;.1t'''
~E1
~
'?"!'It'\~~?1a.1[t.m-
~
~~~~~~
~~-Vjeti J. ---
~.
':IR\ I ~.i~ u.~~~
~
J.i4 ~..T.l~.!l1Q~~
I Dhetuer --
--
-
~
~
~
'
(()rf7'1
Num.3.
- - -
-- -
-
-
l3el\iml i Sli. Aat Pape Pel'1\. "ff!Jlti i f))'itiJs» 1'aticano, 24 OltOUi'C~1913.
Rmo Padr-e, II ~11nto Padre La ringraziit dell' omaggio, eh' Ella. h1\ voJutn f1ll'GIi di un esempal'c delIa Lettera eneielic11. diretta ai Padl'i ~lino1'i delia ProYineii1 dolla SS. Annunziata, (' si congl'atula pel' Ja pubblicazione dol Poriodico «IIdli .J i dr'ites «SteIJa ~Iatutina», bonedieendo di Cllore V. P. Hma. gli serittori, gli assoeiati e i Jettol'i. Can distinti ossequi ml scgno. At Rmo P. DOMENICO FACIN O. F. ~I. Commissario di Albania
FOl't i nder'uesl1mi
dcvotissimo
servo
GIOVANNI BRESSAN Cameriere segreto di Sua Santita
Zotnie,
Me gzim mOl'it vesht qi Zotni1l. c juej kisltto claa me qitC nji fJctore n' giOhe Shqype per Jlllzim t' Shejtes Fcc e pCI' pcl'pnrim t' popllllit Shqyptaar. .Tam i siguret q i shkrimttret e vlm'shom, t' eillt kan me marre pjese m' kef. voper t' Jenlueshme, kan mo i pel'gjegje me plotnie ktii .qellimit t' shejtnuem. Prandej me gjith Zemel' po jau <;oj bekimin Ipesltkvnuer, 0 «IIyIJit t' Dl'ites,» po i fatoj jote 1,' giate 0 t' frytshmc, Pi'ejd
Pe,:i'cJ/r1il;
iile 19
1 eluei', 1- L
1913.
a ze r
1\1 i e d
ia
Argjipesh~vi i Shkupit
--
A .JANE
71 -
T'ZOTT SHQYPTARET
ME U MA.JTE SHTET N' VEDI ? Mas nji rmimit t'matun per shtiill t'Perkohshmes s'onemii ligjec kanunc t'Shqypnies, r;i baam n'Numcr t'kalum, na thamc se populli Shqyptaar nuk asht nji rrace barbare; pOl' asht nji fis, i cilli me nlme t' njimente I' Europes, per pak kohe munde! me u ndertue e me u majte Shtet m'vedi. Ktu, per me e forcue edhe maa teper ket fjaje, po ducm me vuu n'oroe POf'zien popllilorc t'Shqypn:eSj psc Poezia populiore asht njajo pasqyre e kjaret, m't'cillcn maa s'mirit Ishon hijc shpirti i Gdo popullit. Si C;'do populi, k:htG edhc Shqyptaret kan nji Poezie popullore, e cilia gjindet m'nji shkalle maa t'nalte bUKlIrictse ajo e Slane t'Balkanit. Gustavi Mayer, filologll i permendlln i Uni\'trsitctit t'Gratz, n' nji Icter t'derguemc Z. Prof. G. Schiro, thote se kurr nuk i kaa tokue me lexue nji Poczie popullorc mila t'hiejshme se ate t'Shqyptan'c. Ky gj)'ygj i atii dijetarit kaa maa shum randsie se t'gjtha thsshat e thanat qi lash nji motmot e tektej ).;an shkrue fletoret e Frances permii Shq~'ptare; pOI' me gjilh kta na duem me e Imtue ket ptlne cieri n'rraje, per me mujIC prejc ~mlyrls s'Poezies popullorc t'komit tone me 1Idiftuc Francezve se na nuk jcmi nji rrace barbare. Nieri, mas tregimeve t'Filozofies s'krishtene, asht ndertue per I umn:e, e per nji lumnic t'plote e t'amshueshme. Kta na dishmon natyra e nierit. Objekti i shises s'nierit asht t'\'Crtetet, sendi i gjithmare - VCfllfll) ellS ill [fcnere objekti i vullndeses asht t'mird gjithmare -- bonum in genae n. Tash, tu h?nE,qi n'ket rruzullim, kG gjallon nieri, sendet e kafshCt jane t'skiijueme e t'miret gjindet t'persh!imun permrenda do caqeve, kto dyy fuqie t'shpirtit, shisija e vullddesa, (si nejtja e perditshme na mson), vijanos e paa pushue kurr lakojne kahe dishka t'pamatun, kahc dishka t'pacakfUtm n'kohc e n'kafshe, si me thane, kahe Hyu qi asht t'miret e I'vertetet e pamatun, e kahe amshimi, qi asht koha paa filJim e paa marim. Prandej, deri saa kto d)'? fuqie shpirtnore t'nierit mos t'pushojne m'objekta t'vet gjithsi kta gjnden t'pershtrlimun paa cak e paa kufli e n'plotsie t'kohes, nieri s' mundet me kene kryekput i lum e si e Iype amtyra e t'tii.
..
-
loJ-
por edhe masi shisja e nierit t'pushoje m'1'vertetet e vullndesa e tii m't'miret, me gjith kta shpirti nuk kishte me ju gjete kr~'kput i lum, po kje qi t'vertek! e t'miret m'send nuk pukojne e nuk pelqejne s'bas'~ut me nji harmonie t'shkelx~'eshme, n'mndyre, qi me e knaqe e me e kndelle gjithunjiij pse paa t'knaqun, lumnia s'kishte me kene e piote per nieri. E t'vertetet n~tun, e 1'miret vetun nuk e knaqe gjithmone nierinj pse t'miret mund t'lakmohet preje d~biet qi bjen, c jo preje <;1T.il1it qi kaa n".-edvedi Nli kambja! i ligjshem, pesdhete napoljonash, bJ., e ~ullndon nierin nja per nja si nji grumull pesdhete napoljonash ari!j pse te dyja kto sende per te kan nji dobie t'njinjishmej Por syr.i i nierit nuk kndellet Ill' bambjal ve<; m'pesdhete napoljona arit. Kshtu edhc po e xaam, c;.'do gj~'tetas, qi kaa krye ndoj shkolle fillestare sado t'vogel, mrriin me dite paa gabim do pune Astronomiet, si me thane, t'rrokulluemt e tokes per rreth vedit e dietlit, nderlikimet c stim'e t'motmotit, t'xanunt e hanes c t'diellit etr; por me gjith kta aj s'ndiin kurrnji t'knaqun n'vedvedi preje t'njoftunit t'ktync sencteve, t'cill::1tedhe kta jane t'vcrteta, i=se pergiten me shemulla t'Mendjes s'Hyjnueshme, qi i kaa krijue, e jane t'mira, psc jane n'ved\'edi t'krye1l1~c pse kan t'gjith at force e fuqie, qi u lypset me p..se, per me u kape preie vedvedit m' qe-
Ilim plr t' cillin kjene
ndertue. Per kU!1dra,asrronomi mende-
kthillte, kuur yen s)'nin m' teleskop, e kundron hapesiren e pamatne t' qiellve even n' oroe shestimin e <;uditshem t' trupenve qiellore, e ~on ra~et e shndritshme neper t' cillat cnden miljfIj e miljuj hyjsh paa u ndeshe kurr m' shoqishojne e paa i pree udhen njÂŁini tje!rit, shpirti i tii kndeilet n' rmime Astronomiet, si kndeller shpirti i piktorit perpara nji pelhures s'Rafaelit. ShkJ ash!, praaa qi e kndelle Ast"onomin n'skjyrtim 1'empirit t' thjerme, e piktorin n' t' paam t' pelhures me njyse t' hijezucmet'Rafa-elit? c shkaf ash! qi e ban paren arit mE)t'a kndelle synin maa fort se parja karte!? Asht nji drite, nji rreze e shkelxyeshme, qi, burrue preje harmonijet t' nji kafshes ane-e kand t'kryeme, e pershkon shpir!in e nierit tuje e ndrile1 e kndell edhe e vullndon.
E po shkaf asht kjo drite, kjo rreze e kafshes ane-e kand t' kryeme e qi e ndrite e e kndelle shpirtin e nierit? Asht' t'bukurl pu!crum-bukuria. Shpirti i nierit, pr'::3, p)'cje am tyres s' \"et kaa vetsien me prite rrezet, qi ishon bukuria e ndoj kafshes, edhc me Kent shndrite e skjarue preje sosh, si kristali i kulluet preje rrezesh t' dielli 1.
-
76-
Por, kuur ato rreze t'shkelxyeshme t' bukuries s' ndoj kafshes pershkojne synin e mendjes s' nierit, shka ndolle atehere m' nieri? Ndolle kta, qi mendja e tii aty per aty trandet e mrekullohet e, pershii gjithkahe preje asaje drite t' gjalle bukuriet, rrin disi pezull m'vedvedi, kndellet. (; nieri per nji here s'din Ijeter me baa, ve<; m(' rektue e me fshaa permallshim. E, habite, e gadi rremye kso botet preje gzimit, nuk mundet me u prit~ pa gufue nndislCt e amla e t' madhnueshme, qi sprO\'on permrenda vedit; e prandej zhdrivillon gjuhen e vet, e me haree nise me diftue njafa t'dukun t' shkelxyeshem ,qi e binde e e mrekullon shpirtin e tii. Por, tu kene qi sendet e kafshet, t'pershiime preje dritet t' bukuries, i duken synit t'mendes fort maa I' mdhaa: edhe synil t' trupil sendet e rrethueme preje shum dritet duken maa t'mdhaa se nuk jane: fjalet e Iigjirates s' perdilshme 'atii nuk i mjaftojne me shq)'plue si duhet 'alo t' paame, alo vegime, alo gurra rrezjet e dritet e e bukuriet, qi ja kndellin shpirtin; prandej kerkon shllimet maa t' nalta, fjalet e thanjet maa t' hiejshme, e porsi bleta kujdestare kalon lule m' lule, kshtft edhe aj lash ndcr lugje, lash nder brigje, tash nder bjeshke e nrije, e fusha I'gjana, e dete I'klheIlia Iype me gjete drandofillet maa l' njoma, .ill.Dat m!;a I' cemta, rudinat maa t' blerta, e fIIadet e kandshme, e ylberet e kjaret, e gur, e krepa, e t' errshme humnere, e tallaze shkumuese, e gjithshka toka e deti kaa' maa t'hiejshem, maa I'madhnueshem e maa l' tmershem, t' gjitha i Iype e i kerkon, per ml perbaa shemulltyrat maa l' gjashme, me t' cillat masandej me nshe ato trajta t'madhnueshme, qi neper rreze t' bukuries aj i skjyrton mii kafshe e sende t' kryeme e ane-e kand me drile l' kandritme. E kuur m' kto zaje t' poshtra s'mundet me hase m'objekta, permase t' cillve me tfaqe bukurien. qi ndrite shpirlin e Iii, alehere ai rrahe flelet e mendjes s'vet kahe qiella e, m' alo vise t' epra, here rrezen ja shkepe diellit, per meja ende \'eshen ndoj Zojes s' Morilit: here hyjt ja grabite nates, per me ja kthiell synin ndoj Laures: e bjeke argjanin preje hanes, per me davarite balle t'lmueta: e rrfeet xjerre preje gjiut t'lbellimeve, per me armatise doren e fatosave, qi per Atme do t'sbkrihen: me nji fjale, rruzullimin mare aj e pershiin me dore l' vet: e kuur ky mos. t' i mjaftoje per me shqyptue ato l' paame bukuriet e alo fshame shpirtit, aj n'mende t'vet alehere nderton nji rruzullim tjeter maa t'madh, maa t' hiejshem. E per me i dhane t:c!he maa fuqie fjales, Ish on zanin (kanga), e zanin e pelqen me tingllim t'veglave t' kumueshme (muzika), e per me dishmue t:dhe maa plotnisht gzimin e shpirtit, n' kcim i shndrron kame!"
-
77-
mas t'rames s' kanges e 1'muzikes (val1ja). E kshtuleet1 Poezia. Poezia, praa, si u paa, (e prandej deshtme ktu me foIE pak si gjate mii burrim t' saje), asht jehi i shpirtit t' nierit: pse ajo, n' gurre t'vet s' asht tjeter vec; se nji fshiime gi ep shpirti, kuur kndellet n'shkelxim t' rrezeve t' bukuries. E tuje kene se shkelximi i bukuries i tfaget nierit mas gjenjes s' shpirtit, a se mas zhdrivil1imit t' mendjes e t' shies estetetike t' tii: t' gjith nierzt nuk e kuptojne bukurien si nji nli: c;iltas duket se shpirti i nji populi it, njifet maa s'mirTI preje Poezies popullore. Por, para se t' flasim mii Poezie popullore t' Shqypnies, do paa nji here se saa degesh dahet Poezia: si kjo asht zhdrivillue e nderlikue n' historie, e s'tretit do vrojte se C;'t'pupjekun aio kaa me perparim t'shoqnies s' nierzimit. Platoni thote se Poezia asfzl l1ji Ircgil7l i sCl1del'c I'!. a/acme) t' qelashme e I' perlardllsme, e ~randej dahet n' epikc) /yrike e dramatike. Arrsyet, per t' cillat klo trii dege Poeziet gjinden t' permledhuna n' percaklim I' Plalonit, iane kthellime Estetiket, qi nuk hiin n' ket studijm t' onin; prandej ktu t'daamt e Poezies n' trii dege s)'pri I' permenduna, paa tjeter po e marrim per t' arrsyeshem e me vcnd. Porsi gjithshkafja mii shekull, kshtu edhc Poezia kaa nderIikimet e t' kundershtisunat e veta n' historic. Vec; se tu kene qi Poezia asht nji ndisie shpirtit, kjo domosdo asht gjete gjithmone n' f perpjekun me fee; e prandei tfaqunt e saje n' historie caktohet mas mndyret me t' cillen kaa ndeje n' t' kundershtisun me fee. Mas ksaje pikpamjet, praa, historia e Poezies dahet n' pese perioda t' mdhaa. Perioda e pare pershiiil kohen, n' t' cillen Poezia i ndej ure fees e kje majte si sherbtore preje ksaje. N' ket periode hiin Poezia e Evrejve, e gjalle e plot uzdaje e vetmja n'shekull per madhnie e Aaltsie mendimesh. N' t' dyten periode hiin Poezia e Indjanve e ajo e Egypcjanve, kuur Poezia u perzii me fee e s' u nderlikue preje saje. N' ket peri ode u pertrii nji pshtjellim i madh shllimesh. Tu kene qi sendet e pamatne, t'mystershme e qi jane mii kuptim t'nierit hiin n' t' kenun t' c;do fejet, kta dy popuj mueren per objekt t' arteve t' veta e t' Poezies sende t' pamatne e' mikuptimtare: e kshtu biin piramidat, sfinget, shkrimi jeroglifik, poemi Mahabharata e Ramayana etr. me peshq e zogj qi flasin, e me kual qi fluturojne, e burra forcet t' minatyrshme, a mos tjeter, pertej C;'do giaset e rendit t' natyres. (Kraljevic Marko). N'tretin rend vjen koha e klasiqizmit l' Greqies, n' t' ci1len Poezia e pushtoj feen edhc e majti ure nen vedi. N' ket periode "'...
-
7ti
-
I ~
u kap m'maa t'naltin kulm t'hijeshies. (Omeri, Pindari, Eskili, Sofok~i, Arislofani, n'Greqie: Ovidi, Horaci, Virgili n'Rrome.)
POEzia
POI' me ket pune Poezia rrenoj fcen, e tll rrenlle feen, humi edhc vedin: si njato bime parasite, qi, preje vedit shartue perdhuni permrenda ndoj landet, tu thaa landen, thajne edhe redin. E njimend, mas Augustit, Pcrandoril I'Rromes, shuejti edhe Poezia mii shekull e raa m'nji kllapie gjfttnit. Prandej perioda e katert e Poezies shenjon t' fashitunt e sajc. Ve<;
se me t'perhapun
t'fees s' kshtenc Poezia nuk do I'rrite
gjithmone shurdhe e fjete: feja e kshtene, fee rrjegllet e urdhnit, ja \'tlni caqet e nat}'rshme PoeziCs e, tuje e majte nen hije t'vet, i dha nji jeW t'ree maa t'gialle e maa t' kerthnesct se perpara; e ~illa <;ak m'XlII. qindvjete Cfaq e baashme e e majhnueshmc, saa me. pershi qiell, e toke, c ferr. . (Divina Com media). N'ket t'pesten periode Poezia u pajtue me fee e shkoj me te, si hana. me diell, qi, tuje u eode \'etmas neper qidl, dritcn c merr preje dielli: cdhc Poezia muer dritcn preje fees s'kshtenc. (Allighitri, Shakspearc, Milton, Cervantes, Moliere, Goethe, Tasso etr, etr. etr.) Deer ktu folme permii nderlikime t'Poezies n'historie; tash do t'thome edhc pak fjalC permii t'perpjebn t'saje me jete t'shoqnue. shmc t'nierit. S'.Indimin e zhdrivillimin e shoqnk5 s'pari~ e kaa n'dorc f~ja, masandej princi, e s'mramit populti. Mje saa, praa, shoqnien e sundon pari a e fees, populli nuk kaa tjeter Poezie ve<; hym:1in. Kuur sundimi kalon n'dore t'prillcic, atehere, sikurse preje . fejet, qi rermledhe n'\'cdi t'giith gjytetnien, zhdrivillohtt maa e para trajW c shoqnies s'gi)'tctnuemc, kshtu edhe prcje hymnit, qi permlcdhe n'ved\'edi t'giith Poezien, zhdrivillohct maa e plnl trajW poetike. Kjo asht epopeja. Par me kenc qi popllili kpllW zgjedhcn e despotizmit t'aristo. kracies, e vete merr n'dore sundimin, atehere, kanga e popullit asht l)'rike e dramatike. (V.e.O. Muller. Stor. LeI!. Grec. c. V. VII, X, XXI, - Fornari: Arte del dire. V. IV.) Tash, per me 1I pergjrgje fletoreve t'Francps, se papulli shq}'ptaar nuk asht nji rrace mila barbare se rraca e Siavve t'Bal. kanir, n'dore t'cil1\re at~l dllen qi t'lsl1ohen Shqyptaret per me kenl: gjytetl1l1e, na ktu nji here do t'caktojmes~ t'cilles periode n'h1stori1: i perket Poezia popullore e Shq}'ptarve e ('cities e Siavve t'Balkanir, . si cdhe t'cilli:!s trajte s'shoqnies s'nierzimit i pshtetet njana c tietra Poezie. Nlasandej do t'tregojme permii trajte t'perjashtmet e dyjave, per me paa, jo vey shpirtin, pOl' cdhe shijen estetike te dy popuj\'e. (vijon) .
P. G. Fishti1. n. F. ~I.
-
70
]\.\~m.\LlZ~JI
.. .
SL \ \"
A SE DEKA E SHEMTUEME E P. LUIGjIT
PALIQ O. F. M.
Ndersaa barbarsia e Siavve, t'etshem per gjak t'Shqyptarit, dihatte me e shfrye preje s'lergut -prejse i pafuqi"~hemmli giytet Ie Shkodres s'rrethueme, t'rrebten mnien e vet, tuej baa qi, neper zjarm e t'shprazun t'gjyl~ve t'u shkmyete e I'u qitte faret rodi i gjytEtasve t'saje, m'nji ane tieter t'Shqypnies, t'cilJen fuq ia e ktyne barbarve t'Europes kishte mrrljle me e push tue, tI pertrieshin mizoriet maa r'dhunshmtt e do kohve t'vjetra, t'cillat, vete historia kaa t'keq e turp me i permende e me i rreshtue nder fleW t'veia. Atje fmia foshnje u ngarmote preje gjiut t.nanes s'vet, e nder syy t'saje u pershkote nen snpr.te t'pergjakshme t'nji shkjaut te terbuem; e plaku i metun p;'eje vjetve, shi mii voter shpiake do t'lete jeten i shporuem preje heshrave t'trathtarve e i lamun m'gjak t'vet! Alje burrat, t'riet e graat, mas dhunimesh t'shnierzueshme, trshanash u ngrehshin nder burgje t'errshme, per m'u baa saa maa shpejt fliet, mii t'cillt do te t'shkrepte mnia e do Sla\'ve t'pashpiirt! Atie, me nji zemer gurit u perbllzte pafajnia e u qestisshin t'lutunat e lott e nanaH e t'vorfnit ju pla~kitshin e ju nepte zjarmi, paa fee mshriret, shpiave, landve e katundcve mare, ve~ per arrsye se banoret e atyne rretheve s'kishin lee Slav me koom, a shkjee me bcsim 1.. .. jo; gjaku i tetdhete mii Shqyptarve t'pafaj, duket se s'mastoj me e ngii egersien e poshterme I'Slavve t'Balkanit, t'cillt kishin vuu per fiill t'programit I've\: " Me e hupe preje fryres s'botes komin e Shqyptarve!" Na, per nji here, tuej prile qi historia ta napin gjygjin vet e t'paanshem mii kta mizore t'shekullit t'XX, po dona m'u nale" me fole vetun permii deke t'dhimshme t'nji vllaut t'one, P. L u i g j P a I i q , Fran~iskan Shqyptaar, t'cillin shrata e ndyet e shkjeve ja flijoj mnies s'vet s'betueme. P. Luigj Paliq leu n'janjeve, n'djeqez t'Shkupit me 14 t'Priillit 1878. Tue) pase qyshe i vogel dishiir t'ndezet m'u baa frat, 11 vje~ u ~~djerg preje vend eve t'gjindies s'vet e erdh n'Troshan te Zadrimes; u quete atbote Mali. Preje kndej) mas do vjetsh gatimit
-
80-
kje nise per Italie kG veshi shgGnin e Sh'Fran~eskutme 23 Shtatuer 1896. KtG ndej nen stlndim t'Parve per shtate vjet tuej krye kndimet e Filozofies e t'Teologies bashke me tjera kndime e tlshtrime t'nevojshme per zyre t'hyjneshme te Meshtaries. Kndoj Meshcn e pare t'20 dite n'Priill t'vj~tit 1903. Si kje gati, t'Paret e kthyene n'Shqypnie e pike s'parit e ~uen n'Baz} n'nji famutlie 10 ore larg prej~ Lezhes; por s'e lane per shfim kohe, pse, tuej kene ky preje vendeve t'Kosoves menduen se kishte per t'vjefte
fort maa teper me e c;ue si famuttitaar nder ato vise t'Shqypnies. N'kohe qi ndolli kjo historie e pervajshme qi kemi nise me kat. xue, P. Luigji kishte ndejen e vet n'Glloqan, katund nder rrethe t'Pcje~, kG u sherbete t'Krishtenve t'atyshem nder nevoje t'shpirtit, ttlej afrite m'nji gurt, gelqeren e landen per ndertese t'nji ki:;hes e qeles s'ree. Kahe marimi i Frorit xune fiitt kundershtimet e Malazezve mii Shqyptaret e shkrete, tuej qite per shkajk, kerkesen e armve. Katoliket e Glloqanit, t'eillt, neper dore t'Paliqit, ja .kishin pase dhane krejt armet e veta qeveries, tuej paa qi me gjith kta ishin t'tunduem preje shkjeve, shkuen ke famullitari i vet e e luten qi ta bate dishmie perpara gjygjit t'vendit, se ata s'kishin maa arme .tjera me dhane, e qi t'u hite njihcrit ndermjetes per ta, mund t'i bate me praa trazimet e nisne per ket shkak. Paa vanese P. Luigji u c;ue e shkoj n'nji katund t'afershem, t'thirrun Abllaniea, per m'u marre vesht me Kapidanin e atyne rretheve; por masi s'e gjet ate vete aty, ja 2.bloj luten e vajin do zyrtarve tjere, mkamsv~ t'tii e u nis me kthye kahe shpia. Rruges i bAne me dijte disaa t'Krishtene, se kater Malazez ishin gjithnji tuej e kerkue; prandej tuej drashte qi ata t'patenzone mos t'kishin ndoj m~nde I'keqe kundra si, (perse n'ato do dit gjithsejeilli ushtaar, paa i ~ii Ferre n'k~!1]1-mGjte me pla~kite e me myte kedo) mendoj me vedi se -kishte
per t'kene maa
ja majte kahe Peja kfi ishin kryetaret e dogrl e n'shpie. Si e. dau me vedi, njashat nate te Fretent e Pejes e ne e nesre, si i
urtie
me
qeveries, se me kthye
tii ja bani: buejti kaluen pak ato dyshime,
u drodh kahe famullia e vet, n'Glloqan.
ore nate i kalxuen se ishte tuej e kerkue nji polie (' prandej, per arrsye t'kohve t'turbullueme, e e kshilluene me hike. Por aj, tuej e dijte vedin t'pafaj, s'luejti Me
3 t'Marcit,
me disaa
kamen preie shpiet; ndej e e priti policin aty, e ne e nesre nade bashk~ me te u nis per Peje. Tuej kene se P. Luigji ishte kaluer, mrrijti maa perpara n'g;jytet e shkoj drejt e ne kuvend t'Fre-
tenve; si erdh edhe polici e muer preje andej e e ~oj n' zyre te qeveries kii kje ndrye at nate n'burg e majte mrende deri ne e nesre. Si zbardhi drita e nisen per Gjakove e ktfi edhe e burgo-
-
81 -
sen per dyy dit tjera, tuej e trazue me nji gjyygj t'pvetunash te Irillueshme e t'paa kurrfare randsiet n'vedi, e maa teper shum heresh kje rrahun n'ket rase shputash e shkopljsh. :vIa? ktyne dyy ditve prap i dhane rrugal tuej e <;ue rishtas n'Peje, bashke me 52 t'burgosun tjere, t'lidhun krah per krah me nji Mysliman. N'Gjakove i kishin pase hjeke tabaren e <;ismet, kshtt1 qi t'tane ket rrugte ju desht me e baa zbathun. Disaa qi e kan paa tuej shkue diftojne se hecte vetun rrshanash e se ushtaret pl'andej shkoshin tuej e ngacmue e tuej e shtye per dhuni me tt1nde t'
peticave.
-
---.
Apse diku kta t' patenzone kishin pase urdhnin me e myte rruges, apse, i kputun e i fikun preje t' lodhunit, ujet e mundimeve t' bartmc, s' kishte maa fuqie me e vijue udhen, a preje arrsyenave tjera, I' cillat deri m'sot nene s' keem muejte me i gjykue mas nji ligjes kritike, puna ve<; - si thohet - ndoili kshtu qi, n' janosh, kalund, dyy ore larg Gjakovet mas t' rrahunash t' padhimshme, e my ten: e, masi ja zhdeshen shgunin e lane trupin e tii n'mjedis t' l1omit. Me 20 t'Marcit 1913 "Nelle Freie Presse", fIetore, nonse masone e fryti i Ebrejve t' Austries, ja kalxote bott!s mare ket lajm t' pervajshem me kto fjale: "N' t' shtaten diii;~ I'Marcit . - . . . . shum vete, burr~, graa e fmie nder t' c!l1t fran<;lskani P. Luigi Paliq, kjene lidhe me litare tUej u thane se shpejt kishin per t' i gjykue me deke per n'mos u perkulshin ligjes qi me kalue n' besim t' r. ejshem t'shkjenies." ÂŤNji pop tuej u paraqite ktyne nji <;ete ushtaresh t' gatuem me u Ishue m'ta, bertiti: A vuut dore me t'shpejte, qi doni me ndjeke besimin t' one i c1niaS'hTT vetmi e i verteti, a kta ushtare, luftaret e Tenzot, jau flakruene me <;as shpirtnat t' uej per jtte t' jetes n' fund t' ferrit." "Ata t' shkrete t' lidhun atbote, t' ngushtuem preje friget, e nenshkruene nji leter m't' cil1en ishte i shkruem dishmimi i besimit t' Focit." "Ne e mram i erdh rendi edhe P. Luigjit, por ky tuej qindrue trimnisht, s' ju shtrue kurrsesi atii urdhnim t'dhunshem e s' vuni dore. Me burrnie t' ndershme u diftoj atyne zotnive t' rande, se s' e kishte kerkund n'mend me e lane feen e vet t' shejtnuesh.men." "Nji v:Jje i qhimshem ja nisi me jehue n'per ajr preje atyoe, qi ishin t.uej e paa fillim e marim at duke t' pergjakshme"qftittolli por:.aa frati e mi.t~oj doren e vet: pune, kjo, qi s' isht~1mendue kurr se' kish muejte m' u pertrie n' Europe' n' shekuil t' XX."
-
02 -
"Per nji qi popi i dha sh0jin, ushtaret u Ishuene si mii franc;iskanin e shkrete, ja hoqen me turr shgunin lIuen me e rral1e paa fee dhtmct me tunda t' arl11"e." "P. Luigji, i th~'em briesh e irnae preje \arresh u toke. Popat e shkjcvc at here u -tii'dhnuene ushtarv2 shin nji grime; ju afruen fratit e e pveten m~ qestie: mos tjeter, a thue kee me ndigiue?.."
t'terbuem shejt e fi. rrxue per qi ta lePo tash,
"Por aj, qi me zi merrte fryme. tuej e luejte leetas kryet e pergjakun 11pergiegji qetish: .10, un nuk e laa Feen t' eme, s'i dhunoj kushtet e mia!" "Ushtaret atbote, u lshuene edhe nji hert: m'te e e rrahen, deri qi nji nder t[l ja pershkoi gjoksin me bajonete t' petices, e kshtu dha shpiirt e maroj ky martir i lumnushcm." Mas dyy ditsh, per urdhen t' qeveries m::uazeze, preje do t' krishtenve dekun.
kje shtii n'dhee
shi 'n' njat \'end, ku e kishin
lane
P. Kelmendi Miraj, f..:mullitari i Pejcs, si c ndieu
deken e mnershme e vllaut t' \'et, u c;ue e sl',koj n' .Jako\'e, per me e marre vesht shkakl!11 e t' m~'tunit t' tii e me e xjcrrc s' bashkut lejen qi t' a leshin nemose me e ~ue trupin e tii nder vorre t' bekueme.
Kr}'etari i qevcries, Z. Plamenatz,
i pergjegji se frati ishte paa kl1rrfarc fajit, e mandej per pune t' lejes me e barte trl1pill e tii, ja dl1a, po, me goje,pOI'S' desht kurrsesi me ia dhane me te shkrl1eme, c per ket arrs}'e P. I\elmendi, tuej drashte prap ndoj trathtie tjeter, s' u zotnue me i hii t' bartunit t' trupit. Me 29 t' Marcit ne ket vjete erdh nji komision i perbaam preje Austriet, i cilli do t' i Iypte Malitzie arrs}'e e gjyygj per ket mrapshtie t' bame. Porse, qyshe perpara se me ja behe ky komision, qeveria e Malitzie kish pase kohe mjaft saa me e gatue nii gjyygi trillimesh, me dishmitare t' pabese, t' cil\t do i' ce1shin me e diftue n'rrene, se Frali kish kshillue katundaret e atyne rretheve mos me i lshue armel, e mandej me baa dishmie me bee se prandej e kishin m?te ushlaret, pse rruges kishte dashte me hike.
kene myte
,
Dishmitaret e drejte, qi mflejshin me e rrfve punen si ki-
shte ndolle, s' guxoshin me date n'shesh e me e diftue t'verteten, perse, tue; u gjete kta n'toke t' pushtueme preje Malazez\"e, ishin pase kene turitun me kercnime ndeshkimesh preje tyne. E praa, kundra rrena'!e t' at?ne dishmitarve trathtare, qi guxuene me ju shgarkue me nji prunjim aq t'posht~m, P; Luigjit, na dijme preje krojesh k~jt t' drejta~ t' paanshme e qi s' mund
-
8~1
-
t'vehen n'dyshim, se padia e' tyne asht e theme Jueme nder t'shpifuna; qi dishmitaret e rrejshem t' qitun ne gjyygj preje Malazezve, as s' e kishin paa ndopak Fratin at dite: e qi P. Luigji, jo veG se s' asht mate me hike kuer e Goshin t'lidhun n' Peje, por edhe me pase dashte, s'kishte muejte kurrsesi, njekaq ishte i lodhun e i fikun preje trazimeve t'udhes. Dy asish qi kjene t'lidhun n' at Gete bashke me Fratin kan dishmue se aj s'muejte me luejte gjurme, e se per ket arrsye ushtaret e patenzone paa daa shkoshin tuej e rrahe rruges e maa teper myslimani i lidhun krah per krah me Fratin kje shum heiesh i shtyem preje rojsave per shkak t'tii. Dihet mand~j me t' vertete se P. Luigji porsaa mrrijni n'vend ku do ta mytshin, u rrxue e raa m'dy giujt, i lamun n'djerse e se porsaa e zgidhen preje shokut t' vet e u kje dhane urdhni ushtarve me u Ishue m' te, P, Luigji, shi n' at Gas, tuej i dhane vedit hov, u cue m' kame e nisi me i baa dyy gjyrme, porse mas nji grimet u rrxue rishtas, e veG at here e Guen n' vend ushtaret urdhnin mizuer. Nji tjeter burre, me t'vertete j urte e qi mund t' i xehet bese, kalxon, se tuej e pase qite rasa me kalue n' at Gas per nget vendit ku ishin tuej e myte e pau Fratin l' shtr'im per toke e ushtaret kahe e shdeshshin perpara se me e myte. Ndoshta maa vone kaa me ardhe ajo dite n' t' cillen e verteta kaa me dale n'shesh; veG sot per sot askush s' guxon me thane nji fjale t' vetme per pafajnie e n' t' dalun zot t' Fratit. Kto kjene, ~a duket, edhe arrsyet per t'cillat Emz. Lazer Mjedja Kryeipeshkvi i Shkupit, edhe pse i lutHn shum heresh, s'ndigioj me ruarre piese n' komision t' ~ill1n, per mos me dashte me vue dore m' nji gjyygj, t'cillin e dijte mirfillit t' themeluem mii rrena e trillime. Ve~ qeveria e Austrie-Ungeries, porsi mprojsia e katolikve t' Shqypnies, u diftue me t' verUe n' ket rase kujdestare e fuqieshme tuej i shterngue Malazezt qi ta shlyeshin me sheje t' perjashtshme para popullit fajin e ba.am n't'mytun t' nji' Misio. narit. Pike s' parit u daa qi trupii tii t' u barte ngadhnueshem ne famullie t' Zymbit; mandej qi t' u ndertote shi n' vend ku e kishin myte nji kryq i hijshem n' pomendim t' ksaje tragjedie e t' u ngrehte n' famullie t' Glloqjanit nji kishe per me e perligje me ket shej m' ndoj fare mnd.vret t'dhunuemt e gjakut t' nji meshtarit t' pafaj; u Iypte ne e mram qi n' te kryem t'g)ithsetcillit shart t' vendosun, l' u gjete aty e l' merrte pjese zyttarisht nji i pare i njoftun t' qeveries s' Cetines.
-;-:1Per t' bal'tun l' trupit u shenjue dita e 16 e Korrikut. Me IS t' ktii mojit Emzot Lazer Mjedja u nis preje Prezrc!ldit bashke me Z. ViGe-koreullen e Austrie-Ungeries e t' Italii's per JakO\'e e shi n' at dite mfdjni preje Cetinet Sekrctari i Le,garion t' Austries Konti Kolon-ak. Ne nesre, me 16 u nisen pOl' saa zbardhi drita tre meshtare tll vord per me e xjerre trllpin preje atie vend t'padeje kG e kishin pase shtii n'dhee. e me e mytH! n'dyy arke: nji cinkjet e tjetra drasash pOI' e stolisne me shGm zhukurime. E tuej kene se zani i ksaje pGne u perhap me n:time neper rrethe t' atyne katundeve, Isltoj at dile nji populi i pafare per me shkue e me miirre pjese n' ket z}'re t' pershpirtshme. N kohe 1'shenjueme katoliket c gj},tetit bashke me fmie t'shkolles, t'primun preje Krygjes Shejte e flamorve, u nisen me i dale para meshtarve qi do t' bishin trupin e bekuem e P. Luigjit, tuej i prite jashta gjytetit, e mas tyne Ipeshkvi, me z}'rlarin e qc\'eries malazeze t'Pejes e t'Jakoves Z. SpasojeviG, e me tjere Vi~ekorrcoj c Kont, t' eillt ishin t' veshun me petka zyrtare. Si mrriiti trupi n' vend kG ishin tuej e prire, populi e meshtare, fmiet e shkolles e t'mdhajt, t' gjith kaa dy, kaa dy u vune n' rresht e u suellen per t' giaW t' gjy tetit tuej kndue Psalme e kiinge feetare me z:ia t' nalte: e njekaq kje e madhe at dite lumnia e popullit e e pGnes n' \'ed\'eti, saa deri m}'slimant u gzoshin tuej u gjete n' nji diftese fejet e cilia s' ishte kene paa kurr perparandej n' Jako\'e. Rreshti u drejtuc kahe Kisha e Shnda Ndout (e permcndun nder ato ana per mrekullie) e aty per shkak t'shumices s' popullit qi s' mllnd ta xete kisha, kje ule trupi ethane uratet e salikimit n'mjedis t' oborrit, e masandej kje qile n'kishe mrende e lane aty deri ne e nesre. Porsaa duel drita l' lane aj populi e zyrture u nisen me njat lumnie t'perparshme per me percjelle trupin e Fratit deri n'Zymb; e si mrrijten, Emz. Krycipeshhi tha nji Meshe PontifikaIe Rcquim} mas t'eilles, si perpara, vijuen udhen deri qi e Guen trupin c bekuem 0' kishe t' BitYGit kG kje shtii n'dhee. Per t'vGemt e gurit t'pare t' kishes qi do t' u ngrehte, u daa dita e Sh' Franc;es:tut, 4 Tetuer, e kje lane per ne e nesre bekimi i Krygjes pomendore n' .Janosh, d. m. tho n'vend kG e kishin myte P. Luigjin. Per shkak t' motit t' lib ju desht me e shtye nji dite punen e t' vGemit t' gurit r' pare e kshtG me 5 t' T~torit Emz. LazeI' Mjedja, me Z. Sanzin, sekretarin e Korculls t' Austries e me Z. Schneller Majori i Legationit t' Cetines i shenjuem preje Austries me marre pjese n' ket zyre, erdhen n' Glloqjan. Populi i
-'~5
-
madh kish lshue edhe ksaje here vee; zyrja s' muejt 01' u kr}>e ~er shkak l' mungeses t' Z. Spasoje\"ie;-it i ciIli do tfaqte Malin e zie. Ky, per nji gabim .dit tjera, here tuej qite
t'vullndetshem e shtyni pfinen shkajkl1n e gabimit l' rruges,
edhe here
dyy tuej
c;' e n'kame t'vet nji Zyrtaar l1shtriet e \'ee; e si me i pshtue ktie tfaqun; por tek e mramja, si e paa se Ipeshkvi e KorrcuIla e dote domosdo qi t' merrte pjese aj vete e jo tjeter kush, ju desht i rrethuem preje shfim ushtarve, t' ma.me u ardhe n' Glloqjan
rrun per roje t' vet me 7 t' Tetorit.
.
At dite nade, praa, shkuene n' vend kfi kishin qite ceken me e ngrehe kishen, e, ndersaa gjjthnji krisJe topi i Malazezve kuEmz. Mjedja e vuni gurin e .par:" odra komitave t' Shqypnies, mas mndyres e uratve t' shenjueme preje kishes per t' themelit ket rase. Ne e nesre 0' 8 sah. u nisen niashtG 8i kjene, \'ojt:~n Janosh, e, permii vorr l' perparshem Emz. l\n'cipcsllkvi nguli nji kryq para syve t' mkamsit t' Malitzie, l' tre te madh e t' hijeshem, Zyrtarve ushtriet Serbe e shum xhedaresh: U iha Mesha e ne mram Emz. Mjedja bani nji preth t' shKurte, por l' bulwr permie t' P. Luigj Paliqit. deke t' ndershme
~~-
E KOHES
:'HQYPNIA
Shi 0' njat
kohe
Ungeries, u orvatte
S'M.lESME.
0' t' ciIlen, sidomos me gjith
diplomacia
fuqie me pshtue
t'mjeren
-
e Austrie Shqypnie
preje nji rrenimit t' fundshem qi do t'i greko-slav, tre dietare t' vleert t' ksaje TaIlvezi, Dr. Konstaotin Jiree;ik ,e Dr. zotnuene nji vepres .e ciIla saa maa e
vlte preje bashklidhunve Mretnie, Dr. Ludvik de Emitjan de Suffllay ju ml1ndshme do t' ju dukej s' parit, aq maa e madhnueshme do t' ju delle, 01' l' cill-e.n do t' permledhshin tuj shkjyrtue e tuj vuu oroe gjithnjalO dokumenta qi, t'panjoftun deri rash vone, i perkitshin Shqypnies, tuj perpilue e tuj sth'.ue njato qi kjene e;palle preje aukt"0rve t'moe;em, si cdhe tuj i dhane randsie fjales e. kshillit t'disaa miqve qi muejshin me e fole fjalen e vet 01' nji .p~ne aq t' mad he. ,(I) , ~:..
(1) Acta ct Diplomata res Albaniae Mediae illustrantia. 1913. Typis Adolphi Holzhausen. .'
.
Volumen I. Vindobonae . - III:.!" ..\
-
86
~
-
N' ket veper gjithe;ka asht vendue me m~htiJ.I1 kronologik e stolise me oroe t' kthellta e t'shumta, si edhe me t'pcrpjekuna bibljografike, pune t' gjitha kto qi na diftojne se saa e nalte kje dia e saa i kthiellte kuptimi i ktyne tre albanogve qi permendnie. Tuj xane e tuj vuu oroe landen e vepres s' madhnuesh. me, dyy jane sidomos t' vertetat qi na biin para syysh e qi s'barin dyshim: e para, qi Shqypnia n' kohe t'mjesme, saado qi shum eterogene kj~ne komsiet qi u munduen me e baa t'Vtten, met gjithnji shtet, si etnografisht, ashtu edhe geografisht: e dyta, qi gjeja e saje per kahe gjytetnimi, kje fort ma e mkamun se e sotshmja, e qi t' njoftunt e plote t' gjit:' punve qi i perkasin histories s'Shqypnies kishin me kene nji shtim ja nji stolie e ndershme per historie t' pergiithte, per randsie qi kan. Me, t' paren nder klo dyy I' verletu hislorike, qitel poshte fjala e pathemeJ e njatii shtypshkrimit t'shitun, qi lash nja disaa kohe, s' praan tuj tjerre arsyena, per me diftue se Shqypnia e ree nuk ishte tjeter vee; se nji foshnje e ,qitun' n' drite preje diplomacict: me t' dyten, xasat e histories aldhetare, kan me paa e me dishmue randsien qi kaa vepra, t' cilles, na Shqyptaret, do t' i pcrshndetena me gjith zemer. Por masi libri. ku per nji arsye, ku per nji tjeter, nuk mundet me i raa n'dore ndoshta as atdhetarve maa t' flaktve, kena daa me vuu ktu nji shkjyrtim t' giate mJi te, tuj u ndale sidomos n' kryemendim qi baane kta dictare I'vleert t'dokumentave t' histories s' one. Ded tash kaa dale vee; i pari blee i klyne "Acta et Diplomat~" e asht 254 faqesh, paa njehe 38 faqete parathanes,diftojsen c ve;mlVC e t' perkohshmeve qi perdoruen auktort e diftojsen, mas alfabelit, t' emnave t' vendeve e I' njerzve qi permenden n' liher'; diftojse e cilia njehe 36 faqe. Vepra pershii,l kohen e njimJi vjetve e maron me vjete 1343 n' t' cillen Kroja, qandrra e Shqypnies, raa n'dore t'Sbtjefnit Dushan rregjit t'Serbies. Auktort na napin fjalen se landa e blenit t'dyte kaa me perkite vjeten 1407 1421, qi don me thane, deri n' kohe n' t' cillen Republika e Venedikut pushtoj t' gjitha vendet e forcueme t'Shqypnies. N' ket kohe filion e permendet piksparit emni i Kastriotve (1) Bleni i trete e i katert kan me pershJi kohet maa t'lumnueshmet t' histories s' one deri n' "jete fatmjcre 1479, kuur raan t' pushtueme n' dore mizore t' Turqve, Shkodra, Kroja e gjith gjytetet tjera t' Shqypnies.
(1) Gjon Kastriota. s' gjindet i emnuem
para vjetit 1507.
-
K7 -
.f!>
Vetem bleni i pare kaa 835 dokumenta, e preje kt)'ne mllndena udobisht me gjikue <;ka e si kaa me kene landa e blejve tjere. E njimend veti:: permledhset thone n' paratha:le se nuk kan lane m' anesh kurr nji send qi n' <;'fare do mndyret e sado largas t' i perkitte histories s' Shqypnies, paa vuu oroe giuhen a vendin kahe rrjedhte. Kena pelqye n' t'mJedhun t'one tetra zyrtare Papesh, urdhn.ime Patriarkesh shkrime mii. t' majtun t'Sinodave, diplome e letra .mretensh grek, si edhe lajmet e dinastve t' Barkanit, urdhnat e krajlave t'dyy Si<;iljeve e t' Aragones, I3jme, ligje, oroe e tjere dokumenta, urdhnime Venecjansh, Rraguzejsn e Kotorrliish, Komisjone e lajme bajlozash etr.; as s'kena lane m' anesh njato dokumenta qi kjene ruejt nj:;.jzit prej..: ndonji shkrimtarit, ja t'dhenuna n' guur, as teprica~ qi :nliejtilt me u pertrii paa na lane n' d.rshin~. Auktort na bajne me dijt edhe, se lUnda qi t3sh s' parit kaa dale n' drite, asht gjete n' Arkiv t'V.:1tikJni" t' Verediku" t'Napolit e t' Rraguzes, .por ju jet bire n' zemel' kahe mendojne se n' gjithket lande, pak jane dokumentat, qi u gatlJen a u gjetne n'Shqypnie; kshtu thone ecihe se nder 3utograf pak j3ne qi flasin ve<;as per Shqypnie. Lande li1uejt m' u perbaa preje nja!yne dokumentave qi muejtne m' u avite, tuj mledhe t'perpjekunat miqsiet e anmiqsiet t'sundimtanre t' pcrjashtem. Par na diftojne edhe se per ket pune nuk do t' na Ishoje zemra, as nuk do t'rrehena se nuk kan m'u gjetC dokumenta qi t'j perkasin gjejes s' permreneshme t' Shqypnies, (I) sado qi mungojne arkivt, qi kishin me ju gjete. aq ndime per me shkiyrtue njato kohe mii t' cillat jane tuj u gatue me punue. Nuk muejtme, thone kta shkrimtare, me gjere as n'i send t'vogel, kurrnji shkrim t'mocem; ve<; gjinden do shkrola t'dhenuna n' guur, qi na jane ruejt, mas gjith atyne kundershtimeve gjytetnore qi ndollne n' Shqypnie, <;'se kje pushtue preje Turqve. Blenit t'pare i nep marim nji karte geografike e kjarte, n't'ci-
(1) Kot kena kerkue n' hlee pare t' t' I{tyne .Acta et Diplomata., t' pel'mendunt e v3prcs: Neopfyta doctrina de Infermo, PlIrgatorio et Paradiso. . . . ad Principes Albaniae, t' cillen e pat shkrue Galvani, mjeku i Bonifacit t'VIII; mas t' lutunave qi i pat baa nji Fran~eskan (minoris) Shqyptaar, emnit fl'. Doda. nip e i gjakut t' Prillcave t'Shqypnies. Tuj u largue fl'. Doda per disaa kohe preje Shqypniet, duel n'Gjenova, e kaa giase se ky, masi kthej rishtas n'vend t','et, jall prftni Prin~ave atdhetare v~pren â&#x201A;Ź Galvanit: Illllstriblls heroidibus Alba1'1iae, Domino Bardo Matarango, Mauro duci, Allexio comiti, Demetrio Olfano, Demetrio Sellrra, comiti Iohanlli, filis Zacbirille Scurrae, Iohanni Sbramuno, Canestio Blevetio militi, MichaeIi Cacchoraga et omnibus aliis baronibus de natione Albaniae neophitis,' per renovationem fidei oJ'thodaxae et reeonciliatienem ex proposito bono ad S. Romanam Ecclesiam, Galvanuo de Le,-a-
-
8~-
lien mas mendimit t' one, nuk asht per t' u lane paa u diu oroe hollimi i mendes i ktyne dietarve n' galim t'saje; pse, si ata vete arsyjojne, me ket karte kan baa njaq saa muejte me Iype kritika e SOGme.M' nji qi t' njoftunt e saje kaa me i pergjegje qellimit t' pare mii t' cillin filluem me fole, kaa me na rliftue edhe se Gka. do t' mcndojme na mii kufij I'Shqypnies n' kohe t' mjesme. Praa, mas gjikimit t' ktyne dietarve kufijt e Shq}'pnies' kishin m' u gjete n' katranes Tivaar - Pezren - Oher - Ylone. - Por njat)' kG ndeshen kryq vizat djagonale. lulzote cmni i Shqypnies G' n' kohe t'moGme. Ktu kie ndeja e fiseve paleoilirike t' q~lejtuna AlbaTloll ja ArbaTlon e gjytetit Albanopoli; ktu kie vete Ilirja e Romakve e Ep)'ros enea e Grckve. Emni i Shqypnies shduket G' n' shekull I' XI, per me dale mandej prap n' shesh n' gjyse t' dyte t' kohes s' mjesme, kohe kion' t' cillen do emna t' fiseve tiera paleoiliri!,c nuk shifen t' ruejtuna kerkutld, as nder emna I'vendc\'e n' Albanon a Arbanon t' Bixantim'e. n' "RegTluf11 Albaniae" t' Aniou - \'eG n' Albania t' Yenecianve e t'Dalmatinve. Auktort veen oroe edhe se t' njoftun~t elnografike u shvilluen maa fort, por, si me dyshim kahe jugu; gjithnji kta, tui caktue vizen e kufinit nuk kalojne pertej vizen Oher - Vlone, tuj lane jashte t' paren nder kto dyy gjyte. (I) Shum maa me ndr)'shim asht gjikimi qi bajne permii vise t' Shqypnies kahe Veri, pse vises s'ndrejte Tivaar - Pezren i napin njl t'sjellun kahe Veri n' mndyre qi t' pershijn dy Pultat (2) e vendet e poshtme qi gjinden mii Liqee t'Shkoders d. m. th, Tuzin e Maleien e Madhe, si gjindet n' kohe t' sOGme
n' ane t'shn:ajte
t'lugut
t' Cemit.
Nji orae. - Tuj marre n'dore piksparit ket karte geografike e tuj vuu oroe shestimin e cmnave, aty per aty, na u qas nji nto lannensi, sn c'hriti
olim medicus corpOI'um solo nomine, nunc antcm vermis inutHis Je-
. . . . . Galvani
n' vepel'
t' ,'et,
thole
se kje shlyy me shkrue
prejc fl'. Do-
des i cilli s' praate Inj i thanc: Discc, 0 mediee Cri~tiane, disce a mcdico qui de coe10 descendit nt sanaret egrotos lie dilferas. - Kjo yeper e shkrucme kund kahe vjeti 1300 gjindet n' Xacjonal t' Parigjit bashke me dn yepra tjera I' ktii auktorit, e kje diktue preje t' vlertit e t' ndritshmit dietaar Fran~pskan, P. II. GOlllbovich, i cim pat mirsien me lIa e dergue me nji leter percjellse t' vetell, qi ruhet prcje nesh porsi send i c;mueshem fort. Lelra qi kena n' dore asht shkrlle me 23 t' )Iarcit 1907. Tuj e niu ky Franc;cskan i vleert ket doklllllcnt II' yeper t'madhnueshme I'veten .BIBLlOTECA RIO BIBLIOGRAFICA. n' faqe 358, maron tuj thane: Kjo ashl nji flcte tjetcr e pani oftun e histories franc;eskane n' Shqypnie. (1) Arturo Galanti yen Ohrin .lI1renda kufijve t' ShqYJlllies, Jlse kjo kje lien SUo ndim t' familjes fjesht shqyptare Gropa, .U Albania. fq. 123. (2) Pulatum supcrius et illferins Iota erat regio ll1onluosa ad v iam Skutari-Prizren
-
se aJlplicans.
-
Kqyr
oroen
e dokumentit
112.
-
~D-
dyshim: a thue mas t'i kishte shtye kto dietare t'vleert n'trajtim t' kartes ndonji qellim politiket, masi e shumta e kufive bjen me kene gadi krejt njashtu si asht traitue n' t' Mledhun t'Londonit, me nji ndryshim t'vetun, qi karta bien t' Shq}'pniesedhe Tivaar, Pezren e Diber, t' cillat mjerisht nl1k kan m'l1 njehe maa t' onat, del': n' njate dite n' t' cillen t' bahena t' zott me ja xjerre Siavve preie thojsh. Par ktil na duhet me diftue c;iltas, se paa prove maa me randsie e maa t'themelueme, nuk kaa me guxue kush me shkrepe nji padie kaq t'rande mii kto dietare I' cilll pshteten vec; n' arsyena objektivitetit. Mas klii t' shmangunil, po kalojme me shkjyrtue maa giale c;ka fillueme me permende. Pemledhsel tuj paraqite ideen geografike I'Shqypnies n' kohe t'mjesme,. u rregulluene mas nja~aje, qi paine Grekt, Serbt, Napoletant, Rraguzejt e Venecjant, paa lane m' anesh ndejet a banimet e Shqyptarve, si edhe rrethet deri ku u sht}'yte pusr.t~dja e kryetarve t' moc;em, kufljt e gjejen deri I' Provinc;jeve kishtare e giasimin e lokve. Preje dokumantave t' Bixantinve t' shekulltt t'XI. emnimi Albanon pershiite malcinat ndermjet t'Shkodres, t' Durcit, t' Ohrit e t' Pezrenit. (1) Preje Serbve dihet se pershiite n' shekull t'XII edhe t'dy Pultat e disaa here del m~ nji t' hapun maa t'madh se na e qesin dokumentat e Bixantinve. Par shi n' ket kohe a pak maa vane (1255) Albanoni i Bixantinve del fort maa i madh kahe Veri. Emnin Albania e mueren me nii here viset kahe Miesdita, prejse Karl Tapia qi sundote provinc;et qi ishin ndermjet t' Matit e t' Djevalit (Semeni) u quete Zotnia i gjith Shqypnies. "Regnum Albaniae" i Anjou-ve n'shekull t' XIII pershiite viset rreth Durcit e kaa nji here edh ~ Krojen. N' "acta" t'Rraguzejve njehen t' Shqypnies edhe Shirqi kahe Buena, Tivari, Lustica afer Kotorrit e Podgorica. Nji shkrim tjeter i shekullil t'XVI na difton se Shqypnia shtrihej pn:.je Ulqinit deri n' Vlone e kahe malet e Kimeres. Preie ktyne arsyenave qi jane t' thuesh t' perjashtme, dietare! qi permendme, kalojne, me shkjyrtue gjejen e permrendshme t' Shqypnies n' kohe t' mjesme, per me muejte 'TIe caktue maa mire kufijt etnografik-geografik. Kta fillojne tuj na i paraqite (1) N' t' !laam t' :lIretnie3 Rromake ndermjet l' Arkadit e t' Honorit, qi ishin t'birt e Teodozit t' Ma!lh, Shqypnia u njeh porsi pjese e Mretnies kahe Lindja a pj.ese e Mretnies bixantine e u date triish: Shqypnia e eper, ~' preje lugjeve t' Xetes e t'Mora~es deri n' Shkum e u thirrte Prevalitane (Praevalis a Praevalitana); Shqypnia e mjesme, ~' preje Shkumit e n' Vojuse e 1I thirrte Epir i ,'ie, e Shqypnia e poshtllle, preje Vojuset deri n' gjiri t' Artes, qi u elllDote Epir i vjete,'. Ket pjese auktort e ktyne .Acta et Diplolllata> s'e njehin nder kufij t' Shqypnies.
-
g()
-
Shq}'ptaret si nji populi qi e shkon jeten si popujt e pare, t'mledhun si nji urdie rreth Krojet e qi perhapen ve<; njaq saa mos me ju largue kurr qandrres s' bashkimit. Kjo pikpame e tyne pshtetct n' parasim t' rrethevc ku zotnojshin kryetaret e familjeve fjesht Shpyptare, zotnim qi s' muejt me u majte ndryshej ve~ tuj u ruejt mas me ju largue qandrres s'Shqypnics. E njimend rrcth "sajt qanderr n'shekul! t' XIII (1200-1250) sunduen brez mas brezit, gjaqe fjesht shqyptare (Progon, Gjio, Demetrius Golem); e shl kahe Veri zotnucn Dukagjin) Jonima, Xakaria c Dusilman; m' nji qi kahe Jugu e kahe bregu i dedit sundojshin ~i kryetare Matarongo, Topia, Muzaki. .(1) Kjo pune gjâ&#x201A;Źen edhe nji prove m' ~ka ndolli n' vjete 127~),kuur rruga Buen-Shkoder
Kupelnik (Koplik), Cijevua (Cern) raa n'dore t' nji <;ft(!S shqyptare. Diplomet e Serbve mandej na permendin si vise miia t'parat n',Shqypnie toket ndcrmjet nji qi dokumentat e grekve m'
t' lumit Valbonc e t'd}' t' shekullit t' XIII flasin
t' perpjekun
me shqyptare t'Dibres, e padyshim se n' rrethe t'Vlones
ndollinat
t' shqyptarvc
e Anjon-\'c bftnojshin shqyptare.
Drinave per nji
t' Durcit
diYtojne
Praa mas dokumentave t' kohes s' mjesme qi s' munden m' u vfIu n' dyshim, mftndet me u thane sigurisht se Shqypnia, 'qi n'at kohe shkaj tuj u shdrivilluc dcri n' shekull t' XV, kje shtet geografik e etnografik, e kufijt e saje kjene caktue preje Shqyp. tarve autokton. Para sc me i dhanc marim shkjyrtimit t' one, po na kande me permende rishtas edhe nji pune qi i nep riindsie t' <;pallunit t' vepres "Acta ct Diplomata" d. m. tho ndimen qi kjo i nep histories s' pC'rgjithte. - Perendia e fali Shqypnien me nji gjcjc geografike krejt t' ve~ante, mji t' cillen shkrepne gjithere lakmi-
met maa krenaret e saa e saave. -
E ngrehun
Shqypnia
nder-
t'Lindjes e t' Prendimit, ktfi i dhane doren shoqishoqes gjytetniet e dy kontinentave. Rromaket nuk nluejtne me zotnuc anen e t' Lemit vCG masi pushtuen Shq}'pnien n' per t' cillen nderluene l' madhnueshmen via E.!!:natia qi kje delli qi i nepte '1' perpjekun povin<;eve 0' ane t' Lindjes me Rrome. Masiu shkatrrue Mretnia Rromane, na veem oroe se saa fort i Iakmojnc Shq~1pnies Latint, Grekt e Bixantint. Ktu mas saa provve u mjet
(1) Xiler llokumel1ta t' bIen it t' pare gjindel1 t' permendun <lisaa emna familjesh Hhqyptare, ei b. f. Arjanati, Barbuka, liesusja, BJel1ishti, Braka, Klange, Grinani LeIi, Limi (Lillini) lIIesia (:\Iisie Skura, Span, Sumbramoni (Sumhral11ul1e)Verona.
--
01 -
thye fuqia slave e pak mila vone, si edhe kuur ishte gjaall Kaju shtyyn hGnder famatizmit musJiman, kuur striata, n' Shqypnie i rrebet e i mndershem dote me msyy anen e Prendimit. Kush praa tuj viw oroe madhnien e ktyne t' ndollunave, kush kaa me muejt me mohue randsien qi kishte me pase t' njoftunt e histories shqyptare, masi kja kishte me kiartue shum probleme t'histories s' pergjith te? Praa preje fletve t' Perkohshmes s' one, po i dergojme nji gjith Shqyptarve, shkjyrpershndetun t' evarieshem n' emen t' t' tuesave t' vlershem t' pGnve t' ana, tuj ju dishrue preje zemret, shpejt e madhnisht me krye vepren e larte qi kan qi t' munden fillue. Hi~toria shqyptare, masi preje tyne a~ht tuj xjerre ndimen maa t' madhen kaa me i njofte e me i dishmue gjithhere e mila t'vlershemt qi kaa muejt me si perbasat maa t' mdhajt pase. - Zoti e thash Ie !
P. Pi\al
~--~c:-
Dodaj
(). F. :.f.
- 02-
Kanuni i Lake Dukagjinit . ._-~-~-:>--
--
Shl{rl1cn:
-
-~---
-
P. Sh. K. G.lI-:I.:III'O. F. M.
-
-
FAM~LJA ~,-----P.JESA
G.JYTETNORE.
KR JT f fJARE. :\DEHTL\/I
I FA~III..JE~.
f\ YY I P.\ 10',: Familja
c kllptllcmc
11' FCt/FCdi.
~''''4:-"
~, /. l'I'j'c({/tllilli
1 FallllUes.
Familja asht nji t' mledhlln gj}'mt}'resh, t' cillt gjallisin neo nji klllm, qellimi i t' cillve asht t'shtuemt e gjiodes per mjet t' marteses, t'mkamunt e tyne kahe zhdrivillimi i shtatit e kahe shfillimi i mendt!s e shises. I). ~. :I. l:jesli!I'N
I' Fllilli/jes.
Familjen e perbajne gjindja e shpies; si t' shtohen kta, dahen 0' vllaznie, vllaznia 0' gjindie, gjindia. 0' fise, fiset n' flamur e t' gjith s' bashkut permledhen n' nji FamiIje maa t' hapet, e cilia quhet Kome, e kan nji atme, nji gjak, nji gjuhe e doke. 2). ~. ::,>. Tail-I'i..
t' :'01 t' sh}Ji(;s. Mas Kanunit, sundimi i shpies i perket maa t' vjetrit nen kulm t' shpies a se vllaut t' pare; po s' patne ato vetiat qi duhen per me kr}'e ket zyre si e lype det}'ra, atbote sgiedhet kuvendisht preje shpiesahe njaj, qi t' jete maa i mendc;em, i urW e maa kujdestaar. /)('1'111111 (' ÂŁI1'l!/I'({
I) Filosofia del Diritto, Ahate Felice, N. 2i62 -
('
2) Ihidem, N. 2363.
-
0:3
-
shpiet mftndet m' u baa edhe niui I zoti i shpies kaa tager: Zot
i pa-martuem.
I) Me ndeje n' krye t'vendit n' shpie t' vet, edhe pse gjinden maa t' vjetert se ky n' shpiej 2) mii armet e veta, ed~e njiqind qese n' i bafshin; mii kaal t' shales; mii shtroje e mloje t' veten; mii veglat e kafes, e kto sende as Kanftja e dahes s' i rroke.
3) Mii fitime t' gjindes s's::pies.
t'rroges
me shite e me ndrrue
a t' falmeve;
.
si are, livadhe,xana (ograja), proxhme, rendin evades, gjaa t' gjalla E: remet; 5) me dhane e me marre uhaa e me hii dorxane; 6) me trajtue shpia, ksolla, vithna, etr; 7) me Gue n' pftne a n' shtek -gjinaen e shpies j 8) me Gue gjinden e shpies per puntore ulna a edhe fale j 9) mii vene e rakii, a me blee a me shite a me dhane uhaaj 10) me ndershkue gjinden e shpies, kuer mos l' hecin si e e lype e mara e sh pies.
-
4) me blee,
Ndc'sltkilllC't
toke,
jilllC n.i('kto:
a) Me lane paa hang~r j b) Me u hjekun armet e krahit e t' brezit per n~i a dyy jave; c) Me lidhe e me bargosun n' shpie j b) Krr.ek~yesin me e daa shpiet me pjese qi i perRet, per me shporrTshnierzlmin e rrezikun. I I) Me hii dorxane kush i shpies pertej se i ban arma, me shite, me blee a me ndrrue giaa paa leje t' zot t' shpies, kaa tager mos m' u pergjegje, se Kanfteja s' e xen per t' zakonshme as t' _hitmen, as t' bleemen, as t' cdrruemen e as dorxanien kso doret, e Gdo send a giaa do t' shkmehet se a baa paa leje t' zott t' sh pies. ~. 4. H:i'lil/Ii :;
deO/I'a
e
I' :.o!
t' shpii;,').
I) M' u perkujdese per t'maret e gjindes e t'shpies; 2) Me majle n' free gjinden e shpies t'mos t'i sjelJin ndo'i dam a rrenim; 3) Me prii maa i pari n' pftne qi i pe.kasin vehtjes s'.tie; 4) Me majte syy mii toket t' mo~ t' jesin djerr; mii tufe j' gjaas s' graI1e -t'mos t' yraptohet e mara e saje; 5) Me pftnue me mend e uriie mrenda e jashta shpiet e j' mos t' a Goje kahe rrenimi e fika shpien.
1 (j)
filimeve
0"1-
M' u perkujdese per veshe e malhe
I' gjincies
S' shpies prejc
I' shpies;
7) Me majle udhen e drejlories n' shpie, e mos me ja majle krahi(l maa leper njeni I se Ijelrit; 8) M' u blee armel djelmve, kuer I' shofe se jane baa per 10, ~. :;.
Tagi'i
i /' :,(~jijs
s' Shjll/is.
E znja (' sltpies knit hlgl\J': 1) Mii t' gjilha sendel qi hahen n'shpie; 2) Me dhane a me Iype uhaa miill, buk, krype, dhialhe a tlyen; 3) Me i urdhnue graal e shpies, me i <;ue per uje, per druu, m' u <;ue buke puntorvc, me ujel (me vadite), me bajle pleh, me korre a me mihe a me qirue.
i /'
~, (/. PC/'/,lIli
,~qjr";s
s'shpir";s.
E Wj11 (' S11pi iis k 1\1\:
I) zen e 2) 3)
lvle me Me Mos
baa gadi mjesdilen e darken, me zie, me ndreqe Iryedaa haenal; ja vuu menden bylmelil t' mos I' shkoje dam me shite, as me blee a me ndrrlle gjana paa leje
t' zot t'shpies, E zoja e shpies s' galuen, s'shkon s' baan druu, as pleh, as me uje as me korrc a me buke m' u <;lIe puntorve. 4) Me shikjue drejlsien n' t' ndrequn I' gjindes t' shpies; mos me ja majle krahin kuej 5) E zoja e shpies do t' perkujdesel
per uje, qirue, as e fmiive
maa leper se Ije1ril; per fmie, saa I' jene
n' pune graat.
ยง. 7. Tagh
i [Iilmlcs
OJ indj1\ c sit pies ba
s' sltpliJs.
tag-oJ': per n' paashin se nuk punon per [' marel e shpies a i <;on kahe fika; 2) Me hjeke t'zojen e shpies, per n'u rafle per syysh se bracnon, a shet gjaa linez - edhe nji kJkerr voejel me kene a m'u majl~ .krah fmii ve t' vet maa leper se t' Ijerve. 3) Mii armet e vela sejcilli; munden me shile me ndrrue, a me lane peng, porse s' kan lager me type Ijelren n' shpie; 4) Mii qee kaa tager bulku qi i nget; me i ndimue kuej a uhaa a fale paa pase nevoje per teje t' zot t'shpies; 5) Mii tufe dhensh a dhiesh kaa tager bariu qi i ruen; i zoti i shpies s' kaa tager me ju perzie n' ket zyre, para se t'shese
1) Me hjeke t' zone e shpies
-
!).)-
gjaa a t' prese ndo' i kame berrit, bariut do t' i thote, e ky e din se Gfare berrit a lopet asht per t' u hjeke. ~. 8. Perli77zi i {Jjinclcs s' ."ilipi(\<.;({sM: 1) Mos me hie dorzane paa leje t' zot t' shpies; 2) Munden me hie dorzane edhe paa e pvete t' zone e shpies, porse per aq, saa u ban arma, se kjo asht e vehtja; 3) Nuk munden me i shkue kuej per puntore paa leje t' zot l' sh pies. 4) Nuk munden me shin:, as me blee as me ndrrue gjaa. 5) Gjindja e shpies nuk munden me mundshtue t' zone e shpies n' punet e shpies a t' krahit. 6.) Me ndigjue, me punue, erne shkue gjithkund t' 11urdhnoje i zoti i shpies. 7) Kuej t' ja njese gishtin i zoti i shpii:s m' c d:JIe 111'ushtrie, do t' dale; . 8) Grania jane n'detyre me punue per shpif; po n'teproj koha, si 1'lirohen preje punve t'shpies, munden me baa pCme doret t' vetat. ~"yy Fa17lilja
II.
C kllptllC17lC 11' Katlind
~. j.
C 11' Fla17l11r.
l'o{J}'i i Falluljes.
1) Kaa tager e zaa n' kuvend t' katundit; 2) Kaa tager n' pjese t' gjobes s' katUndit; 3) Kaa tager n' kulr~ t' katundit; 4) Kaa tager m-e marre me ndore kedo; 5) Kaa tager me prle me une t' zjarmit e me spate gun t' nji shpies s' fisit t'vet: 6) Kaa tager me u prie gjobtarve n' vathe t' fisit t' 7) Me raa n' ndo'i faj l' rande shpia per t' cillin ndeshkimi i unes s' zjarmit e i spates, as katUndi as s' und veen dore m'rrenim paa prie vete fajtori. ยง. 2. ])('tliJJli
n't' djevet. i shkon Flamuri
i Familj:'s
a) n' Katund: 1) I zoti i shpies do t' pergjegjet per Gdo dam qi t'i bajne kuej gjindja: 2) Do t'dale n' kuvend gjith saa here t'mledhet katundi; 3) Do t' Goje puntorin n' pune qi kaa katUndi rrethas;
g(j-
-
b) n' Flamur: 1) Do t'dale n' kuvend t' Flamurit kucr t' thirren ;'Burre per shpie,,; 2) Do t' pergjegjet rrethas me katund p..r "dyy hae buk" djelmvc t' Flamurit; 3) Do t' laje 400 grosh gjobe Deres s' Gjomarkut per C;do vrase; 4) Do t'dale n' ushtrie t' Flamurit.
~= Oroe.
------
=
Perkohshmja
=-==- -:- -=--=' = -=-=---~
e jone, n' t' mledhun
e
n' rreshtim
t' "Kalll/llil I' Lckc' Dllkagjinil" kaa nrtieke maa fort ligjet e Mirdites; perse kto tuej kene se s' paten t' kundershtisun me gjygje t' "Gjibalit" kan mftejte me ndcje ma t'dlirta e t' paperzieme se ato t'Maleve tjera. Me gjithkta bashke me oroe e c;ortime qi jemi tuej mledhe, kemi me qitC nji botim t'dyte t'''Kanl/nil,,} kft kan per t' u marre n' kujdes e shenjue ndryshimet
ndermjet ktii kan(llln
e atie t' Maleve tjera t' Shqypnies. DREJTIMI.
&
~
- n7 -
Kremtimi I KRYEVJETIT T' PARE INDEPENDENC./ES S'SHQYPNIES N'SHKODER. T'
Kr~mtimi i t' parit kryevjet t' independencjes s' Shqypnies e t' ngrefunt E flamurit komtaar n' Shkoder diten 28 t' Nda ndorit kaa kene verte nji naam, e s' bashkut, edhe nji prove e forte kundra atyne anmiqve, qi thone, se populli Shqyptaar nuk don lirie. N' ket dite, po, shpirti i popullit shqyptaar, mas saa qinda e qinda vjetsh, tuje e ndi'i vehten per t' paren e heres l' shpenguem verigash robniet, me nji here i hapi fletet e veta e, n' syy t' pese Mretnieve t' Mdhaa l' Europes, madhnueshim muer kahe qiella e kthillet e liries; preje kahc mas sodit, neper rreze t' Fees e t' Dies, kaa me mGjte udobisht me dajte udhen e drejte t' perparimit e t' gjytetnie3. Po; kjo dite e gazmueshme kaa me mete per jete e mot e shkrueme me shkrola arit n' zemer t' gjith Shqyptarve, sikursc kaa me ndeje e shporueme me Ferra morrizit nder zemra l' anmiqve l' Shqypnies. T' a diei Europa, l' a diej po, bota mare, se burrat e dheutata sokolat e Shqypnies - kan dercthe gjakun e vet, jo per mos me laa page e t'dheta, por per me gzue t' bardhen lirie, qi sod po kemi fatin e madh me e shiue nder zemra l' ona. Rrnojtif ~'lq}'pnia e lirt/! Rrnoftc flamUi i i sajif!. Perkol1shmja e jone, tuie u niisue me ndisie thjeshte atdhetare t' komit, po gzohet me komitet organiza tuer, l' ktii kremtimit komtaar n' Shkoder, per lulzim e madhnie me l' cillt i dhane krye ksaje di tes s' paharrueshme. N' nji mndyre l' posayme po pershndetet me djelmnie t' Shkoders, e cilia n' ket rase e dis:lmoj se nuk kaa uje nder dej, por asi gjakut, qi dikuer vloi n' zemer t' Skanderbegut e qi asht i zoti me vadite e me rrite lulen e liries. Nji l' dijtun nderet preje nesh edhe Komandarit l' ushtrieve nderkomtare, Z. Kolonelit Filipps, si per rrjeguI t' majtne n' gjytet, si per pjese qi aj e l' gjith Komandaret e ushtaret nderkomtare mueren n' ket t' kreme komtare t' Shkoders. Rrnofshin e kjoshin! Drejti'ni Lajmet e kremtimit t'illdipendencjes s'Shqypnies II' Shkoder, preje IIgushtice d> s' kores e t'vi'mdit, jemi t' shterguem me i I'De per Numer t' Kalludorit.
-
E
,2,,,
\J,"
-
E :\D.\0:D()l{ IT '\" '.,JETlT
1!II>;.
OJ Zane t'kendojme,...
t'vajtoime, deshta me thanun; Psc sod dite kanget s' asht per mue e tV}1. - <;::'gzim kjo dire nee mundet me na dhanun, Kuer, qe, mas nji motmotit q'i u pelqye Europes Shqyptarin zot n'shpie t'vet me e lanun E kuej, pose Hyut, m' kd jete mos me i sherbye, Shqyptari i daam prap me vcdvedi gjindet, E shka a maa zii, preje vedit edhc s' bindet? !.. . E kCt kjo pune kish ndolte, pose se n' Shqypnie, Qi 'i populi, s' parit dalun preje robnimlt Per nji motmot te rriil1 aj n' anarkie E t' bahet prralla e gazi i rruzullimit, Ke i zoti s' ashl aj sod m' u vCtu m' hullie, Edh0 m' u thane anmiqve e I' tane nierzimit:
-
"Un ktCt sandoj; m' ket shkam mue m' vCtniZoti,
E ktej nuk los, paa u shttcmun stina e mati!" Ah! t'mjeret l1a, t'mjeret! E sad me 'i pece te kuqe E me'i oil ctuem qi Shqyptaria e mjera T'dale vedit n'drite, si vedit c;ite m' bubuqe Nji drandofille c njome, kuer kthen Prcndvera... .10, jo, ShqyptarÂŁ:! POI' banje flamrin duqe E zhytnje a' Drii," t' mas t' a shvilloje kurr era. Flamri komtaar nuk kaa C;'ka ban nder nee, Po kje qi dashlenie nuk kern' p' I' Atdhec! E, druc, dashtnie per Atdhee nuk kaa Shqyptari. Me giase, s' c;aan kryet Shqyptari per koom t' vet. As per njat gjCthe te amel qi i la i Pari, As pse Shqypnija n'vedi u baa sad shtet, Pse e shof qi vec; atje kCtxh ixh lion ari Paa fryme e tuei dihatun vrap aj nget. Si Krishtin shiti Juda Iskariote Dru' Atdhcu nder nee po shitet p' r'i za/lolif... A thue mos fala keq?.. Po Iypi t' falun; Perse ktCt yeW me fye nuk due kerkendin, E pse a mire fjalen n' zemel' t' fryyt 111'e nalun. POI' njaj, qi te liruem me e"'pase don vcndin,
- !H)A preje se s'mundet vete m'shkam t'nalte me dalun A preje se tjerve s' don me ja Ishuemun rendin, A thue aj s'asht Jude? Po, kame e krye Iskariota! E praa ksi nipash kaa dhe shum Kastriota... E po p' rata qi, zyre e ndeer harrue, Qi, marre e turp kahe here flak rue mas shpinet, M' visaar
t' Atdheut
shkojne tuej tregtue kusk mas Sterlinet" Kush pse Dinan' teper i asht lakmue, ) E atdheen preje t'huejsh me e qitun duem bash tine t Thue edhe per ta do t' hiin kuej cuda Kuer tham se nuk jane tjeter vey se Juda ? . . . Po, Juda jane, e gjinde jane trathtare, Porsi njata, qi n' mend preje t' huesh mahitun, Varzat e djelmt, - e kara uzdaje Shqyptare - , Me ndisie t' hueja n'shkolle i yojne me i rritun, mas
.1le t'huej
Prankut rrejte,
(Kush
ndyet
Tuej
lane mas doret t' amlen gjuhe am tare
,
Paa t' cillen komi s'mundet n'drite me u qitun; E me yakrria, t'metna shkret mas tregut,
E laan me u rrejte 0
Skanderbeg
nipnien
e Skanderbegut.
! 0 rrfee mizore!
Kastriota
Serbjani i mnieshem, po, ke votra Nipave Saa
force
t' vet u kndon e anmikut
m' lahute piit
nen
pshtetun, zatore,
shpate
t'kaa
metun:
Por (Ku
nipat t' uu n' Shqypnie sod nder msojtore, gjuha Shqype hiin si fmie i gjetun... ) As emni ndoshta, nuk e diin si t' quhet; Pse tjere fatoza aty me xane u duhet. Vey po; njat emen t' and t' bekuem t' madhnueshew, Si t' huej, si nipa t' uu, dijme me t' a qujtun, Kuer ndonji lash dobiet fort t' ngatrrueshem
Me te duem me shkatrrue, e kuer me vuejtun Duem ndonji kundershtim, qi n' vend t' naltueshem S' na len m' u kape mas dishirit t'one te pruejtun: Nen emen t' and, po, t' gjith at here na strukna, Kuer atdhetare n'syy t' komit duem qi t' dukna. Ah! jo; kange gzimit sod, moj zane, nuk due! Sod un due q i, kahe fjalet e mia t' dalin, Si rrkaje vulkanit t'shkojne tuej gurguIlue: T' shkojne tuej therun, si thika qi theer djalin E vetun, amel m' prehun t'.nanes pushue: T' bumullojne, po, si rrfeja qi trande malin;
-
IOU -
Pse teper keq Shq)'pnia e ngrate kaa ngelun, Teper paa ndeer se nami i saje asht shkelun. Oh vaaj! oh kob! Oh mane e turp per nee! Sad shcklli marc prire s)'nin preje Shqyptarve, Me paa si perkujdesna per Atdhee, E si u dishmojme me pune na kundershtarve Se jemi t' zott me u lidhe me bese e fee Edhe \'ete me sundue vend in e t' Parn: E na, haru u e si polipa 1) deti, Vee; hapim sy)'t me shkye ndoj send per vetiL" .. Shq)1ptart! Shq?ptare! Ndigjoni, pashi Zotin! Paa juu kurr s'mundet n' drite me dale Shqypnia: A thue, praa, n' terr po e teni m' e shkue motin, Tash qi u dergoj t' bard he fatin Perendia Fjamur me ngrefun n' vedi? e Gjergj Kastrjotin E t' Pare! a thue kshtu do korise nipnia, Ke shoq me shog ene s' kern' raa na n' fie, Ke verne dobien perpara c;' do Shq)'pnie? Ah! jo, Shq?ptare, jo; mas e lshoni doret Shqypnien e mjer~, - ket Atme t' uuj t' bekucme; E cilia sad, pen'ujte si vashe kuooret, S' parit po hlin nder fise t' gjytetnuemc. A tl1llc pse tepcr t' ngush ta i kaa terthoret M'e lane mc duese pra p nen kame t'huej t'posh tnueme? Maa e \'ogel se Rusia pat kene Sparta, Par nami i saje a shkrue me shkrola t' arta. Ah! ktu, Shqyptare, ketu; e m'vorr t' Kastriotit Per rreth t' Flamurit t' one t' gjith t' oahna i'vl1aa, Edhe t' apim shoshojt besen e Zotit Se per Atdhee na kern' m' u orn'ate paa daa, Tuje shkrii per te te gjitha ditt e mati!: Se para t' gjith ne vorr na kern' me u kjaa, Se e 13amShq)1pnWnm' e shkele prap themra e huej. Pose Zotit n' qiell, :::'do t' i sherbejme maa kuje! 2) I'. G.i('l'gj Fi~l1ta 0. F. :\1. 1 Xji IWFhk dctit fort i ngathiH c fort grahiqaar, ~ Kta YjerrFha kjcnl; shkruc pCI' flctorc .erlindja n' "lone pcr rasi; t' kremtimit l' independcnces
e SlIq!lpllie:,. s' ShqypniCs.
-
lOl
-
Lajme. ~ RROKULL
SHQYPNIES.
(I)
SHf{ODER.
- Me 11. Ndandorit <;etet e ushtries r.derkomtare n'Shkoder kremtuen diten e t' lemit t' Rregjit I' Italics. M' 9. paradite t' gjitha <;etet nderkomtarc, me muzika para e veshe e stolise per bukurie, duelcn ke Pojlerat e PGntorH, kG rend e rend kaluen nen syy l' Komandar\"e I' vet c t' Z}'rtarve t' pare t' gjytetit. M' 10, Komandaret e ushtries, Zyrtaret e \'0ndit, Korsulladet e Paria e gjytetit zyrtarisht skuen n' t' paam te Korslla i Italies, ku kjene prite c qiti; me shum nierzie e ndeer. Masdite muzika e ushtrits italjane raa n' Fushe Qele deri m' mrame vone para nji popullit t' madh, qi aty kishte dale me e ndii. Sivjet popul1i i Shkoders, n' t' dijtun t' ndercs t'sherbimeve, qi Italia bashke me Austrie- Ungerie e me Germanie kaa baa per me qite Shqypnien n' \'eji, ju bashkue me zemel' ushtries e Korsullades italjane n' kremtim t' dites s' lemit t'Vittorio Emanuelit III, Rregjit t' Italics. Kater ushtare ingliz, deje e bila kubure, nji nate t' Ndandorit i shkuekan n' shpie nji t' kslifeni t',"qi ~;rin andej kahe Sahati i Inglizit, e aty i shpartlluekan deren e me bajoneta n'dore i hiikan n'shpie perdhuni. Desht Zoti c aj shkodrani Ishoj poteren me t' shpejte, e u mlodh policie e xhendarmerie, - do me shqype e do paa shqype m' balle, - e i perzuune; pse ndryshe,
kush e din se si kje tuje u daa puna..
-
Ata ushtaret e Ab-
dul Hamidit kan pase shkue, ndoshta, me nji kame mathe me tjetren zdathe; pOI' dyyr e penxhere nuk i kan pase thye kuje... Nji
nate
tjeter,
-
23
Ndanduer
-
do
ushtare
giase, austrja:1 e italjan,) deje edhe ata e ~o:.ÂŁl, xane e rrahe shoq me shoq, e, me <;' po perflitet, paska kene theeI' pak gjiia m' krah t' rrmaket. -
tjere,
(me
na ken ken njani nder ta Duket se edhe
1 Tu kene qi yendet e ShqypnWs ene 8' jane yilll m' t' perpjekun nlfmi me tjetrin, Drejtimi i Perkohshmes t' gjith harren e )ajmeye, qi jane botlle deri sod e kan me 11hol\1(>!l'ns soctit, ja !l Ishon lajmtan'e,
-
108 -
ata kan pii uje Shqypniet . . .. - Po thone se nuk jane xiine per tjeter, ve<; pse s'i kan marre vesht gjuhen njani tjetrit.Kam pase thane, bcsa, vete kahere, se n' Shkoder nuk do fote tjeter gjuhe veG se shqyp; pse, ndryshe. bijne ngatrrcsa. Por: hajd e prediko n' pylJe . . . . Ktu s' po duen Shkodranet me fole skqyp, jo po t' flasin Ingliz, Italjan, Francez, Austrjan-Ungerez, German, Olandez . . . . Po, njimend; edhe Olandez kan ardhe n'Shqypnie, n' ket Muzee Antropologik (nja dy vete me giase) e kan ardhe per me rregullue xhendarmerien shqyptare. Edhe ata kan shkue n' Vlone. Shkodrane! shitni shpijat t' uja saa maa para, a, mos tjeter, veni peng, a se suguroni kund m' ndoj "La Fonciere", pse. besa e beses, tash po ja u rrenon Kryeparia e Perlimtares s'ShkodeI's, e po u shkojne paa pare paa pulle. Po a nuk keni ndli se <;'adalet dcsht me baa kjo Perlimtare m' sh~ie t' bijvf' t'Mati Preles? Po, mejjc; me 25 r' Ndandorit Anton Efendia, mc polic e hamaj, mas urdhnit t' Perlimtares, nisimerrcnue shpien e t' bijve t' Mati Preles e me e rropose kulm c themel bashke, e pse? pse kta, tuje vuu themelet e nji shpies ree, qi kan nise me godite m' rruge Gjuhadol-Serreq - Rue "Franz Ferdinand" - i pasken pase Ishue nji gjyse metrit vend Perlimtares n'udhe t'madhe. Perlimtarja dha urdhen me e rrenue ket shpiC, masi muret kjene <;ue nji pash mii pat t' eper, e jo per tjeter; ve<; pse shpia, mas mases s' inzhenjerit. tuje dale jashta penit per nja 15 centimetra, i merrte t' paamt kafehanes s' Paal Gashit per brii! Luigji i Mati Preles, atehere, vojt e u ankue per ket dhune te Komandari i ushtries nderkomtare, Koloneli Filips, i cilJi, tuje vuu n'oroe se Perlimtarja, kuur u dha lejen t' bijve t' Mati Preles me godite shpien, as u kishte dhiine as u kishte Iype ktyne maa para planin e shpies, qi dojshin me ndertue, dha urdhen mas me e rrenue shpien, edhe kshilloj Perlimtaren me vuu per pee, maa para se send kurrnji
ket se ky Z. Filipps kaa shkue.
tjeter, Fushen
e Qeles
..
Po m'du-
nuk mendueka me themra, si aj tjetri qi
MISHKODER. - Malcoret e Malazezt na jane ndeshe edhe nji here nder kto dit shoq me shoq. - Kuur heren tjeter Malizie u ngatrrue me Malcie, do Malcorve u desht me dale preje vendit t' vet Vulaj. Kta, per para se me dale, paskan mlue n' dhee do ene e reme t' veta, per me pshtue preje Malazezve. Tash, Malazezt u paskan pa~.Lraa m:-eer;_~ nji dite kateI' vete shkuekan me rmue kahe shpiat e Malcorve, per me u vjedhe ato reme. Malcoret i paan, edhe u vuun push ken, tuje i lane
-
lO;{
-
l' katert shakull m'vend. Atehere nji bataljon Malazezsh duelen preje Tuzit e u vuun per balle t'Maleorve e nisen luften. Malcoret Ishuen kushtrimin, edhe t'vloj pushka per kateI' sahat, dee:- saa Malazezt bishtnuen prap n' Tuz. TRUSH. - Frati i Trushit, P. Gjon Di Salvo, i cilli, mas dishirit l' Perndritshmit Z. Arqipeshkvit t'Shkoders, kje ~ue preje t' Parit t' vet per Famullitaar n' at Famullie, ja kaa nise nji vepers fort t'dobijshme per alo vende. Via e Trushit, ~ile preje kujdesit t' Vezirit l' Shkoders, kaq fort kaa kene shame e e shkue dam n'kto kohet e mrame, saa me u baa vende vende rrash me stom. Sivjet P. Gjoni kaa nise me e ~ile at vie, e me nlrr:2 t' Zotit, t' bamirsve e t' Famullies, n' Veer qi shkoi kaa baa me dlire maa se trPokilometra vie per s' t' giatil e tremetra per 5' t' gjanit, tuje librue kshtG Famuillen prcjc ujit e baltet, qi n'Trush kan pase kene n' zaa. - Sh:,a do r' kishte thane Veziri me e pase dijte n' at kohe, se preje kujdcsir t' nji Fratit mundi e vepra e mire e Iii nuk do t' huple per gjithmone? PUKE. - I Perndritshmi e i Pcrnderueshmi Emzot Koleci, Ipeshkvi i Nenshatil, me at zeeil Feiet e dashtnit! Atdheut, qi e daine n'shej n'Shqypnie, n' Kohe \' I\rezmit qi n'shtate Bajraket e Pukes, nimue preje Priftenve e Frelenve e preje Kreenve t'vendit. si t' kshtene si musliman, mrrljli me ndertue shum pu ne t'mira e I'dobijshme per at populI. Mila para u nderlue Qeveria e Pertashme e Pukes, me selie n' gjytet t' Pukes; masandej u vuu besa per gjaqe e ngalrresa, e rorcucn ligje t' nevojshme si per rregullim t' martesave (per l' kshtene), si per interese paresh e veresie drithnash. e sidomos u forcuen e u rregulluen ligjet e Kanunit. E kshtu asht t' gjith uzdaja, se n'Puke, deer saa t' vine Princi i jone, nuk kan me u pertrii pune l' liga e dhunie anarkiet. Puna e mire, flet vete e nuk i dron rrezet e diellit, si lakuriqat e nates. MfRDfTE. - Edhe Ekcelencja e Tii Prenk Bibdode Pasha kaa mrrijte me e vuu Mirditen per fille, e me Mirdite edhe Malcien e Lezhes e tre bajraket e Kthelles. E duhet dijte se nuk asht kene nji pune e leet me vuu per fille sidomos Mirditen, ku gjithmone asht gjete ndoj ga-ruzhde e paJame qi me perzii qullin mreade. Prandej Shqypnia do t' ja diin per ndeer ktii Zotnies s' Madhnueshem qi mrrini me ndertue 'Qe\'erien e Pertashme per Mirdite, Kthelle edhe Maleie t' Lezhes, e me kanune e ligje t' arrsyeshme me sugurue jeten, gjaan e nderen e popujve t'vet. Sod n' Mirdite jane pajtue gjaqet, jane ndreqe ngatrresat, e kaa
-
104 -
raa fashe mnia e resa e keqe; pse t' 13 bajraket presin veG fja. len e Prenke Pashes e t' Qeveries s' Tii nder t' gjitha punet e ranget e veta. E Prenke Pasha ke me t' eger, ke me t' bute, po t'i zdrype te gjith per veshit e po t' i ule ndejun, qi mos l' a Iypish aspak maa mire. Medjc, n' mos vushin mend Mirditast, kaa qile ceken edhe me i vjerre, per n'kjofte se e Iype arrsyja e gjygji. Kshtu, per tregim, nji fare Gjinit t' Prenke Gjinit, preje Mesulit n' bajrak t' Spa<;it, paska vraa nji dite tre kushrij t' vet edhe nji ferishte t' njome 7. a 8 muejsh, per me u baa zot m'toke e m' gjaa t'tyne. E per me e xjerre shqymit faret at shpie, gjoj pushke dyy here edhe nji grue I' atii plangul; por gruja hiku, e u pshtue preje do nierzve qi e mueren me ndore. Tash ti, Prenke Pasha e xanka ket nieri gjakbfias, edhe mas Kanunit e gjikueka per deke, e kje vraa preje I'dymdhele bajrakesh mii kulm t'Kreshtes. =--= Por: kahe i vien Prenke Pashes kjo fuqie per me mujte Kthetlen e Malcien e Lezhes? e me majte n' rrjegull Mirditen, Un kujtoj se kjo fuqie maa s' parit i vjen preje urties me It' cilien aj kaa ndertue Qeve:-ien e Pertashmc n' Mirdite: qi Qeveria mos me pershii maa teper se pershiin Kanuni e etnologia topografike e Mirdites; pse tu kene qi Qeveria e Pertashme nuk kaa ushtrie e xhendarmaric, ajo fuqien e vct e merr vetem preje Kanunit; e Kanuni nuk kaa fuqie pertej ate caqe, qi i jane kene shenjue preje kohcs e preje t' Parve. S' dytit, e fort e maa fort, ja sjelle punen mare n' Mirdite e .njeti forca morale e tii: nuk kaa malcuer as katundaar qi dron se Prenke Pasha i han paret a i hupe gjaan: per te nuk mund t' thole kush se i randon m' shpiirt a nji cokel drCtjet, a nji buce hulliet, a se nji cope qymyrit i huej n'dashte gurit n'dashte drunit t' jee!: prandej gjinpja j~ nderojne maa fort fjalen se ja druen stagen. E kso doret do t' jeet sundimtari. = Kto fjale s' po i shkruej ktfi, per me lurtue veshet e Prenke Pashes; por per me dlirc ata t' Shqypmes:' Clzronologl/s.
T'Merkner 24 N'danduer P. Rrudolf Buglioni O. F. M. preje
PiaGencess' Italies n' 8 paradite kaloj n' jete t' vertete, per me korre frytili e djersve e I'mundit I'derdhun per I'majtun t'Fees per 45 vjet neper male t' thyeshme t' Dukagjinit nder kohe erase t'vshtira, tuej mete i bekuem e i uruem preje popullit. ~