..
HYLLI I DRITES
Vieti. I. -
PRIILL
-
1914.
Ntlm.7.
---_._-
1Q,e
J1UQ,
J('lYH,~
i, ~hcVlYl)il~i,~(~!
~YJ}~f~~)I~~~~l~
~~~~E~lli
SOD PORSI HYYLL DRITET PO SHNDRITE Mil FRON T'LUMNUESHEM T'KASTRIOTVE E ME RREXE T' VET A T' SHKELXYESHME DA VARITE TERRIN E ROBNIES N' SHQYPNIE. SHKRIMTARET «
'TUEj
11rLLI
E pERKOSHMES
1 DRI Tl~i.').
"
PAA SE N' KET. DITE KAHMOT T' DISHRUEME ,IDEAL! I TYl)IE NDAj GJUHEN E KOMSIEN
E'NDA.I T' DREjTAT E SHQYPNIES KRESH~IKE . U VERTETUE, PRE.lE THALBIT T' ZEMRES'E ME HAREE . IP'O I UROjNE SHNDET E JETE T; LUMNUESHME J
.
MilEI'll'
E JiRlfi'l'NESHES
;.QANDRRA E NjINIES EDHE E FUQIES KOMT ARE E PARA FRONIT T'0- TYNE . . I
ME SIjPNESE T.E GJALLE' PO U TRUHEN . .,
", .'.
~
~
1;
HYUT E ATDHEUT. . '"
,.
;})JzIWdCl', VJI.
!......
Marc.
~',;'.
"':
;.
..
.~};
oj
l
;.
-."
'"
MriM)av.
.'
.
-
202
-
cf7i;ll a ~7?Z;ettJ2
t
J
on(//
C;' preje bjeshkve I'lhepisuna, kG lash saa mol slrukeshin . sokolat e liries, lidhe me bese c fee, deri nder fusha I' gjana, \' cillave para kohel deshl simjet die/Ii i prendveres me ju fale slOlien e blerill.eve I' hershme si n' gatim I' ktyne ditve, ky asht z1ni qi ushton, ky asht lajmi qi ngu shllon zemrat e njatyne fatosave, t' c;lIt aq maa me gzim do t' a njicjn t'ardhunt e ksaje kohe falbardhe, saa mila e madhe kje prova e burrnies qi dhane, tuei i diftue Ellropes, e maa mire me thane botes mare, se bijt e Shqypes, nipat e Kastriotit, s'i lodhte kurr kundershtimi: e se edhe pse I' lshuem dorel nder dit maa t' vshtira shi preje njatyne, preje t' cillve do t'pritshin ndimc mila fort se preje kerkuej, barlne per qinda vjelsh vcrigal, pane shneset e atdheul tuej u shkrumue e erdhne deri n'diW n' t' cillen, mas giith alii shemtimit I' pertriim preje bashklidhunve greko-slav, tuej kiaa rrenimin e fGndshem t'vendit, do t' u pvefshin vcdi me \'cdi: A kaa mete kund Shq\'pnie per nee? Nuk ashl SOl s' paric qi populli i ione del i ~crmendlln mii f3qe t'tokes. Komi i ione, kje njofte e drashte C;'n' kohe para Krishtit: kje njofte mandej edhc preje Shteteve I' Europes qi raane n' nevoje t' krahit shqyptaar, m' nji kohe e cilia saa maa e mndershme duel per popuj tjere, aq maa e ndershme desht me kene per ne-:, pse, sikurse shkruen nji hislorik i permendlln, n'Shqypnie kishte mete e vetmja ushtrie me uzdaje, pse e prime preie S~anderbegut s'.lete Turkun me luejt giurme, e kahe kio c;ete fatOzash ishin sjelle syyt e giith katolikve. Njofte e drashte kje populli' i jone sidomos edhc preje Osmanllive t'cillte sado qi paten pushlue vendel t'ona, gjelne gjilhnji n' Shqypenta!e kundershtare mfta t' fortet, anmiqt maa l'rrebIC, e mfta se nji here iu raa rasa me ndie se saa gjak i idhte vlote nder dei -.' Shq?pla,ir, gjith~aa here co'ra pusliluese e anmikut ngrehej dhGnuese kundra I' drejlave qi ky kishte kahe feja, kahe atdheu . e zakonet, trashigime I' kandshme t' parve vet, . . Shqypnia, kio c;erdhe 'sokotash; - s' ishte ligshtue kurr, as s' kisht~ raa komi i Shqyptarit n' duel' t' hueia, mos t' a kishte . giete e zeza maa e madhja e maa ~ ndiemja n' C;'do populi a
= 203 = fis, m _ngesa, due me thane e r.ji Prlisit. Aty kG t' gjith do t' keen para syysh ve<; nji qellim, por ku munden me ndryshue m~f1dimet e vullndeti, si nolle n' <;'~o shoqnie t' gjytetnueme. asht nevoja e r.ji fuqies, e nji Mretit qi t' a njisojne e t' a rregullojne n' mndyre qi t' gjitha veprimet e gjytetasve t'shikfojne e t'duen t'miren e gjithmarshme t'vendit. Si!le imperio, thote Ciceroni, nee dO!1111Slllla, !ler; civitas, !lee gens stare, nee fllll!ldllS ipse potest. Duket praa se kurrgjaa s'i kundershtohet s' mires gj1thrnarshme maa fort se liria e teprueme e saa t' mrap3h[ve, prejse psojne kshtu t' drejtat e liria e t'mirve, t' eill[ nuk gjt?ein maa kurrfare mprojet. KG t' gjith munden me baa <;ka t'duen, thote Bos3uet, asnji s' ban <;ka i perket me baa; kG s' kaa zor, at)) s' asht kush zot; kG t' gjiih jiine zota, aty asht sejeilli .rob. L"e~llfll serFi sllmlls, llt liberi esse possiflllls. Na mGndena me e vuu vete oroe tuej arsyjue mas historiet se sikurse C;'dokoom tjeter, njashtG edhe na, tI1uerem n' iep03hte, e pse t' paa Priis raame njaq, saa me e mendue vedin gadi per t' faruem. Kuur per nji populI e per nji shoqnie t' gjytetnueme thone, se Zoti kuur don me e. ndeshkue, premton mii te nji priis t' mrapshte, <;ka kaa me muejt m' u thane per nee, qi tash saa qinda vjetsh patme mete krejt pu te? T' kishte nolle nji Priis a i pare si e Iypte zemra e popullit, s' ishte pertrii as vjet as parvjet, as kurdohere tj~ter s~emtimi i mndershem qi b~1i t'iu dhimte Shqyptari gurit e drunit, e t' dukunt e tii n' mles t'popullit, kishte prCtu fort maa me nji here ditt fatbardha qi jena tuej gzue. Por qe se edhe kjo nevoje na u kqyr, ky dishiir po na <;ohet n' vend. Europa dau qi njajo Shqypnie e liir, t' cilleo drejtsia e kishte Iype fort maa t' madhe, t' kishte Priisin P. vet. Praa, kena Mretin t' one. Larg, andej perte dedin, nji shkelxim i jashtzakonshem ndrite kshtjellin Neu- Wied; qiella reshe bekimet e veta, toka i lute fat t' mire njl Shtetit e nji Mretit t' rii. N' at nd ~rtese t' madhnueshme t' parve t'vet, pret Prine Wilhelm de Wied t' derguemt e Shq)'pnies, t' eillte, n' emell t' atdheut t' one, i paraqesin kunoren e Mretnies. E para here qi neper hije l' pagjta u ndiete Fjala Mret, i pari Prine Wilhelmi. qi n' at shpii thirrej me ket emen. Preje shkndiave t'mshehuna
nder rrenime t'saa qinda vjetve, ngrehet e madhnueshme
liria
s-hqyptare e i nep doren burrnies s'r.ji Princit German, i cilli tuej lane vendet e veta, shtyhet kahe dheu i Kashtriotit, del n' Shqypnie, per me kene Prii~ i jone, Mreti i jone, Saa qi nder Shqypcare a t' huej kan pase nderen m'u ndeshe n'Mret t'rii t'Shqypnies, t' gjith kan fjale lavdit per te. Thone.
-
:204 -
se mast pelqej barren e rande I'sundimil" ndjek me inlerrese 't' mad he punel e Shqypnies e me m' zi prel me muejte saa mila 'pare me xhvillue veprimin e vet n' kto toke t' mjerueme qi gjinden edhe n' lerr e n' egersim, paa u gjete kush me ja njile doren. E vertiel per nji veprim kaq I' nalte e t' madhnueshem nuk i mungojne. Lee e rrile kahe viset e blerta t' N~u-Wiedit n' Prusie I'Rrenit, asht ky, per me e vuu oroe piksparit kahe gjaku, i dyli djale i t' pestil Princ n' familje Wied, e pat per nane nji I' biin e Rregjit t' Olandes. Familja e tii rrjedh Hill preje Wilhelmi I Princil t' Orangjes, e njehe per pjeslaar maa t' permendunin i'dieshmin e I'vlerlin Mrksimiljanin de Wied, qi kje nji nder kerkuesa mila I' pare e mila n' zaa I' Brazilit. Shpia de Wied njehe edhe shum generala ushlriet n'zila sidomos n' lufle I'shlate vjelve, dy generala I'melun luej i ndimuc popullil me shkunde' zgiedhen e Napoleonil e nil qi maroj lumnishl n' Walerloo. I al; i Mrelil I' one kje Mareshal Djeel, veproj shum per kolon;e, e i la naam I' fj'adh "edil n'luf:e kundra Franyczve n'vjeW 1870 Klo jane emnal e disaa t' permendunve I' familjes s' Tii, emna t' ndershem e I' vleerl qi slolisin hislorien e shpies s' Tti, e ne na napin uzdaje se luej kene ky pinjolli' i nji pemes qi dha fryle aq I' kilndshme per vend I' vel, luej kaluc kahe na, do pergjegjun qi ju t' orvalel me gjilh 'fuqie, si aj vele foli n' t' dha Shqyplan'e masi i paraqilen kunoren, per t' rrilun I' emnit I'drilshem I' atdheul I' one. Wilhelmi i I maroj shkollel e vela klasike n'.Iene e duel paa mushe edhe 20 vjel si nenkryelaar ushlriet. Preje vjelil 1896 e Ie klej ditt e lia kjene nji perparim i pajaam n' jele ushlrake. masi e shkoj gjilh kohen n' Postdam n' kalorie I'rojes, pose pak vjelve t' mrama, n' I' cillal mas nii prove I t' ndershme qi dha" ndej n' Berlin si pjestaar i z~'rev(: maa I'mdhaja n'ushlrie. Por Mreli i jone, qi ~dindet n' maa t' bukren kohe t' jeles s'vel I), ashl i permendun sidomos per dashlnie t' posayme qi gjilhhere diftoj per harle e per die; shpia e tii kie nji olok zanash mast vete Lartmadhnia e Saje Mrelnesha Sofia, ashl edhe ajo \'ete poelese. Po, n' Neu- Wied, n' kshljell t' mOyem I'Princave Wied, Mreli e Mrelnesha e jone, kjene mprojsat e dies e I' harle\'e, e mos I' ishle kene ndima e tyne, s..a mende I'vlerta kishin mete n' terr e I'paf.ljoftuna, saa harlislve iu ishte mylle rraga n' xhvillim. t' gjilh njatyne ide\'e, I' cillal p,:r me ja paraqite shoqnies s'gjYletnueme, Iypej f~ala e foorl e I' pshtetunt e nonji njeril I' permendun, e mjelet edhe maa t' forla paa t' cillat sOl per sol nuk mundel kush me i yile shteg vedil e per I'cillat
-205 shpia Wied s' u kursye kurr. Shâ&#x201A;Źj i mire edhe krye i ngushllue. shem fort. kahe mendojme se shi per mungese t'dies, populli i jone saa e saa vjet gjimoj n'robnie. Dia kje njehe gjithere nji nder shtylla maa t' Farta per t'ruejtun I' jetes s' liir per Gdo populi a fis, e prandej ky Mret, tuej u Clhane mendeve shqvptare shkas kahc dia, kaa me i ardhe vâ&#x201A;Źndir perparimi i vertete, e liria e popullit r' one s' kaa me muejte me kene maa aq e kundershtueme. Vendet I'ona, t'lingshtueme preje ngatrresave e praje giakut, Iypshin per kryetaar nji njeri karakterploH~, nji qi t'ja dite populIit, nji burre jo veG fjalet, par edhc ve~ret, qi mas nevojet t'dite me mkame t'ligshtin e m~ n:lle ho let e guxt1~sh ne t'njatyne t'cillt, per pak qi e shifshin vedin t'foort, tuej lane mas doret t'miren e vendit, deshtne n'shpTne t'mh t'voglit, ja n10,hla edhe t'shletit, me begate vedin e familjet e veta. Ket burre fjalet e vepret, Shqypnia e gje-t n'Wilhelmin i cilli, si e biin, i pagjet preje natyret, kaa me diit me avite zemrat e popullit qi per fat t'zii u gjetne aq larg njana preje tjetretj e me drejtsie qi si ky, si t'e paret e ndershem t'tiit paine gjithhere aq per zemers, kaa me Gue zanin e vet kundra njalyne qi n'G'do mndyre trazojne qetsien e vendit, a done me dore dhunuese t"reten me shkrrye visaret korntare, e me nji fjale t'vetme ka2 me ju aiftue t'gjithve se punet nuk hecin maa si m'nji kohe n't'cillen shuete e dreita pse e paa muroje e pse n'vend I'saje sundojshin dredhiet e fuqia. Kena Mretin t'one! Gjama e topave qi trandne G'n' t:l~md kshtjellin e motshem t'Shkodres, njat kshtjell qi deri die, jo veG nuk desht me marre pjese ner gzime t'ona, por Gka asht maa zii, na kercnohej si bishe e eger preje s'largut, na e dha ket lajm t'. ngushllueshem, lajm i cilli kje pershndete me gzim t'gjithkuej edhe preje gjith kumonve t'gjytetit. Kena Mretin I'one. Teri 101t, moj nane Shqyptare e gzou! Gzoju ti, qi tuej perkunde foshnjen e gatoshe vetun per m'u baa a-j fIIi n'therore atdheutj gzou, se djelmt qi mas sodit kee me ushqye kan m'u rrite njimend si perhere I'foort edhe azgana, por se kaa me kene si deri dje, kuur djalit, ore e Gas, n'maa t'bukren kohc t'jetes vet, ju dote m'u shprishe si per male e krepa n'mproje t'vendit, deri saa nji dite mas ditsh, bite 'per lirie ['vendit e fa bishin tfUP te shpija tu~j shkretn le kshtu per gjithmone votren I'ande. Kena Mretin t'one. Gzou ti 0 bulke i shkrete, qi tuej niome me djerse t'ballit bGcJt e njasaje toke qi t'patne lane t'paret, miillshe, ror raa dijt kUlr se kmh do t'korrtej gzou, se mucjti e dlejfa,
-
206 -
e djerset e ballit s'kaa me guxue me t'i marre kush neper kame. Gzou ti, qi nuk guxoshe me kalue prakun e shpies s'ate per paa droje, se me t'ardhun t'Mrelit s'do t'na ngushtojne maa. Gzonju amende t'kthiellta, a zemra t'fakta t'atdhetarve, ju qi per me i pruu vendit nji dite kaq fatlume, ndiet ner kame e ner duel' verigat, gjimuet ner burgje t'mndershme t'Osmanllieve e paat saa here deken me syy; gzoju, se dita qi ju pritet aq fort agoj e lumnueshme mii lake shqyptare. Gzonju po, gzonju cdhe ju eshtna t'parve t'one, ju eshtna shejte t'njatyne fatosave, qi per me i shpejtue atdheut nji dite kaq t'lumnueshme, dijt me raa si biin burrat, si bjen Shhyptari, e tash pushoni nen hije t'madhnueshme t'nji Du;iqit e t'nji Ka<;anikut. *
* :;:
Pshtetnje gjith uzdajen n'mue, si un e kam pshtete n'juu, e me ndime "t'Perendies, punet kan me na shkuc per s'marit." Kshtu foli Mreti i jone papa t'dergllemve t'Shqyrnies n'Neu-Wied, tuej lype uzdajen e popullit mare; e kush kaa m'u gjete ner Shqyptare qi kaa me tbiine jo? Po, uzdaje edhe uzdajc' t'plote n'Mret t'one, tuej njofe madhnien e zyres qi kaa si sundues i joni; tu~j e nderue, tllej e dashte e tu;j i ruejt besen; njat bese qi na nji zemret do t'i napim, njate bese t'cillen Mreti veW desht me thirre shejle e t'permendlln n'bote mare, tuej shikjue edhe me veprue krah per krah me te gjithkllnd kll t'a lypin e mira e vendit. Po, krahas praa m.:: te, pse populi e Mret s'bashkut kr)1ejn pune t'mdhaa, tuej vuu oroe sidomos edhc se e mara e vendit nuk vjen vetun prej Prlsit t'mire, par lypet qi edhe populli t'jeen i themeluem n'gjith njalo vii.tyte qi shlojne e ruejne madhniCn e atdheut. Mretniet, thote Macchiavelli, qi pshteten n'vetie t'mira t'nji njerit, nuk kan t'qir.drllem, pse veliet shdllken n'marim t'jetes s'lii; rraall qillon qi kto vetie t'duken edhc m'njate qi vjen ne kame t'tii, si vete Dante arsyjon tuei thane. Rade volle risorge per 11rami L' limana probitade; e queslo vuole Quei che la da, perche da \ui si chiami. (Discorsi sopra la prima decade di T. Livia.) Praa, sot Shqypnia filion m' u pertrii m' nji jete I' ree; sot qi flamuri i ndershem shtiellet i nderuem gjilhkahi'; sot qi jehojne fushat e malet n'brohorie t'vallcve komtare l' ciiiat pershendeten Priisit t'rii, Mretit t' one, nee na perket m'u bashkue rreth tii, si Shqyptaret rreth Skanderbegut; bashkimi i jone kaa me kene
-
207
-
atehere i dash\un preie anmiqve, t'cillt tuj na shikjue me smire kan me u grii vedi me vedi tuje paa perparimin e t'maren qi do t'na nepet, e na t'gezuem kahe shpirti, kena me mujte per here e maa me zemel' t'mire me i lute jete e shndet t'Mretit t'one e families s'tii. RrJlo/'IiJ
lVilhelmi
g,1 L1):0':[;'0;
i J)ariJ~ Mrc/i Q;
i Sh(j!JJmiiJs!
gh,alv(t~'I~hQ,'O'lLl. :;:)
Vall! c;:'fllqie, <;'dare anmike ktO muejti, Qi a tu trandlln sot mati edhe kodra? Skanderbegun preje vorrit <;'e shqllej:i Eshtnat ktii m' ja dhGnue kush gllxoj? Bindnju . .. Aj <;ohet,.. HlImneren e \'jeter Tuej e dyndun, kaluer tllej kerkue, Kat zaa njent aj pret me veshgiue, Nder krahina qi anmikll rllshtoj. Leet e lee! ajo hije e madhnlleme Pershkon male! e fllshat e gjana; Ender bGca me gjak te ritueme, Gjurme anmikut ktii syni i shikjon. Gjithkutid deke e shemtim mizoriet; Eshte natyra, mjerimin s' e paan; Deri krepi nder maje sot kjaan, Nder zabele deer draja laton. CilIa dare deshti arit kunoren N' 110m me e shkrrye, e pse bal1i i Shqypnies, Qi nuk njofti kurr marren as k,gren, N' kohe maa t'miren, pse tremshem u zverdh? A thue u thyene te fortit, t' pamuejtunt, N' za'a t' permend4nt kahe arma e trimnia? Thue i la zemra pse prishe kahe vllaznia,' S' priten fatin e mrapshte qi ju erdh? Eni, eni, ju nana shqyptare, " Qi fatosa ve<; dijt me per_~_undun; Eni e folni: <;'kje dora trathtare Qi desht votrat m' jau lanun kshtO shkret? Eni; e e zeza n' ju erdh n' per dare t' huejen, Per juu Luani i pamuejshem, si, era N' 311mikl' komit do t' turret -me mndera; Nji fjale t' vetme preje jush aj par prete
-
208 -
N' ato fusha ku Gilshin zym"lat, N' ato ujna ku zanat t1 kqyrshin Nrler zabe1c ku kndojshin bylb}'lat, Sot kndon q}'qja prtje ':orrit ne vorl', 1'1'ato hije kG. tufat mrizojshin Ku jehote veG vallja shqyptare, N' ato vise tash dora trathtare Muull ,JI,orriza qi ngrehen shatorr. 'POI' kalon ajo hije mretnore Si' n' agime rrshet rrezja e nji diellit; Si lshon rrfeia me turre mziore; EdJ:te gjurmet kahe Kosova i drejton, Nalel, , . Ulet,'" Ner gropa te shpeshta, N' toke i nepet, n'toke t'Shqypes me rmue; E aty shef se si foshnja shporue, N' parzem t' nanes e dek un pushon, Rrebte atbote n' at krahnuer pshtiellet mnia; . Vrik ule doren e ndeert kahe Geliku S' kenka, thote, e ShqypLr\'e ligs!1tia, POI' trathtia e a!1ll1ikut. Mallkim Mi'i ke kryqin dhG.noj me bee t' bame~ Qi me ~hkimun fisnikun buiarin;
Me baa rob nder toke I' vela Shqyp!arin Kush maa i pari n' Balkan dha kushtrim. f~ilnju vorre~ pse I' gjallt~ s' losin, vendit; ~onju trima qi u pata per bri'i. Dau Europa n' ligshtie t'nji kuvendit: T' biin Shqyptari, n' Balkan t' rritet Shkjau, Foli; shpaten e mndershme edhe xori. r Desht me e sjellun n' anmik 'qi e teprote, Desht me e Ishue n' ke Shqyptarin poshtnote, ,
POl' u ndal ,',.
Andej largas
diG pau
.
"
.Heu moj zane, Gka Ihue pau' me alO diella Qi deer tash kjene vrante si'stuhia? Pse kaq amel tash siellen kahe Qiella, PSt: prap pagja ks~je z~mer 'j klhej?
i. ~.
Kie nji e lutun e tia qi muejti? Kje' i bekim qi me reshun desht Zoti
M' a.to toke, ku lumnisht Kastrioti Lshoj n' anmiq, edhe turrin jau thej?" , "
,
'j .:
r,
'
-- 209 Njasaje Shqype qi aj shifte <;'ligshtueme, Prap po i kthehej. Mii bote Shqyptaria, Liir do t' rrite si populi e fis. Andej dedit ktii syni i dau Prisin, Deres s'pare nder dhee t' largta e bujaar; Ndjeu t'.pershndetunt e popullit Shqyptaar, E kaIH:~vorri atbote prap u nis. E aty n' giGj, tuej sielle syyt kahe vjen jeta, Perendies n~e j11 lutun aj muer: Tyy, 0 Zot Ihore Shqypnien, tyy ta pshteta Rueje e ban qi t' lumnoje njimend. E mii vorr tuej ule shpaten e ndershme Mii at <;elik me dore t' vet dcsht me shkrue: "WILHELM \VIED-IT", SY)7t rrflhas tuej Isl:ue U shduk hieja as s' II paa mÂŁia n' at rend. Njeshe shpaten qi t' len Kastriota; Wilhelm Wied, Priis i ndeert i Shqyptarve. Njeshe e prijna. Tyy sot r' silikjon bOla, Kahe Shqypnien ti nen flamur e Ihrret. Njeshe e anmiq t qi per rreth na ke!cnohen, Kan me e drashtun ket rrfee, rrfee preje Qiellet Deer saa n' dore te nji Mretit kjo ['siellet, Kush Shqyptarit maa t' drejlat s' ja shklet. S'muejn jo l;shtriet por' muejn zemrat kreshnike; Muun por besa e burrnia komtare; Njajo bese qi nder kohe maa jetike, S' u shmang kurr, pOl' permende and-e kan, .Qindroj shejte: po, besa shqyptare, Njajobese qi ket koom kaq te vjeter, E dau n' shej mii <;'do koom, <;'do fis tjeter, Tu' i ruejt vendin maa t' ndertin n' Balkan. N' per tyy, 0 Wied, T birt e Shqypes lumnohen, Per tyy gadi kta i gjeen me dhane jeten; Me b(;se shejte sot lidhen, bashkohen; Per Mret t' vetin t' dishmojne faqe dheut. Ushtojne malet, jehojne fushet e gjana, Anmiqt mndera i .pershkon, gzon 'Shqypnia: Rrnofre Wilhelmi, e ndritshem n' duel' t' tia N'~gaHritm .rrnofti! shpata n' zaa e ~kanderbeut. R. Min(:enc Prenduslzi.
0. P. M.
-
210 -
DASHTNIA NDAJ KOMSIi:N N' T' PERP.lEKUN ME BESIM. Sikucrsc ndcr t' gjitha c;ashtjet t' nji fare randsict, kshrft edhc n' 1\t0, shtjellimi i \'eshtrimit t' \'ertete t' fjalve, asht fort i nevojshem per me e bila t' udobW kuptimin c sendit mii t' cillen ndertohet ligjirat.:, tuej i pruejt nji:lerit \'cshtrimet c dyshueme, qi shpesh mundet me pase nji fja\e c \'etme. Prandcj na q}'ysh tash po diftojme, se me ket fjale k()()!ll marrim \'esh!: "nji populI qi flet nji gjfthe t' \'ctme, qi rrjedhe prcj nji fisit t' \'ctun e qi asht i pershkuem ncpcr t' kundershtisuna n' nji histories s' vet krejt t' posac;me." Si shifet praa, giflha asht njaj send a c:lltie maa e pare mli t' cilkn themelohet nji koom: kshtft qi kemi m'shekull njaq kome, S3a jane gifthet qi fliten. Rrokullia e boWs njehe sot deri n' noo gillhe t' ndryshueme, nder Ie cillat 90 \'cC; fliten n' Europe. I) L}'pet dijle ktft edhc, se fjala koom nuk asht nja per" nja si shtet a mretnie, )Cse nen sundim e ligje t' nji shtetit munden m' u gjete shum kome, saado t' daame, si me thane Mretnia e Auslrie-Ungeries, e cilIa, nen qe\'eric t'vcr, pershiin: Tedeshk, Magiar, Slav, Italjan etj. Thona na praa, fash pike s' parit, se: i J(rishtcni jo \,etun mUldet, por maa teper aj kaa detyre me e das!lIe komsien c vet. Dashtnia ndaj pri:1aen e gjindi0n, nut; ii.::i1tnji ~end e liir, por e \'ftcme nierit me detyre preje ligjes s'natyres e preje ligjes'hyjnore; skhtft, tuej k0ne se komi nuk asht tjeter, \'ec; se nji familje e madhc, nja per gjak, nja per giGne e doke, nierit i duhet, p~r fOOfC t' ktync d.p}' ligjve, me pase nji dashtnie krejt t'posac;me per te, maa t' madhe se per t' gjirha kome! tjera te boWs. N' njat mndyre qi fmia, paa i thane kush se e kaa me detyre, don me gjith shpiirt nanen e \'et fO,rt maa teper se nanat c tjcrvc, kshlG edhe nieri kaa, a n' mos tjeter i duhd me pas0, nji dashll1ie t' \'ec;ante per nanen e gjithmarshme t' vllnenve e t'shok\'e t'vet, d. m. tho per koom \' vet. Dashtni] praa, nd&j komin rrjedhe pn:je ligjes s' amtyres e asht e themelueme permii natyre ['nte-
rit, shka asht nja per. nja si me thane: permii vullndet te J(rijll'sit, kje ai qi j shtini, C;yph f.'('leen', nicrit n' zemer nji dashtnie maa \' ndezet per prind e vllaznie t' .tie, se per nierz tjere qi giallojne mii botej e i dha atii nji shkalle dashtniet maa t' flaket per populi qi as'h"t ~ji fisit e nji 'gjakut me te e qi flet git1hen e tii, sc per saa e saa fise t' perhapuna neper shekull. 1, F. Spirago
-
Yolkskathek. H. 11.
-
211
-
Kta t' perkulun praa e t'shtyei11un qi nieri ndien 11'vedi, . m' 1I. perpjeke, m'l1 afrue e me pase t' marre e t'dhane me shake t' vendit e t' fisit t' vet i vjen drejte preje natyret, ase preje auktorit t' ligjes s' naty~es, d. m. tho Hyut. Ky ~hkas i natyres e lidhe nierin .,' detyre t'rande me e dashte e m' u kujdesue per komsie t' vet; prandej, sikuer Inde[erentismi besimtaar asht i rrezikshem e i dobe per nieri e per f shoqnie, njashtu edhe indeferentismi komtaar e poshtnon nierin e e ban t' pruejt~, per jhune qi i pertrien atmes s' vet: aj asht nji shej i kjaret se nieri nuk din me e <;mue vehten, e se s'kaa fare ndisiet t' t:altueshme n' zemer t'vet. Nieri qi asht i pershkuem preje nji entuzjasmit atdhetaar, asht i zoti i shum veprimeve
t' larta, e i gatuem me hjeke keq per ndime e dobie t'shokut: historia na paraqet shum tregime t'shkelxyeshme t' vertetim t' ktyne fjalve. E per kundra njaj, i cilli, a me fjale, a me vepra, s' kaa turp me i raa mohit komit, qi i perket (sikuer shum hcrEsh ndolle per interese fitimit, a tjeter), asht me t'vertete i poshtem e meriton me kene i perbllzun, si njaj nieri t' cillit i vjen marre per prind e giindie Ie vet. Per s' dytit, thana, s~ na jemi 11'detyre me e shpeiblye edhe me veprimc t' perjashtshme dashtnien ndaj komin t' one, tUti e cmlle e nil71lle me mjete Jigjtore peroarimin e lirien e vertele t' tii, e s'mramit tuej i dalif zot deri me jete t' o.1e, po kje qi e Iype arrsyja e nevo;a. E njimend; giithsejcilli nieri, edhe pse e din se mil shekull gjinden nana fort maa blljare per fis e t' kndllcshme per die, me gjithkta, <;mon e don nanen e vet pose gjith tjerave: kshtft asht edhe n' ket <;ashtjen t' one; vetem i do vue shej nji punes, d. m. tho se nji <;mim i foor! e i nalte qi nieri do t' kept ndaj kamin, nuk asht nja porsi <;mimi i teprueshem e i pagiashem, qi burron preje nji mendes krenaqare, me t' cillin mahet vendi i vet porsi maa i miri e permii t' gjith tjeret. Asht e dijtne se t' gjitha komet s' munden me e majte vedin porsi maa t' parat e t' perparuemet. T' dijme, praa, me i daa mire <;mimet e bujariet qi e stolisin komin t' one, preje gjymtimeve e veseve qi e per<;udnojne: per ato mundena m' u levdue, kto do t'mundohena me i ngarmue e me i shgule. Ndimolzet mandej perparimi landtuer i komit} me tregtie e t' bleem t' fryteve e t'industries vendtore; tuej dhane pune e tuej marre puntorien e sherbtoret qi t' jeen t' vendit; tuej u perkrahe e tuej jau njite doren nevojve e nevojtarve t'vendit. Ket proje e kuides ndaj gjinden e t'vorfen t' komit, mundena me e vue n' oroe nder Ebrej, l' ciIlt s'i Uian kurr me hjeke fiu e
t'vshtira t' vorfent e e levdueshme.
21:2 -
e vel; nji pune kjo me t' vertete e e;udilshme
Thame se jemi n' detyre edhe me i dalif zot komil I' one, e kta sidomos njal here kuer ndokush I' guxoje me i baa ndoi dhune vendit I' one a drejt:;ve t'ona, a se t'orvalel me e poshlnue, a me e hupe kryekpul giuhen I' one; pse, sikuerse nieri s' kaa l' gjaall, vee; fort t' vshliir, si I' i shgulel per dhuni prejc gojet giuha mishit, kshtu s' kaa jele e I' kenun nji koom, po ju hoq giuha e ilmel e vetja me I' cillen shperblen ndisiel e zemres. Prandej me shum arrsye i foli ato fjale I' arta i permenduni Gioberti: "T' a dijne giilhkush, qi ja baan kujdesin atmes s'vet, se, mas eksperiencet, t' 'bjerrunt e giuhes, asht deka e komeve". E C. Cant!l: "Vre, se, I' bjerrunl e giuhes, pertriin e vulosc I' bjerrunl e independen:es". POl' me giithkta, duhel majtC gjilhmonc nder mend, se komsia nuk asht e mira mda e mad/7ja qi nieri kaa mli kel shekull; pse me kene kjo pune, velun dashtnia e sherbimi qi i bahel komit, kishte me mjaftue mc e baa nierin t' lum plolnishl edhe mii ket loke, e;' ka s' kaa ndolle ende, as s' mundel me ndolle kurr. Pose ksaje, mas deket t' nierit, maron e;' fare do ndryshimit komsiet; as nieril s' kaa me i vjefte gjaa, para gjygjil I'r:yjnueshem, pse n' kft jete kje prejc ktii a alii komil; me saa kan me i \'jefte t' miral e nderimel e lokes. Dashlnia prandej, ndaj komsien, s' do t' jeet e pagiashme e e teprueme, pOI' e maine mas qellimil I' mram, p~r t'cillin nieri gjindel mii bote, pse per ndryshe, kjo nuk ashl mi!a dashlnie, pOI' psim (passion), e per ket pune ashl e damshme e kalon me shpejl,luej kenc qi shpesh ndolle, se d)'y lepriel ndeshen njena me Ijetren. Fanat;zmi komtaar ashl nji idhujtri~, neper l' cillen, adhrimi pari qi i perkel Hyut, i nepel komit. Dashlnia, masandej e komil t'one, s'do t' na shtyjne
maa
i
me i kqyre me syy t'shtremet, I' huejt, me i marre me t' keq e ncper kame: na I' gjith mii loke jemi \'llazen e bijt e Krijuesil
I' one, ksh,G qi perbiljme ktu m' sl1l.kull, familjen e madhe I'Hyul i moralit: "Mos i ban kuej, , t' Qiellve. Principi i gjithmarshme shka s' I' kande qi tjeret t' bajne I)')'", i perket niril t'vGum n' t' perpjekun, jo velun me nierz t' komil t' vet, pOI' me e;' fare do frymoril t' arrs)'eshem, qi gjallon mii ket bole. Per kel pune dashtnia e komit, s'do I' a biljn/! nierin nji shtiise t' eger, pOI' maa leper do I' a naltsojne shpirtin e tii, tuej i njall/! n' zemel' ndisie bujare mshr:r~1 e nierziet me gjithkendj d. m. tho se njaj qi e don me t' vertete komin e vet, s' do t' f)'en e s' do t' nga-
sin me shnierzim
Ie huejl; s' do I'S'lkoje
tuej
<;ue
peshe
anmiq-
sie,
213 -
lufte e kunjershtime; pardo te t' veproje n' mndyre qi vendi i vet t' jeet i <;muem edhc" preje t' huejve, e do t' orvatet me ja pertrie e me ja ruej!" vend it t'vet qetsien e permrendshme e harmonien me t' huej!. Dashtnia e komit e dashtnia e nierzimit mare, s' jane dyy sende qi s' bajne bashke ~ qi j kundershtohet njena tjetres, port' rlyja shkojne paras e i nimojne s:loqishoqes. Pose ktyne, na kemi 'edhe nji detyri~ tjeter evariet, me i dashte e me i <;mue t' huejt, tuej kene sc neper ta, na jane pertrii ed1C nee saa e saa t' mira e ndime gjallimit, e pse edhc me ta na keem punen, Iregtien e t' pcrpjckun n'shOm sende e mndyre. As s'do t' ja marrim mnie nji vendit t' hu~j, p,e n'te gjinden nierz t' kqii e tralhtore. Arr~yeja asht, se na maa para s'do I' majme kend t' keq a priori, d. m. tho paa pase prove t' kjarta n' dore se me t' verlete asht i keq. Masandci na do t' mendojme se nder I' giitha komel kaa I' mire e t'kqii; prandej s' ashl me udhe me i majle t' gjilh per I' kqii, pse disaa vetun nder la jane njimend kshtu. Do t' pcrbuzim na ndoshta Krishtin e Aposlujt, pse nder la u gjet nji Jl,de tralhlaar? Pse nji Meshtaar e Msues asht i keq, a :Ishl ndoshla e arrsyeshme qi I'i dnojme e t' i bajme I' kqii I' lane Meshtarel e Msucst? Me mendue shtremle per nclokend, paa shkak t' arrsyeshem, asht pune e dobe e mkat; pOl' me kta na nuk duem me thane se gabon nj.-j, i cilli shkon fort luei preke, e tregon m~ t'huej, sidomos me ata qi s'i njef, 01, nji urtie e roje t' giashme, tuej meodue me vtdi se nder ta mundet me kene ndonji asish qi s' kaa fort simpalie per koom I' rii. E kush kishte me muejt b. f. me e shaa njat !lieri, i cilli, kahe shef se blojne andej pari gabelt, ja ven synin e rojen rraqeve I' shpies, mos t' i hupin gjaa, edhe pse mundet me kene, qi ndoshta shi ata nuk jane vjedhsa ? Mnia kundra t' huejve, asht kene e perhapne, sidomos nder popuj pagaj; Rromaket b. f: i pershiishin e i quejshin t' giith t' huejt me emen ÂŤbarbar,,; e \'eG p,e ishin preje nji fisit tjeter, i perbuzshin, i merrshin neper kame e i mash in rob saa here i muejshin nder lufta. <;" arrsye, praa, kish me kene per nee sot me i pase n' mnie Italjant, Austrian!, Spanjo!t etj. \'eten se kta s' kan lee Shqyplare, e pse s' flasin giuhen shqype? ÂŤSot gadi t' .tane popujt jan~ I' gjytetnuem, e, sikuerse na, t' gjith dishrojne pag;en, e perparimin e kultures" (Tolstoj). T' a duem praa, ko:nin t' Oile m~ zemel' e me nji dashtnie t' vertete e t' rregullueme mas arrsyes e qellimit t'mram t' nierit, paa perbuze e paa marre n'mnie komet e hueja; t' a <;mojme e
-
21:1 -
t' orvatna per t' rritun e perparim t' giuhes e t' \iries s' vertete; l' i dalim zot deri ku t' mundena e me djerse e me gjak, saa here t' a Iypin nevoja, tuej baa n' mndyre qi komi i jone t'perparoje sidom03 per veprim t' fuqieve t' one, i nderuem kshtu e i <;muem edhe preJe shckllit mare. ~
EKONOMIA Sado qi ktu nuk kishte me kene vendi me i imtue nder pjese maa t've<;anta c t' vogla ket die kaq t' nevojshme per kto viset e vorfna t' ona, me gjitkkta ma merr mendja se, si t'thohen pak fjate permE rraje t'pergjithshme I'ekonomies, tuej e shkoklue edhe nder do dege praktike t'sajat, populli, s'bashkut ala, I'eillt kan n'dore perparimin e begalies s'vendit, kishin me pase me kta nji shleg e nji shkak maa teper me c paa se prejc kahe neve na vjen filimi, e preje kahe t' bjerrunt e vorfnimi i gjallimit n' Shqypnie. Kjo die, praa, - ekonomia komtare a polilike - mson se si m'u baa pasanik vendi; pune qi gjithkush e kaa per Zemel', sado qi jo gjithkushi e mendon se e mira e pasunia e ved \'edit duhet kerkue n' I' mire t' gjithve. Tash qi na faa, prandej. - si thohet - shpia mii krye asht pune e vjefshme qi t'shkruejne nen litLlIl "Ekonomie", gjithkusll din ndoj burrim filimit m' fushe t' madhe, qi pershien kjo die; tieret t' nimojne me pune e me ndigjese. :::
:i: ~:
Trii jane burrimet e filimit: natyra, t'hollat e pUnel. Per me fitue duhet me kerkue maa pare si xieret maa shum preje ktyne burrimeve, a si rritel maa mire produklioni: e ky kcrkim u perkel induslrialve, tuej fillue n' b~lIke e deri n' fabrike. Masandej duhet m~ kerkue si me i shndn ue gjanal qi u bane me tjera: e kio pune u perkel tregtarve, lucj fillue n'I'bleme e deri n' banke. N' fund duhet me kerkue si me i shperdaa kto gjana nder \'ende tiera: e kjo asht puna e udhave, qi i perket pike s' parit q( veries, e si me prishe maa pak. Zoti nuk kaa krijue gjaa kot: gjilh shka duhet per dishka. Do t' kerkojme praa, shka t' gjejme I' vjefshm~ mii faqe t'tokes; sikuer bimet, shlasel, ujnat me peshq; shka gjâ&#x201A;Źjme nen toke; d~uer maden:el a mineral!; e shka gjâ&#x201A;Źjme n'ajr; sikuer shpendt.
-
21~)-
E do t' I\erkojme edhe jo vetun shka gjejme si cope qi drejt per drejt na duhet, por edhe shka gjejme si fuqie punet, sil\uer po e xaam mii toke e nen toke (pusa ardesiana), edhe fuqien e rrjedhes per fabril\a; n' eer fuqien c saie per mullij, etj. Mineralt raall gjindet n' natyre si Iypen n' pune, par do t'dlien tucj u shtue kshtu do gjana qi perpara u merrshin vetun preje shlasve, sikuer po e xaam dylli i tokes qi ja kaa kalue atii te bletve. Bimve n' tjetren aan u xieret sad edhe t1yni, e peshqt ra nap;n disaa vo;na. T' njymet dalin preje bimve, mineralve e shtasv(;', sikuer kermezi pl'eje nji kandret si <;imcrr. Saa gjana na nep natyra nuk mund t' vehcn n' oroe, par vetun dihet se, po e xaam kthnielli a qymyri gurit do t' ;narohet nji here, tue; raa ksh tu nevoja me kerklle njeti fLlqien c zjarmi t. Dihet se, tuej u shtue nieri, s' kishte me gjete bllke mos t'ishin
plehnat kimike qi sad s' napin aq dare, pOl' me to xieret
11' nji
per me difue St saJ pune kaa nieri t' cilllt kishte me muejt a kish:e me jLl dashte me baa. Par masi e shuma nder kto pune jar.e te vishtira per nee sad, saa per fillese, po nisi "Ekonomi~n" me nji send maa t'leet, t' cilten e kemi n'dore, d. m. tho bulqsien. Na n'Shqypnie, kemi, jo ve<; to~e pak, por edhe nierz pak. Na bje, praa per krye maa shllm toke, e sidomos me male t'b~gatuna e kodra 1ulina qi kemi, se maa t'shumve r.de nierz n'Ellrope. Par toket i kemi punue deri lash si sod saa mii vjet paa ndonji sterhollim; s' ken a pase edhe ku me shite fry tin njeti me fitime t' lakmueshme, a na kan myte udnes; s' kemi pase kush mendon me na prite ujnat a tjera t' vshtira, e na kan qite edl1e preje toket, kue;- ken a ra;l n'gjak; kemi mendue, praa, me xjerre pak fryt - saa t' falin Zoti - per nevoje maa t'parat (;' maa t'voglat t' onat, e jena ngathe n' pritese e talle ke votra. Par tuej u shtue tash nevojet tjera, t11a~i s' mundena me vijue si perpara, na duhd me baa si tjeret. Na duhet, praa, me punue mas mjeteve qi na nep bulqsia, e . preje andej me baa nji minister t'vogel bulqsiet. Ket e ban qeveria; ve<; na do t' jemi gati me e dashte e me e ndigiue. Na nuk kemi sad makina me pfinue, e duhet me i blee gjithci IIi mas nevojet; nuk diim sad se <;' fare plehit don toke e bute a toke e eger, per ket, a per at bime; na nak diim se <;' fare bimet bahet m' ket, a n' at tjetren toke, e a e kemi faren e shndoshet. a t'lige. e si duhet me e kerkue; na nuk diim sod as se gelqerja myte bubrrecat e shndoshe pemen; pune qi n'dite t' sodit njeti jane t' njoHuna gji,hkund.
copes
dhee
saa fryt
t'duesh.
Tha<;e
ktic]
-
:21G -
Post: ksaje, don rreglltlue kanllni i lakes. Un, me gjett: sad nji mineral, a me dashte me b~ee nji pyytl, nuk dii, I' shumen e heres preje kuej mund t' a marl': a ashl i Marashil, e shka thote fisi; a asht meraa, e shka thane Ijeret, a par asht mirie, e, pose qeveriet, kan do drejta edhe beglerel, malcoret a s' dii se kush Ijeter. , As nuk asht mire per vend, qi Zotnit:t I' bkjne lake nuer luej ja Ishue kalundarit me t'tre-fusha e vele t' rr1jne n' gjylet, la, a me shka t'duen me i prue. Kurr aj katundaar, masi ashl m' gjaa I' huej e sad per neser, s' kaa per t'mjetle b. f. nji ullii a p,r I' baa pune Ijera, per me ruejt e me lulzue loken. Par per ket ndrrim zotsh, qi ashl baa gjilhkund n' Europe, nuk asht koha sad; pse gi}'telasi i jone s' mund t' rrnojnt: t'shumen e her~s n' kalund me hulqsie e as fI' gjylet paa lake; luej ja marre praa ::od, kishle me raa, si me myle ale, per me njaall nji Ijeler. 811'( Zlti'alli.
...
-
.
Xanuni
217 -
Leke Dukagiinit.
1
- Shkruen P. Sh. K. Gje~ov 0 F.;\I.c-~~---Oral': n' botim ket shteg
Sado
qi kishim
t' nji vepres
fort juristve
me
vijue
kaq t' vlershme,
me i paraqite
tjeter t' Auktorit,
muejt
lexuesve
t' "Hyllit
"KanGn!"
\1' ket
t' drL<:s,:
dfi~ii
~:a:l mc \
;ju,;
"
per
shkrim
~(ifr:nji
m' vcper t' vc~J :t::' '11 Auktori
me perpilue e me bolue saa l1Ja~ p:;r0 q
nji
C botue, i pe~ket
Numra tjere, e <;ka po na bjen me (,1::<:5()!, i;:;u lH, lexue preje t' gjithve
Numcr
po na \;ande
gjilhnji
masi edhe <;ka i~hte
se tjeterkuej.
edhc
muej!e
m:ia ndcr m'u
l,a:! mendcn
ji1Gnc1ct.
-~~~~.-
OROE: Zotniiff pajlimtari;
t' "If}'!!;t
afa qi marrin me le.rue Perkolzshme!l 'dlfe) se} si perslzfrpja
si
t'Dr;"h;s"
l' f' giitlz
t' ollio',bdlzcn prap
e pcrki/z}'emja
me
n' p;iziNf t' /weja
Lekio' DukaP:Jinil} qrslzif n' fil!esif ,'slitYPllnif " 11'"H)'/lif !' Dnk's" e mje Ii' mar(sc} jafzi; "!ldall/cmc,
t' Kanlll1it
DREjT/.1!f.
-
218-
PERKRENAR.JA E SKANDERBEGUT. Bl1l'l'l~ me ht',Vcn:l ! l'o]lulli.
N' Muzee I' Vienes ruhet perkrcnarja a se elmi i Shkanderbegut. Kjo perkrenare asht nji ksute eehjet (melalil) rr.e nji krye dhen,lit m'le, e baa me per me mlue kr}'el n' lufW e qi Ihohet se SJ.-anderbeg;l1e pat n'dhanliC preje Ferdinandit Rregjit I' Napo!it, kahe vjela 1459. (I) Trajta e ksaje perkrenare ii~h~ fort e vjeter; e veti.' due ktu me dishmue me pak fjate burrimin e saje; edhe psc populli shqyptaar, kllur don me diflue trimnien c ndokuje, thoti.' se asht burre me bryena. ::: :;':
:::
Milologia na mson se, Nepluni e Plutoni kucr dane mc i dale daret c sundimit vHaul I' tyne lovit, ky shqimit u t~rbue, e i mshehun nen hije t' nji dashil I' rrebel e t' brinuem, i ndoq, i muejti edhe i pen'ani dy vHazent e vet. PCI' ket arrsye, lod bindohej piejc EgjJptasye ncn hiie a giasim t'dashit edhe e quejshin
Jovi Amoni."
(2.)
-
Edhe n'lufti.'
kundra
Vigai\'e
(gi-
gantes) jo\'i pat marrc giasimin e dashit. Ncn shemell t'dashit i kjene ngrehe .Joyit Faletoret n'Libje. (3.) Dy \'eti.' nder miia t' permendun i kena I' eillt, preje blndjet qi kishin ndi'j .10\';11,deshl me i pcrgiaa edhe n'trimnie ksaje h}'jnies s' brlnueme; i Ireti c maa i mrami u pcrgiau dy I'Parve I' yet.
1. Lel\a i :'IWclh i :\Iaqeclollas. 356 - ;12:3. pal';1, 1\1-islltit. Permasi hypi m' eip ,t' lumnies ky Burre, qyshe per I' gjallet desht t' a thirrshin edhc t' a bindojshin per hyy; komet e pervueme nen Pertf'ke t'sundimit I' tii, e fjala e urdhnit ju giegi . db e mos - db. - Grekt e thirrshin hyy, e Hindt e quejshin "Biri i lOFit.". Per me giasue vedin ]ovit t'brinuem, Leka pat prep, do I'holIa t' hijeshueme me bri'na. (4.) Madhnia e trimnia e Lekes, edhe mila c;iltas daan m' nji Diplamc t' gjetun n' nji BiblJlheke n' Konslantinopel, i eilli filion ksh ta: 1) Nollunat
e Shqypnies
f. 82.
2) Dizionario delle favole. Venezia 1820. 3) Dizionario Milologico-Storico-Poetico, Villorosa. 4) Ugo Foscolo, >Berenice> Considerazione IX.
Napoli, 1841'
-
219-
"Nos Alexander, Philippi Regis Macedonum filius, Archos Monarchiae figuralus, Graecorum Imperii inch calor, Magni lovis filius per Anachtabanum Regem Aegyp!i annuntialus, Bragmanorum et Arabum, mundique ab or(u solis usque ad occasum el a meridie usque actseplenlrionem Dominus, Persarum et Medorum Regnalor, Solis et Lunae corculcator.... Datum in magni Nili ripa. AnnJ duodecino Regnorum NosIrorum, arridenlibus magnis D is love, Marte, Plutone et Minerva". (1) II. ]'jj'ii
j Epil.jt.
;n!)-272.
!J:1l"fl Kh'!liit.
Kush asht nj i qi mund I' thone se s'i kna hii n'vesh ho\'i i rrebet nder lufla i Pirri! I' Pirridaj\'e?! (2.) Tr imnicn e shpejlimin e Iii n' I' muejtun e n' t'permysuem t'ar.miqve, e dishmojne fjalel e ushlries Shqyplare, I' cilli', me nji I' bredhun z2.mel e thirrne Shqype, permas lufres s' pcrgiejmc e I' lumnueshme qi pat Pirri me Panlaukun, kr)'e - priisin e ushlries s' Demetrit t' Maqedonjes. Pirri, luj e \'Uu n' aroe knaqen e gazmcnjin n' ushlrie I'vel, e.luj veshgue al perdhane I' madhnueshmr: qi ja njiln~ ushtarel e vel, u pergjegji: "Paj po! E qyysh I' mos I' hovem n' fluturim t'mad:.nueshem une, luj kenc armtt I' ueja flalral e, mia ?" (3.) Nji nale para se u nis Pirri me msyy Bereen, tuj ken~ n' giume, ju baa si me paa Le~en e Madh raat m' nji shtral e I' lane fuqiel preje s'ligel, i cilli e Ihirrte. Pirri, m' zaa t'Lekes, u c;u; kense edhe ju hull shlratit t' Iii. Leka me ftyre qeshe e me dashlnie t' madhe e trimno; Pirrin, qi I'll niste n' .ufte paa i luejt berthama e s}'nil, se .ky gjindej gadi me i ndimt:e n' C;do rrezik. Pirri i dha zemer vedit edhe e pve!i Leken: "Si mund t'pres ndime preje tejet, 0 Mret, luj kene ti raat e i lig?" Leka i pergjegj i: "Me emen I' em; - ky kaa me i shlti I'dridhun boles! (4.) Pirri, i cilli i pergiau Lekes si per- duka, si per shkathtie 1) Mii ket diplome fla,in: Orbino" SC!JOnleb, I Monelli, Cromeruset G. Petheo, N'eottolemo, il figliolo d' Achille, .". lascio una schiatta di regnanti, che l'ori-
'2)
. gine
traevan da lui e C)le cll LUll:i furon P,rr; cL (Plutarco, Ic vHe degli uomini ill IIstri, Vol. VI. Pirro. 3) .Per voi, io tale rni sono: impereiocclle come non dovro io levare in alto il volo co]]' armi vostre, che mi servon d' ali? >(Plutarco, Ibidem.) 4) .E COUle 0 Rc potresti mai tu soccorrermi, essendo ammalato? Ales,andro. gli riEpose: Col p~'oprio' lJ'io nome.. (Plutarco, Yol YI. Pirro)
-
220 -
nder dredhina ushlerake, si per trimnie e hov nder lufta, mrrini. me hutue e me ja vjedhe zemren ushlries s' Maqedonies mepane e vetia t' kandshme, qi dajle m' te hia e Lekes I' Midh, edhe bani me ja klhye shpinen Demelrit t' Iyne, tuj ju perkulun Pirrit e tuj e njofte per Mret. Por, ende para se iu perkulne ktii burril, ushtria e Maqedonjes shkepej lagje - lagje per me muejt me paa ftyren e Pirrit, e me u verletue pale a i pergitte Lekes t'Madh si kal1xojshin. Tuj vau n' oroe Pirri, se ushtria e Maqedonjes s' und ishte tuj e daa preje zyrlaresh tjere I' ushlries s'tii, per shkajk qi as Perkrenaren s' e kishle pase m' krye, u kujlue, e m' at hove rroku Perkrenaren t' hijeshueme me "Bri'na t'skjapil,,, e vOni n' krye e kshtfi Maqedonl e njoftne. (1.)
III. Gjergj Kastrioti.
1404 - 1467. mas Kl'ishtit.
Punel e bindshme e trimniet e rrebla I' Skanderbegut, s'kam' rp3e me i Ijerrun giate, pcr arrsye qi, s'ashl kush as n'Shqypnie t' one, as jashta Shqypniel qi nuk i madhnon. Ky burre e Irim - Irimash aq u pal pergiaa I' Parve I' vet ~per kahe burrnia e Irimnia, qi kje Ihirre Leka i Madh i dyte. Mjaflon me kndue lelren qi Skanderbegu i pat dergue lake Picininil, n' l' cil1E:ni thote: "Per n'do me e diil kush jena: l' paret I' one kjene Epirolas preje t' cHIve duel Pirri i Madh qi shum pjese t'Italies i pervuni me shpate I'vel e hovin e Iii s' muejlne me e prite as Rromanl e hershem Per n'don me u thane Maqedonas t' parve t' one, ala kjene edhe maa t' permendun, pse nen LekEn e Madh u shlyene deri n' Hind. tuj peruIe gjithkahe gjinden qi shkojshin tuj msye." (2.) N'lieter vend kndohel prap, si Skanderbegu tuj dashte !T.eja diflue lake Picininit Irimnien, bujarien, fisnikerien e gjansien e zemers qi kan pase edhe e kan Shqyptaret ndaj robl e xanun n' lufte, i qili per pasqyre Pirrin t' one: "Po m' bjen nder mend puna e ndeershme edhe e madhnueshme e Pirrit Mretit t' em 1) >~i aveva egli -Pirro- a caso tratto I'elmo di testa, ma considerando che percio e allora eonosciuto fu al cospicuo illustre cimiero e
non era ei ra\'visato, sel ripose, aile Corna vI' .Pirro,
di Capro,
cosicche
2 >Historija
e Shqypniis>
preje
quindi
i Macedoni,
N. D. N. Brusel,
correndo 1902.
a lui
l'lutarco,
Vol.
-
221 -
t' Epirit, i cilli u kthej Rromanve t' gjith saa rob u oat xanen'lufte, paa u Iype per ta as ymim as shperblim". (1.) Perkrenarja e ktii Fatosit, praa, asht e hijeshueme me brina t' skjapit, si kjene ato t' Lekes s' Madh e t' Pirrit Piridajve. T' tre kta Levena kjene "Burra me brina!" 1 .Jlcmor practcrca iJlius cgrcgii, ct praeclari racinoris,quo Pyrrhlls illc meus Epirotarnm Rex in Romanos usos, qui cum eorum exercitum in his campis acriter pugnando profliga3se~t, capti\.os onmes, quos eoepcrat ut magni ct generosi animi erat, doni, gratisque Libe'r X,
misit
atque
concessit..
M. Barlctius, Dc Vita ct Gcstis Scandcrbegi.
P. ~h. K. GjC<;OVO. F. ~I.
-22.'2
.
-
Laj me. -~
RROKULL SHQYPNIES.
,
DURCE. - E' 7 dik e Marcil e klii motmotil kaa me mete e shkrucmc mc shkrola arit j]' his~orie I'Shqypnies; pse n' kel dite maa s' parit Idma e Jvlretil I' one shkeli m'toke shqyplarc. N' ket dile, po, dishirel t'on~ u verlcluenc, c Shqypnia xGu fiill jeten e \'et e lire e t' gjytclnueme si Shlct m' vceli. Gazmend\ i ksajc dile s' kaa mc u harrue kurr prejc Shq)'plan;e t'vcrlete: velem asht pcr t' u ankue qi ngalrresal e diplomacies curopee e psh1jelluen pGnen n' nji mndyre, qi Mretlt ju cleshl me zbrile s' parit e me zane \'end n' nji giylcl t'shurdhE c I' paa jete, si asht Durei, e qi prandej shpirti i komit shqyptaar nuk e pat krejt perdoresh me i dhani: shkas para Europi:s t' gjilh gzimit
e gazmendil I' vet n' kel clik t; paharrueshme, si kaa mGjte me dish rue n' zemer t'vet. POl' sod nuk po jam n' qok1: me fote maa gjatc mii kel pOne; \'Clem po due me u kallxue Icxuesve I' "J-/)'Ilit t' Driti;s" sc si kje prite n' Duree Larlmaclhnia e Tii Mreli i Shqyptarve. - Masi n'e mramd mGjt nji here me u clijW dita, n' I' cillcn Mreti i jone do I' zbritte n' Shqypnii.', niscn me arclhe clelegeten n'Duree, pel' me pershndele Mrelin. E mila t'paret me mrrijle n' Duree, si nder t' gjitha punet komlare, Kiene Kor~aret. Kia me flamur t'Shq)'pnies para, zbrilen n'Duree me 26 t' frorit, kG rob i gjalle preje Durreakesh nuk u duel p:Ha me i pershndele lia zanaat
n'!ymaa. - Me gjase Durreak','e ja u kishte pasi: lane mos me i pritC e mos me i pershndete miqt... - Mas
Kor~aresh ja behen n'Durree Shqyptarel e Italics, t' eillve, mas pe~qind \'jetsh robniet t'ShqY!Jnies, u raa n'mend nji here me arclhe e me pirete per vl'lazen I' \'ct. ShqyptarCt e Shqypnies, s'poshlerme, e sidomos Kor<;aret duelen me i ndeshe n'lymaa, kG Z. Chinigo i raa perdoret me zhdrivillue gjGhc:n e vel e me i pe:shnde!e n'emen t' 200.000 Shqyplarve l'Italies. Me 6. I'Mareit mrrijten n'Duree edhe djelmt e Shkollave t'Sh'jakut e t'Kavajes me msuesa t'vet. Naten e kremtimit u kap n' Durree edhe Komandari i ushtrieve nderkomtare n'Shkoder, Z. l:oloneli De Fi. lipps, me delegeten shkodrane. N'nesrel populli u derdh n'inoje t'lymanit, tuje prite Mretin e Shq)'pnies. Kuur qe, n'2. masdite,.
-
223 -
po shifet s'largut tuje hii n'lymaa, si mjellme e bardhe, avuIlorja "Taurus", n' I'cillen u gjindte Mreti i yne, percjelle preje trii avulloresh tjera luftet. Per nji a.ere qi u paa "Taurus", avuIlorja luftet e Austrie - Ungaries, "Panther", e ajo e Italies, "[ride,,, e pen;hndeten Mretin e Shqyptan'e, e nisen me rrahe lopat n' kalaa, - topat, qi Ilalia do muej para, ja kaa pase fale Durrcit, per me lute festat e Shqypnies me ta. E, por saa u nal avullorja Taurus", Esad Toptani i ndej gati e shkoj maa i " p~ri roc pershndete Mretin, t' cillit kaq fort i pelqej kjo pune c ndcrshme e Toptanit, saa me nji here e emnoj General edhe aty - per aty n' avullore e bani me veshe uniforme Gcneralit. Mas nji grimet here, Mreti e Mretnesha zbriten m'toke. Akhere populli marc, e sidomos Korc;aret, brohoriten njt ziinit: Rrnof/i:" JJ1refi e !l1retnesha! Rmoftif komi sllq}'pfaar! Rmofti:" Shq)'pnia! E masi Mreti e Mretnesha hiin n' pellaz t'vet, due!el1 te dy n'balkue, me pershndete e me ju fate nueres popu!lit per \' pritun qi u kishtl baa. N'mramet gjithkahe neper Durree u shndrit gjyleti me kandita. - Me f.I.I' Marcit, Mreti e Mretnesha priten delegetent e Shqypnies, t' cill\ I' gjith metcn I' knaqun preje nierzies e bujaries s' Tyne. - E kshtu sod Shqypnia po asht Shtel m'vedi nja per nja si Germania, Italia edhe Mal.zii.. Kish t' a dii se shka do t' keet thane Krajt !\ikolla p~r ket pune Shka kaa pase per t'thilnc, veG se, mos tjeter,me goje,
njata qi un sod po tham me. giilh eshtat t' zemers: RrTiofte Mreti e JJ1retneslza e Shq}'pnie's! 2 - Me 14 t'Marcit Meshtaria e Shqypnies s'Eper shkoj me u pjeke m' Mretin. Deputacja ishte perbila preje gjashtmdhete vetve, nder t' cillt maa t'paret ishin Emzot Serregi, Argipeshkvi i Shkoders: Emz. Shllaku, Ipeshkvi i Pultit: Emz. BumGi, Ipeshkvi i Kallmetit e Emz. Dochi, Abati i Mirdites. 1'1'e nesert, n' 3 masdite, Mreti e Mretncsha i priten n' pellaz e u diftuen fort l' k naqun preje urimeve t' flakta qi Meshtaria katofike pervuute para fronit l' tyne. 3. - Asht perbaa i pari Gabinet i Ministerve n' Shqypnie, e qe se me G' nierz. 201. Turlzani, preje Permetit, (deri sod Ambasador i Tu;kies n' Rusie) Kryetaar e Minister i Punve t' Perjashtme; General Esad Toplani: i Luftes e i Punve t' Permrend:.shme; 201. Aziz, Vrioni: i Tregties, i ceheve e i pyllave. 201. Asan Pri:,Jtina: i Postes e i Telegrafes; 201. Myjei Lzbolzova: i Drejtsies;
-
~24 -
DI' Adamitis: i Finances; D'" Tar/alii: i Arasimit; Zo/. Prcng Bibdoda: i Rangve t' Pergjithshme. Asht t' gjith uzdaja s; kta Zotnie t' ndeeit e buja:-e, nierz dijet e punet e I'rfgjun n' aldhedasl1tnie, kan me rlijle me ja dhane t'maren vendit t' one e me baa qi komi shqvptaar t'perparoje n' gj}'tetnie prendimore t' Furopes, tuje u majte gjithmone trinomit: Liberti! Fra/emi/i! 1:~!!:aliti! Por: puna e mire bahet kadale. Prandej kishte me kene leper per nee me prite qi kla Zoln:e t'Minisleril sod pl:r ':;0:1, ashtu, m'kilme e m'dore, t' na ngrefin shkolla, fabrika e uni\'ersite[~: t' na <;ilin udha, hekurore, e t' \'een ushlricn komtare per fille: klo jane pune qi l)'pin kohc, 'pare e mOund; Ve<;, po, Ministeri sod per sod mundet me bib nji pune t' mire fort per Shq)'pnie e qi nuk I)'pe rs slllim pare, as kohe, as mOund, e kishte me kene, mas mendimil I' c,n: me vuu ligje qi a) gjuha shq)'pe t'jeel gjtifzi:" z)'rtare nder I' gjilha z~'ret e Shletil I' one; b) qi nder I' gjitha shkolIet filkstare t'Shq~1pnil's, n'dashte I'jcne qC\'CIilare,l n'dashte I\'e<;anta, gjftha shq)'pe t' jcet !{i/i/Z{>'71simi/. Per me u vftu k;o ligje, nUl' dl:'Jet Ijeter, \'CG kater pare le'er, !Jesc dckika mftund, e mfJa kUI"i'gjrla. E pra1, mas mendimit I' em, (1' cillin J\linisteri !juk kaa uel)'re m'e ndjekc,) I,jo ligje kishte me kene c nc\'ojshme fort per Shqppni::; pse gjGha iishl faklori r1:1a i pare i njinies kOi11L"-, c I"e "hI .Hln~; c :>-, ':=;;,1,1' ,Ii \"):lIli t'rritet mas nj: m:::imil 1't1,i"i.:shci11 e i' o,l1ogcnsliclll. l,uk do lf1nL: giit!ltl1on~ Sh,D'poia kulk 820-'11t.
SJ-::~C'DU<,-
I. Klelbi i Shkoders "Uell/ia /{olllfarc., me 5.
\;fz/,'nelril A'r)'L'/!;i~'lef". t'\~afcit 3. ;~~!lizoj l1)i !il, ling l'm:1dh pr) " 1\' 1.1.' ii: 'Ii, " n:..-" pjcse ediJe Mesht:1riJ, .1ldill'p'"u bila n'j !i:~!li; t'
QcICs, cdil~ e .;iI', preje ~n;:s s' l~.UJlt, i I';c1er:i ~. Nil:01la
h~Li[;, i "iLi mc 1';",13 t' [,jam. I'Jli rr:i nc\'olL' qi me .u ca I\!w' Sl1l;ol:,'a re:' Kr~1c::;j"te; i S.1q 'plliec ~L1<;,'1l'" 1"\'11 I:n12:o !. Bure;, Ipcshk\, i l\all:11ctil, !~I]]ZO! P. Doc 11, .\',3'; i Mirdites t~ pi'ej fJ'~('$ :;'Ar,,(')\. ;," '; t':;;h~:C'J;:s, ;i pcr S-hl,'1;\ P. :,;, Fi~d ..~..~, 7.../'7 . ~1'~ I' '\;:~' ~11t\.:[l.:' r~.i. fi1:.' \'e~e r:. - or' : ,'~ i" ~ ,; ,1 f~L\':ctit rJL1:--- !' :.~ u:; ...rat..r"1 c, U L"}J "!'..' :'-~- ~:'~~~ iI' 1'~hkf)
~cr
\.1'
SIii111.
. 1\.
t~,e i 1 pac".
'0 ..J';' i &.ip~S.
.]f/'(";
i :.'Iz..!"i,,,"S!
n'ls.'
-
\ li~ ...:-l~\a se
'to: -
,'.. .
\"
,'t
i~\'
~l u
Rn, ~.''!'' ,"f "( ,lrd, IUD 11:,-'/ .n~r:..~-' f
e
{CP{~
i, ~..JJ':: '''i'
C~O;'l. t'P(':'i1(~j<l-ori~~:
fl'r!,c/.!:i!'/, Ii
S11\O rer
1\>"/1'0;""(;
i
S!I~l."P-
LU:\ po i lj:j hin
;'cr shtat ..f)icllr't" t' Boston'!: PC'; "Dielli., i Bostonit, - l1a ;';l,,:r flel '1,i 1\\0 llIc!ill/?'c' t' 0113, i'asC, ..,hnd)"h giithsi iCC3 ;:)1f1 )C.C f01 n i ironi': mj.ft 1'1' Sp:'.2 si n' ~';, 2'77, 1:-.:re he"~
-
224 -
me nji fare superioriletit,
si n'N. 286, a Ihue se njimend Shqype se na do t' jetojme e do I' punojme mas mendimit e mas urdhenve t' holeljerve e t'minalorve t' Amerikes. Die//i", tuje fote per Shkoder, thote:"... mos e zeme fare ngoje "kete qytet per kapilal te Shqiperise,,, pse ,,1) ishte shume me nj' ane Shqiperise; 2) gjuha e Shkoder nuk asht ajo qe muntte behet e pergjithshme... 3) Shkodra s' e!;hte e larguar nga influencat e huaja". POl', saa per kto arrsye, fleiorja e Boslonit mundet udobisht me e xane n' goje Shkodren per kapital t'Shqypnies. Petersburgu, Londoni, Washingtoni, Lisbona, Belgradi kujtoj qi nuk gjinder. n'mjedis t'mretnieve mii t' cillat jane Kryegjytete: pse, praa, Shkodra 's'mund I' jeet Kryegjytet i Shqypnies, sado qi gjindet m' njane ane t'saje? E masandej: kush i kaa thane "Die!'i!" se popllili i nji Kryegjvtetit do t' flase gjuhen e pergjithshmc l' mrctnies? Gjuhe letrare a se e pergjithshme n' Italic, po e xaam, ashl djalekti toskan; pOI' Kryegjytet asht Roma e jo Firenze. Kryegjyteli i Kroacjes asht Agram; pOl' gjuha e pergjithme e asaje mretnie} jo velem se s' flitet n' Kr}1egJPlet, por as n'mrelnie mrende: flitet n' Hercegovine, \1' iV1alt.zii e n' Basne. POl', mila teper, "Die/Ii" ene s' e kaa dishl11ue n~earrsye se gjuha e ShkodeI's nukImund t' jeet gjuhe e pergiilhshme n'Shqypnie; pr2ndej, paa kurrnji tjeter arrsye, kam tager me ja qilt: poshle fja.
nia asht vjerre Izajmaliif m' qafe t'tii
len
Qaod gratis asseritar, gratis ncgafar.
Saa per infillerca
I' hueja kujtoj qi fjalet e fletores s'Boslonil ji1ne edbe t'fyeshrne per populi t' Shkoders e t'viseve I'saja. Kongresi i Berlinil ja lshoj Malitzii nji pjese s' Krahines s' Shkoders; e Shkodra me Malcie I' veta i bani ba :Ie anmikuI, luftoj edhe fitoj. Vjet Konferenca e Londonit ja Ishoj Hotin e Gruden Malitzii; pOI' me gjith kta Shkjau ene s' asht zotnue me shkele l11:-ende.E praa kaa vende n'Shqypnie, preje t' cillave Greku eoe s' kan dale, sado qi Europa i kaa tiine ato vende me ShqYP\1ie. Krahina e Shkoders e Shkodra vete, me gjith influcnca t' hueja, qi don me thane "Die//i" i Bostonit, gluhen shqype s'e kaa Ishue, doket e t' Parve nuk i kaa harrue e kuur ndoj Turgut Pashe kaa dashte me ja shue komsien, me arme n'dore e tuje bi~de mare boten me pune trimniel, i kaa dishmue se per t' gjallet nuk e Ishon komsien e vet. E praa Komisjoni i Kufij\!e kaa pase shum do t' c;aame krejet per me caktue komsien e do Shqyptarve t' do viseve t'shqypnies, t'vllazent e I' cillve sod botojne neper fletot e, se Shkodra s'do zgiedhe per Kryegjytet, pse gjindet nen influenca t' hueja! Vec; shka se "Die//i", me gjith arrsye, qi bjen kundra Shkoders, me gjith kla s'mund I'ja muhojne Shkodres nji
-
:22.~)
-
parsie mii gjytete tjera t' Shqypnies; prandej thote se Kryegjytet s' 1l1und t' jeet a;;nji gjytet i sodshem i Shq)'pniis, ve~ se ~:o godite nji tjeter shqymit i rii. i citli, masandej, do t' bahet KryegjYlet i mretnies s' on,e. Duhet me thane, mas ktync fjalve, se artikulisti i "Diellit" kuur i kaa shkruc kto sende, do t'keet
pase perdoresh librin Njl
TJzit
c njl nali:~e se do I' keet me-
ndue qi Mreti i Shqypnies do t' bien me \'edi ndoj laltsnlan fort t'rralle, per me ngrefe gi)'tete t'reja n' Shqypnie, ashtu m' kame e m' dore, si me kene luje ngule ngordhe. POI' maa fort ~udite kshilli, qi kjo fletore ja u ep trlmave t'Shkoders, tujc thane se, n' vend qi me baa mctinga, per ta asht per t'kapun Illllat e !yne c me rcn! ne kujine jugare, kli, Ie baslzkulllun llle vl/aznl! e I)'ne Task Ie fiuglll Grekun lll' at' ([{ie Slzq.l'pnu;s. Paa dyshim se artikulisti i "Dlcllt!" kaa do gajrel: dhetmii milje, l'lhuesh, larg Shqypniet, u thote trlma\'e I'ShkodeI'S me kape hutal e me shkue e me lane rradaken nc kujinc ju.~'urc, e vete rrin tuje u talle hijc\'C I' Bostonit! Shq)'pnia e Eper ashl djege e rrenue preje Turgut Pashet: Shkodra asht shue ujet e rropose preje Malitzii, e "Dlcllt" sod me nji zaa Cesarit u thote Shkodrann' me kape hutat e mc shkue me luftue per nierz Shqyplare, 4i, tuic pase muhue komsien e vet, duen perdhuni me u njisue me Greqie. Shl,odranet sod kan Mretin e vel; kuur k)' I' u baie zaa me kape hulat per Shq)'pniC, "/Jlellt,, mundel me kC'le sugure se Sikodra rr.e \'1S": t'Sh4\1Jl1les s'Eper kaa me u gjere gadi m'arme, - pse i kaa edhe Z:1.naar. Ku t'jeel pune nderet e pushket, Shkodra me vise I'veta munllet me i dhane msim shum kujl' nen rreze I'diellit. Prandej "DlCllt" i Bostonit, saa me i qill' kujdes vedit per lllctlllga qi biihen n' Shkod~r, kishteme baa fort maa mire me qite, mos Ijeter, tryesen pitagorike! 2. - Dita e I' ardhunit l' Mrelit n'Shq)1pnie u kremtue n'5hkodel' me shum lumnie e gazmend. Herel n' nade 11.uzikagjytetes duel neper rruga {' para I' gjytetit, tuje raa kangl' l;omtare. Me nji here populli u dikue mii rrugl' mas Muzikes e tok 11 gjet 11'9. paradite 11'Kishe t'madhe, ku ishin tuje prite xiinsct c I' gjith Msojloreve I' kshtena e ku u kndue nji Te Deum n't'falup. I' ndcrcs Zotit. qi na kir.h te bib me prite [It dire t'lumnu.shme. Mas Te DCUlll t' gjith populli vojt n' Fushe Qele, ku, preje kujdesil I' Shoqnies "Vasa Pas'za", ishle baa gadi vendi p.~r ligjiratare qi do [' i ligjirojshin popullit. Folen m' at
dite Zotniet e Ndeert P. Vinc~ne Prendushi, Z. Zef Kurti, Z. G. Simini, Z. Gasper Mikeli, e poputli met fort i knaqun perje fjal\'c t' t\1I1e.POI' ~ais maa i gazmueshem e i paharrue-
-
226 --
shem do t' ishte n' 2. masdite, n' t' cillin kama e Mretit t' one do t' shkelte maa s' parit n' Shqypnie. Por saa raa dy sahati> krisi topi m'Tepe e me nji here filluen me raa me gzim t'gjitha kumonet e gjytetit. Aj <;as vereverte kaa kene i madhnueshem. Gjithkuje ju mushen syyt me lot preje gzimit, e populli i Shkoders, si per instinkt, u gjet me nji here i mledhun para tribunes n' Fushe Qele. At)' ligjiruen Z. Zef Kurti, Z. K. Margjini, Z. Qasim Perdoda e P. Gjergj Fishta. Mas ligjiratave populli mare, me. mUZlke
perpara,
shkoj
- para
pellazit
t' Komandarit
t' ushtries
germane, tuje brohorite: Rrno/'tif Germanta! Rrnoflc' Slzqypnw! N'- mramet gjyteti u shndrit me kandila, n'shej t' gzimit e t'harees. N' e nesert u tha nji M~she pontifikale n' Kishe t' Madhe, n' t' eillen muren pjese zyrtarisht t'gjith Komandaret e ushtrieve nderkomIare, Korsullaret e Zyrtaret e vendit. Kisha ishte mushe me populi fUnd - e maje. Mas Meshet. orkestra e ushtarve I' Austrie - Hungaries mrapa Iterit muer kangen e Shqypnies: ,,OJ Shqypnie, lumja Silqypnie!" Ishte e para here qi, mas pesqind vjetsh, z)Jrtarisht merrej n'Kish~ nji himn komtaar i Shqrpnies. T' gjith Zyrtaret ndejen m' kame deer saa kje luj raa kanga e Shqypnies. Masditen, me I~je t' Komandarit t' ushtrieve nderkomtare, u organizne nji shetie e popullit m' Kalaa. Ky kje vereverle nji shllim genial; pse n' ket rase populli i Shkoders pat shk~s me e dishmue p:otnisnt en,uzjazmin e vet per lirie t'Shqypnies. Fmi~ trii vjetsh e plaku tetdhete ,'iet"'" duelen m' at dite m' Kalaa, me paa vendet e lumnueshme, kG kan pase luftue t' Paret e tyne per fee e per lire. Gufote zemra preje gzimit, tuje paa kahe poputli me m1'a e m1'a vetesh u njitte Kalaas e shkote me pushtue trashigimin e t' Parve t'vet. Kto gzime, kto nd1'sie komtare nuk persl.kruhen: kta vetem mundet me i ndie shpirti i atii, qi i shcf me SY\J e i ndien It.e veshi:'. Mue m' u dukte si me l<ene n' anderr; e m' bijshin nep-:r mend fantazmagarier e poetve t' Nordit me valle Oresh e Zananash, kahe shifshe rrugen, preje kre~s s' Pazarit e deer m' maje t' Kalaas. tuje vlue me gjind e kahe mendojshe kohet e ndrrueme. N'Kalaa entuziazni i popultit nuk njofti maa kum, por shperthej i n:adhpueshem n' brohorie: Rrnofte Shqypnia! Rrnofte Mreti i Shqyptarve! N' at e;as t' lumnueshme, zemrat gufojshin preje gzimit; syyt ishin mushe me me tot preje g!izmendi. Aty seeillit ju bate naam me kene Shq)'ptaar. Deri t' huejt n1'ejshi n'at e;as nji gzim per fat t' bardhe qi i kishte \'Cgue Shqyqnies. M' bjen
n'mend
si
nji
ushtaar
ingliz
kishte
man'e
ngryke
nji
fmii shq)'ptaar trii ,'jee;, qi kishte njite mii kallam flamurin e Shqypnies, e s' biiShkut brohoritshin shqyp mii bedcTl t' Kalaas:
-
227
-
Rrnofte Shqypnia! M' Kalaa fo!en disaa orator, nder t' ci!lt kje edhe P. Vinc;ec Prendushi, Fraciskan. Si u baa koha me kthye pon' gjytet, me ml!zike perpara e tuje kndue kange komlare, pu!li filloj me u djerge Kalaas me at gzim e nierzie me t'ci!len ishin njile; edhe, lok, shkuen e xuun vend n' Fushe Qe1e, ku preje Shoqnies "Vasa Pasha" ishte kene nderlue tribuna diten para. Aty foli P. Gjergj Fishta O. F. M., e alehere popu!!i u shperdaa. Ajo dile fa'bardhe kaa me mete gji~hmone e shkrueme "m' zemra I'Shkodranve. Shoqnies "Vasa Pasha" i do fale nderes fort per lulzim t' kt~)ne I' kremteve komtare.
3. -
POI' dita
maa
n' shej
e maa
e lumnueshme
per
gjylel
t' Shkoders kje me 19. I' Marcil, n' I' cillen u vuu flamuri i Shqypnies m' Kalaa I' Shkoders. - Masi Z. Koloneli Filipps, Komandari i. ushlri~ve nd~rkom!are difloj urdhnin e cakloj dilen per me u ngrefe flamtiri i jone m' Kalaa, u perbaa nji komilat, per me organizue I' kremlen e asaje dile. .Iu c;ue fjala Malcies s' Madhe, DlIka~;Jinlt, Postrripes, Pukes, Mirdiles, BreguI'I' Male~, Zadrimes e kalundeve I' rrelhil t' Shkoders per me u gjete al dite m' Kalaa. Edhc FlIsha e Malcia ju gjegjen I' grishunir, e n' dile I'shenjueme me mia e mia velesh hiin n' Shkoder, per me kremlue al dite I'lumnueshme Me 19. n' nade Malcia e kalundel u mlodhen n' oborr t' Kishes s' Madhe, e preje andej, me muzike para, shkuen n' Perlimlare, ku u bashkuen me populi !' Shkoders, edhe u nisen I' gjilh per kalaa. Kaq shum nieri u mlodh m' al dile n'Shkoder, saa vargu i nierzve mrrile preje Fushes Qele deri n' Kalaa paa u kpute aspak. Kan mujle me kâ&#x201A;Źne velem burrnim, pose granicl, 20,000 vel. - Si u mlodh populli n' Kalaa, Z. Koloneli Filipps bani nji ligjirate t' hiejshme, e me dore I' vel e c;oj flamurin e Shqypnies, luje brohorite populli: Rmoj'li! ~lzqrl7!1Ul! N' al rase foli nji Hoxhe, Z. Haxhi Afiz Ymeri preje .Iako\'el, e nji Fral, \'ic;enc Prendushi, I' cilll palen kene shenjue preje Komitatir per oralor t' asajc dile. N' al rase foli edhe Emzol Abali i Mirdires, e foli bukur. Alehere. DOpu!li u klhye me gzim I'madh n' gjytct. - Naten para, al dile n' misdite e n' mramet, shka kje bllrre Maleiel e kalundesh, kje miku i Shkoders. Rrnofte Shkodra, Kryegjyleti i Shqypnies! . Lcz/zc. - Dila e I' zbrilunil I'Mretil I' one n'Shq)'pnie u kremlue eJhe n' Lezhe me gzim e lumn:e t' madhe. Masl maru~n zyret kishtare, i Nderti Aal Sevelin Lushaj O. F. M., Famu!litari i Lezhes, i bani Famullies nji ligjirate r' flaket, si e kaa zanaat, permii I' ardhun I'Mretlt t' one, edhe II I::a me baa nji balare pushke n'shej t' gzimit. Populli, si duel preje Kishel, brohorili i madh e i voge!: I~rnofte Mrcli i Shqypnies! Rrnoftc
-
.
:228
-.
Shqypnia! e bani nji batare t'madhe, si e kaa zanaat Malcia. Kshtu edhe n' Pazaar t'Lezhes urhtaret ingliz e italjan Lexhnianet e zhandaret Shqyptare organizuen nji t' kreme fort t'hie;. shme. Ushtat e, Lezhnjane Malcore, fmie t' gjith brohoritshin:
Rrnofte Mreti i Shqypnies! Rrnofte Malcia e Madhe! N' e masdite, Lezhnjanet e ushtaret nderkomatare organizuen do loje e do argtime per fmie, saa qi t' gjith meten t' knaqun e t'gzuem. Mas! u err, Z. Ndoc Dema, i njoftun per nierzie e atdhedashtnie, dogj maa se 200 fushqeta, e kanga e vall;a e brohoria u ndie n'Lezhe deri vone mas misnate. - N' at dite i Nderti Aat Severin Lusl1aj O. F. M. n' emen t' vet e n' emen t'Famullies i rrahi tel Mretit n' Durrec, tuje urue jete e shndet e lumnie. E Lartmadhnia e Tii pat mirsien me i pergjegje 'TIe ket telegrafe: Famullie Lezhe Padre Severin Lushaj. -"TE FALA PtR DISHIRE GAZ:v10RE". - VILHELM". Me gjith zemer po gzohem per kto nisie komtare qi Famullia e Lezhes kaa dishmue n'dite t' lumnueshme t' ardhunit t' Mretit t' one n'Shqypnic. Skuraj. - Me 27 t' Frorit mylli SY)1tper gjithmone Gjin Pjetri i Sk(>raj, me 28 e vorruen. Preje giithkahe i shkuen n'mort; edhe gjithku;e ju dhimt. Kaa kene burre i mire besnik e Shqyptaar i vertete. Para ndande vjetsh lufto; kundra Qeveries Otomane per t' drejta t' veta e i gjalle nuk i raa n' dore edhe atehere, kuur ushrria i dogj shpitl1 e j.i rreno; t' gjith giaan c pasunien. Kshtu edhe nder maa t'paret Shqyptare kje qi duel komite per li:-ie t'Shqypnies. Bashke me Gjeto Cokun vojt n Lezhe e ngrefi flamurin e Shqypnies, t.: saa kje vete g;alle, majti pagjen e qetien 11'ba;rak t'vet. Kurbini mare shkote mas f;alfs s' tii, e kje i c;muem edhe pre;e anmiqsh t'vet. Dera e tii kaa ke:1e gjithmone dera e Zotit e e miqve. Nieri fe;et, burre fjalet e
Shqyptaar punet, kaa me kene permcnde gjithmone me ndere pre;e t' gjithve, e nami i tii vone e vone kaa me u harrue n'Shqypnie.
R. I. P.
_.~----
-
229
-
RROKULL BOTES.
Balkan. Fletoret c;pallin nji lidhnie, qi u baa mas traktatit t'Bukarestit, ndermjct t' Rumenies, I' Grec;ies e t' Serbies. Qellimi i ksaje lidhnie, asht: me i dale zol shoqishojt kurdohere qi Bulgaria t' ngrehin luflen kundra ndonji kso shtetensh. N' Debreczine, n' pellaz t'ipeshkvit grek Katolik, meten pese t'dekun e shtate vete t'varruem preje t' shprazunit t'nji burnes, qi ndolli n' t' c;ilun t' nj.i letres e m' t' c;illen ishle nenshkrue: Ana Kovacz. Shkajqet e k~aje rase duhen kerkue nder rrethe politike e kishtare, qi gjinden ndermjel t' qeveries e t' Kishes s' Ungeries e ndermjet t' Kishes Rumene. Ccftni;. Scupsti.1a e Malilzii, paraqiti nji bashkim ushlriak, diplomalik e doganuer per tu nderlue ndermjct I'Malitzi e t'Serbies. Fle!oret I' gjilha, por sidomos a'o t' Bulgaries, e maine kla t' paraqitun porsi I'shlimun e nji fryt t'diplomacies serbe, e cilia, tuej lakmue parien mii I' gjith Shtetent e Balkanit mundohet me pertrii nji krajlnie Serbe -Malazeze. Be!grad. 1\" Traktat t' pagjes ndermjel t'Serbies e t'Turkies, u njoft e u \'I1U per themel l'pltnVe traktati i Londonit. <;::ashtjet e \'ec;anta ndermjet t' ktyne dy shtetenve kaa me i daa e me i ndreqe gjygji i Ajes. Pjcterburg, Perendori i Rusies i kaa dhane Mretit t'Shqypnies c;mimil1, qi emnohet "Gran Cordone di St. Alessandro". Kons/antmope! N' t' zgiedhun I' D?putetve, muejti parria e unionistve. -Diq Presidenli i Senalit, Said Pasha, nji nder maa I' vlertet diplomatik qi kaa pase Turkia. - Abdul Hamidi gjindet i lig fort; asht per t' u df.lshle se kjo Ingate kaa me kene ndoshta e mramja per Ie. Llshoni;. Mas shoperit t' pergjithshem qi bane n' kto dit puntoria e zyrtaret, gadi I' tane Portogali gjindet m' nji anarkie I' terb:.temi:: te1egrafet jane prishe, udhet hekurit jane ndate, e e gadi per gjith vend jfine tuej u shpraze bumc fort I' damluesnme. Qe\'eria e ree, liberate, sa do qi me fuqie 5sht tuej perdorue I' gjilha mjetet, me gjilhkla, s'asht tll j muejt ende m~ e shafite kryeqiljen.
-
230 -
Romi:". Raa Ministeri Giolitti, e u vuu ministeri i ~ii Salandra. Paris. E shoqja e Ministrit Caillaux gjujti e -Hau m'revolver Zot. Calmette, drejtorin e fletores "P(ÂŁ;aro". Shkaku i ksaje vrase kje t' c;pallunt e disaa dokomentave, qi Calmetle ki.s',te qife m' fletore t' vet kundra Caillal1x. Berl/Tl. Wilhelmi II, Perendori i Germanies bani nji udhtim deri n' Kl1rfit tuej kthye mandej n'Venedik e n' \Vien per m' u pjeke m' Viktorio Emanuelin e n' Franz Jozefin. (C/z rOllolog11S)
Hyjza Slltate NOTA'!' e .\Il1ziki~~. Duen me thane se !lotat ml1zikare s' p9.rit I,jene gjete e pel'dorue preje Terpandrit i Lesbjane n'Vll. qindvjete para Knshtit, t' cillat ishin t' tfaquna me germa t' alfab~tir grel,; mila vone kjene shndrrue me sheje tjera, tuje !,ene qi alo t' alfabetit nuk mastojshin. Plaloni Ihote (IV qindv. para Krishtit) se klo she'je 11 kapshin deer n' 1620. Gjashte l10tat tnl1zikare I' para kjene senergjue preje Guido d' Arezzo (1024) e kjene xjerre preje rrokjesh t' nji kanges s' Sh' Njonit: - Ut ql1aent laxis - ResOllate fibris - Alira gestorum - Pafllllli tl10rum -Soll'e polluti labii realum. - Kahe vjeti 1640 Doni e Pielro D' Uranga filluen me perdorue Do n' vend t' Ut. Si duket se kje shIue preje Guido t' Arezzo a se. preje Vander Putten n' XVI. qindvjete, a preje Lemaire n' 1666.
:\ nall'aJJetizmi
II' Italie
e n' Austr'ie.
I t alia. N' 1821, n'Ilalie, pose krahines s' Romes nder 100 vele, djelm e varza, qi qiten kunorc, vetem 32,77 dijshin me kndue e me shkrue; 67,23 ishin analfabet. N' 1880, n' Italie me gjith
krahine I' Romes, 43,03 per qind nenshkrue aklin . e marleses; n' 1902 ishin 39, 17 per qind qi nuk dijshin me kndue e me shkrue.
-
:231 -
A U ~ T n I i;~ Analfabett e do krahiua\'e t'Austries n'1910. I. V6ralberg 0.8101" 1.51 2. Tiroli tedesk. 1.72 " 3. Austria e eper " 5A3 4. Austria e poshter " 2.86 5. Salz0urg " 3.39 G. Tiroli Italian " 7. Stirja (liberate e sccialiste) 7.92 , 15.29 8. Karinc!a " " " --~j:.'1 o FJALE T'URT A. (Ekonomie) . T'marret bajne goste, biramelat (l'clctat) haan. -PllItarkll= Tagjia maa e mire per kual, asht syni t'zott: plehi maa i mire i ares, jane gjurmet e t'zott.- A1'istotcli.Diogeni tuje kalue br'ii shpies s'nji pijanecit, kG ishte shkrue: per t'll s/ziti'":E kam marre me mend, tha. qi masi kaa ngrane e pii aq shum, kaa per t\'jedhc edhe s~lpien.- LaerciPlutarku tuje raa se nji zotnii i raam hate per darke ullii e pite uje, tha: T'a kishe pase misditen gjithmone kso doret, nuk kishe me pas\: sot ket fare darket.-LaNci-Ruej metelikun, pse napoljonat ruejn vedin. - LOll'dncs Ekonomia s'lype shum pune. I. Me prishe maa pak se fiton; 2. me laa paret met'shpeitC, e mos me u xhyte kurr nder bo1'.r/zc;3. mos me mane pare uhaa n'uzdaje t'atyne qi enc s'i kce fitue -Smiles =
---~~--