka viejn librat. t' uu, 0 liberal, per me prtltl n'rruge t.' mare nji njcri t'dhanun mas vesit, nji krenaar, nji dore rrudhet, nji gjakbiias? Perna e keqe nuk nep jo Kurr fryl t'mire. Do t' shikjojme praa tjeterkahc per n' da<;im me giete t'ndrc. qunt e shoqnies qi asht tuj marre per dile e maa n'teposhte. <;::kamund t' bajme praa per me pshlue Shoqnien ? Do I'i avitena Fe(s e themeluesit t'saje i cilli si thole Apostulli, erdh 'installrare omnia} me pertrli shpirtin, dashtni~n, karakterin e, zakonet. Po, Feja tuj na qile para Shelbuesin na mson edhe me e dashtC, c lidhe me neje shejte dashlniet, zemren me zemel'. Karakterin e perbajne idea e vullndcti.
Idea qi ndritC, vull-
ndeti qi e shtyyn me veprue. POI' preje kahe do t' i vine njerit fuqia per me mrrljt n' qellim t'vetin, po s'i erdh prejc Qiellet? M' qetsie t' shpirtit e me dashtnie t' zemrave kaa me ju nale hovi mr,apshtiinave qi damtojne shoqnien. I pasuni kaa me ndimue l' papasunin, i forti t' ligshtin, kan me u largue inadet, vendi kaa me kene n' perparim, ka me ndrite lumnia c vertete, Popujt e motshem e provuen edhe ala fuqien e Kshtenimit. Kuur gjimojshin t' ndrydhun e t' ngarkuem me vesc, Kshtenimi kje aj qi i pertrlni n'dashtnie e n' t' drejte. Domine} sa/Fa !lOS) perimlls" vigma apostolike, do t' bahet vigma e botes mare. e kaa me kene per pshtim t' gjithve. Detaret c <;::ezarit prGen fatin e bardhe mretnies; boles do t' ja biin kshtenimi. P. \'inGcne l'dmdllshi U. F. ~I.
~~-'
-
;j:~
-
Kanuni i Leke Dukagjinit ~.-'---
-
-
Shkrucn: - -----
P. Sh. K. G.IEC.:""O. F. ?If. -
KISHA ~,-----
PJESA
GJYTETNORE.
KR J'Y I PARยฃ. ~
NYY I KATEHT. Mesh/ari
i Fal1l11//ii'~'. ~.4""""-
ยง. .'3. T'ehtja
31.
32. 33. M.
e FallnlLlilUJ'it
dsltl
C jJ(ljJi'e/lsltme.
Pl'ifti asht ndolj.t <: F.ul1ullic:,. Pl'ifCi s' bjon n' gji1k. Pl'irti s' <:ohot n' 1)('0. Kush ,'en goje m' Famullilaar, a e shaan e i germushel, e ven dore m'le e e rreh, a se e \Tel aj do I'i perligjel Famullies n'. mnd}'re I' Kanunil I' vendil. Famullia asht n'dctyre me e Iype nderen e Famullitarit t' vet. Me vraa kush Famullitarin, gjaksin e ndjekin Famullia, Bajra ku e shpia e t' vramit. Me u vraa dorasi preje Famulliet a prcje Bajrakut, shpia e Meshlarit nuk mund t'vrase tjeter kend preje shpies s'gjaksil; pse ndryshe e <;on gjak Ie shpia. Me vraa kend Meshtari, as Kisha as Meshtari s' gjobilen, edhe Meshtari nuk bjen n' gjak: gjakun e baan shpia e Mesh tad 1.
35. Rralle e gadi kurr s'<;ohet Mesr.tari m' bee, I) e velun per pune t' madhe fort. 1) Flamini Diali non licchat jurare. . . . . Saccrdotem Vcstalcm ct Flamincm Dialcm in omni mea jurisdictione cogam. - Gellius, Xoct. Atti X. 15 -
jurarc
non.
-
54-
36. Me ndolle qi Meshtari ~ohet m' bee, a per me dlire vedin. 37
38 39
40.
a per Poronik, ky vetem do t' njefet e do t' xehet per njizetekater vete. Kuur Meshtari ban bee. tuj kene se xehet per njeri i drejte e i kushtuemun t' Drejtes s' pasosme, nuk Iypet qi aj t'perkase Unjillin me dore; pOI' mjafton qi t'shqyptoje fjalet e bees para Unjillit. Me raa Famullitari nen gjobe, s' e kape Kanuni: asht puna e t' Parit l' vet. Po kje teper i rande faji i Meshtarit ndaj Famullien, Meshta. ri do t' i shtrohet gjygjit t' Kanunit. I Pari dergon nji Meshtaar tjeter me shtrue pengun m' Kanuu n' emen t'Famullitarit. Meshtari i Famullies mundet me ju mate edhe me i raa ndokuje, e me gjith kta s' i Ishon marre as t'rrafunit as vete nuk bjen n' faj para Kanunit. I)
~yy I PI~Sin. Rrogtari i Kislzes. ~
41. Rrogtari i Kishes asht iiiI' me punue n'shtek t'vet. 42. Rrogtari i Kishes kudo t' shkoje e per ~' do fiale qi t'i trraklloje kuj(j te dera mas urdhnit t'zotnies s'vet, aj shkon e tregon n' emen l' Famullitarit. 43. Me e tundue kush rrogtarin e Kishes m.e fjale a me pune, zehet se tundon Famullitarin, e bjtn n' gjobe t' Kishes mas Kanunit. 44. Gjoba, qi merret per pune t' rrogtarit t' Kishes, nuk i perket rrogtarit, pOl' Kishes e katundit. 45. Me vraa kush rrogtarin e Kishes, dorasi, per n' kjofte i Famullies s'vendit, ndiqet vetem pfeje shpies s' vraamit; pOI' n' kjofte se asht i katundit t' huej, atehere e ndjeke edhe Famullia n' t' cillen rrogtari kje vraa.
1) Ceterum neque animad\'ertere, \'eque vineire, ne verberare quidem, nisi Saeerdotibus permispum; non quasi in poenam, nee ducis jussu, sed velut Deo imperante quem adesse beliantib..S eredun!. (C. Tacit., Germania VII.)
-
~'
~5--
i\YY I OJ ,\SIITE. Punto,;a
c KishC"s.
~
49. Me ngaa kush puntoret e Kishes, bjen n' gjobe t' Famullies. 47. Sado puntore me pase per t' kene n' pune t' Kishes, gergasi laan vetem nji gjobe, por maa t'rande. 48. Gjoba, qi merret per ngase t' puntories s' Kishes, dahet ndermjet Kishes e puntorN~. ~
PJESA NDESHKIMT -.--
Ndesh
ARE.
kimet. ,~
NYY
1.
Amtyrao c Ndcshkimeve.
ยง. 1. KU1Jlimi i .Nrleslillimil. Per ndeshkim kuptohet nji e keqe qi preje pushtetit t' ligishem i pertrihet kuje per faj t' baamun. ยง. 2. '}" ca/lluemt
e Ndeslillilneve.
Vetem Bajraktari me Kreen, e ndoj here edhe me t' Pare t'Kishes, kaa tager me ja caktue ndeshkimin fajit t' baamun kundra Kishes.
ยง. 3. '}" dlldnunt
e Ndesllkimit.
Fajtorit, qi kaa fye Kishen, ndeshkimi i epet preje Kreenve e preje Vogjliet.
ยง. 4. Cilltia e Ndes!lllimev,:? /rundl'a (ajtoi've t Kishes. Ndeshkimet, qi nepen per faje kundra Kishes, jane njikto: a) l' gjykuemt per deke; b) l' xjerrunt preje Bajrakut me rob e robie; c) t' djegunt e shpies; d) 1'lanunt e tokes djerr e t' preemt e pemve;
- 5Ge) gjoba me gjaa t' gjalla; f) gjoba me pare. Y. O. - l\Lls Kal1ul1it
gj~l1token
Iljob,1 Ill(' pnl'(.'
mUl1dot
me
It
]an
do ~jil1\, tU.i dhane oken (' rll'ititit 1. grosh e rakies ~). grosh l' kHHn c hullies 400. grosh. (:'
~yy Caktimi
i Ndcs/zkimit
11I. mas cilltlc"s s' [ajit 1)
1. Kush then Kishen, asht i djegun e i pjekun e i qitun me rob
2.
3. 4. 5. 6. 7, 8.
e robje jashta Bajrakut. Fajtori - dorasi - bahet batare preje Bajrakut, e shkon giak hupes. V:laznia a fisi maa i gfermi i baakeqit e bleen token e tii, e <;mimii saje i shkon Kishes s' thyeme. Kush vjedhe gjaan e huej, e shkon e e mshefe n' Kishe, paa die t' Famullitarit, i kaa detyre Kishes 1000. grosh gjobe per ndeer t' marrne,. e 100. desh e I. kaa gjobe Bajraku, pose gjaas qi do t' ja ktheje t' zot n' mndyre I' Kanunit. Kush t' vjedhe gjaan e gjalle I' Kishes, m'rrelh ku pershlin Kanuni, kaa me laa dyy per nji, si gjithkuej. 2) Kush t'vjedhe n' qele a bane t' Famullilarit, do t' laaj dyy per nji gjaan e vjedhne,' 1000. grosh Kishes per ndeer t'marrne, e 100 desh e I. kaa gjobe Bajrakut. Aj qi s.haan a yen goje m' Meshtaar t' Famullics perpara popullil, kaa 1000. grosh gjobe Kishes, e 100. desh e I. kaa gjobe Bajraku t. 3) Aj qi i kercnohet a i germushel FamulJitarit, do t' laaj 10. desh gjobe. Kush t' i shpifet Meshtarit n' pune I' rande kahe ndera, kaa shpien e djegun e 100. desh e I. kaa gjobe Bajrakut. Me vuu kush dore m'Meshtaar, me e rrahe, me e shlyy a
1) Kto Xde~hklJne jane xjerrun sidomos preje Kalllinit t' perdornem n'Mirdite I' n' 7. Bajraket I' Pukes. 2) Si adorat fnrto quod nee maniff~tum escil. Xec manife~ti furti poena per legem XII Tabularum dupli irrogatur. (Tabula VIII. - Festus, Y. Xec. Uaju~, III. ~. 190.) .Olim apud Romanos lures condemnabantur in duplum . . .Âť (Ch. Cato, apud Cic. lib. :3. de Offie. :3) .Se un' uomo delia classe bas~a si compiace nI'l molestar Bramini, il re 10 punisca con yari castighi corporali, atti ad impirare il telTore. lIlanaya Dharmasastra. Codiee. di :llanu Leggi civili e eriminali X 248. - Cantu, Doeumenti.
-
57-
se me e pshlyy, 'aj digjel e piqel e qilel jashla vendit, tu ja lane token baar (djerr) per disaa vjet. 9. Aj qi vret Meshlarin, bahet batare preje Bairakut e gjaku i hupe. Maa teper i digjet shpia, toka i Whet baar, pemet, vneshlet e kopshtijet i priten e i rrenohen. Toka e pronet e dronet e tia jesin per kishe; por vllaznia munden me i shperblye me pare. 10. Me i foW ndokush keq, a me e ngaa Rrogtarin e Kishcs, aj do t' ape 10. desh gJobe Bajrakut, a se edhe maa, mas
randsies s' fajit.
"
11. Aj qi vret Rrogtarin e Kishes, po kje dorasi i katundit, i digjet shpia e i merren 100. desh e 1. kaa per gjobe. 12. Me ngaa kush me fjate a me pune Puntoret e Kishcs, fajtori do t' laaj gjoben e 10. deshve. 13, Ai qi s' i vehet Ndeshkimit t' Kishes e I' Kanunit, Bajraku do ti mlicI'het'"tok te shpia e Iii e do t' i marre gjithshka t' keet n' valhe. (vli'on) ~
Ju lutna Meshtarve t'Maleve t'Shqypnies qi kto shinime e vrojtime Kanunit, rend e rend si t' botohen n' ket Perkohshme, t'i kundrojne me ligje e doke t' Kanunit t'Malit t'vet, tuje vuu n' oroe nderlikimet qi munden me ndolle ndermj.et atyne tigjve e ktyne qi botohen preje nesh. Kto vrojtime, mandej, munden me u dergue drfit per drejt P. Shtjefen K. Gjec;ov n' Gomsiqe, a se Drejtimit t' ksaje Perkoshme. Maa tepe;-, per ksaje here, i lusim qi t' na dergojne me I'shkrueme saa pleqnie qi mahen n'mend se n' Famullie t'tYl1e jane baa per pune Kishet, tuje shenjue, per deer ku t' mundet,
vjetin e pleqnies, emnat e pleqve e t' Meshtarit, edhe gjygjin e baam. DHEJTDIf.
'1" METtj;\YE
-
58-
N' LUF'l'i~
PER
(OITEN
LIRn~
E T' SHUEM
'1" SHQYPNIES
VE)
~
I kuje do l' jeet njaj vorl', mii t' citlin viiret Kunore lulesh e bleret e qi madhnueshim Zotnon mii fang l' mjeruem, porsi shatorrja
E nji. Tyranit ze"mer.guur, i cilli,
.
Mii shegj Perziet paa kujdes peshletun. NderR1rifdje t' prujtna te ksaje jete' kndellet, Mje saa" besniku ushtari i tii nen {rand"in .
Hekur t' anmikut rrokullohet dekun
E zhytet n' gjak ? - Nji djale bujarit Mrende n' at vorl' asht konise. Ky lee mii pupla E rrite n' aar e n' mundash, mas epshit 10dhun, Qi fletet e jetes per nen krahnuer ja. brejti E e kalbi gjalle, mii pupla u shkim, si e tmershmja Flake e nji vorrit shkimet. Preje mermerit T'dhenun mii vorl' njat pomendaar t' madhnueshem Prindja, shemtuemun preje dekes s'tii, ja vuune Per peng dashtniet deer n' maa t'largtat mote; T' hiejshme kunoren. masandej, blerimesh Sad nji dore alabastrit 01' vorl' ja pruni: Njj dore e cilia, mje sa' aj bani hije M'toke e Prendvera \ili per te lule, .la pat grabitun me perkdhjella l' prujtna Gjaan edhe nderen. Me at kunore lulzimesh Mallin dishmon qi ajo per Ie kaa n' zemel'. E po 01' vorre t' fatosave t' nderueshem, Qi 01' kto l' egera male e bjeshke t' thepisne, Si ulaj t' pergjakun me trimnW spartane Rrebte tu luftue per Atme e per Lirie, Shqyhnies ju baane flie, a thue 01' kto vorre Sod ndoj kunore Atdheu kaa per t'ja u \uemun Si peng \mimit e bindie, e nderjet Per shka a ta psuene nper Lirie I' bekueme ? .10, jo! Per burra, qi me gjak praruene Namin e komit e Lirien ja suellen,
- 5UAtdheu kunora s' kaa. Per ta nuk dhenet Guur, as fluk ndezet qirL Mii vorr t'tyne Shperthen rrushklli e fermana, struke nder t'cillat Pret dhelpna e shqarthi deer qi rrezja e diellit T'shkimet e hana per mas malit t' ngrehet E zbeet me shndritun n' hapesire t' qiellve, E kshtU, paa droje l' ndonji anmikut t' mshefun, Me rmue nder ato vorre e me i shpulpue Rreshtnat e tyne per Atdhee shkalrruemun. Heu po! burrat e dheut, qi m' arme mizore Rrokullien dynden per Urie t'Shqyptarve . E flake ndezen Europen, e qi e shfima As vorr nuk palen me u konise per s't'deknnit, Ve~ nper t' errshmet humnere e neper prroska Kurmat e tyne shkapaderdhe per dhee Preje orrlash edhe korbash t'zez kjene shkyemun, Shqyptaret, po, i kan harrue; e mje saa orvat(;n Kta fjalet me i gjetun t' amela e t' kumueshme Veshin e l' huejve me lurtue me lavde, E gjaan n' aar e n' kremiz paa dhime e tresin, Per me ja u shtuemun l' veta ~mim!n, Kuur ktyne neper l' huej t' u shilet, Nder mend s' u bjen, jo, per fatosa l' vendit M' ndoj rrase 1'latueme me i zgavrrue dyy shkrola, Abolla nipat, qi do t' viin t' u rritun, T'shofin c l' njofin si p'r Atdhee qindrohet E diset kahe Shqypnia. Ah! ndeerpermysesa Si 'i here 'i here Shqyptaret! Per kta terthorja -E barkut asht, po, zemer, Alme e Fee, E ndeer, burrnie, e nami i pare ksaje jete. Por 1'shuej, n'dashte, per fatosa t'vet Shqyptari, Perse 'dhe gjfiha e tii, msue me tregtue Mii Atme t' vet, pors! mii krye t' nji berrit, , Nuk asht. jo, e deje per me nderue fatosat, Qi per Urie t' Shqypnies u baane flie: Namiri e tyne per m' e kndue si. duhet, Omiri lypet, Iypet mada Heu! burra te dheut, m' t' dy gjfijt, qe, un ulun Perpara vorrit I' uuj, po puthi bfiucen Ene me gjak t' uuj t' riime e qi mii krye U pret furien e motit, ure-pervujtun Un ktu po u falem, edhe juve li bindem Porsi martyrve t' Atmes s' one t' derptueme,
- 60T' cilles me gjak Lirien Q~rJjgje ja kini. Oh po! mos t'vlote aj gjaku i juuj p'r Aldhee i; qiellve, E gjyygj mo~ t'lypte aj para fronit Po se kto bjeshke e njikto male t' ona Shqypnie maa s'ishin quejt; as shq}1P s'ishl' [ulun Maa i Madhi i jetes, qi n'dore kaa fise e popuj ; N' odoj gjGhe t'Tyrkeslanit t' eger Nana shqyptare jau kisht' ndjellun gjGmin Nipave t'Skanderbeut, e Alme e coke, 0; E fis, e emen I'tana djerre i kishim Pse been anmiku n'Salonik pat rrahun Me i qitun ~heul Shqyptarel, e I' forl~, mizore Fuqie aj dyndi, p~r me <;ue At bee n'vend. Grykes s' Ka<;anikut U derdh, po, anmiku anekand Shqypnies, Si shee, qi nisun preje ndoj majes s' eper, Mas s' krismes s' nji Ihellimit t' perfrigues~em, TlIrbull rrmores tu gurgllue nper gryka, Dirgjet rrmyeshim me shungllime I'trishtueshme E shkapederdhet neper .rra.soh te bleni'n, Shpnesat e bulkut tu perpii nder °gjire. Kurdi, Qerkezi me Felah manova, Me shka maa l' tmershem, t' eger e I' felgr!!~.!!~'l1Pat Anadolli, me furie mizore J u rras mrenda Shqypnies. E atehere kahe qiella U <;ue, po, tym, e shkndie, e vigem nanash, E vaaj foshnjesh t' flakrueme n'zjarm, e ankime E gjame t'varruemsh, e'i zhurme, e'i krisme rrotash E kualsh, e lopash, e' i bumullime e mnershme, Thue po t'rroposet per nen kame rruzllimi. Trolli i Shqyplaril, Hyut e miq"e true, Kulm e theme! u shem e raa per dhee; E rrkaje vojt gjaku i trimave I' fuqieshem, Qi alje nder megje t' Cernagores kjene Uzdaja e Atdheut e e deres s' Ali Osmanit. U esht Shqypnia; skutave Shqyptari U slruk, tu pritun me feigrim E.e zemer Maa t' O1ra01en, ofshe! dile t' Aldheut t'01jeruemun. Por ju, 01' atehere, si ulani, n'vend ngujue, E pret anmikun qi t'i qaset hovit; E kuur nen lurr I' i vije, mii Ie Ishohel E 01' dhame e me <;apoj paa dhime e shkyen Korlare - kortare, njashtG, me bese ju Idhun, °
°
...
-
n1 -
M' alo rrale te grista e fusha j' gjana Paa u tute e pritet anmikun t' irebte, m1zuer, Qi bee kisht' baamun me ju shkmye kso jetet. E kuur aj msyni me u poshtiiuemlli~./endin, - Kush din saa here, po, me gjake t'uuj shperblye!Per balle ju i duelt, t'shtel nguemun m'arme mizore, E, porsi t' u perpiqshin n' ndesh dyy male, A se kerthiza e dheut n'moh t' u shperthete, Mnershi'11 toka gjimoj, shunglluen h umneret, U perzii deti me duhii t' frigueshmej Shqy;:nia flake u ndez, e preje trishtimit . Kjau fmia n' zemer t' nanes. Habitun shekulli Del e u kundron, e trimnies s' uuj i bindet j E: a jan~ Titant, aj pvete, qi lwndra Jovit Luftojne n' Shqypnie, a se Leonida s' t' dekunit Me ata treqind Spartanas t'vet u njallka
E Sersin rishtas n' Thermopile
pritka?
E kqyre nder juu me daa me syy Leoniden, A se Briareen, a Gigen. Por Leonida Nder iuu nuk kaa, as kaa Briarea, as Giga; Ve<;. po, kaa f)ede Cjo Lula - burra fjalet: Kaa Cokaj n' zaa per pushke e bujarie, E kaa Pjeter Sokola e Lltsh Nike Daka, Edhe Gjeto Mark Ujka. t'idhet si helmi: E jane Nike Gjelosh Lula - ree me breshen, E Kolec Marka e Gjelosh Gjo!{a rrfeja: Jane Kole Marash Vata. syy - kulshedra, Vetun me i msyy !.~.q,ina vete e armet me u marrun. E kaa drrangoj. Tihin~' edhe Kosove' , E Ore preje Shale' , e djelrn, si Zana, Dibret: Kaa sokola preje Zhubet e Berishet, E djelm e burra kaa, e kaa fatosa Me brejtun hekur, t'thuesh, me shkulun I:sat)Malet me i dyndun per Urie t' Shqypnies. 0 nami e ndera e jone, burra <;elikut, Njimend Shqyptare e nipa t' Skanderbegut ! Oh po! se para zbardhet penda e korbit E e bardha rreze dahet, po, preje diellit, Se juu n' harrese u qet kjo Zana e erne. Per juu do t' kndohet, po, m'Lahufe' f'Maleie's Se shka vepruet, se saa dikuet ju gjakun Per me ja vuumun nji Shqypnies themelin. E kuur Shqyptari, nder maa t'largtat mote
-
()~
-
Neper t' cillat do t' endet jeta e nierit, Kuur t' kndoje Shqyptari m' ato kange kreshnike Saa gjaku e mGndi kje preje jush dikue Per me u ndertue Aldheu i tii - Shqypnia: - 0 t' IOmet ata, kaa me bro:1rite me vedi Qi flia e Atdheut u baan, e, tu dhane jeten, Urie A tdheut e t' amel jete i suellen. E aj yorret t' ua, atehere, kaa me kerkue, E kaa me i gjete, e kaa me i rUt j', si ruhet Elteri i Atdheut i e me kunora t' blerta Kaa me i lulzue, e masandej juu besen Kaa per t'jau dhane mii vorr, se kurr per s't'gjallit S' kaa m' e koritun namin t' uuj e nderen, Se kaa me deke p'r Atdhee, si desin burrat, Si diqte, qe, jG per nji Shqypnie t' lirueme. }'. n. Fishta o. F. M..
.
,
-
03-
LOT GJAKUT. ~
PJES~ E PARE. l\l'yeqitja shqyptt1re e yietit 1910
- 11 -. lZ.
ShkruCD; Po Gjcgj Fishta O. F. M.
(vijim)
~
II.
'1"
rUUjlT
E HIFOIDII':\"E.
Mas! kaloj nji muej aso kllapiet tu brite: Rrnofte Kostitucjoni i Turkies! popujt e Turki~s u kujluen me pvete. se shka do t'ishte KostitUcjonij edhe \ojne e pvesin Tyrqt - e Rii. Turqte Rii, masi u menduen e shmenduen e i pertypen tme e ime kthellimet e dies e t' Filozofies, qi kishin zane nder kafeshantanta t' Parisit, u pergjegjen, tuje u thane, se Kostitucjon~ ishte emni i nji hvries qerkeze t' Uldiz - Kjoskut, blee nder ato dit n' Pnaar t'Stamolles kostitucjonale. N' at t' pergjegjun popujt e Azies ulen veshet, .~ krahet r,o.paa ziia, filluen me punue maa fort se perpara~'per me pase si 'me blee kuklla e sheqera me djerze t' tyne hyria °eUldiz - Kjoskut. POl' Shq}'ptarve, Grekve, Bulgarre etr. nuk mujte kurr me u hii n' krye se KostitllCjOTl ishte nji cuce Qerkezit; e prandej neper klllbc, shkolla, fletore, perkohshme e metiTlga u \ojne fjale ZhoenTyrqve e u thone, se ata per Kostitucjon merrshin vesht nji trajte a se nji forme qereriet t' themelueme mii vullndet t' pupulIit e mii t' qitun n' pune t' trinomit: Liberti!. Fratcmite, Egalite si me thane, se j:.opujt pl)'me e gjindja vetm_as do t' jene t' iiiI' me zhdrivillue permrenda megjeve t' caktueme preje ligjet I'pelqyeme preje popullit t' gjith fuq:en e vet per perparim moral, intdlektual e ekonomik t'shoqnies e I'setcilles vehtjej qi ligja do t' keet nji kujdes t' drejte e t' raanshem per l' gjith njata qi e majne e qi lajoe per t'rujtun t'sajej qi, s'mramiJ, neper interese t' bashkueme e neper nime t' njanitjetrit t' u ndertote nji njinie e reI' tete ndermjct popujve, n' mndyre qi preje shoqn,iet ....
-
(jcl-
t'rregulluemc I' u rrajtole nji familje e madhe vllazensh si per me i nimue shoqishojt, si per me qindrue kundra nji anmikut t' pergjithshem: e se prandej ishin dokrra me Ihane, se Kostilucjoni s' asht tjeler vec nji h)'rie qerkeze. Po, por Zhoen - T)'rqt nuk ish in nierz qi me u Ihye ashlu, m' kame e m' dore, me fjale arr~yjel; prandej kta <;ojnee marrin trii cope treen I' mdhej e i ngulin n' mjedis I' Koslantinopolil n' trii vende larg njanin preje tjclril, edhe kahe maja i lidhin kreensh e i merlhejne n' nji mnd)'re, qi me perbaa preje sish nji trikam<;, nji saxhak I' madh; per nen te, mandej, shi n'mjedis, lidhin vjerret nji Konop jo forI t'trashe, por I' Imuel !.aa mund t'bahej, e u <;ojne fjale atvne ZOlnieve, qi doj3hin me thane se Koslitucjoni nuk ashl hyrie, se njaj ishte orakli i rii i Dclfit e se nen at 'Irikam<; u epshin t' gjegjunat maa t' shkurlat permii pune I' Kostitucjonit. Grekve e Bul garve nuk u raa forI per syy aj rood Ilofeut, aj pomendaar i Kostitucjonit f Turkies; prandej shuen zan' edhe u struk sejcilli, tu prite pale si do I'marote puna, qi aq terthuer kishte fillue. Por Shqvptaret, - krye-ny<;a gjithmone -, nuk e Ishuen se nuk e Ishuen fjalen e vet; ~dhe u <;ojne fjale Zhoen - Tyrqve, se, masi Kostitucjoni i Turkies nuk ishte
Ijeter
ve<; se nji goce
e Yldiz
-
Kjoskut,
ata
nuk
dojshin
me <;aa kryet maa per te. Zhoen- Turqt, alehere, tu paa se Shqyptarve u ishte mushe mendja per tamand, se per Koslitucjon do t'merrej vesht perparimi i komeve t' Turkies e se nuk u rrejshin ashtu leetas me dokrra e pallavra, dreshten qi neper ta mos t' ju u ngatrrote gjalma neper kame, e prandej daan me e shtrue Shqypnien me arme n'dore, a si thane ala, me vuu Riformet n' Shqypnie, edhe dyy kistesh <;ojne nji ushlrie t' madhe mrende, t' paren e heres nen komande t' Gjavid Pashes e s' d)'til nen urdhen t'Turgut Shefqet Pashes. E qe se kshtu mrrijtme n'kohe t' Rirformeve t' 1 urkies n' Shqypnie. Riformet . . . .. Kuur flitet me nierz t' Hyqamcti! t' Turkies, fjalori do lane m' njan' ane; pse ala kurr, a gadi kurr nuk u apin fjalve at kuptim, qi u caklohel preje fjalorit, per pose atehere, kuur urdhnojne me burgose ndoj I' pafaj, a se me i grabite gjaan ndonjaje qi baR kryq m' balle. Prandej kuplimi i fjalve t' Iyne do kerkue n' kaos I' shpirlil t' tyoe, e jo' n' fjaluer. Kshtu, b. f., zyrtari i Qeveries s'TurkiCs thrret gjyygj, t'drejte, adalet, justice punel maa I' dhunshme, maa barbare qi Qeveria mundel me baa mii halie: me baa adalc! m'kend, don me thane me i rrenue shpien, me i marre gjaan e me i myte gjinden mare, faj e paa hj: e pse? pse aj e man per I'drejte e per I' arrsyeshme secillen pune, qi I' vijej me shtue mneren e pushlelin e Hyqametit,
-
G5 -
i ciIli, mas mendjes s' tii, kaa n'dore jeten e gjaan e t' gjith halies. Kshtfi, aj thrct bujaar e zem~r-giane maa gjakbaasin agif t'ktii shckullit, vetem pse ky s'len me myte nji qen kasapifs/z, sado qi vete asht i zoti me pree shtate .rlza/zila t'paraj n' dite e me gjirh kta me majte uzdaje se shkon mire n' at jete: e pse? p'se zyrtari i Qe /eries Oto nane e man .r/za/zilin maa t'poshterm se nji qen kasape'slz. Prandejedhe na. per me dashte me dijte per tamand s~ <;' kuptim mundet me pase fjala nfamzc n' goje t' Zhoen- Tyrqve, kishtc me u dashte me njofre maa para se shka jane Zhoen- Tyrqt e se shka mendojne, e masandej me kerkue kuptimin e asaje fiale; pse paa dy~him nu;;; shenjon t'rregulluemt e gjykatoreve, sugurimin e jeres e t' gjaas s' popullit, t' ~ilunt p.
e urave, t' rrugave, t' udha\'e hekurore, t' tregties, t' industries etr. me nji fjale, kurrnji :ISO sendesh, qi, mas fjaIorit e mas kuptimit t' fjales nfurtlzc kishte me u dashte shkollave,
t' nelertuemt
m~ u marre vesht. Por, me hii ktu e me tjerre fjak mii Zho~n- Tyrq, p) drue s~ po shkojme teper gjate p:la nemare e din se shka jane e se ~' program kan , \'oje; pse shcklli Zhoen- T,vrqt. Prandej, shpnesoj qi, paa m' qire n' pune me shkrue fjaIe paa ne\'oje, t' gjith Shcpptaret kan me kene nji mendimit me mue se Zhoen- Tyrqt, tuje urdhnue me vuu nfarTlzct
n' Shq~'pnie, kan mendue me shue t'drejtat
komtare, me
shue giuhen, historien, kulturen e <;'do ndisic atdhetare n' koom t'Shqyplan'e. Po; k!o kjene rijarmet per l' cillat u <;lIen n'Shqypnit! Gjavid Pasha e Shefqet TlIrgut Pasha, vepren e t'cill\'e po e skjyrtojme ktu \'e~as. Gjavid Pasha nlE' nji .,ushtrie t' madhe, e me topa, me mitraIjeza, e me IUlal e qerre e me nji krisme t' maclhe hini maa i pari n'Shqypnie: a thue se po kishte me i raa nji anmikllt t'lwei. Mushe zemren me mnie e me pezm kllndra Shq}'ptarve, aj nisi \'cprcn e vet me zjarm e me gjak. Bani me mytC preje ushtries s' vet pleq t' metlln, fOlie t' njome, e me shkajk qi me \ till n' mend cubat e baakqiit, dogj shpia, rrenoj katunde, tuj "'pcrsl1Triuepaanierzie <;'do ndeer e C;' cia t' drejte gjiijet e pasu-
niet l' \'e<;ante. N' t' gjith Shqypnien, aWhere, u ~lIe nji a lkim e nji vaaj i pergjithshem kundra klyne pum'e l' liga, e Deputett u arkuene n' Parlamenr kundra ksaje barbarsie t' pandieme. Por Xhe'11ieti, (qi ballafaqe sh!ihej si mas me u perzie nder pune t' Qeveries e tinzi e p::r ren dore is/He aj vete e Qeverie, e pushtet e giithshka n'Turkie), n'vend qi me kqyre me gjyygj dhuncn qi u bahej Shqyptarve, shqertuen trazime tjera. kundra sish, vet; se si me pase shkajk me i perkule e me i poshtnue cdhe maa teper. Atehere katundet e gjy'tetet, randue me page e
-
()(j
-
t' cthela I' parrsyeshme, vflu popuHit paa fjale l' Parlamenlil, u mlocthen e e baane vaaj ket pune para Depulelve I' vel; por kot; pse Deputett, paa pase lirie fjalet e rrethue t' gjith molin preje idareyrftet) domosdo kjene ngushtue me pelqye at rode nformes/z) qi Xhemieti linzi e kishle daa me i vflu n'Shqypnie. E kshtG Gjavid Pashes i duet ngaeja me .shfryy si desht veW pezmin qi kishle kundra Shqyplarve, deeri qi klhej n' Kostantinopol, kG kje prite si I' kishle thye nji anmik I'Turkies, e jo nji" koom, kene gjithmone muroja e Mrelnies per baHe I' Slavve t' Balkanit. (!'ijon)
gI
~
-
67-
Lajme. ~
RROKULL SHQYPNIES. Nderkomtaar per t' caktuem t' kuSHKODER. - Komisjoni fijve t'Shq)'pnies preje Ohrit deed n'Maltzii, mas pese mG.ejsh qi u pril me shG.m dishiir preje t' gjithvc, n' c mdimet mrrini n'Shkodcr. N' kel Komision jane gjashte vere, gjashte zyrtare ushlriet, e janc l' e;uem preje gjrtshle Pushtcteve I'Mdhaa I' Europes. Saa per emna, nuk dii tamand se si i quejn. Me giase alii t' Italies i thone, Marafini, e atii tjctrit l' Austrie - Ungeries, Mitzi; per tjere nuk m' kaa lokue me ja u ndii emnat. Do t'jeen vee; ndoj Thomson, a Jonson, a Schmit; a se ndonja asi emnash e me "OW", e me "ischin, e "uschkin,,: qi ma:'o~ne me "of", ndoj Tschitsskahof, ndoj Kurakin, a Mushkin... qaty pari vee; dishka do 1'i qucjn. POI' as me u dasl1te nuk duhet gjaa me ja u dijte cmnal: ata nllk pG.nojne gjaa n'Shqypnic n' emen t' \'et, pOI' n' emen l' atyne qi i kan e;ue; c prandej nuk asht nevoja me shkrllc ktO nji ka1endaar pCI' ta. T'i quejn si I'i quejn, ala nji here erdhen. e medjc, ksaje here nuk ndejen me u talle nper Shkoder, (si ishte giasa), mc ndii daull e me lodrue kual; pOI' me I'shpejle, me H. I' Tetorit, u nisen, si perflitel, per Oher. Si asht marre \'esht preje gjithkuje, jane dyy Komisjone per t'caktuem l' kufjjve t'Shq)'pnies: njana filIon n' Oher e njitel kahe Malizie; tjetra preje Ohrit ulet kahe Greqia. Detyra e t'dyy lagjevc asht nji: me krekcuc, a se me coptue Shqypnien; vee; :rc ket nderlikim qi ali Shqypnies s' poshterme do I'shkoje tuje mate e tuje pree: duc me thare, qi do I'shkoje In vOu kufinin me m' nji mndyre, qi asnii shpie Grckut mos l' jcse n' Shqypnie, . pase per t'a prOu kufinin shi deri m' uje I'Mates; pOI' aj i Shqypnies s' eper s' kaa nc\'oje me mate, vee; shkon luje pree me haamende, me e dijtt: se jesin edhe nji miljG.u Shqyptare nen zgiedhe
I' Serbij(s
e t'Malitzie.
-
Un, per me u kallxue
t'drejlen,
kishe
me dashte me i vOu ktG. Ilja dy)' shkrola permii ket gjyygj , t' Europes; pOI' pel' rrezik gjindct ene n'Shkodcr aj Frane;ezi me . mjekel', i cilli me do flelore e pel'kohshme Priftenshl po i prirte , drOut shkurt, - me spate l' Z. Combes - , 'e - po u mcrrte . kahe pese napoljona pile pel' nji dokcrr, qi mos I' jeet mate mas
-
G8 --
veshit t' tii, e sidomos mas ,'eshit t'shndoshet t'Serbjam'e e t'Malazezve. E pese napoljona, moj faqja e bardl1e, nuk jane pese gogla dusl1kut, qi me u dhilne krah per nji fjale gojet; prandej, me guur m' zemer, po i pcrdijl! sod nji here njado fjak, qi kishe me dashte me i shkrl1e pcrmii ICfczii; t' gjygiit t' ElIropes, e po "ee do sende tjera, t' cillat edhc atii, ndoshta, kan me ju pEIqye. - Si kje<;e, praa, tl1je thane, ata ZotniC t' Komi. sjonit Nderkomtaar, me \'arcakc n'dore, u nisen per Oher, per me coptue Shqypnien mas tagrit f('Oll) Ii) preji; klcj) psc due me ndejif l'ele) ashtu si e kan pase fjalen e Europcs. Ndokush kaa dashte me thane, se ata jane n'rrezik me i vraa komita shq)'ptare; por, saa per ket fjale munden me baa palle: po u bahem vete dorzane, se atyne po u bahet mjekrra saa Matuzalemit, para se ti \'rase pushka e Shq)'ptarit. Ve<;shka thuej ti: prit, Zot, rrezikun qi mos t' ngatrrohen shoq me shog e mos t' vriten nder vedi; pse, besa, asht pune e vshtire, me pii uie Shqypniet e me shkue udhes me nji shoq, paa sjelle brrylash njani m'tjetrin, sado me pase per t' kene rruga e gjiine - me qillue edhe Fushes s'Shtojt. Qe, fjala ,'jen, kuur erdh s' parit n'Shkoder Komisjoni Nderkomtaar i Amiralave, Cecil Burn)' fort u shkangullue, tuje vuu n' oroe se nja 30. a 35.000 l' kshtene e musliman t' Shkoders nuk mendojshin t' gjith me nji krye e nuk bijshin si dy pipa zamaresh t' mira; prandej dha paret per me <;iIe nji klub, ku musljman e t' kshtene, tuje perpjeke fjalet njani me tjetrin, mund t' bijshin n' godi shoq me shoq. Por se shka, mas do ditsh qi Amiralat piin uje Shqypniet, - ele maa uje Shkodret! filluen edhe ata me sjelle brrylash m'shoqishojne e u baan si karadyzen i paa vuum n' ujdie. Atehere Cecil Burny, barte diten e mire atje ku as::t! - per me pruu vedin edhe shoket n'hullie, e pau nevojen qi me <;ile nji klub 1'rii, - nji "Lidhja Nderkomtare" -, per Amirala, t' cillt i kishin miirre anet njani tjetrit preje ujt qi kishin pii n' Shhypnie. Ve~, tujc u lodhe Cecili me mend per t' ~iIun t' ktii klubit t' rii, qe se po u vjen urdhni t' gjithve me dale saa maa para preje Shkodret e me shkue nder vende l' veta. Edhe ata nja mas njaje biiane bisht e shkuene, tuje marre nder baule do tagana e kubure ka~alluke t' vjetra e, shka asht fort maa mire, tuje <;ue n' zemer nTat ngusnllim qi kaa nieri, kuur kryen ndoj veper l' mire e t' dobieshme: ata kishin perzane Shkjaan preje Shkodret: vepra m1a e mira qi kan mujte me baa n' jete t'vet. Prandej atyne u kjofte nji udhe e mare, e pa~in jete e shndet, saa l' udale mjafte,..edhe ata,. qi, ndoshta, me Zemer t' plaset e ngarmuen Shkjaan preje ktii gjytetit t'Shko-
ders... .
-
G!J -
VLON E. - Vlona, qi deri dje kaa pase kene njofte n'Shq)'pnie maa 5' fortit
per krype dhiesh'e per gur pushkesh t' gjata, sod, medje, n' uzdaje t' Smajl Qemal Beut e t' Qe\'eri~s 5' tii, si edhe t' Doganes, na duel pune P. madhe, Kush per kshiill e kush e bankjer, e tregtare, per. . . ., miill, t' gjith po ngasin n'Vlone: e C;::futen, e elektroteknike, e inzhenjere e s' dii saa tjtre e tjere t' gjith po msyjne me marre niese n'Vlone; edhe Smajl Qemali po t' i pret e po t' i qet, - ke me fjal~ t'mira, ke me gUt' shtrajce -, qi s' kee pse e Iype maa mire aspak. E qe se n' edhe Komisjoni Nderkomtaar, (uh! saa i giate me u shkrue I\y emen "Komisjoni Nderkamtaar,,), i Kontrolit u shkarkue maa s' parit n'Vlone. Ky Komisjon asht nji kshiill gjashte vetesh, i ~uem preje PU3hteteve t'Mdhaa per me ndertue, si po thone, Qeverien e Pergjithshme t'Shqypnks, e qi masandej Qeveria per dhete vjet rresht do t' a keet neper kame. per me kene kshillue prej~ si nder zyre e detyre l' \'eta. Komisjoni, para se me hii n'zyre I'vet, bani nji pune t'mire fort: dau qi Kryetari t'u zgidhte kr)'e mojit e me rend, tuje filIue preje Delegatit t' Gjermanies. Kjo pune, mas mendimit t'em, asht vendue me mend shum; pse do Kryetare Komisjonesh Nderkomtare kan pase kene baa Abdul Hamidi nder shoke t' vet: shkruej vete, e kndo vete N'Komisjon t'Kontrolit kjo 'mndyre kryetariet nuk kaa me heee maa; e prandej asht uzdaja se Komisjoni kaa me punue fort maa per s'marit, se nuk kan pu-
nue do tjera Komisjone Nderkomtare deri sod.. . DURCE. - Fletoret.e Shkoders po flasim se Esad Pasha kaa ndertue n' Duree Qeverien e Pertashme per Shqypnie t'Mesme, tuje pershii vendin preje Shkumit deri gadi m' uje t' Mates. - Po perflitet se Smajl Qemajl Beu, per ket pune t' Esad Pashes, paska ~ue m' kame 2000. Shqyptare e i paska qite m'at ane t'Bregut t'Shkumit. Esad Pasha preje anes s'vet ~ueka edhe ky nji ushtrie 8000 vetesh m' kame e ja vuuka per ba11e ushtries s' Smajl Qemajlit m' breg t' ktejshem t' Shkumit - Me 27 t' Tetorit, si po perflitet n' ket fabrike fjalesh - n'Shkoder, Esad Pasha paska ardhe me 600. vete n' Ishem, afer Giapshit. Maleia dha kushtrimin, e Esad Pasha u largue. - Zoti mos e pre,mtofte qi me u grii Shqyptaret ndermjet vedit e v11aa me v11aa, e, shka asht maa zii, paa dijte e shuma se pse jane tuje u grii. LESH. - Me 7. t'Tetorit nji rrezik i madh e gjet Qeverien e Lezhes, Maleien e Madhe e, t'thuesh, Shqypnien mare; pse n' ket dite Gjeto Coku, Kryetari i Qeveries s' Lezhes, kje vraa n'trathtie preje njifare P-reng Gjakovet, nji i Mirditas dale
-
70-
rash vone n' Gjakove e shkrut s' mdimit n' Zhandarmerie Gjeto Coku kje i kshtene i mire, atdhetaar t' Lezhcs. i njimcndet e burre i drejte e trim. Paa kene veW nevoja e kuje e paa vuu spaten a ,drapen kurr n' e hujen, kje buka e t' gjith shekllit; e as ju shit is"jii 'Ie<;it kuje a per me u prli a per me u <;ile shtek u~htrieve; por, konden m' at oke e cope m' t' cillat e pat vuu Zoti, kje ndera e Fees, nfuTIT,"A1Glfeuf-:e' miku i t' gjilh t' mirve. - Arrsyja, per t' cillen kje vraa, nuk dihet. - N' mort t'tii u mlodh panagjyyr i -madh. Neier saa tjere .I' huei, kje P. Severin Lusha),iJ. krok Vataj, Baron 0" Nopcsa e Mis Durh.am. - Me 12. I'Tetorit u tha Mesha e driles per shpiirt t'tii. M' at Meshe kje Delegati i Arqipeshkvit t'Shkoders, D. Ndree Mjedja, si edhe D. G. Kukula, D. P. Ungrej. P. ,Engell Paliqi tha Meshen e P. Severin Lushaj bani predkun. Si 1I muer vesht deka e Gjeros, Dede Gjo Llili me Kreen I'Ma'Ieve t'Mdhaa shkoj me 1I pjeke m' Dede Cokun per" kryet shndosh !'''. - 1<. I. P. RROKULL
BOTES
Fqiet I' one i kan punet kryq e terthuer. Orzju i Cetincs, 'sado qi shef, se populli mas luflet I' bame rreth Shkoclret i kaa mete me xhele neper kame, s' priton 6jithnji me <;ueqcjt peshe, e me do prokiam luflet don me i cliftue Europcs se asht gjaaH ,e . . n' zaall. 'Po gjaall e si do, pse me kâ&#x201A;Źnc $' p'at -me i ra3 ,nevoja e 6.000.000 frankve, qi xuer uhaa n' France, prejl: bankjerve r' njasaj Republikc, e cilia me <;ka duket, nuk prilon kurrnji grime me shtue druu n' zjar'm t' mndershem qi rrin ndcze
.
n' Balkan,
pSt
l' ishte kene lIhaja ,'etem uhaa ndime!, kishle
m ueit rre ja dhiine edhc Rumenies qi ja Iypi ma1 pare; par ksaje s' ju gjegj, e Rumenies ju desht m' u sjelle kahe Germa-
nia, ku giet pjatt! pakice qi Iypte d. m. Ih. 25.000.000 fro Per pune I' Ishuj\'e Turkia nuk kaa raa kcrkuncl n' godi me Greqie, e kjo pune, qi per pak-e gjiia kje tuj vojle n' gjak, duket se do t' ngiasin bukur mire. Gjithnji asht uzdaja se qreqia do l' a ,'een gishlin n'tiimlh e do t'mendoje se me 100.000 uShtaiTCli"K1nr:""'nukmUird-etme i baa balle Izet Pashes, qi njehe 300.000 ushtare. Me 28 t' Shfatorit. kje nenshkrlle n'Stamolle protokoli i pa.gjes ndermjet t'Turkics e t' Bulgarics. Prolokolin e perbajne 18 artikuj me t' cillC! u nepet leje si Bulgarve si Turqve me ndrrue '.end, per n'da<;in; !'<;plllet liria e feenave e zgtdhen mj,ete
~.
-
7t
-
maa t'vjefshme per marredhanje t' ktyne dy popujve, sidomos kahe treglia. Shum kjene ata, qi me t' datun t'ministrit Pasi<;n'Kryegiytet t' Austries, pritshin ndonji t'raame n' godi per kahe ana e qetsies 5' popujve qi <;'kahe mot Iypej, per disaa vende t' mjerueme t'Shqypnies, ku Serbt, si na e Mjne dishmie njala qi lane shkret vendet e veta e u strukne n'Shkoder, pertrine mrapshtiena aq t poshtme, saa me ju dashte setcillit me pvete me mjerim: A asht kund gjyygj, a kaa kund t' drejte? A por, pse Shqyptaret nnollne t' lodhun, dashka Europa me Jane qi Serbt t' dhunojne hiir e paa hiir komin maa fisnik n' Balkan? Njmend Austria <;oj zanin ~ vet me nji ultimatum e bani qi Serbt t'veshin gislitat kahe kishin vuu themrat por a s' kishte muejt kjo pune m' u paque maa pare? A s' e dijn Fuqiel e Mdhaa, se na si . Shqyptare Iypim mproje jo ve<; per toke Shqyptare, por, e sidomos, per djelm t' ksa.je toke e per visare qi Shqypnia ndryyn n'vedi? Mire se po u Ishoka vendi i pushtuem, e po t'metunt kush i <;on m' kame? Kush na i njaall fatosat qi kjene ndera e vendit tone? Kush gjegj~t per dame, kush per <;1<apla<;tkitne t' patenzonet? Kishte me kene koha me i hape syyt nji here e mos me lane t' <;ojne kry.e njaj koom barbar, duurt e t' cillit kullojne nene .gjak e gjak krajlit. Para se t'u mar,ote s' shtypshkruemit "Hylli i drites", fletorja ."Echo de Paris" si edhe shum fletore tjera, na prune lajmin e kandshem, se nji "ultimatum" i rii austro italian shterngote Gre.qien me Ishue Kor.jcen e Seranten (Santi Quaranta) saa maa pare. Fletorja "Neue. Freie Presse" duket se' ban gadi menden e lexuezve me prite edhe nji "ultimatum" tjeter, qi kishte me kene i treti, i cilli kaa me vjefet me largue Grekt edhe preje gjith vendeve tjera, qi i kjene shenjue Shqypnies, edhe n' mos ma.rofi'! pune Komisjoni' d(:r4 me 30 t' Ndal1dorit, kohe kjo e caktueme preje t' ndollunit. t' Londonit per t' daam t' Kuf!ve .n' ato ana. Chronologus
-~e(~
-
7:2 -
Hyjza. ~,l,fl ,',jet
II1l111de~1 lI1e jewe
Sllt-lsd.
Harllsha nlall here qi i kalon 20 vjett. - Uku s'rmon kurr maa se 20 vjet. - Dhelpna preje 10 deri n' 14 vjet. - Nji luaa n' kopshte zoologjik t'Londonit i kaa kape 70 vjett. Asht vertetue se elefanti (fili) kaa mrrijte m' u baa 400 vjee;. Kuur Leka i Madh pat muejte Mretin e Indjes, Porus) ja kushtoj diellit nji elefant qi kisht' luftue trimnisht per Mret t' vet, e e quejti Aja<;e; per ndeer t'madhe e lshoj me shkue n' pune t'vet, n'lirie t'shkretinave. Kailxohet se ky elefant kje gjere rishta:; mas 350 ,'jetsh. Pulat e bibat s'i kalojne 12 vjett. - Balena jeton derI n'1000
vjet. - Paplg::!!i edhe rrnon shum: 1\aa'muejte m',u hetue n'Firenci." sc nji papaga! II biw maa repel' se 100 vjee;, e gJith jeten e vet e kllloj i majtun gjithmone n' nji shpie per tre breza nierit rresht. Delja e dhia me mzi qi ja mrrijne 15 vjetve. - Ndolte rraall 'here pi nji thie t' bilhet. -0 viee;. - Asht vshtiir edhe qi nji kaa t'i kapin 35 vjett. - Kshtu as kali as gomari, sado' i majtun, s'mushin maa teper se 35 vjet. - Qeni 20 ase 25 vjee;, asht nji send i rraatl. - iVlica, si t'mrrijne Ii' 25 ,. vjet asht per t' u majte '
'nji 'e;udie.
"
Ash! pune e maN' \Vien kaa cofe nji shq)'pe 103' viee;e. dhe qi pata t' i kapin 30,'jett. - Gardelina e tr~mcaku munden ka 'i here m' II baa 25 vjec;. - Korbi thone se i ka Ion 100 vjett. ~
LUlcll't maa t'mot'-lll11<'l
e !)()tec;. N' Fortingal (Skocje) gjindet enat:: nji lande e quejtne Pa.ras qi kaa mila teper se 3000 \'jet; n' Feoul!ebcc (France) asht nji !,so fare landet e motshme 1208 \'jcc;t'. Prof. Adauson e tjere dietare Botaniket na tr.:go;ne nji pe(-'
111,1,('
t'mdll<.18.t
me t' madhe per bind: d. m. tho 50 metrash t' nalte e 15 - 20 metrasl1 t' gjane djamctrin. Prof. HU;l1boldt shkruen mii nji Hinde edhe maa t'macthe, qi do t' njehet m~' t' vertete nder maa t' <;uditsi1rr.et n' bote. Camodosti prcje Venedikut gjet n' Senegal, n' ,'jete 1454 nj j peme t'trashe jo mila pak se 25 metra dja:netrill. Mas oreove t' dietarve e numrimevc t' baan,e, u caktue qi ajo lande kna 111uejre me pase maa se 5000 vjet gjal1imit. .toIl4'