HYLLI I DRITES Vjela
I.
KORRIK 1914
N. IU -- -
l';/i komedie e pandel'shnw e XX qindvje.W. Shb ashl shpirli per jele fizike t' Irupit, njalil asht nder (erzi) per jete t' shoqnueshme t' nieril; pse, sikur Irupi mahel, shlohel e zhdrivillohel mas I' pelqvemit t' organizmit I' tii me fuqie shpirtnore, njashtt1 I' marel e gjallimit e masa e nimes, qi nieri kaa preje shoqniet, shkon mas nderel, neper t' cillen aj ashl i njoftun preje shokve, c qi klt1 merrel per njal ~mim qi shoqnia kaa ndaj karaklerin e vcpren c nieri I t' ve~anle, t'kUPLUem si frymuer i arrsveshem c s' bashkul i shoqnueshem. Prandej nieri, luje kene qi s' mund I' jeloje e as do I' jetoje velmas e vetun per vedi, cdhe luje kene qi fuqiae I' marel e jeles s'lii malel mas nderel qi kaa, aj aShl i detyruem, n' dashte I'merrel si vehlje e ve~anle - individuum) - n' dashle si kafshe morale - ens morale, n' shumice -, me kene gjilhmone i ndershem n'sh0qnie I' nierzimit. Tash, per n' kjofle se kto fjale jane I' vertela e se Qeveriel .e Shlelenve I' gjvtetnuem e koslitllcjonal jiine t' shprehunl (l' e./'pression) e popullit, do t' Ihoh~t se shoqn:a e sodshme e Europes gjindel fort e ligshte e e shkalrrlleme, pse ndera e bllrrnia sod n' Europe jane lane teper mas dore!. Per me u verlellle mii kel fjale, mjafl asht me vrojtun me syy I'papajamajtshem e, si thone, me gjak I' ftofte vepren, qi Europa kaa zhdrivillue n'Shqypnie mas luftes s' Balkanit e tektej. N' I' gjilh ke veper nllk skjvrtohel tjeter, ve~ se egoizm e ligshlie; e se per burrnie e ndeer popujt e Europes nllk losin nji kash I vend it, shka mt1nd~1 udobisht me u vuu n' oroe pr~je gjilhkuje. * *
*
Por saa krisi lufta c Balkanit, Turkia, tuje pa1 se nllk kishte 'se si m' e mljle Shqypnien, ja (,hoi shart~1 e ksaje, Europes n'dore, qi Europa t' a shes tote e I' a rrcgullole si I' dite maa
-
'2\')15-
mire. Edhe Europa e muer ket barre mii vedi e, me 27 t'Ndand. 191t, Pushtetet e Mdhaa, Germania, Anglja, Franca, AustrieHungaria, Rusia e !talia, mledhun n' kuvend n'London, vuun dore e e qiten Shqypnien mretnie n' vedi me Mret e me toke t' "eten t' caktueme, e i dishmuen mare botes, se ket mretnie' t'ree Europa e merrte nen strehe e proje t'vet. Ve<; shka se Slavt e Balkanil e Grekt e jugut nuk i vuun vesh ktii gjygjit t' Europes e ngujuen nder vcnde t'pushtueme Shqypnies: Grekt deer n' Vlon!.!, Serbt n' Durres e Malazezr per rreth Shkoders, paa e marre n' dore as pak puncn e Europes. E po, tash, shka bani Europa per ket pune? Kurrgjaa! N' Europe nuk lehi nji qen pse nji grusht Slave Grek e kishin pcrbuze gjygjin e popuj\'e maa I' forte e maa t' gjytelnuem t' rrokullies s' ksajc bote, c se kishin poshtnuc tagrin e t'drejtat e nji komit, t' cillin ajo kishte m:1rrc me ndore n'syy t' anmiqve t' tii.' Europa, n' ,'end qi me ngushtue Slavt e Grekt me (ale preje Shqypniet cmos me i lane maa leper me i zhye duert n' gjak t'Shqyptarvc, (I' cillt i kishle marre nen strehe e projE:"t' vet,) aio neper fletore, perkohshmc e akademie t'veta rrile
tuje pvete:
kush
jane Shqyptaret?
a leine me bisht a
paa
bishl? a i hane gjindcn pjeke a paa pjeke? fjaW qi flet i ligshti e ipandershmi, qi s'din se shka asht burrnia, kuur shd t'pafajin tuj
gjimue
nen
themer
"
maa t' fortit
e per t' ciltin
aj t' a keet
ndoj dctyre me i nimur~. Por kaa edhc maa. - Auslrie t'rame t'slaV\'e m' breg t'AdriatikuI
Hungaria, tuje paa se me intereset e saja ishin n'rrczik, <;oj 800.000 bajoneta m' kame e, p3htetun mii ~OO.OOO fjalc t'shkreta t'di S. Giuliano i dha ultimatum Serbies qi me c hjekc ushtrien preje bregut I'detit. Serbia, tuje ndolle n'fr}Jme t' Austrie - Hungar:es, duel prejc Durrsit e, me shkajk qi me i nimue Matitzii n'rrethim t' Shkoders, e njtshi ushtrien per baall t' Berdices. Alehere monarkia e Austrie - Hungaries i ban me dicit Matitzii, sc me ndolIe qi aj preje vedit nuk dote me u sporre Shkodret, ajo vele do t' bite e do t' a xierte andejna. Shka bani Europa n' kct rase? Pushtetet e Mdhaa i thone monarkies s' Ausburgve: nuk t'111am me i dale vetun Malitzii; por n' kjofte se Malizii do t' ngushtohtl me u largue Shkodrel do t' vi me edhe na me tY}J. E njimend nji dite nder dit fuqia e 400 miljonve nder maa t' gjytetnuemt njerz t' ksaje bote, nen urdhen
I' Vice
- Amiralit
Cecil
Burny,
po vjen
~
rreshtohet
per
baall t'l"\ikolles Petrovic, krajlit t'Malitzii, qi aso kohct s' kishte as 300.000 fryme nierzsh nen suund t' vet. - N' kohe t' sundimit otoman, kuur Valiu i Shkoders <;ote me thirre kater
-
~!m-
a pcse Krren I' ndoj bajrakut I' Malcve I' ona, kishin per I' raa 40. a 50 MaJcore t'alii bairakut n'Shkoder, kahe drojshin se mos I' haan pare Kre'enl vetun preje Valiut. E europejt kan pnse qeshC per ket pune t' Malcorve! - Po a dro II ngushtue per ket pune krajl Nikolla? Besa kurrnjigrime! Mu, maa teper i biri i nanes qiti ceken edhe me luejte me Eurvpe. E pse io? ishte mjaft i mendshem,saa mos me kujtue se ajo do t' ba:e ndoj pune t'ndershme e t'pernjimendet. Prandei, kuur Admiralat, mas njadisaa ditsh qi u cnden paa pune bregut t'Tivarit e t' Shnjinit, n' e mramet e baan zemren guur e shkuen i thane krajl Nikolles: a po largohe r reje Shkodret? ky, paa i qile spec as byber - ashtu thaat, u thote Admirala\'e: jo! edhe ndej milje krepave
I'vet,
tu i kqyre
per c;ude. Admiralat,
at here,
ngden
paa zaa edhe raan si daci n' govixh. U mlodhen n' kuvcnd, e masi dhane e mueren per njadisaa dite shoq mc shoq per ket kryenyc;sie t' krajl Nikolles, s' mramit c pleqnuen m' e blokue Malinezii: maa e vogla pune qi mujshin me baa kundra sl; pse: shka kan pase me i blokue Ma litzii? Malizi barke e vaporre t'veta, jo; tregtie me vise e mretnie tjera, jo: shka kan pase me i blokue Malitzii? N' pac;in dashW me ja xane vaporret, qi n' kohe t'luftes i v7jshi neper deet ,rie drithe e me arme, s' kan pase nevoje me c;ue dVllomct n' Tivaar: kishte mjaftue mos me i pase nist! ata vete per Ma1itzii: t'gjith e diin se nlma Malitzii, per me pushtue Shkodren, i vlte preje Pushteteve t'Mdhaa, edhe masi kto patne \'llU dore m' e lane Shkodren me Shqypnie. Prandej puna maa e vogel, qi Europa kaa mujte me baa kundra Malitzii, per m' c ngushtue qi me u 1arguc preje Shkodret, paa dyshim kaa kene bloku. POl' t:dh0 n' pune l' ktii blokul Europa s' i la ndere c burrnie vdit, e u diftue se shka ishtc: c ligshte e e pandershme. Ushtria serbjane kjc thye kt:qas preje ushtriet I'Turkut n'Berdice; prandej komandaret serb i lJ'pcn nlme i\rajlit I'\'et: nicrz c lopa; edhe krajli i Serbicsja u c;ojket nime kaheSaloniku udhes s'derit. Tash, kuur doname~ e Pushteteve I'Mdhaa erdhen me blokue detin preje Durrsit deer n'Spizza, vaporrct e Serbies n'Shnjin ene s'kishin marue s'sharkuemit; e per ket pune do nder AdmiraIa, c;ue preje Pushteteve t'Mdhaa me blokue Malinezii, pse alo kishin diu dore me e lane Shkodren me Shqypnie, kush per nji shkajk e kush per nji Ijeter, nuk ndigjuen me e perpalle blokun, decr qi nuk kje shkarkue maa i mrami fJ'shek i Serbies kundra Shkoder~. Kjo mndJ're t'\'epruemit nuk asht politike: asht nji trathtie e pabesnie e lige, qi s'kishle mujte me ju fale as Qeveries otomane n'Sfamolle. Pritc Zot, me bfia me
-
300 -
u majte fjalet e kontratat e ve<;antan'shekull, si i majne diplomatt e Europes! A.sht {; dijtne se dipJomatt nuk jane t'detyruem me i qite n'shesh mendimet e shllimet e veta; pOl' me gjith kta kuur rrejnc e muhojne fjalen e vet e presin tieret mas vedit, nuk mundet me u thane me arrsye se ata s'jane trathtare e faqezez. Edhe kuur nieri lot, po e xaam, letrash a .!clzaclz nuk asht i detyruem me ja kallxue kundershtarit planet e qellimet e veta,' pOl' paa dyshim kisnte me kene faqezii, me pase per t'a genjye a me i baa me Izile shoqit kundershtaar. Prandej me gjith arrsye munel t'thohet se Europa, mas mnelyres me t' cillen kaa vuu blokun kundra Malitzii, asht elishmue e pabese e trathtare. POI' edhe puna e blokut n'vedvedi, preje anet t'Europes, asht nji trathtie e nji komeelie e ndyet. A kaa elashte Europa mos m'e li!ne Matinczii me hii n'Shkoder? s'kaa pase nevoje me <;ue t'gjith ato dOllame m'e blokue: kishte mjaftue me i p:Jse ,ue gjashte <;eta kaporalash - ollbaslillartfslz - Vukoti<;ite M~rtinovi,it e me u thane qi t'shkojshin nder shpia t'veta; pse, besa, ata, me bisht nder kame, kishin kthye me nji here n'vencl t'vet. E saa ushtarc <;oj Europa, per m'e xjerre Malinezii preje Shkoelret? Njaq, e edhe nji here maa pak ishin I)'pe per mos m'e lane me hii mrende. POI'jo; Malizii, me dije e me fjaW t'Pushteteve t'Mdhaa e t'Esad Pashes, gjuute e rrenote Shkodren m'top e bate gjinden me eleke ujet mrende, e Admiralat e Pushteteve t'Mdhaa, si komediant m'nji teater, rrijshin tuje xiine kubla n'Gryke t'Bunes, e i thojshin Europes e botes mare se ishin tuje ngushtu:: Malinezii mos me hli n'Shkoder. t'cillen Pushtetet
e Mc1haa ja kishin lane
Shqypnies!
Nji
pune maa e
paburrnie e maa e poshterme nuk kaa se si kuptohet per Europe t'gjytetnueme se me u perkule perl'ara maa t'voglit krajl t'ksaje bote - krajt Nikolles, ese, shtyy preje nji egoizmit maa t'PI Gjtun, me Yeprue me dredhie t'perbuzunr. c1rejt p"r c1rejt kunc1ra fjales s'dhanme n'syy t'tane nierzimit. ;:;
:i-: ::.:
KshtG praa. paa ndere e paa kurrfare burrniet Europa u pruu ndaj Shqypnien shi n'kohe, kuur kjo kishte maa nevoje me kene preje saje. E praa mretnien e Shqypnies Europa e kishte krijue! Por sl..kase pabesnia e Pushteteve t'Mdhaa duel edhe maa n'shesh n't'caktuem t'kufijve t'Shq)'pnies. Komisjoni Nderkomtaar, tUJe ndjeke hullien t'vueme prcjc Europet, ja vDni kiWj Shqypnies n'ane preje jugut, kshlG qi Kor<;a, Argjirokastra, Liboho\'a etr, i meten mretnies s'one. Prandej ushtria e Grekut diten, qi u vGen kGfijt, kan kene n'detyre me i Jirue ato vende.
--
~(Ol
-
- Diten, qi Malazezt hlin n'Shkoder, ushtria otomane, njaa 25,000 ush!arc e maa teper, duel preje Shkodret.Por, jo; ushtria greke, edhe mas t'caktuemit t'kufijn, nuk desht me dale preje Shqypniet. E shka bani Europa per ket pune? Europa vctc i dha vade nji here me nd('je mri?nde nji mue), masandej dy, masancej deer n'kohe t'pacaktueme. E po pse Pushtetet e Mdhaa ja dhane ket vade Grekn? shka kishin per I'baa Grekt n'Shqypnie? Po; kishin nji pune t'madhe per t'baa: me nime t'mshefta t'do Pushteteve t'Mdha kishin per t'organizue kryengritjen e Epirotve, per me rrenue Shqypnien. Tash: a k:1a si bahet nji pabesnie maa e madhe, e nji trathtiC maa e poshterme se kjo: yeW Europa, qi e kishte krijue mretnicn e qi yeW ja kishte vuu kufijt, me i dhane vade Grekut me ndi?je mrenda Shqypniet, per me rrenue Shqypnien, t'cillen ajo e kishte mal re me ndore? E jo Vt\ se Europa i la Grekt n'Shqypni1.i, per me organizue Epirrott kundra saje, por, maa teper, vere i \oj nime Epirotve, per me rrenue ShqYPjlien. Italia, po e xaam, asht njana qi nder Push tete t'Mdhaa kaa vuu dare ptr t'ndertuem t'mretnii3s s'Shqypnies, edhe kaa pase nierin e vet n'!\omisjon t'kufij\-e, e me gjith kta Garibaldint e saje kan luftue krahas me Epirot kundra t'mjeres Shqypnien. {Carriere d'ltalia-N. 136} 20 Maggio 19/4.) Kllur, sod trii vjet kje lufla e Malcorve m'kamt:, e kta Garibaldill deshten kinse me dale e me II nimue Maleorve, njimdhete dona me l'Italies, pose atyne t'Austries, nate e dite kan ndeie sogie detit, per mos me i lane kta fatosa t'kuq, kta Garibaldifl, me dale n'Shqypnie kundra Turkut. Pse, tash, i la me shli.l.:e n'Epir, per me Illftue kundra Shqyptarve? E praa Pushtetet e Mdhaa i kena miq na Shq}'ptaret Par pcr do miq t'sodshem, masi kaa hupl! ndera e burrnia n'shoqnit: t'niel"zimit, e ki~rte pase I:lne fjale aj Italjani i mendshem, 'Ii tha: Dagli amici mi guardi Iddio} che dai Tlemici Illi guardo io. :::
*
:;:
Rusia, e cilia per njimend dote qi Bulgaria forte,
-
kuur
perzGu
Turqt
preje
Bulga;'iet,
t'ishte e lirt: e e nuk e
xuer
krejt
ushtrien ahi vendit, deer saa nuk vuni Qeverien per fille. E dite ajo se ligja e push.eti paa fuqie nuk Olund t'mahen m'kamL\ e se prandej Qeveria bahet gazi i dheut. Por Europa pGnoj ndryshc. Europa, jo ve\ se s'\alt kryet me organizuc nji force n'dore t'Qevcries shqrtare; par as Nlrctin, (s'dihet sc per \'arrsy~,) s'desht
-
;~(12-
m'e c;ue n'Shqypnie me nji here mas fuftet, qi pushteti i t'xetc vend c t'forcohej, deer saa do clementa reakcjonare ishin ene t'shkelun e t'topitun prejc kamet t'Shkjaut. Kshtu ndolli qi Shqypnia edhe sod, gadi mas dyy vjetsh, gjindet n'anarkie t'plote, maa zii sc n'kohe t'Qeveries otomane. Me c;'syy e faqe Europa kaa me prite gjygjin e histories, qi sod me sod, n'syy t'mkamsve t'saje, po mund t'pertr1hen n'Shq)'pnie pune maa t'dhunshme paa pase nieri se ku me kjaa, se ku me Iype gjy)'gj? N'd))y vjet qi Europa kaa marr~ n'dore punen e ShqYPiiies, jo ve<; se nder nee nuk kaa nji gjykatore t'ligjshme e t'njimendet, por s'kaa nji statut, s'kaa nji themel ligjet, s'kaa nji sundimtaar t'vetem qi t'kect nji dependence t'Yertete preje Mretit e nji. fuqie t'ligjsl,mc n'dore. Gjaku i Shq)'ptarit derdhet rrkaje: giaja e Shq)'ptarit hup;;: nder thoj t'maa t'fortit, e mkamset e Europes, kuur mos t'kene me shkatrrue ndoj pshtjellim polizzasl1 c lattllrasl1 t'veta, paa fare kujdesit rriin a tuje rrshite m'rrakcla neper lame qementet, a tuj~ lujte dojke e topash me femna kush e din se c;'fare nderet. Ve<; shka fe kta kishL~ me ker.e gj})se damit: t'na {ete, mos tjefer, nee Europa me biia rdoj fare gjygjit kundra njerzve t'kqii e t'rrezikshcm, mas asaje fuqie qi sod me sod mundena me pase n'dorC; por as kta jo. Qe, b. f., Esad Beg Toptani, i paditun per tradhtie komit (: per trillime kundra dinastiet t'Wied, kje xane preje Mretit t'Sqypnies, p<:r me Iype arrsÂťe preje sl per a!o faje, rer Ccillat ishle i paditun; por Europa, e cilia vete e kishte pruu Mretin n'Shqypnic, nuk 13 me u baa k)' gjVygj mii Es:;d Beg Toptanit. Italia perdhuni e muer Esadin me ndore, edhe paa i dhane kuje :msye Fer ktt pune, e c;oj me gzue veren m'breg l'dciTi' I'Napolit, tuje poshtnue n'ket mndyre para botes mare fjalcn e Mretit t'Shqypnies Vilhelmit I. Kjo pune c Italies, e kuptucme n'\'ed\'edi, asht aq e c;oroditshme e e dunshme, saa mos rre rf,fijte me gjete nieri fjale per m'e ndeshkue si duhet. Dilen qi u vuu Esad Beg Toptani, ky s'kaa kene as n'diplomacie t'Shqypnies, as n'diplomacie ('Italics: kaa I,er.e as maa teper as m:"a rak se c;'do tjeler age, a beg. a prift, a hoxhe, a kasap i Shqypnies)kurrgjaa tjeter, vec; se S/lct, sllddito) tcbaja i i Vilhelmit I. t'Shqypnies; per ket pune Mreti i jone, i njoftun zyrtarisht edhc preje Italit.:! rer Mret i Shqrpnies, kaa pase t',gjih tagrin me e gjykue Esad:n, si kaa tflger me gjikue c;'do tjeter Shqyptaar. E me pase ndolle qi giÂťgji i l\lrctit mii Esad Beg Topranin t'ishte kene i p~arrsyeshef1l, ntem Komisjoni i Kontrolit kaa pase, tager, ndoshta, me i Iype Mrctit arrs}>(! per ket pune, e jo Aliotti, Ministri i Ilalies; pse c;ashtja e Esad Beg..
-
:m:;-
Toplanit kaa kene nji pune e permrendshme e mretnies s'ShqVpnies, ku Aliotti nuk kaa tar:er me u perzie kurrfaret. Italia, praa, tuje xjerre perdhuni Esadin preje duerve t'Mretit t'Shqypnies, .kaa dishmue ballafaqe se ajo ka'l pase m; E5adin ndoj b;3e a ndoj kontrate t'mshefet, e s; prandej, asht giete e ngJshtueme me i dale zot n'rrezik, ku ajo bes~ e ajo kontrate e paten lshue. Ve~ shka, se fuje kene qi Mrdi nuk asht i detyruem me marre n'kujdes kontrata t'mshefta e t'baame jashta ligjes s'Shqypnies, duhet me thane se Italia, tuje marre perdhuni me l~dore Esad Beg Toptanin, i kaa baa Mretit nji dhCtne t'rande fort, per t'eilien Italies kishte me ju dashte mt' i dhiine an sye Europes; pse Mreti i Shqypnies gjindet nen proje e t'dalun zot t'Europes. Por, a bani gjaa Europa per ket dhune t'Qeveries italjane, si edhe per mndyre t'pahiejshme me t'eillen llapaz:lnat italja shkruejn mii fletore t'veta kundra Mretit t'one? Kurrgiaa, \'e<; se u urdhnoj mkamsve t'vet me mylle do fletore shqyptare, per arrsye qi kto guzuen me u ankue kundra mndyr~t t'poshtnueme me t'eillen Qeveria e shtampa e It11ies ishin prCtu ndaj t'drejtat e Shq}1pnies. Marre e turp per Europe! Por. Europa nuk din sod ~e ~hka asht marrja, nd;.ra e burrnia. E po <;'fare nderet e burrniet munder me pase sod Europa, ajo qi tash nji mftej kaa <;ue n'lymaa t'Durrsit donamct e veta e qi Admiralt e saje, me duer m'nie e paa fare. kujdesit, rriin tuje kqyre kahe Shqyptaret grihen vllaa me vllaa, e kahe Mreti Vilhelmi 1.- r:dorja e tyne,- orva:et me pshtue gjalle me krye preje kryengritsve? Po, po; donamct e gjashte PuslHcttve t'Mdhaa tash nji muei, t'thuesh, gjinden n'Durree kinse me i dale zot Mretit, c ene kurrnjana nde rto s'e kaa shpraze me thane nji fpshek p~r, Mretin; pse Aliotat, Morriehiat, Kinigohat e Europes rriin tuje bertite se Pushtetet Mdhaa do t'rriin dorjashte n'ket levizje t'Shqypnies. E oara kuje 0 Zot, do t'rriin dorjashte, neutral Pushtetet e Mdhaa? Para kryengrlitsve, para korakl'e, qi n'zemer t'mretnies s'Shqypnies, qi nen hije t'flamurit t'nji .Pushtetit t'hucj, luftojne per me rrxue preje selir.t mretnore t'Shqypnies Vilhelmin \Vied, r'eillin vete Pushtetet e Mdhaa e kan vuu Mret n'Shq}1pnie. Ah! po, kta .dishmon qi Europa nuk kaa ndere e burrnie: dishmon qi shognia nierzore n'Europe asht teper e raame e ~ poshtnlleme, c se diplomaeia europjane a3ht \'ete faqja e z~ze e marrja e turpi j l'gjith nierzimit.
-
Kush
:~U[-
asht Hyu?
Hyu asht! Kjo e vertete mund i qitet para ars}'es edhc pose rejer. Ateisti thote: Hyu nuk a diftue as nuk mundet me kcne i diftueshem. I pergjegjena me. Voltaire, se diftesa e t'kcnunit t'Hyut, gjindet shi n'parandsie t'msimeve t'njatyne qi done me e
mohlle.
.
Per me paa e me njofte t'kenunt e nierit, na nuk kena nevoje as per algeber as per alkime. Kish Ie me kene pune e leet per njare, qi tuej daslite me provue t'kenunt e drites, t'merrte me perdorue mjetet e geometries e t'matematikes. S'a nevoja e \'egla. ve per me paa, aty k(1 dalin sf>}'t, e puna veW flet maa mire se y'fqrdo arsyimit. T'kenunt e Hyut asht nji e vertete qi ndrite mii pOpllj mare; n'setcillen krahi'ne botet idea e hyjniCs kje para I igjes s'zakone. ve; kjo idee kaa me kene edhe maa i mrami pshtim i shoqnies s'one. Rrokllil shekujve u ndie nji zaa i mndershem, i cilli dotc me ja mushe menden nierzve se, t'kenunt e Hyut ishte nji pune boshe e se nieri ishte nji asgjiisend; pOl' fiala e mrapshlC nuk gjet t'pelqyem. Marshtimi e t'ndollunat kosmike si saa tjera, kjene klIne qi na diftuen Hyjin e edhe sot na flasin per njate t'kenun nen sundim t'cillit Newton njifte gjithshkafen. E Voltaire thote, se sikurse <;astari (sahati) difton t'kenllnt e atii qi e hanoj, njashtu t'kriuemt e rruzullimit na qet para doren ndertuese e t'kenunt e Hyut. D'Akmbert e shum dietare tjere, kndoishin provet e t'kelll1nit t'Hyut, n'mrekllllie t'Kishes, n'veprim t'organizmit e n'shvillim t'!igjve t'pagabueshme. Ars}'ja e njef ket toke pOl'S! nii send qi do t'kaloje e do t'maroje, e njerin porsi nji kreat\1re e cilia asht mkame per me Iype kahe shpirti t'avitunt kahe i pamaruemi. Mii faqe t'tokes arsyja shef pune t'pakryeme, e i shef nder nee. Praa per me kriue t'maruemin, t'caktuemin t'pal ryemin, duhet i pamaruemi, t'pacaktuemt kahe t'kryemt. Descartes thote: t'caktuemt t'one asht nji prove e t'pamaruemit i natyres s'hyjnueshme. E zemra? <;ka thote zemra? <;ka Iype? Kjo, per me kene e lume, kaa maa nevoje per t'pamaruem se arsyja. Bota nuk, i njafton. Zemra don me marre hov per here e maa fort kahc t'pamaruemt. Masi filozofi mueit me thane:" un mcndoj, praa jam", zemra thote:" un t'due 0 Hyu i em, praa ti jee." Kush kishte mrrlit me e dhene n'zemer t'one ideen e Hyut? Nuk asht natyre e paa ligje e prandej nuk asht zemel' e paa
-30~) Hyy. Kushasht? <;ka asht HY\l?Kta t'pvetun ja paraqitte shpesh
.
Akuinati msuesave t'vet, t' 6illet' t'habitun u .mundojshin me i pergjegje mas arsyimeve t'Filozofies. Por, kush asht Hyu, ,.: pvette rishtasshkollari, e mendja e tii trette n'ato kujtime t'kthellta. Kush kaa me na e xhvillu.e punen si Iypet? T'shofim. :::
*
*
Kush asht Hyu? Mii ket ~ashtje rriin .balle per balle dyy xhvillime; :njena krejt ndryshej preje tjetret: xhvillimi i Filozofies e i kshtenimit. . . ., . Filozofia, e ligshte cy'n'temele t'para, i nep ksaje ~ashtje nji xhvillim, i cilli nuk kaa me muejt kurr me na e mushe menden, .
e prandej as me na pelqye kurr. Vetun kshtenimi kaa mrrijt me
gjete fjalen per zemer t'nierit e qi ngushllon. Nieri muer msimet e veta preje e qiellet mendes s'tii ju duk at here e verteta e kjarte e c ndritshme. Ishte koha e arit! Por ket drite e mluene terrinat e mndershme; gojdhanjet maa t'parat u qitne n'harrese: njeri, dhane mas, vesit, veproj e qindroj vetun mas arsyes s'vet e kshtu duel Filozofia per t'cillen jena tuej fole. Tuej pase mete kjo si krejt n'vetvedi, nuk i duel, mas saa mundit, me ruejt tjeter veG nja disaa shtigje t'vertetave maa t'para; e tuej mosmuejt me qindrue me drite t'vet, a se edhe tuej mos dashte me pelqye diftimet hyjnore, perbuzi Hyjin e u suell kahe fati. Grishi n'ndime politeizl7lin, t'vertetat i la si nen hije, e nierit s'i met tjeter HG m'u baa robi i vesit, masi n'per mjet t'ksaje Filozofie, vesi i kie paraqite porsi nji nder pune maa t'mdhaa. TlIej vijue kso doret, Filozofia raa rz'paganizcl7l. Per syy t'saje rruzullimi nder pune e Iigje I'veta, ishte i drejtuem preje nji fuqiet t'verbet, e nder Itere adhrohej fati. Historia na e difton ket pune sidomos kahe Lindja, qi kje djepi i njerzimit, i dies e i gjytetnimit. Njimend FiIozofia nde:- kto krahina i C;ili rruge vedit tuej ndjeke, si paa dashte, diftimet hyjnore, pOI' mnjanoj mandej kahe cl7lanatizmi e dllalizimi; raa n'melempsikozi e n'rzilzilizem. N'Greqii FIIozofia mucr trajten e platonizlllil} u shtyy deri n'slzcpticizclll tuej u bib kshtu pars! nji voter rrcth t'cilles mlidheshin t'gjitha gabimet. Ksaje Filozofi~ i duel per balle Filozafia aleksandrine e cilia ngrehej per skcpticizem si nji kundraveprim. Por tuej pase dale kjo n'shesh m'nji kohe n't'cillen merrte t'perhaplln kshtenimi, e Iindun. SI ishtc n'paganizcm} desht sc desht me shtyy niasl~tu, tl1ej mlcdhe 1'1"'th ,'edit gabim mas gabimit. Tuej pase
-
;~O()
-
mete porsaa gjaall, i raa m'u pshtjcHe n'falalizem, n'l1lislicizem
e n'panlcizcm.
Fjlozofia ( kohve maa t'vona, vitni para racjonalizmin 3se t'permledhunt e gjith gabimeve; kjo parafoli t'tane madhnit'. perparimin e nierit kahe lumnia n'shum e shum mndyre, por n'shekull t'XV marbj m'nji twos a pshtjeHim, tuej msue se Hyu ishte fjale e mo<;mce cilia s'diftote gjaa, e Iypte s'mramit qi "shoqnia e nierzve t'a largote Hyjin krejt vedit. Qe praa Filozofia! Mas saa qinda vjetsh qi qindron kshtenimi, kjo nuk njef maa <;ashtje, shumon,. cmnimet e prandej nuk mund 6[hvillojn~ gjaa. ~ Por <;fare msimit na napin nee shkolJet e kshlcna? Msimi i ks'1tcne na flet per t'Bukrin e qiellve m'nji mndyrc gjithere t'bindueshme e t'shkelxyeshme, si per mende t'kthiellta t'dieshemve t'cillet i len m'u sjelle n't'pamaruem por paa hije dyshimit, kshtu edhe per t'padieshem e per fmii, t'ciHve u flet me thjeshtsic, me fjale t'amla, me flale nanet. Msimi fjesht i"kshtcne, asht nji rreze qi i pelqen setcillit syy qi e shikjon e ndrite me die t'vcrtetc, t'plotc ,'pushtueshme, per'i here e t'ngushllueshme. T'marrim n'dore librin e msimit t'kshtene, t'avisim preje vedit nji fmii e t'a pvesim: Fmii, i paa t'keq n'zemer e n'shp~irt maa i bardhe se lili, ti qi n'prehen t'nanes xune t'vertetat e fees, na difto: Kush asht Hyu? E fmia paa u hutue, paa u ngatrrue c tllej dijt mire mjaft se <;ka asht tuej thane, pergjefjet: Hyu asht nji shpiirt fort i kulluet, kriuesi e zoti i qielles e i tokes. Praa Hyu kenka nji shpiirt: qe se me kto flaW qitet poshtc gabimi i rande i matcrja/isll'c; Hyu asht shpiirt i kulluet d. m. th. i paa kurrnji t'keq a dangc n'vetvedi, e qe t'raam gabimin c mrapshte qi i pshtele Hyut t'keqenj Hyu asht Krijuesi e 20tt i qielles e i Jokes, e qe i shtruem pertoke pozitil'izmi qi shqyrton rrllzullimin porsi nji xhvillim t' padaam t'fuqies e t'landes. Kso doret kujtimi per t'Naltin PerenJie pertrihet n'shise t'fmWs c bahet visaar i <;mue<;hemper tej k5' ban mandej dikullr me buluc lulen e dies s'vet e pjck frl'tin e virtyteve. Masi ndicme fialet e msimit t'kshtenc, t'shikjojme <;ka na thote "Besojma" "
Po laam edhe ktu gojen c fmies t'na diftojne t'verteten. Fmia,
saa he~e t'a Iypim, <;on syyt kahe qiella e thote: "Besoj n'Tenzone Atin e pushtueshem, Kriuesin e qielles e t'dheut." Me kto fjale t'foluna n'per goje t'nji fmies, mas msimit qi i nep feja katolike, bjen poshte <;'do arsyjim i filozofics kundershtare. T'i kishin diit kto fjale Sokrati, Platoni e Aristoteli ju ishte baa si me pase prcke qiellen mc dore. Praa Kisha na flet mii t'kcnun
-
;~U7-
t'Hyjit qi asht njinia; mii atribut l'tii qi asht gjithpush tedja e
e mii fillese t'botes mare qi asht t'kriuemt.
'
Ket mendim na e paraqet c;i1tas edhe Mojzehi. T'c;ilim Shkrimin shejt e t'kndojme fjalet maa t'parat: "N'fillim Hyu krijoj qielien e token.... Po, Hyu asht kriusi i jone e na don si kreatyret e veta; nee na perket m'u sjelle praa preje Tii e me i fole si fmia babes me fjale t'Mojzehit: 0, Hyy qe kreatyret t'ua! A don me na diftuc kush jee? Ego Sll11lqui sum. Un jam njaj qi jam. Saa i madhneshel1l ky emen. Kujtimet maa t'naltat qi mundet me pase njeri, duken nii asgjasend para ktii xhvillim. Un jam veW t'kenunt: A gjindet kush tjeter qi mundet me ja pshtete vedit kto fiale? Ky emen mushe shpirtin e nierit me gzim e m'nji qi e rrethon habia, Ishohen mii te rrezet e drites s'hyjnueshme. Taleli, Platoni, Ciceroni shduken me gjith Filozofie t'veten, kahe'tinglion fjala e amshueshme: Ego sum! Por t' a sjellim kujtimin t' one kahc kreat?ret qi krioj clara gjith e pushtueshme e Zotit e edhc kto kan me diit me e fole fjalen e vet mii t'kcnun t'tii. Hyu nuk asht vec; nji send i kuejtuem e i menduem, por asht vereverte e ka.t jete; n'te gjindcn m'nji mndyre krejt t'vec;ante, t'tana mirsiet, tuej mas ju gjete nji dange a nji e keqe. Kush kaa me g!:xue praa me thftne se masi vetia asht nji nder permirsime maa t'pa. rat nder kreatyre, Kri~esi t'gjindet paa Ie? Kjo gjindet praa n'Hyjin m'njat mndyre qi i perket nji t'Pamaruemit. Par Hyu asht edhe gjith i pushtueshem. Nuk asht n'sundim t'kerkujf; asht Mreti i mretenve, asht Zoti i qielles e i tokes. Pushtedja e tii asht e pamarueme e gjaa s'mundet me ja dale. Liria e tii s'njef kund kundtrshtim; vu1lnetit t'tii nuk gjinclet kush qi mund t'i Mjne ba1le, Zoti don, Zoti flet e rruzullimi mUmet preje asgjftjet e jeta filion m'u diftue n'natyre mare. Hyu kaa nji die t'ramarueme. N'te asht plotnia e dies, shef e njef gjithshkahen. Shkrimi Shejt thOle, se Hyu sikurse s'mund bjerrin gjaa, njashtu edhe nuk mund t'fitojne gjaa per kahe dia. Kohet e kalueme, t'tashmet si edhe kohet qi kan per t'ardhe, jane n'Te si n'nji qanderr rreth t'ei!les siellet rruzullimi mare. Hyu parashef t'gjitha veprimet t'ona, paa i hjeke gjaa tiries s'on1:. Hyu asht edhe vete shejtnia; shejtnia e tii kje ajo qi i dha 3hkas krealyres t'a dote e Shejte jane t'gjitha dhantiet e tia. Hyu asht gurra e bukuries. Giithc;ka shofim t'hieshme nder kreatyre, jonet e qie1les e !'tokes, t'gjitha rrjedhin preje t'Lumit. Send maa t'kandshem e
-
:\O~
maa t'hieshem se Hyjin nuk mand t'mendojme as s'mundet me. kene. Bukuria e tii asht ideali n't'cillin pshtetej Rrafaeli kuur sajote veprat e larta t'vetat qi mrrijtne m'u thirre t'hyjnueme. Kjo bukurie e Hyut kje edhe ideali i nji Mozartit e i nji Rrosi." nit, qi ju xuer preje zemret porsi ahte shejte, jonet maa t'gzueshmet mii toke; me ket bukurie nuk mand "parasohet kurr as bukuria e qielles me vizlim t'hyjve, as t'pamatunt e dedit me mshefsina qi kaa. Platoni thone se fshate kahe mendote bukurien e Hyut e kuur flitte per te mundohej me zgjedhe fjatet e t'thanmet maa t'madhnueshmet; e Sh' Agostini u ankote se e kishte njofte teper vone, masi kjo perbate lumnien e tii. Po, Hyu asht lumnia jo vec; e setcilles zemer, por edhe e setcil;it populi a maa mire me thane e rruzullimit mare, e paa t'Lumin kishte me raa gjithc;ka m'nji kaos a pshtjellim, qi, sikurse do t'a shofim m'ndonji numer tjeter t'Perkohshmes s'one, tuej fole prap mii t'kenun t'Hyut, kishte me helmue jeten e njerit tuej xhgule preje zemret t'tii uzdajen n't'Pamaruemin, paa t'cillen kishte me mete ngathte e i paa fryt C;'po veprim i shoqnies, t'jeen saa t' doen e gjytetnucme.
-
:lm)
-
Shkodra me rrethe t' veta. Mas dokumentave t'vjetit 370 deri 1000. Masi n'per mjet 11perkoshmes s'one "Hylli i Dritcs" (1) u paraqitme lexues\'e t'ndershem mendimin t'one perlT'ii randsic t'vepres s'lartC "Acta et diplomata ", shum nder miq n:! Kshilluene me vijue n'shkoklim t'gjith njatyne dokumentave qi do (' na dukeshin maa I'vjefshemt per kahe historia e vel1'lc"e t'ona. Kshilli nuk muejt mos me na u qelqye, masi u perpiqle me dishiir qi edhe na veW patme. S'na u baa praa me Ishue doret vepren jo fort t'vogel, sado qi habia e pfinve t'perditshme si edhe ndrrimet e jashlzakonshme t'rolitikes qi majlne e .maljn edhe sot pezull C;'do uzdaje kahe ndonji ndrrim qi t'jeet i dobiesh~m per koom I'one, na lane si dyzash, masi disaa xhvillime largojne preje zemret njat qetsie qi Iypet domosdo per rmime
t'thellta 5i jane kto; C shkak jo maa i mrame i t'nalunit I'one kje sidomos edhe droja, mos I'na bite me paraqite maa se nji here nji dokument, pune kjo qi s'~dshte me pase kurrfare randsiet as ,Kiaset, a maa mire me thane kishte me damtue C;'dolidhnie historike. Po, ky kje shkajku mfindena me thane qi na ngushtoj maa fort se asnji tjeter, masi mjerisht nuk mundena me pase per do. ret njato vepra historiet, mii I'cillat permledhset e "Acta et Diplomata" u pshtelne, t'cillal kishte me vjefte me i pase para syysh. Gjithnji vete Auktort, tuej na dihue se mendojne edhe ata me perpilue nji historic t'Shqypnies, \'een oroe tuej thani:: "e materialibus quae hic proponuntur, rcconstruere historiatn arduum atque eximii laboris opus erit." (2) Por kahe nuk prane t'lutunat e miqve, na u detyruem me e mfirrc mii vcdi ket barre qi s'a duket kerkund c leet, p:a pase muejt me ja dale njasaje mungese qi permendme, tuej ju lute lexuesve t'ndershem me na ndie, n'pashin se nuk mundena me ju paraqite nji xhvillim historik, por vetun nji studim me t'eillin na orvatena vec; me permledhe. Par. na kujtojme se as lexuest nuk kan me Iype maa teper ~reje njatii qi tuej mas pase para syysh nji ndertim historiet, don vetum me u pro\'ue me perpilue n'pak fjale vepren "Acta ct Diplomata," tuej shtrue para n'giuhe amtare njat Hinde t'madhnueshme dokumentash, qi kush per nji arsye, kush per nji tJeter kishte me dashte me pase para syysh par s'kaa se si.
--~
(1) Uylli i driteR" - N-3. (2) "l'rolpgomena" r, VI.
fq. 85.
-
310 -
Per me muejt me caktue maa mire qellimin n'ket shkjyrlim e per mos me i pertrii lexuesit pshtjellime per kahe kjartsL1 e dokumentave qi gjinden n'"Acta ~tQiplomata", na u duk pune e nevojshme me marre pose dokumentat qi flasin mii pjese maa t'permenduna t'Shqypnies, tuej trajtue kshtu per setcillen kaa nji subjekt n'vedi. Kjo kje edhe arsyja per t'cillen s'na u baa me e shtyy shkjyrtimin t'one perte vjetin 1000. Po fillojme me Shkoder, tuej pershii edhe rrethet e saja, t'cillat, ku maa pak, ku maa shum paIne bashke me te nji xhvi11im historik: d. m. th.: Tivarin, Ulqinin, Diokleen, Drishtin, Dejen, Pullin, Sarden, Nenshatin e Lexhen. Kjo pjese Shqypniet mii t'cillen dame me fole, dihet se i pat perkite llirjes, e prandej nee na u desht me perdorue cdhc t'gjith njata dokumenta qi flasin mii IIirje edhe n'mndyre t'gjithmarshme. Na duket praa pune c nevojshme me vuu oroe piksparit gjejen politike e kishtarc t'ktyne kohve, n't'cillat, mas dokumentave, kena me paa se e para deri n'vjete 1000 s'permendet ve~ pak here, m'nji qi e dyta del n':;hesh edhc shpesh fort. Dokumentat fillojne <;'me kohe n't'cillen sunctote n'katheder t'Sh'Pjetrit Sh'Damazi i I e mretnien e kishte n'dore Teodozi i madh; n'kohe po tham n'I'cillen s'kishtc praa edhe pshtjellimi i t'damit t'gadishullit Balkan n'Dacje, n'Mezje, Tracje, Makedonie Akaje, IIirje, tuej u shtue edhe t'daamt tjeter (per me permende vetun njate qi na hiin maa fort n'pune) d. m. tho t'Epirit t'mo~em, t'Epirit t'rii, t'IIirjes s' prendimit (Dalmacja, Liburnja, Panonja) e IIirjes t'lemit e cilia thirrej edhe Prevalitane. Kjo krahine asht nj&jo mii t'cillen kena dashte me shkokltte dokumentat e librit "Acta et Diplomata". POI' a kaa me na dale me xjerre nji idee t'gjejes politike sado objektive, t'ksaje pjese t'IIirjes, si ishte n'at kohe? Kurrsesi. Mjaft me vuu oroe dokumentat c'preje shekullit t'katert e deri n't'dhetin e kena me paa se vc<; dy na lajmojne ndonji send mii marshtim politik, sado qi edhe kla dy rrjedhin prcje nji ~urret kisktare e jane: N.S. qi na difton se n'vjete 42i ishte Prefekt Ilirjet nji fare Filipit, e N.37 (ven oroe edhc N.39) ku flitet se ket Prefekture e kishte n'vjete 591 nji fare Jovinit. KaIon praa vargu i 221 vjetve paa gjete tjeter -emen sunduesit, pose t'ktyne qi permendme; mii pune tjera, .dokumentat nuk p~rmendim asnji send. Nuk permendet t'ardhunt e Visigotve (l76-409) as t'hiimt e Unve t'cillet para Ostrogotve (481) pushtuen Ilirjen e t'priim preje Atilet, qi thirret kostari mfiai' mndershmi i njerzve, e dogjne e e bane pla<;ke.Vetun n'tre dokumenta t'vjetve 591 - 92 permenden /peslzkl'i t'pcruin,lIn,(ven oroe
-
.
' :311 -
-
N.37) sikurse permendet edhe ;nji lIirjc qi kullon gjak n'per l1deshkim t'rrenimeve qi pertrjne;' barbart. (N. 39.).e nJi lexhe eraame n'dore t'anmiqve e GjoaUpeshkvi i saje i dbuem. (N. 40) Por anmiqt qi kryne kct dhaun, nuk kjene maa Gott por Slavt, 't'cillet y'preje vjetit 548 u hapne;.deri n'Epidamno'(Durres). Preje ktyne oroeve shifet mire se mos) t'ishte shpnesa qi me zblue dokumenta tjere, pose atyne qi j~nerreshtue "n' Acta et Diplomata" historia e pjeses qi oa muerme para syysh, s' kishte me muejt m'u perpilue ndryshej vey tuej' shkue mas gjasimit a shejeve 'e mas xhvillimit t'punve t'Mretnies s'lindjes gjithmare, e t'gadishullit Balkan veyas. T' mledhunt e dokumentave qi i perkasin ksaje kohe, 'asht gadi krejt kishtaar, d. m. tho n't'perpjekun me pane t' Ipeshkvive e t' Klerit t'asaje kohe. Edhe Auktorte ktyne shkrimeve jane, pose nji pakic1.!s. t' gjith pjestare t' Klerit; e kta me gzim veem oroe dyy pane: e para asht, qi kshtenimi y'n'vjete 370 jo vey gjindet i perhapun e i forcuem gjithkund n'Shqypnie, por edhe per kahe zyret kishtare i organizuem plotnisht; e dyta asht qi gabimet, per yka i perket fees e qi Ikundne aq fort popujt e Undjes e t' Prendimit n' ket kohe, n'Shqypnie nuk muejten me ngule kurr. Por masi mendimi i jone per tash asht me fole mii Shko<ier 'e rrethe t'saja tuej ndjeke dokumentat e vepres "Acta et Diplomata," na duhet m'u nale n'kujtim t'gjendjes kishtare t'asaje kohe, si na e paraqet libri. N't'daam t'Mretnies Rromane (396 p. Kr.) dihet se llirjes ju desht me shkue nja p.:r nja mas fatit t'Undjes, ruej pase per pushtuesa Arkadin e sundimtaret tjere bixantin qi erdhne mas tii, e per kahe qeverimi kishtaar, ju desht me njofte per t'pare Ipeshkvit e Thesalonikes a t'Salonikut. Gjithnji asht per t'u vau oroe se ky sundim nuk i erdh si'rrjedhje e ndrrimeve t'bame, d. m. tho nuk i erdh n'per t'daam t'Mretnit!s, masi mii ket pane n'"Acta et diplomata" nuk perm€ndet gjaa, e dokumemat e biin parien e 'Salonikut porsl pune fort t'hershme, ab immemorabili. Xhvillimin maa t'kjartin t'ksaje <;ashtje na e napin dekrett e shkrimet tjera t'Papve t'Rromes. Maa i pari asht Sh' Sirici pape (385.398) i cilli porsaa I\je zgjedhe, i yoj leter Amizit Ipeshkvit t'Salonikut, per me i baa me diit se s'do t'shugurote kush Ipeshkvi paa I€je e pelqim t'Amizit v~te. (N.4.) N'vjetC tieter (386?) ky Pape flet prep mii t'drejta qi kishte Amizi e e kshillon mos me sl' ugurue njerz qi .s'ishin t'd€je, si duket se kishte ndolle nder disaa Ipeshk~i. (N.S.) Prep Amizi del n't'perpjekun me Sh'Siricin e del porsi Pri-
-
-
:W:?-
mal.i Ilirjes 'por n'vjete 392 e andej, nuk pcrmendel maa as njeni as tjctri, e kjo pune ngiate. per 20 vjet rresht, paa u gjete kund ndonji dokument qi t'flasin .mii Sh' Anastazin" (398-492) .n'I'perpjekun me krah!na t'ona. Nji shkrim i Inoc;encit t'l (402-417) n'vjete 412 na ban me diil se Ipeshkev i Salonikut ishte nji fare Rufus, t'cillit i perk itshin njato t'drejta qi kishte pase Amizi. N'ket l~ter.gjejme edhc t'f!jehunt e t'gjith provinc;jeve qi ishin nen sundirn t'Kishes s'Sa lonikllt c jane: Akaja, Thesalja, Epiri i rii, Kreta, Dacja Mjestoksc, I;>acja e bregut, Mezja, Dardanja e Prevalitana.e jone. (N. 17) Disaa vjet maa vone Rufus kje foreuc nder t'drejla t'veta prejc Bonifacit 1'1 (418-422) me nji leter qi I,y Pape Shejt i c;ote Ipcshkvive t'Thesaljes, tuej u thane t'qindrojshin n'bashkim e ncn sllndim t'Selies Shejte, e urdhnote me nderue t'drejtat qi "a patribus" i kishin mete Ipeshkvit Rufus, tucj thane edhe qi mos t'guxote kush me zgjcdhe Ipeshkvl per Ilirje paa leje t'IpeshI,vit t'Salonikut (N. I I). Shi n'njate shtcg i shkruete Sh'Bonifaci edhc Ipeshkvit Rufus e Ipeshkvive t'Makcdonies, t'Akajes, t'Thesaljcs, t'Epirit t'mo<;cm, t'Epirit t'rii e t'Dacjcs, tuej mos u dhanc lcjen m'u mledhe n'kuvend "ad examinandum statum Pcrig~lJis, a sede Apostolica constiruti Episcopi Corinthii." Abati Darras (1) i xhvillon bukur kto dyy letra t'Bonifacit t'l, e na po perkthcjme ktll fjakt e tia, per me mueit me pase kjartsie maa t'macJhe mii tre dokumenta (n. 8,9,10) n'('cillet permendet edhc se si muerne pjesc n't'rrahun t'asaje <;ashtje dy Perandoret Honori e Teodozi i rii. I \'1crti shkrimtaar fran<;ez shkruen:... "Sh' Bonifaci nep Icjen qi Ipcshkvi i Patrasit n' Akaje t'kalojne n'metropolitane t'l(orintit (429). Attiku, Patriarke i Konstantinopolit. u <;ue kundra ktii urdhen t'Paries Rromanp.. Aj thote se nuk muna u shugurote kurrnji Ipeshkev n'HeIepsont ja n'provin<;je tjera t' Azies,' paa pelqim t'Patriarkes t'Konstantinopolit; e tuej i pase dale ktii me xjcrrc nji dekrct I'Teodozil t'rii qi ja pelqetc mendim:n, mlodh nji kuvend n'Korint per me shkjyrtue ndrrimin e Perigenit, qi u njehte porsi
met.
pune e krycme e e c;pallun zyrtarisht Perandori dote edhe me ja hieke Ipeshkvive
t'drejtat qi kta I'rrite n'sundim <;oj deputatt e ndermjetsie t'tii t'2tii dekret
preje
Rro-
I'Salonikut kishin mas kanunit mii Ilirjc, per t'cillen Iypte t'lpeshkvi\'c t'Konstantinopolit Sh'Bonifaci i vel te Honori Perandu~r, per me muejl neper me xjerre preje Teodozit t' rii I' qiillf.t paa gjaa Edhe dishiri i Sh'Ronifacit kje <;lIe n'vend. Teo-
(1) Dan'as- Stol'ia generale delia Chiesa, f'l. iJ~6,
-
313
-
"dozi hoq dekretin qi Papa s'mund pelqete, e Perigeoi 5uodoj kishcn e Korinti( saa kje gjaall." Mas Sh'Bonifacit erdh <;elestini i I (422-433) qi me nji here forcoj Ipeshkvin Rufus n't'drejta qi kishte, tuej e thirr~ "xevendes t'vetin" e tuej Ishue mallkimin mii t' gjith Ipeshkvit Metropolit frretheve qi gjindeshin nen sundim t'Ipeshkvit t'Salonikut, n'mos t'kishin dashte me i ndeje urdhnit t'ktii. Patriarke (I) Vetun n'vjete, 437 na del para Sh'Siksti i III (432-439) me nji shkrim t'cillin aj ja dergon gjith Ipeshkive t'Ilirjes, tuej ju diftue atyne se kujdesi i t'gjith Kishve t'lIirjes i rrite Anastazit, qi ishte baa Ipeshkev mas Rufus, e se prandej e kishin me detyre mos me ju vuu yesh kurrsesi urdhnimeve qi "Oriental is .Synodus" (Konstantinopel) dote me vuu kundra vullneses s' Anastazil (N-I5) I mrami urdhen i Papes, qitte poshte dishirin e mrapshte t'Patriarkes Konstantinopolitan i cilli dote m'u perzii nder pune qi nuk i perkitshin. Shi n'at kohe Papa i shkruete ktii Palriarke me emen Proklus, tuej e porosite, mos t'damtote fdr~jtat e Metropolites t'Salonikut, as mos t'pelqete n'mledhje kishtare kurrnji Ipeshkev t' Ilirjes paa dore t'Paries fetare t'Salonikut. Kshtfi i <;oj fjale edhe Perigenit t'Korintit, tuej i shtii n'mend se edhe aj ishte oen sundim t'asaje metropolitane. N'vjete 439 u ngrehte n'katheder t'Sh'Pjetrit nji nder Pape maa t'permemlunt, Sh'Leoni i madh, preje t'cillit kena Katershkrime qi perkasin fiill n't'perpjekun t'lpeshkvive t'Salonikut me Ipeshkvi tjere t'IIirjes e t'Provincjeve per rreth qi ishin nen sundim t'tyne. Me shkrim t'pare t'vetin Papa njef per xevendes t'vetin Anastazin e Thesalonikes; i nep ktii pushtet me shugurue metropolitt e llirjes e me mledhe sinoda, n't'cillat do t'u rrahshin <;ashtjet qi mund bijshin ndermjet t'lpeshkvive t'IIlirjes, tuej fole mii delyre qi Papa kaa m'u kuejdesue per t'gjitha Kishet e tuej i baa me di~ se, per xevendes
t'yelin aj njifte Anastazin, t'cillit do t'i ndigjoj-
shin luej nderue t'drejtat e tia (N-17). Dyy vjet maa vone shofim kahe ky Pape, (nuk diim se per <;'arsye) i del zot t'drejtave t'lpeshkvil t'Salonikut. (N-18) Ndoshta nuk do I'i keen pase' mrrijl n'yesh edhe, se saa keq ishte kene pruu te e vona Anastazi me Ipeshkvi tjere qi kishte nen sundim tuei i zorite gadi me ju 1I largue krejt. E njimend na veem oroe se shi n'at vjete --(1) Kjo leter u kje drejtue ktyne ndande Ipeshkvi;'e: Jlerigenit, Dinatit, Bazilit, Sapit, Paalit, EternBlit, Sebaejonit, Juljanit, e S )Deejo nit, permii t'cilliH Duchesne shkruen: Nder kta ndande Ipeshkvi, pese njiren <;'n'kuvend t'Brezit (431) 8i metropolitan n'Korint, n'Nikopoli, n'Larissa, n'Skutari (Senecjoni) e n'Sarda. S'na duket e paa arsye me me:Jduc se tjer3t kater do t'keen kene metrnpolititant e kater Provjn",jcve tjera, t'Krete3, ('Merjos, t'DJr,lan!e3 'etDae jeR.
,
-
~-H,t
-
4467 Papes i duhct me~ue zanin e vet kundra Anastazit e n't'dalun zot t'drejtave t'Ipeshkvivc metropolit, tuej i folc Anastazit per t'shmangun e pse i ishte largue ligjve; ankon t'fymet ,qi' Atticus i kishte baa metropolitit t'Epirit t'mo~em, e urdhnon qi mos t'guxojnc kush me marre neper kame t'drcjtat e c'do Ipeshkvit (N-19) Ky kje fillimi i marimit per Parie t'Salonikut~ si tash po na nepet me paa. N'kel kohe, e per jo maa pak se 48 vjet rresht n'"Acta et dipl!)mata" s'gjeejm gjaa qi t'i perkasin ksaje krahine; e kalojnf tre Pape Sh'Jlari (461-467), Sh'Simplici (468-483) e Sh' Fetici i III ('483-49.:1) paa na lane nji gjyse fjalet mii Paric kishtare t'Salonikut n'Ilirje e n'provinl;je t'rretheve. Vetun n'vjete 457 m'nji leter t'Sh'Leonit (N-22) gjeejm t'permendun Euziten si Ipeshkev n'Salonik por jo si Primal, e prandej s'po flasim mii te, sikurse s'na Iypet m'u nale me folC mii EuzebiJ1 t'cillin dokumentat (N-..J3-45) na e paraqesin si Ipeshkev t'gjytetit n'vjete 597-599. N'vjete 492 xete vendin e Sh'Felicit Pape, Sh'Gelazi i I, preje t'ciilit kena nji leter (N-24) t'cillen ja dergon Ipeshkvive t'llirit me 3 t'Gushtit 494 tuej i msue me ndej/.! larg gabimeve t'Eutichen e tuej ju diftue se Ipeshkvi i Salonikut nuk ishte maa n'bashkim t'Kishes, pse nuk kishte dashte me dnue e me nde. shkue Akacin( I); preje ktii shkrim kuptohet gjendja e Primatit t'Salonikut n'at kohc faqe metropolitve tjere, gjendje e cilia, m'c;ka duket, erdh e u permirsue nja trii vjet maa vone, pse n'vjete 494, Sh'Gelazi i I gzohej me Loron "de Lignido episcopo}" pse edhe n'kishc t'Salonikut ishte kene Ishue mallkimi mii Akacin (N-25). Por ky permirsim nuk ngiati shum; Saloniku, shtyy preje Bixancit, kishte fillue me ndii edhc fort dishirin e t'daamit, njaq saa n'vjete 515 (N-27) ju desht 40 Ipeshkvive t'Greqies e t'!1irjes m'u mledhe m'nji kuvend qi thirrct ,,/Iliricjan}" per me C;ue zanin kundra Timoteut Ipeshkev n'Salonik, m'nji qi "in scriptis" ju shtrojshin t'gjith Paries shejte n'Rome. Gjashtmdhetc vjet maa vone (531) u c;ue nji fare Teodozit "Episcopus Echinensis" i Thesaljes, (nuk dihet si, as pse) me i dale zot t'drejta ve qi thote se kishte si Primat, mii kishe t'gjitha t'Jlirjes. Nuk di het se ku i duel me c;ka Iypte (N-31). (11 A"a)i pit nl~j)n c v~t n'K'>:1Jta'ltirnp)\ ,,'n'yjet~ 47J c tuej i 1':1,<: l\a1C:ot Eatich;am-e u baa shkalcu i nli t'damit 'Ii s'mu~Jt m'u IIh~fitc val,', 30 vjel ma9 tii (S. Alfo:15 <LUg, Storla delle eresie I t2, 238.).
- ;H5N'Fron I'Konstantinopolit rrite n'at kohe justinjani (527-565) i cilli, neper Narsetin, i kishte hjeke Ostrogotve jo vec; Italien par edhe krahinat t'gjitha t'gadishullit Balkan. Ky ngrehi n'Prevalitane e n'Epir, si edhe n'provinc;je tjera t'Mrelrfies, kshtjetle per roje e muroje kundra barbarve (2), e si n'shej miradiet naj vend in e vet, mkami Ipeshkviin Prima justiniana (I) me parsim mii Prev3litane e mii do provinc;je tjera, tuej qite kshtu poshte nji here e per gjilhmoi1e .,arien e Salonikut. Dil-tet se maa vone e shi n'vjele 860, Papa Nikotla i I u mundue me i persrite t'drejtat e hershme, por puna met e dishiri s'muejt me i shkue n'vend (54). Vepra e juslinjanit, d. m. tho t'ngrehunt e kathedres Prima justiniana nolli n'vjete 538, kuur gjindej Ipeshkev nji fare A. Castelliano, por nuk dihet a i dha marim justinjani k.saje pune me I€je t'paries Rromane a por jo. Dokumentat e asaje kohe s'na diftojne gjaa. Vetun n'vjele 591 (3) gjeejm nji shkrim (N-38) t'Sh'Geges (590-604) t'drejluem Ipeshkvive t'llirit, ku lajmon t'pelqyemt e vet per t'zgiedhun I'nji fare Gjonit per Ipeshkev n'Prima jllstiniana, t'zgiedhun qi ndolli mas dishirit t'gjith Ipeshkvive, c difton edhe se ket Ipeshkev e kishte sh€njue si xev€ndes t'kathedres shejte; maron tuei i porosite t'a ndigiojshim. Mas ktii shkrim, vine edhe do shkrime tjera t'ktii Pape qina lajmojne mii qindrese t'Gjonit e t'kathedres s'lii "
n'parie deri n'vjete
902 (3).<;'mekel
kohe xhduken krejt, si emni
i Gjonil, ashtit edhC emni i Prima justinjana.
(VljOTl.)
(1) Arluro Galanti-I} Alhallia fq. 102. majte paa dyshim (2) Vet,; mas Fhqyrtimeve t'Evans.it Ir.lIejt m'u 81' ky gj)"tet Kqyr .Acla el Diplomata" N.22 me oroI' eS.33. nlrl'he! lIder rIethI' t'Shkupit t'Eo<,;em. (3) Ven oroI' N, 42, 46, 47.
.
-
~-HG
-
Xanftni i Leke Dukagjinit - Sltkruen P. Sit. K. Gje~ov O. F. ].I. -
T'DAAMT N'Kanuu t' daamit pershihen: t. Shpia, troje e vilhna; 2. Toka: a) are!, b) vneshta, c) livathe, d) xana-ograja-, e) prozhme-zabele; 3. Vada (vendi i ujit); 4. Mullini; 5. Filime e t'prishuna; 6. Armet i 7. Remet, hekurishta, almislra qeesh; 8. Rraqe shpiet -shtroja e mloja-; 9' Gjaja e gjalle: lope, qee, kval, dele e dhii; 10. Drilhi e ~do bime arel; II. Bletet; 12. Djalhi e tlyeni; 13. Vena e rakia; 14. Pleqt e t'damit
NYY I PARE. Sl1pia, troje e l'itl1na. §. I. Shpia me toke qi t'keel per rreth i perket vllaut t'mram. §. 2. Proje e vist.na dahen per vllaa-aq pjesesh, saa zjarmesh t'dahen vllazen 1.NYY I DYTE Taka §. 3. Toka e t'parve do t'dahet me terkuze- per vllaa.§. 4. Toka e bleeme preje djelmve-mas dekes s'prindes- do t'dahet per pushke. §. 5. Vllau i ndermjemt kaa tager me sgiedhe toke kG t' done. §. 6. Ara, vneshta, livathi, xana-ograja-,proxhme e zabele do t'dahen me terkuze-per vllaa, saa njani tjetri. §. 7. Kujria, mati e bjcshka s'dahen; do t'a kene s'bashkut, si per driiu, si per kullose. NYY I THETE. Vada §. 8. Rendi i ujit do t'dahet me ker~ik mas oket. NYY
I KATERT Mallfai. §. 9. Mullit1i, si toka, dahet per vllaa. NYY I PESTE. Fitime c t'prisl1ana. §. 10. Fitime e t'prishuna jane t'plangu1: shpia i gzon e paa u daa shpia do t'lahen.
-
317 -
§. II. Fitime t'posae;la Kanueja s'i vee;on: "Shka t'xane t'daamt n'shpie, jel mrende." §. 12. Paja e gres nuk hiin n'pleqnie I'damil §. 13. Ohantiet qi j mledhen nuses n'dile I'marieses, si te prindja, si te burri, Kanueja e t'damil nuk j rroke, jane t'grues. NYY I G.JASHTR Armift §. 14. Armel do t'i nepen vllaut I'pare. (I) NYY I SIlTATE Reme/ hekuri3h/a) a/minis/ra qeeslz. §. 15. Remet, do t'dahen per vllaa si edhe hekurishta: spala, shiten, kosa, kmesa, kiza, sharra, thadra, dalla, elr. ashlfi edhe alminislra qeesh. .
NYY]
TE'I'j;;
Rraqe shpiet. §. 16. a) Shlroja e mloja do I'dahen per vllaa. b) vozga, govixha, fue;ia, sheka, per .vllaa: c) luge, qHha, vjedra (mjelca), mlij, lurren e druve, vegsha, vorba, kue;a, e shka I' jene ene drunil e dheul, i daan e zoja e shpic:> per mas msimil t' pleqve, ashtu edhe pular. NYY I NDA;,\Di~ Gjdja e gjalli!. §. 17. "Berret dahen per pushke." - N' I' daam t' berreve. t'lopve, t' qeeve e I' kvalve, marrin vetum ata qi jane I' zot me bajre arme. NY)'] DIIETi~ Dri/hi. §. 18. "Orithi dahel per goje". Burrave e graa\'e e fmiive cO I' u nepet buka e gojes n'dile t' damit. §. 19. Fmia - djale a vajze - paa e mushe vjetin, s' kan tager n' buk t' gojes. Si t' mushin vjetin, do t' u dahet pjesa e e bukes si tjerve. §. 20. Jo vee; drithi, por edhe e;do bime tjeler e ar\'e a e kopshtijve, do I' dahel par goje. NYY I NJIMDHETg Ble/iH. §. 21 Sgjojl e blel\'e do t'dahen per vllaa. . §. 22. Mjalti dahel per goje. ------(1) Shift HylIIn e Drill't!"
N-3.
1913-
§.3. N-2.)-
-
318
-
NYY I DYMDI-IETE Djathi e tlyeni. ยง. 23. Bylmeti e ~do melmese do t'dahet per goje. NYY I TREMDl-IETi~ l'ena e rakia, ยง. 24. Vena e rakia, me nji fjale, gjithshka hahet e pihet, do t'dahen per goje. NYY I l~ATEInIDIIETi;~ Pleqt e t'dami! ยง. 25. Pleqt e t'damit do t'gjeen dy a kater, a si ta Iypin nevoja e shpies qi dahet. ยง. 26. Pleqt e t'damit kan tager me marre kaa nji berr per krye plakut. ยง. 27. Kpucet e pleqve t'damit do t'i napin s'bashkut vllazent qi dahen. Oroe. a) Plakut t'shkrete do t'i nepen t'prishunat e drekve paa u daa sh pia. b) Vllaut t'pamartuem, do t'i nepen t'prishnnat e marteses paa u daa shpia. c) Grania s'hiin n'pjese t'damit pose per bukc t'gojes-n't'gjitha sendet qi hahen e pihen.d) Grazhdi-sana e kashta dahen mas gjajet. ( VijoTl.)
-
:310 -
J7jelersha . Tt
D. fJ~1 Ell ZARISHI1 ABA TIT T' JJf1RDITES 0Âť;0.--
(vijon
preje
N. 4.)
DERES T' GjOMARKUT. I Nji Deer paska gjith Arbnija Deer o.rhake vaku s' hershem: E Gjomarkut jane Nipnija, Asht Bib Doda trim i ndeershem. \ Nde ~iI1eqe. te-..vi/aNt". " . Maa i lum kush se ti nuk gjindet; M' kame tu' t' ndejun larg itatif Per t' madh l' annin gjith kush bindeaKuur lazem te ban ushtrij9, Krebshem fort e njeshke shpaten: Mames n' bark u dridhka fmija, Gjith kahe t' shkelish reshe krajaten. ,
Kuur ne paqe ma paske vendin, T' kremve l' Parvet man usullin Hak vorfnimit ban kuvendin. Ndaj tyy paja s'.kaa magbullin. Larg e nget ushtimen toka Qet preje namit qi me paska; Viin Nishanet troko - troka And preje Kralash shum i raska. Mreti dhenat saa po i shtrote, I Bibes erzi nalt shikjohet; Kush Mirditen s' e trazote Osull rishtas mrend s' i kndohet. . Krah motit kishim trima; Met e veje, met... (?) Arbn'ij.a: Hajde t' kndojme - plima - plima Kthej me Biben 'nde kralnija.
-
-
320 --
Mlodh Mierditen Kapidani; C;:onf;ale e rredh Kabashi, Taborr mledhun, viket zani: Hasmit mrend, 0 djelm, i rashi! Me terr token nata mshili . Dynden, nisen turrthin 90jne; Vete Bib Doda kare;fili Priin asqerit t' a trimnojne. .C;:'keni Luras, bjeshkatare, Qi po i bani me g;ak faqet ? Kapidani na i xuer fare, Ofshe ! gjaan e gialle, e rraqet! Per gjith vend e vGukan priten; Jane k.onaqe t' hallakata; Kuur po kndojne gjelat driten, Kerset pushka, vrinkllon shpata. Duelen trimat, lIakore nd;ekin: Armet perzjhen, me gjak lahen; Shoqi - shoqin e perpjekin; Mete l' dyy lagjesh trimat kjahen. Ky rrenim e pat /azcmin: Luras Kolen vraa na kishin. Erz me Iype e mledhkan l!jcmin. Erz paa m~rrun 5' paan kG rrishin. Atehere qiellja ndermjet hini, Disi t' keqen me shafitun; Shiin e krismene pertdni Ndo se pezmin me paditun. Gjithnduresh hypi kaq ushtima Pezllll ma:et .dheen lodrojne; Per kjahmct u muer trishtima Nderi Ndandshejt, kG pllshojnc. 11.
N' at gjii gurit emnuem preje qershiet Me shum hyjncr sarajc po qindro;nc; Rreth e rreth qesin rreze bllkuriet: Jesin syyt habitlln kahe t'i shikjojne Cjak i sgiedhun e me. n3am preje m09miet Ditt e veta me dyzcn mftnd i shko;ne: E goditka Zoti me gjith "ouer ganic!, Edhe per hpqem Pese, Bajrake i shtrojne.
-
:321 -
Larg k pamit malel rreth s' po lankan; Po larg e njofkan Kralat e Sulltani, E, preje makbullit, erz, nislzaan i dhankan. U perpiqka pushke e shpate si luani; Preje aZf!anllikut Kapidan i thiinkan Me aferimper giith anesh i rredhka zani. 111
Turku Shqyptariin qyshe se kaa zaptlie Shqyptare ogjage bit se kan shafitun Tete jane, 0 nnande faqe se tuj zabitnae Dera jote, 0 Kapidan, xe<; a rritun. Gjith me t' mire t' Parvet rreshti t' kaa lulzue, Erz e gjaa diie pa 'n boll me raditun, E namin o.rlzakiis me themelue, Urtiis gjurmat e Trimniis tuj shkellitun. . Q' ashtG, Bibe, m' krah baftit ti nnaj blne, E larg t' Parvet paa mase ystin e shtove, E vilalit bazretin ja pertrine. Ti njimend nde mjet territ drite e vetun, Ti lule nde mjet dim nit na qindrove: Tyy t' pa<;im, se m'tyy shpresa e jon~ kaa metun ! IV Permenden o.rlzaqe dhent t' shperdaame Per mas ktii qi Ishojne te k}'merem; POI' se nder lavde bajnc edhe t'shaame Se t' mirvet u perziin t' pamanj'erelll. Dera e Gjo - Markut gjith barez per t' paame, Giith barez trima, t' urtc e t'terbier;em Heret e' vone i keq n;i s' kaa te kjaame. Syynit e zemres g;ith bime e lezer;em. Kush s' i njofti, sallte saa t' i kundro;n, ~allte yeske saa t' u yen tuj bisedue, Se kush jane, nper mend vedi do t' i shkojne. Shndrrisin sikur 'yzit C rreshtue; Ia u giasin t'miret, po barez s'munn u shko;ne: T' mire mi t'mire Kapidanat jane krijuc. V. Maraz kaq rande t' birit .Jairit t' c1rejte Amani po i bate Qelzaja - krali Per' kG me gjite saa dote me i vuu le;t Po fjala e Zotit per. ta huu e ndi1li
-
322 -
U lut shehri dote dhe mali, 0 i nipi i Gjomarkut, me ta paa t' kejH!; Po kundra drodh baflin ai qi te fali E tyy bani t' gjith .me i perplase nde zejte. Bese e hershme me Kralin, e l1yzme!i Qi pose e kish Ie Mardoke e Iairi Kralnisht !akamisll!l e pershendeti. Ashtu, tyy Biba i Dodes, t' u rrit badeli! Masi me bese u gjete l1)'zllle! - miri Me Nisllall e Bakslzishe ke Davle!i VI. Bibe, nde Krishtnim u gjete ti maa i pari Qi pelqeve me t'sajdisull Veziri Bash me dore tu' t' njite Nisllall If!ilzari Per ke pak Pashallarvet se del hiri. E pr3j mas krahit, vjerrun per sigjirit, Kuur m' a xierke, preje brilantash .qepe n' ari, Nj:mend kush s' und te daka se jee nieri, 0 rreze diellit, 0 lule hellari. O.rlzaklja madhniin ta pat gjith here Met e bafti per Pashe fatin ta xueren; Vec; se preje Fejet ashtu s' und t' emnoshin; rljant e dheut t' gjith nde zemer i there: Kshtu saa t' paan drodhen syyt, e krejt c vureo Ti shndosh! e termal ata mos e c;oshin! VII. Asqcr Lallaus !Jcrasqcrft i shkovc, Ani tr;; vjet maa 1'vcshtirat shtiqc Dite e na\e tuj shkele trimnisht i kerkove, Toske, e Diber, Lape, Galape e Krasniqe. La vd e gjaa boll, si desh te, ti fi tove; Po na dhimte kishim se kahe po perpiqe; E preje se me t'pamit s'mund na ngushllove Na plasi zemra mall it gjin e miqve. Simjet pajme s'bashkut, Bibe, se po gazmojme: Simjet mik ne Shkoder por saa na vot~ Resa tyy shndegen 1'a prishi, e na gjimojme Po lot e drejta qiella po i shikiote: Derdhme der soo, e sod po kfidojme, Slziq}'r! qi kerpiti Zotnija ote! .
-
:3'2;~
-
LOT GJAKUT. ~~/?-a=---
P./ESE E PAf~t ]\ I",)'cqitja
-~l1qY}ltar'e
-
c \"jctit
101O-11-1~
Shkrllcn: P. Gjcrgj FiRht;. O. F. M.
- -- -- -- --
(I'ljon preiif N.9) Lt:FTA
E )1.\LCIj::S.
Bedri Pasha, tuje paa sc me pak UShfare t'Anadollit e me do fislanlie Shkodret nuk mund i bate baall kryeqitjes s'Malcies, me t'shpejtC i Iypi n!me Xhemjetit, me po rosie qi t'i ~ote ushtric saa maa para; pse Shkodra gjindej n'rrezik. Xhemjeli ~on e thrret Turgut Pashen e i thote: mas! e m}'tc qenin, qite n'prrue! Ti vjct e shtro\'e Shqypnien: shko edhe tash e veni n'mend Malcoret. Turgut Pasha i pvcti: e po si thoni ju qi t'a shtroj un Shqypnien?Si e ken a pase gjilhmone zanaat, i thotc Xhemjeti: me arme n'e djathten e me Gne n'e rrmakten. A more vesht?-Po, po, u pergjegji Turgut Pasha, edhc u nis per Maleic me 70 bataljona. Per me diftue se si e u majt~ lufta ndermjet Malcoresh c Turgut Pashet, ktu po vee ditorin e nji dishmitarit s)'jues, ku dite per dite jane t'shenjueme luflet m1a t'para e maa t'forta qi ndollen n'kohe t'asaje kryeqitie. 24 Marc, 1911. - N'ket dite krisi kryeqitja e Malcies s'Mishkoders. Do Malcore preje Hotit e Kelmendit msyen dyy kalls!zat e ushtarve t'Turkltt n'fushe t'Rapshes, e vraan dy ushtare e d)' I
varruen, e u mueren 30 mallzerre me 4000 fysheke. Ushtaret e xanun, masi u kjene hjekc armet, u Ishuen me shkue n'Shkoder. N't'dyy kallshat kjene nja 60 nizamif. 25 Mare.- Malcoret e Hotit msyen dyy kaflshat e Traboinit, tuje ja u marre armet t'gjith ushtarve t'Turki~s. N'i-\â&#x201A;Źt dite meten 9. Hot (Traboinas) t'dekun e 9 t'varruem; e preje anet t'Turqve u vraan 16 e u shituen 3 vete. - N'ket dite Gruda muer kafls!zcll e Selishtit. Met nji triepshane dekun e nji gtudas
shitue.
-
:324 -
26 Mare.- Malearet e Crudes e 1'Kelmendit, nimue preje do Trjepshanve, mueren leal/slzcn e Pikates e trii kal/s/z(f tjera m'kuf!i t'Malitzii.N'ket dite duel n'Shkader tcl/al/i) qi kush asht turk, me shkue e me deke n'Maleie per Dfin. 27. Mare.Kryengriitast e Crudes duelen m'De<;iq, e ata 1'Holit m'Kreveniee. 28 Mare.KIyengriitast mucren Tuzin e dogjen t'gjitha shpiat e Qeveries, pose dyy Xhamiash. 29 Mare.- Muhamedant e Slkodcrs duelen n'lIogore t'Moksetit. 30 Mare.- Muhamedant e Shkoders-afer 1000 \'ctesh- me lundra duelen andej liqenit n'Samoborr, kG i priten me pushke 20 Maleore. Preje muhamedansh meten dekun nja 50 \'ctC; preje Maleoresh, nji dekun e dy varrue. Muhamedant tiere- nji ushtrie afer 1000 vetesh - neper Qafe t'Maleies, i toke, duelen n'Drume t'Hotit paa pushke t'shtieme; pse Maleoret, hutue mas pla<;ket n'Tuz, kishin ndcje krejt paa beh. Mdhamedant dogjen nja 20 shpia t'Hotit mc konaqe 1'Vuksanlekaj e t'Nderhelmit. Pleqt. graat e fmia hoqcn shGm zii n'ket diW. 2 Priill.Muhamedant mueren Dc<;iqin, e Dinoshcn. Malcoret mueren malin. 6 Priill.Maleorct e Hotit e t'Crudes, si edhc do t'Kastratit, iraan De<;iqit edde e shkulen Turkun andejna. Meten 30 vete t'dekun nizami! c baslzibl/zuki;. Preje Ma1corsh meten 7 1'dekun e 7 t'\'arruem,. 7 Priill.Maleoret iraan Turkut m'Jlogore t'Moksetit. Lufta ngiati 36 sahat, e Turqt kjene shtyy deer te I~rasa e Fikut e lane 150 vete t'dekun, Maleoret paten 2 1'dekun e 2 t'shituem. 8 Priil. - Ushtria e Turkut i shtyni Maleoret e dogj Pjetrushanin. Maleoret, qi mueren pjese n' ket lufte, kjcne afer 250 vetesh, - N' kto dyy dit Maleoret e Hotit e l' Crudes u raan muhamedanve t' Shkoders, qi kishin kene foreue n'Dinoshe, e i thyem 'keqas. ShGm kjene vraa e shitue e afer 50 v'etesh kjene baa rob; u kjene marre armet e ncper Podgoriee kjene nise per Shkoder. e Shkoders kjene rrethue hreje Mal9 Prill. - Muhamendant eoresh n'Vranje, kG meten t' naam e 1'shituem, e nja 15 vele u baan rob e <;ue paa arme n' Podgoriee. II Priil. - Dy bataljonat, qi trii dit para kishin ardhe preje Shkodret, u nisen me i shkue n' nime ushlries s'rrethueme n' Shipshanik e n'Dushkakuq t' DrGmes. Maleoret u duelen para e ja u vGun pushken. Mas 6 sahat luftet, ushtria e Turkut u
-
:325 -
thye e ju desht me xane vend m' maje t' Malcit. ShGm nizame at dite meten vraa e shitue, e u kjene marre 18 mauzerre. Malcoret paten dy 1'dekun e 7 t'varrue.l11. M' at dite met edhe Zef Peri, burre n' naam e n' zaa, 16 Priill. - Malcoret daan mos me baa tufle trii ditt e Pashkve. Ushtria e Turkut, qi kishte pase xane vend m'maje t' Malcit, tuje paa se Malcoret s' po u ndiejshin per t' gjaall, t'treten dite t' Pashkve, - 18 Priill - m~yni me i raa Katundit t' Kastratit. I vuni n' beh sogja e dha kushtrimin, e Malcoret, l' cillt n' at kohe ishin tuj0 paa Me~he n' kishe t' famullies, due. len m' nja, i madh e i vogel, e nisen pltshken me Turq, t' cilive ju desht me kthye risht:1s m'maje t' M;Jlcit. Nder kto dit mrrini Turgut Pasha n'Shkoder me ushtrie t' veta. 24 Priill. - Muhamedent vullndetare u kthyen n'Shkoder. 25 Priill. - Krvengriitast e Selces iraan uÂŁhtries s' Turkut, qi kishte m~yy prtje anet t' Gucies. e m'maje t' Golishit griin 150 nizal7le~ u mueren 8 ~adra edhe 150. mauzerre, Metcn dekun 7 Selcnjane, I prejc Vuklit, 1 triepshjane e 3 kelmend t'varrucm. Ushtria e Turkut drodh \1' Gucit'. 3 Maaj. - Nji lIshtrie 1200 nizal7lifsl1 preje Tuzit u nise neper Traboinc per me marre De~:qin. N' P<:jnik u duelen para Malcoret e Grude) e t'Traboines, e krisi lufta at dite gjith diten. Kahe mramja ushtria e Turkut u thye e muer hiken kah0 Shipshaniku. Malcoret at dite muer::n 40 mauzerre; por numri i t' vramve e i t' shituemve s' kaa mOjte me u caktue. Preje anet t'Malcorve mctendcklln 4 traboinas, 1 rapshnjane, 3 grude e 16 t'varruem. Nder k'a met eahe trimi n'zaa Nike Gjclosh Luli. 8 Maaj. - Nji <;eWlurqsh, afer 200 \'etesh, praje Malcit t' Kastratit e rranxe Taqiqit raa me djege shpiat e Pylles s'8a;zes. U dha kushtrimi, e 50 Malcore t' Kastratit e disaa preje Rapshet i ndeshen e at dite gjith diten krisi pushkapaa mee asnji here. Preje nizal7leslz 43 t' varruem kjene ~ue me lunder n'Shkoder; per t'dekun nuk dihet se saa kan mujte me kene. Kater kastrates e nji rapshniane meten t' varruem. 12 Maa(. - Turgut Pasha u ~on leter Malcorve me raa n'dore, e u ep pese dit kohe per me u mendue, tuje vuu bese ndtrmjet t'dyy palve. Port' treten dite ushtria e Turkut u shkapaderdh preje Tuzit, Dolecit e Moksetit e nisi me diege shpiat e Malcorve. Malcoret, xanun paa beh, lshuen Dec;iqin e Pejnikun, kG Turku u forcue. Meten 4 grude dekun e 2 varrue. ( \lljon)
82(; -
-
Ll{j1JI e ~ RROKULL
SHQYPNIl:S.
NDOLLIET E DURRSIT."H)'I1i i Drites" n'numer t'Marcit n'kryeartikull: Ko/za e ree TI'S/zq)'pTli(;~vuu ket l'pvetmr: "Per saa vjet, thuc, n'Shqypnie kishtc me kene nevoja me lane jashta Qeveriet t'one t'gjith njala nierz, qi kan pase ndoj zyre n'Qeverie otomane?.." E vertete qi kerkush nuk i pergjegji as nuk i vuu vesh ksajc t'p\'Ctmje; pOl' me gjith kta sod puna po dishmon, se ato fjale ishin kenc shkrue m'? t'mendueme. Zyrtare~ t'nderuem preje Mretit t'Shq)'pnies e qi kan baa bee me ja rujle besen e me i dale zot, me pare t'Shtetit Shq)'ptaar b:ejnc armcy e fysheke, e buke, e miredia c ja u apin komi :ave, per me u Gue e me luftue kundra Mretit t\'et e per me hume independencen e komit: kta, per t\'ertetc dis!lmon, se i asht dashte vuu gishti krees fort e mcnduc nji naW dimnit c nji diW Shnj;nit perpara se me qite n'punc e n'zy:e t'Qeverics Shqyptare do nierz, qi deer dje trathticn, e pabesnien. e rrenat i kan pase n'kr)'e krejet nder t'gjitha ranget e z)'ret e veta. T'ishin marre n'kuides fialet e P~rkohshmjes "fir/ii i Drill's", per t'vertete i Vlones, as kishte se ~s kishte lee shkandulli - maskara//cku bljte piina e turpshme e Esad Toptanit e as sod nuk kishte me u derdhe gjak vllazensli n'Shqypnie per tratht:e t'Arif HikmclitPor.. . kto nuk jane pune qi do t'i kq}'ri vetc: un kam delyre me shenjue vetem shka ndolle rrokull botes e Irokull Shq)'pnies: prandej po i laa nji here kto fjale, e po kapi punen e kryeqitjes s'Tiranes, s'Shjakut etr, due me thane, l'gjith njaryne, qi nji here si\'jet n'dimen, nen kryetarie t'Esad Toptanir, Yete i pattR paraqite Vilhelmit \Vied kunoren e Shq)'pnies.i'vlasi u xuu, praa, Esad Toptani, Pa~hahi i Tiranes, partia e rii, komita e \'iso'e t'Tiranes, r'Shjakut, t'Kavajes ell'. u dishmue ballafaqe kundra Mretit Vilhe!mit I, e nen hije t'flamurit t'Turii.ies, (si po thone), xuu vend mli kodra I'Rrushbullit e m'ane r'Kavajes, me qellim qi me i raa Durrsit. N'kto dit ndolli qi Kapitani olandez Fabius xuu dy Shqyrlare t'ltalies, njanin r'quj un Chinigb e tjetrin Murrichio, e i J;:)j nl)x shkajk qi kta, (si thote Fabius), naten u epshin komites
-
327 -
sheje m~ drite kandilash. Ateh~r~
Ministri i Italies n'Durres,
Aliotti, protestoj kundra t'xanunit t'lyne e dha e muer, deer saa i libroj t ~ dy, edhe e bani Turkan Pashen, Krytarin e Ministerit 'Shqypnies, me ja dhane me t'shkrueme se ata dy zotnic, po due me thane, Chinigo e Murrichio, ishin t' pafaj. - Un po gzohem me Turkan Pashen qi me Jeter t' vet i kaa shkmye emnat e kt.vne dy Shqyptarve italian preje numrit t'trathtarve; pse kshtu, (mas fjales s'tii), shekulli kaa dy batakcii maa pakj ve<; nuk dii se shka Ihote Sheh Hamdia, i cilli, me shka po perfli:et, me giase dishka din n'ket pune. Sheh paska kene varruc n'!ufte t'pare t'Durrsit, e. ky, me shka Rciclzsp'JSt" n'numrr t'masdites t' 17 t' Qershorit, " thane se komita me slzcje dritet /ejcne tlzirrc prcjc' me j raa gj}'tctit. POl' un maa pertej nuk po i apj pse
Hamdia shkruen paska
Durrsit
drue se po m'hjeke per veshit, si kaa hjeke do
ndokush klu n'Shkoder koJegc t'mii. Eh! asht e dijtne: goja llalJ,- e shpina dap.' Prandej nieri do t'mase mire fjalet e veta, sidomos kuur jane "verteta.POI' sadokudo qi Turhan Pasha, si shkruejn fletoret e Italies, i qiti t'pai'aj Prof. Chinigo-hin e MUflichion, me gjithkta Mreti i jone, tuje mendu~ se ku a zaa - s'a paa gjaa, mendoj me u rorcue pak maa teper kundra /eoCakl'e t'Tiranes, t' Shjakut e t' Kavajes; prandej i <;on fjale Prenk Bibdodcs me ja majre gadi nji ushtrie. Edhe Ekscelencja e tii Prenk Bibdoda, mas ktii ur~hnit t'Mretit, ja dha kushtrimin ShqypniFs s' eper me dale n' ushtric per Mret e per Atc\hee. Prejc t'gjirh visesh I'Shqypnies s' eper iu giegjen zanir t' Prenk Bibdodes, e ju ri1lodhen'n' Lesh, qyshe me .:::5 t'Mdjit,
afer
9000 vetesh,
-
maa
se 200 vete
vullnetare
. shl\uen vetem preje Shkodret, nder t' cHit edhe zotnie shpiash fpara, si me thane, Darragiati, Shiroka, Daberdaku, Serreqi. Koliqi, Kakarriqi, Mushani, etr. etr. etr - gati m; raa n'lufre mas urdhnit t'Mretit. Mreti, kuur muer vesht per ket ushtrie, ju fal nc\eres Ekscelencjes s'tii Pn.nk Bibdodes per sherbim qi i kishte baa edhe i <;oj fjale me ja nise nja 1000 ushtarc n'Durres, te cHit ky ia nisi shi n' at dit ~qi i Iypi, tuje u dhane per koman-
rlaar Ka~)itan Marka Gjonin. Paa u mushe java qi ushtria e Prenk Bibdodes mrrini n'Durres, kOfake'l, nuk c c\ii apse paan ander, apse u dha kfish shej me f;;:andila
.
. . . . preje
Durresit se
duhej
me
i
raa
gjytetit,
15 t' Qershorit,
saa
ishte
paa u forcue mire, me
paa date.
crita sogjct
mire, ms,\'yn Durrsin me tralhtic, e tuje .kene qi e shum prcjc zhendarmeriet I'Mretit ishin thye me parr,
kaIuen Uren e Dejlanit edhe gadi ju rrasen gjytetit pepnrenc'a, ...II>
~
-
;~~N
-
paa kcne vuu n'behe preje kerku)e. Por Zoti c ruete Mretin edhe gjytetin! U dha kushtrimi n'Ourrse, e me t'shpejte u:;htria e Mretit, nen komande .t'Majorit olandez Thomson, i dud perpara edhe ja u vuu push ken per gjith anesh. Atehere krisi lufta per gjith anesh, a thue se Shkjau ishte tuje myte Turkun e Anadollit, e jo se ishin tuje u vraa vllaa me vllaa- Shqyptari me Shqyptaar! N' pushki;; I' para met Thomsori e diq si burrat, tuj thane: Rrnofte Mreti! Rrnoftte Shqypnia ! - Aj preje Olandjet vjen e ep jeten per Shq)'pnie e des tuje thane: Rrnofte Shqypnia! e do qena Shqyptaresh, tuje e pase t'gjalle Shqypnien, desin per me hume Shqypnien... I marrofte Zoti! Si kjec;e tuje thane, diq Thomsoni; por kar;aklil e pagucn shtrejt gjakun e tii at dite, pse meten t'dekun e t'varruem afer 700 vetesh. Lufta maroj me t'thyeme t'kor;akl'c, Mas d)'y ditsh prap us~tria e Mretit u ndesh me ko(~aki'~ edhe krisi (ufte e fOrle. Preje nierzve t'Mretit meten deke e varrue 144 vetc, maa e shfima t'Mirditas. Nuk asht per I'u yuditun se kaa mete t'gjith ky nieri preje anet t'nacjonalistve; pse duhet diejt qi {'o(:ak kaa pase e kaa edhe mrenda gjytetit n'Ourres, Prandej t'Mirditast, paa diejt gjaa, u gjeten ndermjct dyy zjarmiesh.
- Ouen mc thane se se edhe Thomsoni kje vraa preje ndoj karakul t'thuej pUJnlenda Ourrsit. Me 22 t'Qershorit Prenk Bibdoda me ushtrie t'vet msyni Ishmin, edhe mas dy sahatsh luftet e muer, Malcoret, tuje paa se !.or;akc'f luftojshin nen bajrak t'Turkics, kaq u pezmatuen, saa i dhane zjarmin Ishmit, paa leje t'Prenk Bibdodes, e e baan hii e pluhen. Mandej t'Mirditas e Malcore e shtruen vendin ;';rejt deer m'RrushkuII, gadi m'Shjak. Por, me 28 t'Qershorit, ushtria e Prenk Bibdodes duel e la vcndin e klhej n'Breg t'Mates. Ene nuk kaa mujte m ~ u c1ktu: arrspia per t'cillcn ushtria e jone lshoj Ishmin. (( 'It )"(Jl/utogu
-~~---
s)