"~}~' . ~{'7
'", "i
\~
.-f
r.
'~ !i'-:~ "'",'
~l
.-I.
.,-...
,~ \,
~'
\
, ;,
....
~iJ;~:'"
"",../
1,( .
".,.
t,~- .
~>~i~ ;-,'''' "w_. ;",oJ,..,,"
"".
!'
,
"'""
~".., 'I
"
\'
;.I
"
.;
.
.
t~~i~~~~~~,:..'
\.
>
.~~
,;!?#
6.
YLLI I DRITES
FVjeta
II.
SHTATUER
1921 -
NUl::. V. ~
J=
MBntalitBti
i
5hqypnis
s'MBsmB.
Vjet ish-ministri i Punvet teMrc1idshme, 2. Ahmet Beg Zagalli, me at yullndetin e vet te ~elikte e me at daren e vet te hekurte zO e burgasi da njerz, per arsye qi thahej per ta, se, U! bam veg~1 ne dare te nji Pushtetit te huej, pa ishin tue dashte te ja v~ne prap kazmen Shqypnis e t'a rreoajne si vjetin 1914. Par, tue k~ne se per da arsye, qi na tne s'i dijme, kta te burgosun s'u qiten kurr para gjygjit e se shumica e madhe e tyne nuk po kishte. ndoshta, ndanji pergjegjsl vehtjake per faje qi ju ngarkaheshin, Qeverija u gje.t e ngushtueme te Iype per ta fIji amnisH te pergjithte, tuj jau njefe fajin per fa j p a lit i k. Ve~ shka se Kshilli Kamtar, qi der m'at dite e kishte majte at faj ja per faj politik, par per c rim e d e h aut e t r a h is an .,- tratht! te pashterme, grishe Qever1n, per me dhane zhvi.llime te mjaftucme, qi te mOite. kshtO me ba nji mendim te sugurte mbi at ~ashtje aq me rands!. Edhe Qeverija shkau e neper gaje t~ ministrit t'ateh'ershem te P. Mrendshme, z. Mehdl Bej Frasherit, ep, zhvillimet ~ lypuna, te cillat, mandej, kjene botue m' "Paste H! , Kar~es" (Viti I. N. 16). E, per ne kjofte se kja fletere asht ndapak objektive nder relacjane Ie veta, zhvillimet e dhanuna prej zatnl ish-ministri, per shka i perket arsyeve te mrendshme qi shkaktllen e sad i z men, nHlnd. te permlidhen ne kto pika: a)ndryshimi i mentalitetit nder vise te ndryshme te Shqypnis rrtedhe prej shkallet ma te natte a ma t'ulte te k u ~ t 1I res let r are she k u II are te tyne; b) nga mungesa e kultures, Shqypnija e Mesme nuk kit ve~ se ndienja fetare; c) se per shkak te ktyne n die n j a v e fetare Esad Pasha mOjt me zhdrivillue vepren e ~gabimit te yd. Per me farcue mandej, ma teper, me shemra . tearln e vet mbi mentalitet te Shqyptarvet, thate, se A r i-,
;!.
-
194 -'-
per te cillen 1~11"s I 0 k r a c i j a (s i c) e To s k 11is te nenk.uplohd, se gjindel m'l1ji s!ikalle ma te nalte kllld 1I I I B e j F r ash e rill, ed h e d eture - q i t i Jl j jAb m 0 k r a c i j a eat i j v end i n j i A v n i R u s t e min. , S h k a I I a in tel e k t u ale e Shqypnis s'Mesme n' A r i s I ok r a c i 11 e s a j l' q i t i 11j e E sad, d hen e d e 1110 k r a c i n 11jiG ,~ j i :1 e Fa j e s 0 s e 05111 a 11 B a I i n. Me pak fjale, pra, , duket, se zotni ish-l11il1istri i P. Ie Mrel1dshme do me Ihal1e, se , te gjith rrenil11i, qi e 5 a d i z 111a ja suell Aldheut, rrjedhe prej n die 11j a v e f eta. l' e te ShqYPl1is s'Mesllle, e se kto 11d i en j a rrjedhin pr\ j padijes s'populliLt'alYl1e vendevet. .
Na e njofim mire z. Mehdi Bej Frasheril1,. edhe e ~l11ojll1e fort kulture!1 e tij te hapte,te palllet e lija te kthella, si edhe fjalen e rrjedhshme e te kjarte Ie lij, qi e d~n 111' shej nder Ie gjilll oratoret e I(shillit Komtar; vec; se ksaje heJe, me gjith miqsl qi. mund te kemi per 1E\ jemi kllndra mtl1dimeve, qi aj paska para-
qili:!I1der zhvillime s'esadistvet. Ami
te dhal1ul1a Kshillit
Komtar mi c;ashtjen e faljes
-';
ells P I a t 0, ami c usA l' i s lot e I e 5; sed' mag i sam i c a v e r ita s Cashtja kil nji randsi te madhe per ne, prej <;do pikpamjet Qi te merrel, pr~l1dej na ktll duem t'ja u zhvHlojme lexuesve te nderte ('ol1e pak si ma kthelltas; pse, ma fori se Ie kUll1ueshme e Ie bukura, fjalel do Ie jel1e te verleta, sidOll1os l1e lame te Filozofis.
* * * Z, M~hdi mUl1gesa
e I1ji
Bej
Frasheri
k u 1 t u res
let
thOle
I1der zhvillime
r are
Ie vela, se
s 11e k u II 0 r e t
e
p e r-
bas 11k t r kit k~ne shkaku qi viset e I1dryshm~ ~e Shqypnis Ie ken nji menlalitet te ndryshem njani prej tjetrit. Tash, ne kjo hale nuk l1a duket kr~jt e vertele, Mas mendimit t'one, nuk asht literatyra,
qi perbal
mentaliletil1
e popujvet;
por
ashl
-..,~
ment~lite.I'Jj,'4i .
'.,;,'
perf ton literatyren. Nuk ashl Dante, nuk asht Cervantes ".a~~tI.~l{esp~are, qi kan krijue mentaliletin a lie gjytetnln kristjano-prel1'.~imore; por asht gjytetnija kristjano-prendimore, qi kil krijue La CerD i v j 11a Co 111m e d i a te Dante, Don Chi s c i 0 tete vantes e AmI e tin e Shakespeare. Mas mendimit ('one, prap po thome, mentalitelin e perbajne kanunet e dogmet, qi nieri ; ndje-' ke, per Ie rue!tun jeten fizike te vetel1 mbi toke e per te fituem
.
~:
iii
- 195sheibimin esbpirtit Iyzojme mlidhet
lie jete t'amshueshme. E njin end: po t'a aoamentalHetin kristjano-prendimu<cr, na g-jejme, se ky perkrejt perimenda rrethit te parimevet morale' e dogmatike
t' Un j i I Ii!, i cilli, pra, as kah forma as kah substansa nuk mund te thohet se asllt veper letr~re. Pralldej men'alitl tin, ~i thame, e perbajne parimet morale e dog-matike, te pranueme pcr Ie drejta e te verteta e si rregull e pagabueshme t'autoL nscnacjonil fizik e shpirtnuer prej anet te nierit; literatyra tfaqe vetem ndiesit shpirtnore e vepren e zhdrivililleme prej nierit mbi nji mcn:alitel parakenes a se preksistent. Ie verleten e ksaie t(orije t'one e verteton tdhe historija e literatyres se komevet te g-jytetnueme. Pse Grekt e tashem jane nji populi i leh'e ~ i pa bllrrni e pse nuk jane kene 1C:zott te nd~rtojne nji monument litt>ratyre per njirJ:fnd te bllkur e te madhnueshem? Pse kia, edhe masi paten kene ba :e kshtene, te habitun si ishin mas bukurijet te klasikvet Ie vet te hershem, nuk mOjten me e shkepe menden. kryekput prt'j atij mentalitdit pag-an :e J-iomerit, t'Aristofanes etr, qi vete n~ qesti zotat e besimin n)'la, e ndejen, si me thane, me njanen kame m'kohe jetikee me tjetren m'kohe te re, pa mete krejt pagan E: pa u ba krejt kristjan, hshtO qi, kuer u vuen m: shkrlle, nuk paten nji mentalitet te velin Ie cak!I.em e te perkufizuelll mire, pe.r me temelue literatyren mbi te. E prandej kta Grek te tasherTi, pose vepravet literare te kishtarvet,te nji Chry~ostomit, te NazjanzE:nit, t'Aihanasil, Ie Nisenit e Ie do tjervet, nuk kan kurrnji veper liter,are me randsi e pernj.i.mend klasike. Pra, nuk.- a~ht liter'at~ra qi perf ton n]( ntali etin, ror a,~hl , menlaliteti qr p.erHon liferatyren..:E kshtO nuk asl1t e vertefe fjaJa, Qi thote' z. Mchdi Bej Frasher', -&(' mentaliteti i ndryshem j visevet te ndryshme te Shqypnls rrjrdhe prej shka.llet ma Ie nalte a- ma t'ulte te kultures s'tyne let r are s 11e ,k'll : lor e. ~. Por, per me i lan,e m'fine-sh ktilellimet metafizike Ie Psiho<~log1se t'Estetike~, k~t Ie vertete' na e' xjerrim edhe prey fja.!vet te, z. M. Fras\:erii. ~ I<y thole, se shkalla e k u 1 t u res 1 e t'r are she k u II 0 r e e Tosknis qiti n'arlstokraci nji Abdul] Frasherin,e .
ne der\okrac:i nji Avn! dhe luftari't ~e Kongresir
Rustemin:
e Vlones' te 1920. t~ B-erlfnit'
,,"ka, mlljte ...: ,. Abdul]
zhdr?v'fftoj
nji.veper
forte, per te ruej tun in tegriteN~je,Shcjypnls' .pps. -
POI' qe', se, '5hl koheti'e
me ~htue
mire e-
si dih.et, 1whe.n 'atdhetare Iii gjal!~ ~t4 prej padrejtsls. '~'El~ro-
kfij Abdul! Frasherit, .~
fort
Frasheri,
..
:;,.
aris'crkrirc.f"v;' .~. "~.' t~.
;
-
196-
ja 1) e Shqypnis s'Eper qet nji Ali Pashen e Gusis, i cilli pO m'al pOni!, per te cillen luftote Abdulli me mjete diplomatike, luftoj e mujti me arme kreshnike ne dore. Kshtu edhe deOlokracija e ktyne~visevet qiti nji Oso Kuke, qi e la nam, tuj dhane jeten per integritet te tokes shqyptare. Po; edhe 050 Kuka ka drke per Shqypn1, tue k~ne se ni! kange popullore i thote Knjazit: Ah! kadale, bre Nikolle Popi, Se s'ke pa Shkodrane me sge: Se mue m'thone Oso Baroti, Qi djrge vedin edhe tye: Shkodrane, Shqyptar i thote vedit, e jo Turk a s'die sh'ka tjeter. Ma teper kjo' demokracJ e Shqypnis s'Eper qiti edhe njata fatosat e MaIds s'Madhe) qi kurdchere, te shternguem m'arme milOre, U perpojne balle per balle me anmik t'Atdheut, . . porsi t'u perpiqshin ndesh dye m;de A se kerthiza e dheut n'moh I'll shperthete; Mnershim toka gjimoj, shunglkten humneret, U perzie deti me duhi t'frigueshme: Shqypnija flake u ndez, e prej tnshtimit Kjau fmija ne zemer t'nanes.
E pra as An Pasha, as Oso Kuka, as Leket e Jv1alcis,po u mlleren ne pikpame te k u It u res 1e t r are she k u II 0 r e, nuk ndryshojne kurrfaret prej Esad Pashes, Gjut te Fajes e Shjakasve- e Kavajasve Ie Shqypnis s'Mesme. Tasll, po t'ishte e vertete, se mentaliteti I}der vise te ndryshme Ie Shqypnis ndryshon sod per sod mas shkallet te k u It u reS let r are s h.e k u 110 r e, nllk kishim me pa ne manifestacjon te saje efekte identike si atje, ku thohet, se ka kSQ kulture letrare, si alje ku nuk ka kurrfaret.
Asht e vertete, pra, se ne Shqypni ka mentalitete te ndry-
shme; por nuk asht e vertete qi kto meHtalitete ndryshojne mas shkallet ma Ie nalte a ma t'uHe Ie k u It 11res I e I r are s h ek u II 0 r e, si ka dashte me tbane nder zhvillime te veta lOtni Mehdi Bej Frasheri. 1) Se shka menclojme na per aristokraci Ie Shqypnls, e kemi diftue gjane e gjate m'artikullin t'one .p e r Ii n d j a e s h pi r ten velÂť, botue ne N. 3 te ketij v)eti.
-
197 -
*
* *
Par, nuk asht e vertete as aja fjala tjeter, qi ka thAne z. Mehdi Frasheri nder zhvillime te veta para Kshillit Kamtar: se, p~r shkak te mungeses s' k u It u res Ie t r are she k u II ~ r e, Shqypnija e Mesme nuk ka ve~ se n die n j a f eta r e. Mundet me kene e verte!e, qi nder do. rasa te ve9anta, kultura letrare nuk perkan me ndanji rad ndiesish fetare; par asht gabim me thane, se ndiesit fetare pergjithsisht nuk perkajne me kulture letrare. Na bjen nder mend, se Varani e ka lane te shkrueme, se P h i] a sap
h i a a bit
e r lib
a t a, d e d L! C ita
D e a; p a e n i
-
t u s h a u s t ii, red u c ita d D e u m, qi do. me thane, se nieri, per njimend i dijshem, asht fetar; e se m'Zatin s'besan vetem aj, qi s'ka ve9 se nji lesker dijet e gjytetnijet m'vedvedi. E se filazafi ramak ka fale me vend e si duhet, na e ver!etan edhe histarija e ksakahshme-faktet e dites. Kush asht qi s'e din se shka ndalle sad n'lrlande? Kataliket e Irlandes, qi perbajne shumicen e madhe t'atij vendi, jane ~ue e Iypin me u shkpute krejt prej Anglijet p r at est ant e; per' kundra pratestajt e anglikajt - Ulstert, qi ne 4,400,000 popullsi t'Irlandes, me mzi k2penf ne 1, 100.000, vrasin â&#x201A;Ź presin e i masakrojne kfi t'i hasin katoliket - sad ne XX. qindvjete! - ve~ pse s'duen me u shkepe prej Anglijet p I' ate s t a n-
t
e, 1)
E pra as De Valera s'asht Haxhi QamiIi, as Uistert e IrJan-
des s'jane Shjakasit e Kavajasit e s1UjypniS7Mesme . - Medje, . per me fole te drejten e me kene tl:! paanshen, ktfi do. "II:!vem orae, ~ . . ....-----se Haxhi ~l11ili as ka vra.as ka Jlli.Jtlshten"'f. ~L te .ksht~.!le; pa~a,n'epas~rvra ndanji,~ siB vra edhe_'!!!Lhame...dant: per qet~mKf'si k~ mfijt~. aj,J1J:ckup.tue palitiken e ShqYP::nis, - Tash, kuer- n,e nji kam nder ma te gjytetnuemt e bates, si ash-t
kami irlandez, ndiesit fetare jane nji faktar i forte i jetes pa-
litike e i j~tl:!s komtare, na nllk kuptajm~ pse do. te ~lIditet.z. Meh!) Prej lajmeve private, qi ka pase ne kto diU e mrame' redakcjoni i jone, kemi marre vesht nji pune, e cilia, po ,mos t'ishte e vertete, do te dilte nji anekdot fort i interesantshem. - Sl.tlltanii Stamolles, merzite Ii ka kene prej protestave te padame t' Europes per shkak te masakravet, qi Turqit bajshin )11'Grek e m' Armen, tue ndie se si protestajt e Irlandes masakrojne ka-, toliket, merr e ~on javerin e vet te Arnbasadofi i Anglis ne Stamolle, ,i cilli hlne e i thote: Lartmadhnija e tij Sulltani e Halifi i Turkis asht mnerue fort e proteston me gjith fuqi kundra masakrave, qi protestajt e Irlandes po bajne ~ m' katolike irlandez!... ~'do koment asht i teperm. t'i
,
- ]98dl Frasheri, qi edhe Shqypnija e Mesme nder ~ashtje politike frymzoh~t mas n die n a v e f eta r e. Ndislt fetare, a se ma mire me thane, systemi fetar, si thame sypri, perf ton mentalitetin, mentaliteti shkakton klllturen letrare: prandej kultura letrare, sado e hapte. me pase per te kene, ajo I:uk mrrine me shue ndiesH fetare; e kshtO nieri nder Ii! gjitha \ashtjet, qi kan te perpjekun me autokonservacjonin fizik e shpirtnuer te tii, si jane ~ashtjet politike e komtare, frymzohet mas ndieslvet fetare. Nuk asht e vertete, pra, senga mungesa e kultures let rare, -Shqypnija e . Mesme u\1hqen n die n j a f eta r e. Por hajde se po e zame, se prej mungeset te kultures letrare Shqypnija e Mesme s'paski\ ve~ se n die .t1j a f eta r e e se Esad Pasha, nieri s h 1I m i n I e I i g e n t, m e e n erg led h e men j i a lIT b i c jet e mad h e, si thote ish. mlnstri i P. te Mrendshme, paska diejt me i perdorue kto n die n j a f eta r e per gabimin e vet; vetem kishim me dashti! te diejm nji here ktO, pse, shi m'at kohe, qi populli i pa kulture i Shqypnls s'Mesme ishte tuj tI mundlle me nihmen e Serbls - me esadizmen - I'a rrenoje Shqypnln, pse shi n'al kohe, po thome, edhe populli i Tosknls, (qi mas tIlendimil Ie z. Mehdl Bejil$, ka nji kulttlre,) ngrihet e me nihmen e Greqls mundohet edhe aj t'a rrenoje Shqyp~ln
ne \ashtje
t'Epirit?
. . Dye
efekte
identike
nuk
mund
te rrje-
dhin prej dye kafshave kundershtare, e prandej shifet mirfillit, se ndryshimi i mentalitetit nder krahina te ndryshme te Shqypnls nuk mund te caktohet mas shkalles ma te :lalte a ma t'utte te kul!ures letrare; por mas n at y res s' k s a j e k tI I t u r e, qi asht te shprehunt e TeoJogls e te FilozofJs s'popujvet. KtU struket lepri: klfi do bii bllje me loder te FilozofJs. Por' shka se edhe diplomacija ka at lodren e vet, e at dite, ndoshla, z. Medhl Bej, i cilli i bje mire njanes e tjetres loder, ka da~hte me nahe ne parlame:1t lodren e diplomacls e jo ate H! FilozofJs...
-
199-
Nji hap kahe gjytetnimi. voje
Tucj ja Ishue syt gjf~jes se sotshme ne Shqypnl, neper nee rrethana Ie kobshme qi, porsi gre:hal \erdhen, e mlojne je-
ten I' one sllOqnore, mrrijme me e kurtdrue niate kat as t r 0 f e qi asht perftue ne mentaiitet Ie popullit t' one, per arsye se rfa-:litdi nuk i gjegje idealii~ vlIilnesa e IJllre e ndjeti ma i njirnendti po malo)ne me ndisi Ii! nji 110vit e nder dishire t~ pakryeme; sod qi U ('!Jet mjefeve aq rands! sa me u harrue qe!limi, e po hiqet mundt', po fierdl1en dierzi: e po bahen s!'penZill1l te mdl a, JO per me e njip"rnjisue kenen l11e duke, pOl' per me (. shkpute sa ma fort nj,1ncn p.l'je tjetret, Il1und ma teper po duem me j dhane dukes randsln ma te mad 1C1, thue se S I1t~ti e komi i jone do Ie mund te ngrehen vetun ml do formalltete te perjash me e jo mi vertets! e realitet t(' punve. KJo j2jeje kaq e kaperthYfme asht aq ,na e rr~zikshme, \.:uer jo vetlln e man te ngujuem gjytetnimin e kulturell, pOl' edl1e '111':Il1e me i 11kercnue jetes e ex i s t e nc e s se popullit t' on~. Ky asht nji fakt te cillin, dite per dite po e shofim me sy e po c prckim me dore, e po desht inlelligcnca shqyp-
tare me j u gjegje detyres e ndergjegjes se vel, ktO ma pare se
ker'wnd do t' apin provet e afts!s e te kapacitetit Ie \Ct, do te ja gjeje fi!lin e mrame ktJ lashit te ngatrruem, do te venc dore me i mjekue varr~t qi Inuerin e sl1prishin shpirtin e pakin e jetes s!Jqyptare, e [10 desht te mos shqymen shqypt<;ret e Shqypnia, intelligenca do te jagjejnc rrfanen njasaje ane qi ka ujte e mjaflueSiJem per me e fiki:' zjarm n e Egoizmit e Ie Fanatizmil, qi ma:et me na bf! te pa kenun. Nuk asht qellimi i joni:' t' a shkruejme ktG fillâ&#x201A;Ź' e per p~ gjejen e ~ashtj\'s shoqnore ne Shqypn!, vellin po pvesim: cilia asht rraja c te gjith te zeZiJve e s:,kaku i te gji.11 shkaqeve per te ciIlin jeme of! sl1eii i kobeve e j mungesve, e me zemer 1e plaset do I~ shikjojme kalJe shekulli na merr neper kame? C:'mas2 do te merren e \' mjete do te perdorol1en per me ba qi shqyplari t' i mjaftoje vedit e ne Shqypni Ie sugurohet Jirija private e publike, gjithkllsh e gjithshka te vendohet kfi e si i perket, ditunia e pasanija te lJ1Hijne ne ma te l!aItin kulm e ksbtfi se~cilli ~j cypt ar
.
- ~oo vecmas, e Shqypnija mare, t'a gezoje jeten ma se mirit ne ~' do pikpamje? Jane asish qi mendojne se me mjaftsi te finances e te mjeteve tjera materjalc kishin me muejte me i u gjegje plotsisht nevojve te sodit, me sa tjeret, gjejen e sotshme e Mjne me rrjedhe preje mungesve te ligjve, te organizimit e Ie shestimit te mare te, punve, disa ja lane fajin vetun dores e ngatrresave 'te hueja e shumica asht mendimit se me shkolla, me shoqni, me rruge e te perpjekul)a te kollajta, me nji marredhanje te rrrgulll1rme ndermjet te shqyp\arve me shoqishojnt e me te huej, e tjera kso mjettsh kishin me na mjaftue me u kape ne qellim. Na per vedi i gjejme te a~syshme te gjitha kto theod e pikpamje, ror po duem' me thane se te gjitha kto jane mjete te pjesesl1me qi nuk mjaftojne me e ~Iotsue gjejen e pergjithte; k'o i vine rreth. shqyptarit vetun per jashta, por r.uk ja prekin thalbin e jefl's, maten me ja per", mirsue ma fort duken se ken en, maten nder qellime ma t'aferiiie, e lane me nenkl1ptl1e qellin~e tjera ma te nevojshmr. Po e zam se po na del me u skapuliue nji here pergjithmone preje ngatrresave te hUCjd, e se nl1k po na jet ~'me dishrue as per shkolle as per rruge, as per pasuni; a mund te thona se jeme te gjytetnuem e me kaq jC1keme sugurue kenen e jeten komit e popullit shqyptar? Pat thane i mot~mi se duheN mas h um III end sed hell, e foli te ndreiten, pse tuej kene se nirri neper mende e vullndese l1.altohet mi kafshe tjera, e sc mas j)ermirsimit te ktyne dy fuqive ~mohet viera e randsija e ti~ tuej kene se kto jane faktoret e gurrat preje kahe i rrjedhin nierit te gjitha te mirat tjera e vetun ne per to nieri Illund e marshtrojne ditunin, fOrcen e pasunin, vedit vjen se nji nieri i pamend, te gjitha te mirat n' i paste s' i vi.iDe gja .1S vedit as kuej; nji nieri i pa vullndese nuk asht i lOti i kurrfare veprimi', e pa veprim nuk ka jete. Prandej shqyplari atl.ere ka me muejti! me 1I thirre e me kene i gjytetnuell1, kuer shpirti e zemra e ti, hej u naltu.e mi te giitha rrethanat e ietes dere mi vetvedi, vehljen e vet me tagre e detyre, kun rnee ti te permirsohen aq sa aj te dije e te duen ..jimend me e perdorue !',i duh~t lidn, dijen, forcen e pasunJn. Ky asht kl1lmi kG do te kapena e te gjitha Ie mirat tjera kan me kene te mrrije
me e kuplu~
ndJa (' vullndesa
sheje a se rrjedhimet e gjytetnimit, por jo gjytetnimi
j
njimendet.
Tasht;, tuej e shikjue me prizem \' ont fundin e mf'nde~ e Ie zemers se sl1qyptarit, gjejme se menlali!t ti a se pikpamja e jetes se ti ka ra ~oshle ne humnere te I!goizmit e Ie Fanatizmit; per rreth
- 201k tyne dy veseve na e gjejme shkakun qi shqyptarin e shtyn me veprue, pikpamjen mas se cilles drejlohet, e qellimin se kG don me dale. Prandej, po deshtem me i ardhe rreth si duhet ~ashtjes komtare, nuk do te birena kryekput mas mungesve e rethanave te perjashtme, nuk mjefton te ndalena vetun nder shkaqe ma te aferme qi mund i bijne ne sy edhe Ie padishemve, as nuk do t' i epena pOnes aq terrhuer sa mos Ie I11uejme me da mjetel preje qellirnit, por do t' i irntojme shkaqet e pOnet dere te mrrijme ne qanderr te jetes se shqyptarit qi asht shpirti, mendja evullndesa e H, e per ne na daJte me ja naJtue mentali1etin, tuej e skapullue preje Egoizrnit e Fanatizrnit, popl1l1i i jone ka ba ma t-'! parin e ma te nevojsl1'11in hap kahe gjytetr.imi. -!-
Nieri nuk mundet
IIJOS
* * me e dal>hte vehten,
por me njate
mndyre Ie domosdoshme, qi orvatet me e ma.itl! kenen e vet, don edhe vedin, e masi d1shtnija ndaj vehten asht aq e nevojshme sa kena e nieril, e ma e para gurre e te gjith veprimeve te tia, merret vesht, pse nieri preje kerkuje as preje Zoti! as prfjp. robit nllk ka urd~en te ve~ante me ~ dashte vedin. Por nieri mundet me e dash!e v.edin edhe per se tepermit, prandej kil urdhen e detyrc te ve~ante me e dashte vedin n'at mndyre e me at masi! qi e lype arsyeja, e cilia nenkllpton njoftsin e ~mimin e vertete si te vedit ashlO edhe te tjerve. Der Ie jesin Imenda ktyne megjeve dashtnija ndaj vehlen asht nji pOne e mire, po kapercej ~mimin Qi n'a perket e tagret e tjerve, asht njaje Yes, -te cillin na e qllejme Eg 0i z e m. Nuk asht yes ma i damshern e ma i zakonshem se Egoizmi; ky asht thimthi e teja qi helmatise e bren shtetct e shoqnH. Ket yes ke per t'a gjete nder nierz ma te dijs~em, nder pOne ma te shejte e te gjitha veset tjera nuk jane tjefer, par tlji varg vepril1lesh, te cillal virfn ne krrabe t' Egoizmit, qi 911k Jen nitri pi! shnjerzue as veper pa per<;udnue, por luej mane trajten e virtyteve ma te hi'shme, here tuej 1I mlue me petk te fi1antropis, here me pah te bujaris, qyshe preje zyreve ma te nalta dh nder klase ma te ulta Ie popullil, te gjith gjytetast dora doras i yen e i Jidhe ne nji varg e ne nji vister. Ash! nji pOne sa per seri aq n)a e vertete, se kurgja uuk bjen ma ne sy as nuk vret zemren e nierit ma fort se ky ve s, e me gjittJ kta pak e gadi ask ush 111 un d i
-
p..>htoje ksaje
202
-
bishe qi pi! di! Inuer
e shprishe nierzirnin mare, qi nuk e keme ne fjaluer t' olle fja!en per me e shpfehe ket Yes, C keme pershtate aqfort sa, pa pase nevoje me e <;eke, gadi Ie tlluesh c ncnkuptojllle ne <;do punt; e ne ~do nieri. VCllle oroe SOl s i lIE\dh .= i vogel, i dj-
Na shqyptaret me gjilh
she:n e i padijshem don lI1e te qiti' me a'dhetarizcm, ~i fyt, i cilli n'a ban II1Ce dash'(i e me e 1l8jckc vepra
Ie maren
e i(i Illiren,
na'l1in
,e Ilderen
qi ash! njajc e me njalyne,qi
l11e lldisi
e te Jjilh
jalle silqyp'are; n;' Ijetren ane je~n P barcuem e Ie randuem me yes Ie egoizmil, qi Iluh len me dash e tje:er kC11das rre :uejte gjurm(i per te m re Ie kuej ja~~I1If,e ved', Pra n(' da<; I' a marri I1J pCL}en 111 s pi k pa Illj l S se c!i! u nis, Ilt da<. ;i' ~,s pi k pa mj e S', se p:aktikfs, atdhetarizct1l e egoizem jane d\' pfllh J. kundershtim njana ',1(.' tje'r 11, e Ill;; sa InuDd leoajne kll<;iJ, qi Lji 'e jelle dy, e Jy It' b,:1:.ell nj', ash!CI as ZOli as robi nlll< mund te bajl! qi egoizmi te jet atdlletarizem; e na sliqyptaret per nc da<;im me e ba Ie <;ojl1e bndar kjo Sllqypnija e jone, me at i1ias" qi kem me e sll'jerr:; kllpen e egoizll1it lJi th~ e un\. k e I' k us h, kell1 me e mkame kOlllin eatmclll'onii, ql janc' tjeret e 11der ta'edhl: 11a. Sol sejcilli shqyplar kufijt e S!Jqypnls i kil mrenda prakul H!
deres, per rreth megjeve te veta, e nji pje~l' e mire
e popuJlit e
madj~ edhc. e Intelligences, e peshon e e mate fa:ill e Sil-iypnis me Icverdi e inlerese
te vet, e pOI' at here klljlojne, sc asht ka"he
i h,ece e mara Shqypnis, kuer mund i reshet ndoj shpnesc fitimit, e nllk mendojne
e re
se e mara e e mira e jone Iype t'a shtojme, t'a p!otsoj'ne e t'a slIgurojme gjejen e perb%hkel, e priaje mjaftsis se gjejes s;lOqnore set.:illit t'j dale e t' i kproje, Kio asht e velmja iI1ndyre LeslIglirte per me 1I gjytetnlle, e par rrehena e lehill1 si qejt ne !i§nt"kller vikasim "R r n 0 f t r S h q Ypili j a", po !1uk kjem te derpt leIn prejr kSi1je te vertl te themelore, Aas ktyne vrojtj ve mond te merlet \'e~ht ,!if)Cj,; (' atL qi pet thane se nji sh wptar§shl pak, pOI' dy jan€ tq'er, pse snqyptari i sotsl1ern e man ved'n Ihlle l'ishtL mret e krc:;j a I:ot, a c;e rlulsh kso gjiniet, shpin e vet e man porsi nji rrepubtike 'e vogel e Ie pall1varSI'!lH',i duket se nllk ka tjeter njerzil11jasl.2 katlindit e bajrakut te vet, e athere ashl e dijtne Sf:' dy shqypLlr~ e kan lOre me u ba nji mendimir, vedit vjen se te J3amt e setcillit, tuej mos me pershi Jasht rrethit Ie vehtjl s, nuk ka Sf si me e pa ne,uje» e te miren e gje"es st. perbashket; tuej mos ~ pa nuk e nj 'f, I er
-
203
-
pa e njofre nuk mund e duen, e po nuk e desht se ka se si lot per te gjAl1 per vend e per kome. Mas mendimit t'one sod Shqypnija gjindet ne rrezik jo ma fort preje rrcthanave te perjashtl11't' se preje njati krizit te forte ne te cillin gjindet mentaliteti i shqyptarve. Ne njanen ant shllimi i nji. Shqypnis se lire e te gjytetnueme na ka molise e Sf na len rahat kerkund, ne tjetren ane Egoizmi na ka hi ne pale e ne shpirte e se na len me <;l1e kryet as me luejte per te gjalle. Por sod kA mrrijte thika n' asht e <;ashtjes se jetes shqyptare i ka ardhe e mramja: Pra do !' a dajme njanen dysh: ja :l1e dale Egoizmit e me pshtue, ja sod e pe~ gjithmone me e vl1lose robnin t' one.
*
*
*
Nji nder ma te parat shkaqe prej te cillave rrjedhe e traj~ tohet mentaliteti e morali i nji popullit jane parimet fetare. Te tl1o. ne kush te duen ndryshe, se historija asht gadi me na pishmueme prove ma te kjarta, se feja IIUk mund u shkput kurr preje jetes e pikpamjes se popujve, mfind ma teper kje gadi gjithhere, mas shkalles qi pat kuptimi i fes, nji nder faktore te ngallnimit a ec:he te rr.enimit t'popujve. Sod qi nder ne fillojne me u marre ne dore <;ashtjet themelore mi te cillat do te pshtetet gjytetnimi i jc.ne, Inteligenca filiOn me e <;eke aty ktu edhe c;ashtjen fetare, por mas mendimit !'one ne nji mendyre qi nuk i gjegje shpirtit te popullit t'ane as vertetsis se punes.. Tl1ej vfi oroe se shqyptari zakonisht e man fen per parti, e ne per shkak te fes don me ushqye egoizmin, me perligje paditunin, e me ba ne krye te vet, tuej majte do bestytni te marra e ndoshta edbe te damshme per vend e kome, po duen me thane se rreligioni nl1k asht nji ex i g e nee e shpirtit e e jetes se shqyptarit, e se per me vllaznue kristjant e muhamedant shqyp:are. i vetmi mjet asht me i shl1e t me i shl1tite c'ne themel ndisit fetare, qi don me thane, popuJli) jone po desht me u gjytetnue do te bahet a r rei i g i 0 z. Temi qi keme marre me zhvillue nuk na ep lejen me i gjegje ksaje <;ashtje fille e per pe, por po u premtojme lezuesve se keme per t'a studjl1e ne nji numer tjeter te perkohshmes s'one. Sa per tash po vrojme se jane mizoret e komit e e dermojne shi ne lo<;ke t15 shpirtit shqyptarin, ala qi mendojne me ja zhbi ndisit fetart', perse shkaku i fanatizmit te shqyptarit nuk asht rei i g ion i, por asht krenija e padieja,
204
-
prandej shqyptari nuk asht fanatik pse asht feUu, por pse asht egoist e nuk ka diejen e mjaftueshme; kjo e kurrnji tjeter arsye e ngushtoj shqyptarin me u shmange sa here ndisive komtare, e ban qi sot shumica e popullit t'one mos te dije me e da 1;ashtjen fetare prej:~ <;ashtjes komtare, perse na keme ma se nji populi te gjytelnuem, qi asht fetar i censhem, e me gji1h kta nuk e bjerre, mOod ma leper neper religion ja shton veditpahin e gjytetnimin. Do vO oroe edhe nji pOne, se shqyptari me gjith qi ka per program bese e fe, erz e shpirt, ka edhe ligshtin me ja shtrue erzit e nderes te miren e shpirtit e te fes, por neper ket shndrrim, qi shqyptari mrrine me e ba vetun ne ndoj rase, ende nuk mOnd te thohet, as me kaq n'uk mOnd te provohet se religioni nuk asht nji element i nevojshem i jetes shqyptare, e ma se nji here i ndolle edhe njerzve e popujve t' gjytetnuem me i dhane nji 1;mim te dyte, nji <;ashtjes e cilia kishte me dashte me u vO ne krye te vendit. Per n'da<;im me kene te drejt e t' arsyeshem, nuk /1aperket per liji ~ike me e rrenue shpin ne theme!, e per shl<ak te fanatizmit me i shue kryekput ndisit fetare, por sikuerse per me e dbue egoizmin nuk do te vritet shqyptari, por do te msohe! e te vaditet nder virtyle sboqnore, ashto per me ja hjeke fanatizmin nuk asht nevoja t' a Mjme are I i g i 0 z, por t'ja <;iIim sy! me dije, e vedit ka me i pa mungeset e veta. Nieri nnk ndolli gand e pa hiri mi toke, por doemos sikuer <;e do kafshe tjeter preje dikuej e pat t' paren Wiese, e sikuerse natyra vete nzite <;e do efekt me pase te perpjekun me shkak te vet, ashtO arsyeja e shtyne nierin me e njoHe krijuesin e vet, e feja nuk asht tjeter gor nJi veprim a nji she r b i m i a r s y eshe 111ne per tf! cillin nieri e njef e e man tf.! perpjekunt me njate pa te cillin nuk muejt me kene. Sikuerse re!igioni asht nji virtyt, fanatizmi asht nji yes ne per te cillin nieri don me e krye detyren e vet ndaj Hyun ne nji mndyre qi i l<undershton natyres hyjnore te Zotit e natyres arsyejore t' nierit. Fanatik pra, nuk don
me thane felar, por me ket fjale shenjojme nji nieri, j cilli kOndra <;e do arsyejet don me pOnue ne krye te vet, e t!lej kene madhshtuer, kryekcyem e i padiejshem merr shkas preje parimeve fetare per me e <;ue ue vend mendimin, per me perligje at damarin e vet, e me mlue madhshtln e padiejen, e kshtO nen duke te nji purizmit fetar, ushqen e ushtron veset ma te kqiat, e biret mas do pOnve kote e te marra, te cinat, jashta mendes se ti nuk ja
-
205 -
Iype as Zoti as robi. Nuk keme pse hime me ja pershtafe kuej ket \'\:s, as 111t1 diftue m.endyret e ndryshme lie per te cilia! prapon ky ves ne vendin t'one, perse na .ash! ba nji natyre e dyt~, sa nuk kujlohena se ~e dam i ban moralit, e sa fort e poshtnon mentalitetin l'One; vetun po thona se rnjerishl te gjith sa jeme shqyptare kristjan e muhamedan, te diejshem e trashamana, dikush ne nji l11endyre dikllsh n' nji tjeter te gjith jeme te prekun prej zekthit te fanatizmit qi bashke me eg6izem, maten m,e na da gjakut e giuhet e dashtniet, e me ea qite vendit e komit. Po deshtem me 1I vlli:tznue e me u gjytetnue, qe mendyra e sugurte e praktike; egoizmin t'a shndrrojne me dashtni vllaznorf, e ne vend te fanatizmit te ndjekin! ditunin, e at here mendja e jone e ndritlln prej se vertetes, vullndesa e permirslleme preje se mires se perbashket, kan me)'fa ~ue ne gjytetnim te vertete.
Ekonomi
politike.
Themeluesi i ekonomis politike, si dije ne vedi, mundet me u thane se kje 'skocezi Adam Smith me veper te famshme te , ~ veten: Rmillle mi natyre e mi shkase te pasun]s se kon] eve, botue ne vjete 1775. Por shum paten shkrue qysh perpara 11 l11i pasuni shoqnore. Permi ket dije ~eke ndonji send deri Ari~ sto:eli nder tre librat e pare te njatyne teteve qi aj pat lane shkrue mi pune civile. Por te gjith ja e mueren pors] nji dege dije Shteti, a por zhvilluene velem ndonji pjese te sajfn vc\anerisht, tuej fole mi treg, mi pare e tjera kso dore, me nji qi Smith kje ma i pari qi he!oj n(! te nji dije te vertete, e cilia te sbqyrto~ je shkaset
e pasunis
sc
komevet
e te ket
principet
e ve~anta
te
vetat, te cillat aj edhe i rr~shtoj aq mare, sa me u dhane nji drl'jtim te sugurte gjith njatyne qi duen me e ndjeke. E na, tuej e diejte se sa e nevojshme asht kjo dije edhe per Ie mkamun te Shtetit t' one, tuej fale tash nji here vetem permi ekonami poJitike ashtu pergjithsisht, drejtue prej auktoresh ma ne za, kemi me
.~ -
206
-
pase prap rase mc e rrahe ket <;ashtje edhe nder pjesfi tjera te ve~anta te vetat, te sugurt se kso dore i bajme nji sherbim fort te madh atdhcut f. se lexuesve t' one u paraqesim nji lande per te citlen, mos tjeter shum nder fa, kan interesp. Fjala ekonomi asht greke, prej oi k 0 s, shpi, e nom e, te d<'l1l1
e mas kso
marsl1trimin
elimologije
shpijak.
u perdorue
separit
per
me
shenjue
0 e co nom u s, thote Akllinati tuej shvillue Iibrat e Aris'oteJit qi permelld,:m sypri, vocatu I' procurator vel administrator familiae 1). Ne ketveshtrim perdoretedhe sot, pse nder Kolegja e S~minare thirret ekonc,m njaj, qi ka me detyre me marS!1true te !limet e me u r,erkujdese per nevoje t' atyne qi jetojnp. bashkarisht. Prej familjet kjo fjale jll shtri gjytetil (greqisht po lis) per kah marshtrirni i pasuilive shoqnore a nafake Ie pergjitl1ta; e prandej fjala ekonomi politike ju pershtat se mramit edhe njasaje dije, qi na zhvillon shkaset e saja, te renduemt e levizjen. Ma e para ~ashtje pra qina de) perpara kuer xam me fole mi ekonomi politike asht: a don njehe kjo ekonoml nder harte, a por don majte pernjimend si dije. Ktu na \Sjejme se dijelaret jane ne kundershtim, pse disa thone se don njehe nder harte, masi qellimi i saje asht mp caktue disa ligje qi durn ndjf ke per rreth objektit; me nji qi tjere, tuej qite poshte kd arsyetim, thone se eko;;omija politike prd vetvedit jo vetem nuk urdhnon, pOI' as nuk kshillon, pOI' vetem vren, paraqet, arsyeton, e prandej asht ve~ dije e fjeshte. Ne na duket se te dy palet gabojne. l' urdhnuemt, te vrojlunt e arsyetimi nuk jane kriteJc te mira per me da dijen prej harteve, pse mundet me ndolle qi neper nji msim te caktohen rregufla e te nepen urdhne, e me gjithkta te rrin dije; si ndolle ne morale e cilia nep msime e asht dije. Edhe nder harte nieri vren e arsyeton, par me kaq nl1k don me thane se jane dije. Si dijeja ashtu edhe hartet j perkasin shises e prej thisjet edhe rrjedhin. E shisja nuk vepron ndryshej ve~ tuej vrojte e tuej arsyetue. Prandej rrehet Pellegrino Ro,si, kuer tue) dashte, me dishmue se ekonomija politike don njehe jo nder harte, por nder dije, bjen per arsye se ajo mundet edhe mos me hi ne veprim; pse edhe po s'u gjet kush qi fa shtHe kurr ne pune, gjithnji ajo kishte me kene. E kjo pune ndolle edhe nder harte. Nuk asht detyre e harteve me ba ndonji send. Hartet msojne me ve]) Po!oitikorum,lib. I. L-.I.
..-
207
-
pr,ue, par nul<veprojne. Duert jane ato qi pUI:ojnl', asht e diejtne -gjithmone nen drej'im Ie harteve. Edhe me pase, po exam, per 1'a lane te gjith pik5imin, piktura kishte me mete gjithnji nder harte; pse asht gjithmone e vertete, se tuej shestue ml nji pelhure niyret ne l1;i a ne nji tjeter mndyre, kishim me pase flyren e nji a nji tjetrit sl!nd. Pra nuk asht vetem te vrojtunt, as vetem arsyeiimi, por cilltija si e njanit tj~trit qi cakton ndrysh: min ndermjet Ie dijes e te hartevt'. ::;ecilla nder harte mundet me u majte si nji mledhje Iregullash Ie shestueme mare per Ie ~ryem te nji sendit e prandej edhe Sh. Toma, tuej ndjeke gjurmet e Aristotelit, e zhvilLon:Recta ratio
faclibilium,
ase Habitus
cum ra-
:ion e fa Ct iv 1IS1). Ajo arsyeton ml kto negulla, por ne nji li1l1dyre empirike, tuej i xjene prej eksperjencet ase edhe prej' shkaqev~ 111 a t' af e rill e; per pa u dhane me kerkue parimet m a t e nH a 111 et e tyne. Kuer te kapet nder kto, pa dale prej rendit te harteve, hijeshohet me madhni te dijes; tuej mos kl!ne dijeja tjeter, ve~se nji sistern njoflimesh te xjerruna prej parimeve ma t' epra te saja: Cognitio rei per causas lIl!imas. Te ja pershtasim tash ket teoti rases s'one. Fjalen barte, qi perdorojme nder sa rasa ijera, munderni me e perdorue edhe per ekonomi politike, pse dhekjo na cakton dif,a rregulla per kah veprimi i nierit f: na difton si me krye ndonjisend. Pse, a s'asht sl!nd qi bahet pasunija? E, a s'asht ekonomijapolitike ajo qi na ditton, se S! d9 te Mjme per me ja sjelle vedit me pune, per me e perhape me treg pasunin? Por ~kaJ se ekonomija politike kto msime n1Jk na i nep ~o e si do, por na j nep masi t'i ket peshue mire e te Ht arsyetue jo veteIil mas eksperjencet, por edhe mas shkaseve ma te mrame Ie tynp, n'at natyren e vet. E njiml!nd, kishte me kl!ne pune per bind me ndl se ka dije ml levizje te korpnave qieJlore (As\rollomi) e dije mi te perbam te shtrelenve telurike (Geologi) e mos te ket dije 1111 c;ka Qet toka e ml perdorim te gjith asaje pasunl me te cillen asht lidheaq fort jeta individuare e shoqnore e nierit. Per ~'do objekt, s1do te vogel, mundet me u shvillue dijeja, mjaft qi Ie kapet ne trajte dijetare, due me thane mas disa parimesh Ie sugurta e te kjarta e tuej u thellue oder shkaqe rna t'eperme. Asht kot rnandej me thane se objekti i dijes do Ie jel i nevojshem e i pandrrueshwn; pune qi nuk shifet ne pasuni qi ndrron 1). Kqyr Ethicorut11. Jib. VI.
L. 3.
-
208
-
pa da. Pse me pase fare fuqijet ky kundershtim, at here kifllte me na u dashte me (hane se vetem Theologija asht dije. Pose Zotit, gjith<;ka ndrron. POl' me shum diie Akuinati ven oroe e thote, se kurrgja nuk asht aq ndrrojse, sa mos me ndry ne vetvedi ndonji send te nevojshem, qi prandej edhe nnk ndrro:1. KshtO b. f. Pjetri nget, asht ndrrojse, pOl', se tuej nga, lot, asht nji e vertele e nevojshme, pse nuk mund thohet per kend se nget, pa luejte vendi!. Dijeja pia, kuer ka para sysh gja qi ndrr0jne, i merr gjithmone nen ate pikpamje neper te cillat ato paraqesin ndonji nevoje; pse objekti i saje ~sht i pergjithte, e si i pergjithte i paraqitet vetem <;ka nder pOne qi ndollin .jane te nevojshme, pse vepron mas parimit formal te tyne. Ekonomija politi~e nuk e kqyre ket a at tjetren pasunl nder nierz te ve<;ante; pOl' kqyre pasunln ne te keolln te vet, e prandej edhe <;ka domosdo rrj~dht' prej sojet e ligjet e pergjithta neper te cillat drejtohet. Pra kjo, pa 1I shkplIte prej hartesh, asht per nji kohe edhe dije. Ndolle me kte <;ka ndolIl! me mjeki e cilIa njehet pernjihere nder harte e nder dije: nder harte, pse pshtetet mi nji te permbledhlln rregulJash qi n,und shtihen ne pune pel' me shndoshe te smuett; nder dije, pse ata rregulla Iltik i caKton ne mndyre empirike, pori xjerre tuej arsyetue mas natyret H! Ingatve e mas fuqijet Ie mjekivet.
* * * Te damt e dijeve ne spekulative e prakti!<e asht pelqye prej gjith dijetarve. E kta te dam vertetohet deri ne ma te nallen nder tOi tuej u da filozofija ne filozoti spekulative e filozofi praktike. Kriteri per me muejfe me da kuer nji dije i perket njenit nder kto dy rende, asht objekti prej te cillit dijeja cillsoher. Kuer objekti asht e vert eta ne vetvedi, pa te perpjekun me veprim, dljeja thirret spekulative, si -asht b. f. fizika e cilia ka para sysh shestimin e rruzullit te ndieshem, ndryshimet, ligjet, sende te gjitha qi duen njohe, pOI' jo sende qi duen ba. Perkundra kuer e verteta merret ne te perpjekun me veprim, dijeja, cilia do qi te jet, thirret praktike. KshtCi asht b. f. dijeja morale e cilia ka per qellim me rregullue te prOmt e nierit kah qellimi i mram i ti. Cillit rend i perket ekol1omija politike? Rendit tl! dijeve praktike. KIa kishte me muejt rue u diftue me I;ka kemi thane
- 209 parandej. <;illado nder harte, qi se bashkut te jet edhe dije, s' ka ~ka me, kene tjeter ve~ dije praktike. Prakt!k asht objekti i harteve; e hartet nuk kapen ne madhni te dijes tuej ndrrue objekt, pOI' tuej permirsue mndyren me te cillen ja paraqesin vedit. POI',po e xam edhe se ndokuej ju mush mei1dja mos me e njehe aspak nder harte ekonomin politike, na po thona se kjo edhe vetem si dijy se ka ~ka me kene tjetcr ve~ dije praktike. E njimend, ~ka ka:kjo para sysh? Pasunin. Po ne c;;'mndyre? Per sa kjo rrin nen perdorim te nierit: Ekonomija politike marr~ porsi pjese e njoftimeve t' ati qi bani ligjen e te nierit te Shte1it, ka dy qellime te dame: me i sjelle popullit me shumice gjith<;ka i lypet per gjallnim, a ma mire me thane, me ba qi te jet i zoti me ja sjelle vedit; e tjetri me i sjelle Shtetit a bashkis mjetet e nevojshme per sherbim publik. Kjo ka per qellim me begate pernjihere e popullin e mretin." KshtO shkruen S m i t h ne parathane te katertit libel' te vepres se;vet. E Say emnon nji traktat te vetin shkrue perm! ket dije: Trajte d'Economie politique au s im pie ex po sit ion del a man i ,ered 0 n t s e fo I'm e nt, sed i s t I'i b u e n t e t s e con sum men tie sri c h e sse s. Tash pra, me sjelle pasunin, me e da, me e shti ne pOne, a nuk jane veprime kto per nieri e qi prandej edhe duen shestue ma s~ miri? E ky shestim nder vepra te nierzve, per me i dale n~ skaj nji qellimit te caktuem, a nuk asht objekt praktik? Ne ket pike disa Ekonom!st edhe te permendun kan ra shpesh here ngusht e jane kaperthy~ nder gabime. Nji nder ta asht Rossi, i cilli shkruen: Per me dashte me thane <;kaasht, dijeja nuk ka nji qellim te perjashtshem. Porsa te vehet n' oroe ii mund perdorohet, se (dobi mund xiret prej soje, delet prej dijel e kaloh{;t,nder harte. Dijeja, si do qi te jet .objekti i saje, nuk asht tjeter ve~ se pasunija e se vertetes, e njoftimi i te perpjekunave
qi rrjedhin prej natyret te sendeve, njoftimi qi na nep shkas
me
dale nder principe e me lidhe se bashkut <;kaxieret prej tyne. Nj,)ftimi i ndonji rendit te vertetash, ky asht objekti, qellimi i ve<;ante i nji dijes; mjeti asht te kerkuemt e ksaje se vertete me ndime te metodes. Dijeja nuk asht e detyrueme me ba ndonji send.
KtO jane per I'u vu n'oroe disa gabime, Ma pare
I
1)
njiher!
n'Ukasht e vertete se qellimi i dijes nuk asht kurr i perjashtem. Pse, a nuk asht te perjashtem, b. f. ne mjeld te ruejtunt e te perI) Cours d' Economie politique, deuxieme le~on, tome I, faq. 29
, -- 210-
trim~e shndedes, qi asht qellimi qi ka mjekija ne veprim !e vet? E me gjilhkta sado qi ka nji here njehet nder harte, gjilhnji asht edhe dije e verlete. si thame perpara; e me dashte me ja mohue kele te drejte, kishte :H ra, si me ju kundershtue programit Ie gjHha Universiteteve, qi i shenjojne nji vena nder dlje. Se dytit mandej, pse dija pshtetet ne pason1 te se verleles, nuk don me thane se kjo, ka nji here mosljeter, nuk mundet me kene praktike. Jurisprudeneja
asht dije; e me gjilhkla,
objekli i saje,
ligja,
asht forI praklike, pse Olson si me u rregullue nder vepra, e thirret kshlO, pse detyron me veprue: Lex die it 1Ir a Ii g and 0, q 1Ii a 0 b I j gat a d age n d u 111.2)Rossi e ka mire kuer thote, se dija nuk ban gja, e se pOna e saje nuk asht me ba, por me njoHe. Por asht Ijeler me ba e tjeter me urdhnue e me msue si me ba, qi nuk del pre: rrethil praktik. I n I e II e e t u s p r act i e Us, thote Akuinali, e s I mol i v US, non q 1Ias i ex e q 1Iens 'm 0 t 1Im, sed q 0 a 5 i d i rig ens a d mot u m; q 1I0 d con v e nil e i s eell n d 11n; mod 1Im sua' e a p pre hen s ion i S8) Ekonomija polilike hin ne rreth te dijeve shoqnore, pse ka per qellim nji te mire shoqnore. Tha\e n j i t e m ire e j'o t e m ire n shoqnor;:- pse ne H~mire shoqnore hin njimend pasunija e nevojshm~ per ndime nder nevoJe te nierzve, por nuk lidhet vetem -per Ie. Ekonomija nU,kmund thirret politike, po nuk u kqyr nen pikpamje Ie qellimil polilik; sikuerse nuk mund thirret organike njajo pjese, e cilia mos Ie perkoje me qellim te pergjithte t' organizmit. Prandej fjala aq ne za e Qut'snay: La i sse z fa ire, )"8is s e z pas s e r, prO si aksjom themeiller i dijes ekonO'.1Yike, marre n' at trashaman1n e vel, del nji absurd. Lypel qi teoriker ekcnomike Ie shkojne njilas me politike; e l1e nji trazim duhel qi Ie parat I' u lshojne rrugp te dylave. Per me shIue pasun1n kishte me kene pOne shum e dobishme qi Ie gjilh t'ishin pOntore. Por a kishim me pase atbot'i! nji shoqn1 civile? Shoqnija, si familja, ka .nevoje per pasun1 e nuk mund qeveriset pa I11jeteIe nevojshme per gjallnim. Par kjo, pose pasunijet Iype edhe qeveritare, ushtare, gjygjfarr, I11suesa, Meshlarr e . sa e sa zyrtare tjere, Tuej 11105dashte me e marre ekonom1n politike porsi nji dije qi do te rrije nen rregullim t~ diJes politike, bjen nieri ne Ilji 1) Summa tho la, 2ae, q. XC, a !. 3). Summa tho 1. p. q. 4, LXXIX, a, 11, ad 1.
-
211 -
gabim fort te rande e qi asht korrupcjoni shoqnuer me nji dishir te pa cak me bashkue pasuni. Dijeja, qi mos te jet nen rregullim te nji dijes tjeter, e merr objektin e vet p~rsi qellim; me nH 'qi dijeja, pa u vO nen rregullim Ie nji dijes Ijeter, objektin e vet e xen per mjet. Nieri nepet mas qellimit me nji pacaktim, me nji qi mas mjetesh aj nepet me mase e me kufl. Arrsyeja asht, pse qellimi asht i lakmueshem ne vetvedi e nr nji mndyre absolute, e mjeti asht i lakmueshem per tjetergja e ne mase Ie qelliniit. Tuej kene dijeja ekonomike nen rregullim te dijes politike, rrjedhe si preje vedit se do te jete edhe nen rregullim te dijes morale, sidomos edhe p~e, sikuerse thame, ekonomija politike merret si dije praktike, masi dijeja moraie, pergjithsisht praktike e rregulluesja e C;'do vepres se nierit, merret me c;ka i perket sl! mires se nierit porsi e mire; e ne hjerarki te dijeve njehen nen rregullim te k$aje di!e morale Ie gjitha tjerat dije Ie vec;anta. Sikuerse nen. rregullim e drejtim t' Ontologis, qi asht dijeja e te kenunit, rrin te gjitha dijet qi merren me nji a me nji tjeter Ie kenun te vec;ante, kshtu nen drejtim te dijes morale, qi asht dijeja e Sf mires, r'rin te gjitha'dijet qi nepen mas nji a nji tjetret Ie mire te vec;ante. Permi ket drejtim t' ekonomis polilike prej Moralit flet fort mare Mingelti. Aj ne nji veper Ie veten (Della economia po-' lilica etjr. L. II) difton s~ me e majle pasunin porsi te shkputne
prej moralit, e me e !'!Jarre ekonomin polilike
porsi dije ne vedi
asht si me dashle me u C;ile -shteg shum rrjedhjev~ fort te damshme. Auktorit nuk i bahet, si Pellcgr:no RoÂŁsi-t, me e thirre vetern ne ndime moral en, par, kuer asht pOna me caktue ligje ekonomike, don te pshteten ktu plotsisht permi moralitet e drejtsi e 1'i ken si ne natyre te veten. Aj shkruen: "Ekonomija porsi dije e porsi hart rrin nen drejtim t' Etikes, Kjo i nep ksaje principet edhe i shenjon caqet; prandej gjithc;ka mundet me vjefte me sjell!! pasuni ne kllndershtim me drejtsi, vec; per ket pOne kishte me kene gja qi s'mut'ld do te bahe!.l) Mire forI,; por ky shkrimtar ne za ra ne kundershtim me vetvedi kuer, tuej dashte, po thona, me i ra pOnes, vende vende, si neper te, e muer ekonomin polilike porsi dije fjesht praktike, ml! nji qi kjo dije mundet me 11 gjete nen at drejlim te dijes morale, qi perm~nde aj vete, vetem at here kuer ~o te merret si fiije praktike. 1) Della economia politica. Lib. III.
,
1
- 212. Dijeja morale, per deri kO e kqyre Ie miren e nierit, si te' mir~ nierit, kqyre edhe .qellimin e nieri!, porsi nierL E qellimi i nierit, si nied, gjindet nder Ie gjitha qel!im~t e ve<;anta te nierit.
Kti qellim nieri nuk mundet me ju shmatJge ne ~' do Ie mire qi aj t~ kerkoje me xjerre; per me u shmange kishte me ju dashle mos. I
me mete ma nieri, e me veprue si shtase. Prej' kndej rrjedhe ky ilacjon fori me randsi: ~'do vendim -:konomik, qi mos te Irajlohet mas moralill l1uk i perket dijes ekonomike si dije me te ciUen merrel nieri, as nuk miralon me u perr@nde per tjeter, ve<; sa me u dnue. Ekonomija polilike nuk asht dije me shumue pasunL Po t'ishte, oder mjete Ie saja kishte me u ojehe edhe dredhija, hajnija e grabija oder, popuj Ie muejtun. POI', a gjindel ekonomist aq i
shnjerzuem, qi Ie Olund e baje ket pOne? Por edhe te guxote kush me e ba ket pOne, luej Ihane se ekonomija politike prej vedit shkputet prej dijet morale e kqyre vetem spekulalivisht" te perpjekunt ndermjet Ie shkasit e te rrjedhjes, a kishte :::ena ba zemra me e njofte ket shkas? Jo. kurr. E kta \ka na ditton? Na difton se kta te shkputun, ky largim nuk Illundet me kene e se njana dije rrin nen rregullim Ie tjetres e s~ nder msime ekonomike nuk Olund' pelqehen tjera. pose njalyne qi perkojne me drejl~i e me !lji jete te ndershme, Mas gjith njatyne mendimeve qi rreshtueme deri klQ, po . na nepet, ne fund te kti studim te p.\lre, me u mate 'ne definicjon t' ekonomispolitike. Thame me u mati! pSf' l1uk na bahet me mendue se kem me muejte me i fa ashtu krejt me Ie, sidomos edhe pse. nji numer i madh ekonomistesh, edhe nder ma 1(! permendun, jane ne dava permi ket pike. Permi ket kunder~hlim ankon De Rossi e thote: e me gjith qi asht nji mam per dij~, ne oa duhet me dishmue, se ~ashtjd e pare, qi kerkon gjithnji shviHim, asht kjo: Cka asht ekonomija politike? C' objekt, ~'hapsi, C;'kiJ. ftj ka?Ne njanjen ane asht vshtire me 11 dhane fund problem eve ma me randsi mi. ekonomi polHike per mei pase si subjekt ndpr pOne t'ona, masi :1uk na ka dale as sot !lie kene I1ji mendjet per kah objekti e per kah hapsija e ksaje dije; ne tjeter ane na duhet me diftue se unjisimi nder ekonomist permi. ket <;ashtje asht nji pune e pakryeme. Definicjoni i ksaie dije asht gjithnji nder c;ashtje ma ne kundershtim"1) Ne na dukf'i se ky kundershtim rrjedhe' 1) Cours.d'Ekonomiepolitique, tome premia, deuxiemeI.e~on.
- 213sidomos prej ~ungesvet te randa qi e rrethojne edhe SDt ekono(min politike, me gjith qi mende edhe fart te kthiellta Jane dhane mas lavrimit te ksaje dije. Per nji definicjo!1 Ie mire t'ekonomis politike na duhet me vQ n' oro~ objektin e saje. Objekti ne ket dije asht padyshim pasunija. KshtCi e mendon Aristoteli e per kaq e majti edhe Adam Smith, i cilU kje ma i pari qi e naltoj ne nji dije 5 u i g ell e r is. .KshtQ merret edhe prej njalyne, qi kishin me dashte me e hape ma teper nethin e saje. Kta nder libra te vet jane te ngushtuem me fole sidomos mi pasuni, e ksaje i pershtasinedhe msimet qi rreshtojne nder vepra te veta. Objekt i njidijes asht e diejtne se don majte njaj, per te cillin ajo arsyelon ne nji mndyre krejt u! 'Ve~a,ntee te cillit edhe i pshtete gjith hapesin e la,ndes qi merr me shvillue. Por ktQ don vQ n' orae se ekonamija poUtike nuk flet 'perzietas mi pasunJ, por e merr si lande qi mund rregullohet, nl! prod~kcion, ne te dam e ne konsum te vetin. Mandej ky rreguHim nuk merret nen pikpamje te familjeve Ie ve~anta, kujtue ashto ne vedi, pse at here ekonomija nuk kishte me mutjte me u thirre politike, par shpijake; ve~ merret tuej pa,se para s~sh krejt trupin civil, nen pikttaUlje te do.bis se pergjithte te kDmit mare, Ii! gjyt~tasve bashke me Shtet. Se mramit don permende prap se ky rregullim do. te kryhet platsisht mas parsimeve te maralitetit e U! .drejtsis, per arsye qi permendem pak perpara. Mas !:tyne pak aroeve, na duket se ekanamis poUtike kishte me mueiH~me ju dhane ky definicjan: Dijeja e pasunis batare, si mjet jetet te mare sho.qnore mas nji shtstimit te vet u! ndershem. Fjala bolare e dim prej ekonomijet te ve~ante. Tuej permende pasunin, paraqitet o.bjekti formal i saje, due me thane ipikpamja nen te cillen do. te kujtohet pasunija. Se mramit epiteti .e ndershme ditton rregullimin e permrendshem prej moralit, e fjalet mjet per jete te mare sho.qno.rena paraqesin rregullimin mas poiitiket a mas tagrit bc.tuer. Por <;'do definicjon pose kti mundet . ndoshta me na u duke i pelqyeshern, par i pelqyeshem nuk ka me me kene kurr njaj qi perdorin' disa tuej thane, se ekonomija pDli;tike asht dijeja e pasunis. Nji definicjo.nkso d(}reasht i gabueshem, pse na e paraqet pasHnin si qellim e dijen e ekonomis PDlitike porsi autano.me e jo, si asht, nen rregullim te nji dijes mA t@naHe.
- 214-
Iii
'"
Pasha i 6ucitis.
Brita duel, dielli s'ka Ie, All Pasha, 'i trim rrfe, Heret sot na kenka ~ue, ' Kenka veshe, k~nb sh!erngue, Paska mathe ~izmet der m'gi9, Edhe u ulkane katue, Ku nise gjokun me shilue, I ven frenin prej florinit, I ven shalen telatinit, Ja shterngon me tre kollana: Hidhet, gjoku porsi lana Porsi lelna n' mal l' Tomorrit:Edh' e xier te dera e oborrit, . Nanes s'vet - aj ku po i thrret, Kfi po i thrret -' e kshtO po flet: .. "Po ndigjo, morl ti loke, Ba'nmju ndere miqve edhe shok'e, Mos len 1'vobeg me t'kja n'dere, Mos len t'vobeg n'dere me 1'kja, Por t'm'i dalsh moter e vila, Por 1'm'j dalsh ti nane e tate, Si te Paret na lane zanate; Se kan bijte do pune te rE:ja E do t'dal un der kahe Peja, Der kahe Peja, der kahe Reka, Per me u pjeke Ie Haxhi leka; E nuk die kuer ka me m'ra, Me u kthye dale me ty me u pa, Perse shteku orok nuk ka". Nuses s'vet, ma:1de' i kA thane:' "N\i amanet jam tuj 1'a lane:
-
/.
V. O. KIa vjerrshe, si edhe ajo qi botueme ne Nr. 4 jane dy epilode, xjerre prej blenit ie trete te pabotuem te vepres > La h.u t a e M a I c:i s t. '
-
215
-
Rritma djalin dja: bujar. T'me dale burre e burre shqyptar, T' m' bahet trim e kuvendtiH, Me q1ndrue per kanfi t'vet! Me luftue per Atrne e M b reI: T'diej me pli e me ndigjue~ Armet e besen mos me i IShue, KCidc, puna me i qillue. Par ne kje sc Malizi 0 Erdil e r~ k urr ne Gude, Der sa t'Jet djali kerthi, Pas!] IIjat Zat qi te kit fale, M'a ndigio Ii, grue, nji fjale: Bane zemren gllr e krpp, Pfemja djalit kryet ne djep: Mas m'ja Isho Knjazit n'dare gjalle. S'due \'a la n'Shqypnle un prralle, Se nji i biri i Ali Beg~t, Se !lji nipi i Si<anderbegut Knjaz Nikolles i ka sherhye Se ka vQ k a pic e mbi krye, Se kit Ildeje per t'gjalle nen Slikjit, Page e t'dheta atij tuj la. Ma rnir~ n'varr m'u kja per mall, S.e nen Shkja me ndeje per t'gjalle!" Kshtu tha Alija e i hypi Kalit, Edl1e u nis terthores s'malit, Pars! breshni me d'uhie, Tue men duE', duhan tue pie. <;'do t'mendaje, vall, AIi Pasha, Qi i kil vra ato ve~lIa t'trasha, Qi ~ ka vr;) ata s9" si zhgjeta, Thue se n'mnie i kA ardhun jeta?Se shka ende kjo mendja e niril, S'di n kysh gja, pase njati t'Mirit Qi IllJk flen as Kurr nuok katet, QJ kao'n'dare stinet edhe motel, E qi rrezjCl e syul ka j prir~t T'zemres s'nierit kthellon gjiret,
-
216-
E ja shef te tana endii'et, Ja skjyrlon t'gjiha dishiret, Qi aty mr{lnde rrine t'u perzie' DikO bardh e dikO ti: Aj, po, dlh ~hk' asht tue m~ndue All Pasha rruges tuj shkue. Un ve~ dije t'u thorn nji fjale, Se, tue shkuc ashtu m'kal e m'shale, Tue ra dromit me t'mdhtj hapa, Shum do rruge kil. lane permbrapa: Shkote gjoku porsi r~ Edh' aSI1t ka pun te nji rr~, Ku nji lis i bukur ish Ie, Lisi ishte-e hije kishte, Edhe kishte 'i gurre per bri, Ourre :e gjalltl, te kjaret flori, KG edhe gjokun kil. ndalue E i kil. zbrile per me pu~l1ue Nen at hije e te njaj krue. Tue pushue pei' nen al hije, Si lua, qi prej shkretije Z~n m'ndoj moje, kpute e Imekun, Pa dobie mbasi t'kete ndjekun Tlete anmikun, qi i grabiti Klyshte e njome e mnies i rrshiti, Me sy t'vrantc:! kOndron ,Alija Se sa bukur Shqyprari;a Rrelh e <;ark i shtrohet para Me liqej, me lume e ara, E me malt-- Ie madhnueshme,
E me pylla te blerueshme; Edhe syt i rnusl}en n'va},. Ka mendon se fali i s;.je Nder duer t'h!.1eja gjithmone
ngeli,
Se m a i k e q i prh<>re e shke,li E s'~ la me <;ue kurr krye, S'e la drite me pa me sye. E ashtQ ndeje trin'Ji nen Idje, N'mend tuj end un pOne Shqypnije,
-
217-
Kuer qe shef logut tuj ardhe Nji si Hije veshe ne t'bardhe ~ Si nji vashe qi fat v.e s'parit Shterngue nijet me 'i shoge arit, Edhe zhdredhun fJoket gjate shtatit Si ata rrezet kres s'nji shpatit Kuer ban dielli per me Ie Neper brYl11e Ie !ladjes s're. Ardhllll sh talit si breshana, Si aja vera e si aje. Zana, Bite shpatit tue flakue, Der qi vjeri e zen mbi krtie, Vjen e zen fill nc1er ylbera Qi ndermjet \'stomevet t'ble:-a E per rreth t'argjante cunilit I trajtate rrezja e diellit. U trand gjoku kuer e pa, (Thone se kali praske * nuk kei.) Curroj veshle e ngrefi kryet E haru, pa ja dil syt, Turfulloj nja dye a trie here, Tuj u smbrape rudines s'blere, Kahe kisht' ndeje Alija pshtete. Ali Pasha e pa edhe vele, E m'njal1' krah si kisht' zatete, I dha shtatit e u drejtue Edbe ndej aj tue kundrue Pale a isht' nieri a se..hyjnie, E tue kqyre ash to n'habie, Qatje vone po n'is~ me i thane: "Pash Njate qi Ie ka dhaHe, A je nieri a se je Zane? A lute Pashke a lute Bajram?" "Se shka jam e ::.hka nllk jam, Se a Ius Pashke a Ius Bajram, Se a bah hijela jo n'ket jete, Ktu s'asht ngaeja me pevete," Po i thote Hija a !ehere Alis. "p e r d e '\..
-
218
-
"Se ngusht janE: punet e Shqypnies, Se mr~nde besa ash! krejt harrue, Se lugat m'te Knjazi asht <;ue Asht <;ue Knjazi m'te lug-at: Ka qite sqgjet &hpat e m'shpat: Don me dale der o'.Rozafat. N'at Beriin u da pleqnija, Ne dore t'Shkjaut me la Shgypnija". "Mo, pash Zotni! Shka po flet? Zen Alija e po gi.erihet, Po a s'ka Zot a s'ka kund M ~ r e t, Qi nji Knjazi i Malitz} Mund po e baka aj sod pleC:j:1ie Me i pushtue kto Male t'oua, Ku, se rrmell Dnni e Vah OIiJ, S'ka ra mrende parmende e huej, Page e t'dheta s'jane Ia kuje'(" "jo, pra, po, i pergjegjl Hijaj Nen kame t' .)hkjaut do t'vuej Shqypnija, Edhe Knjazitpage e t'dheta Do t'i laje pe'r sa t'rrjedhe jeta; Perse sod gjindja Shqyptare, Rrejte me pare-e me timare, Sese e fi~ kta kan mohuemun, Krejt Atdhen kta e kan harruemun, Edh~ armet i pt.'rdorojne, - Kuer mas t'vrasin snoqishojoij jo per ..t'sjelle linen Shqypnles,
,
jo per t'mare e t'mire l'.njerzies, Por per t'zgjt:dhe s~ ke oder t'huej Zot Shqypnlja do t'a quej, Marre e turp per fis t'Shqyp !arvet Me shllderuem lIamlll e t'Paivet, Edhe rob deshlas me ngelull . Nell kame t'hut:ja nrlrydhe e shk..lun" / . Si moskush m'ftyre t'rrokullies! Se un jam Ora e Shqyptaries, Se upShqyptaret-o-do t'i na'mi, T'mos
u zhhi!1et
arve
grami,
-
219 -
T'mos u dahet dh~nve dami, T'rnos u lindet djale ne voter, T'mos u rritet vila as mater, Par Ie t'shuehen n~n zgjedhe t'huej, Porsi shuehet krypa n'ueje." "T'lshosha bjeshket, a mori Zan~, Merr Alija, atehere, me i thi\ne, T'lshosha bjeshket e t'lshosha malet, Mos na nam, he shto lo'va!let! Se ne nama na ka ra, Se ne besa na ka vra, C;' se ka mrrIjte fisi i Shqyptarit Me u dridhe para G 0 spa d a r i t, Shqyptari me u dridhe n's:9 t'Knjazit, Qi as sa luga m'fyt t'nji mazit S'<;on kandar aj nder mbretnie... Jo, par, n'kje se n'Shqyptarie Ke gJete hije me ,pushu~, Ke gjete gurra (ne u freskue, E rudin:i me lodrue, Me lo<;lrue-e me vallzue Krah-e m'krah me t'Bukrat tjerat, Kuer lulzon e bute Pr~nd~era, Pash njat sy, qi e paske hyll, Qi m'a <;ile e qi m'a mylle Si ajo hana neper pylle, . Deh! m'kallxo" n'ket hije shpati Si t'a pshfoj ~hqypnien, i ngrati; Se t'baj ben mbi gurte vorrit, M' Bigli te Shales e m'shkam t'Tomorrit, Qi per t~ nuk m'dhimet djali, Qi per t@ jeten e fali." Kuer ka ndle Ora e Shqypnies Se 5hka i tha Pasha i Gucies, Fort me vedi ajo agezue, J:.:dhe pas h e 5 kshtO j ka ligjrue: "M'k~n:te. pra, AIi, per n'kjo3h kund gjalH Nuk ~sht ngaeja sad me u {aile: Knjazl topin asht ka, e kalIe.
,
-
220 -
DII e piqu m'Haxhl Zeken; Grish Kosoven; bashk~ Reken; Lsho kushtrimin n'Toske e n'Gege; Mblidhnju tok si kokrrat n'shege: - Forea tok - s'bahet rrcok Edhe, lidhe me bese shqyptare, Bini Shkjaut ju tulikare; Un me jue kam me qillue: ShkjAn nen kame kam me jau shtrue.Por, pse ti m'a bane at be, Se nep jeten per Atdhe. Qe ft,n po t'ap nji force te re Vendi't lisat ti me i shkulun, M't9' tagani mos -me u ngulun, Plumja e pushkes ty mos me t'vra, Gjylja e topit mos me t'ra." Edhe kshtO tue ligjirue, Ali Pashes -ajo -ajo asht afrue: Kit qite doren mbrende ne gfl, Kit xjerr~ jashte do rozmari~: Ja kit dhane t'i marre ere; MandeJ thane i- ka Alies: "Hajt, All, ti me u sprovue Pale a e shkule Jisin me rr~ma, Pale a e shkule - e prap e ngule." Edhe trim! i asht shterr1gue, Me t'dye duert lisln kit kape, 'Dye trie here aj e kA trandun, Me gjith rraje edh'e kit shkulun; Por, kuer prap kit ba m'e ngulun, As nji gjft n'dhe s'mOnd e shtini. Fort kA qesh~ e Bukra e dheut, Kuer kit pa se aj All Pasha, S'muejka n'vend lisin m'e ngulun. Edhe s'dytit rozmarien Ja kit dhane t'i marre ere. Kuer asht r;ue s'dyUt Alija,
-
~e t'dye duert lisin kil.kape, E si t'ishte
nji hO gardhi,
-
-
221 -
Shul perpjete aj e ka ngrijtun E der m'dege ne dhe e ka ngulul.
Mandej sjelle hht me soditun, Se ~'po i thote Ora e Shqypnies; Por me sy t'Miren s'e pa: Isht' ba voes e ra nder lule. M'kame Alija habite ngp.li, . Tuj kundrueo rreth kahe zabeli ' Oed nait kQ niste bora, Per me pa se G'u ba Ora. Kuer nise gjoku me hingllue, Nise me jhunder me trokl!ue, 'fhue se n'mend po do m'ja qitun, Se s'isht' ngaeja aty me pritun. Asht kujtue, medje, Alija, Per shka thane i kishte Hija, Se n'rrezik gjindej Shqypnija, Edhe gjokut m'shpine ka kcye.
Gjoku turrill ka shperthye;
°
Kush dye here s'j pa me sy. P. Ojergj Fishta, O. F. M.
---
<;etat Franciskane ne Ulme te demokracis se vertete. Me 15 te kti moji ka me nis~ mledhjet e veta kongresi
nderkomtar i tt Tretit Urdhen Franciskan jo n' Asiz, si kje caktue ne pare, pse ky gjytet u pa ~'me kohe te,1er i vogel per me permbledhe ne g'ji te vd gjith at mori popullit qi do te rrate prej tt gjitha pjesve te bates, par ne Rome. Nen hije !e Vatikanit,ngu. shllue prej bekimit Ie Papes, perfaqsuesat e njasaje ushtri franciskane, qi, nen nji flamur njehe te bashkuem ma se tre miljon shpirt, ne rase te kremtirnit te festes shtatq,indvjetore ~' se u theme:ue ky Urdhen, kan me rrahe ~ashtjet ma me rands! per permirsimin e boles se shgatrrueme tuej kerkue mjefet ma te perI :
-
222
-
dorshmet per me pertri ne zemel' te popujve demokracin e vertete. E na Franciskan Ie Shqypnis, dege e pa shkputne e njasaje lande shtatqindvjec;e, qi nen hije 1(~ vet rrHi shejten e fatpsa edhe prej komit t' one, luej marre pjese me shpirt n'at kremte nderkomtare franciskane, kem me ndjeke me interese vendimet Ie gjitha qi te bahen ne kel rase, Ie sugurte se' kan me kene fort Ie vjefshme per me i ndimue edhe komil l' one per. nji Ie mkamun ma .te shpejte e ma me themel, masi i Treli Urdhen ne Shqypni, pose njj shumicet Ie madhe prej popullit, njehe nder pjestare te vet gadi gjith KIcrin shehllar, nder le cill! ver.din ma te parin e xane lumnisht gjith Ipeshkvijt ÂŁ Arqipeshkvijt e lashem le.'Shqypnis. Nji shqyrtim i shkurte pra ne ket artikuII komemorativ, perm! fuqi pertr!se Ie kti Urdhen, na duket jo velem i pelqyeshem, por edhe i dobishem per nii pjese Ie madhe Ie lexuesave t' one. Rrelil vjetit 1212 Sh'Franc;esku, themeluesi i Franciskajve, kalote neper rruga ie gjytelit Asizi e gjithkahe ,atyne rretheve; kuer qe, i bjen me ra disi ngusht, neper do dishire te reja, qi neper fjale te lija te lane dashtni, kishin shkue tuej u njalle ne zemer Ie gjilh a\ipopull. Aj nisi me i fole populli\ n' e'men .Ie Hyut, foli permi tagre I(i shpirtit e populli nisi me e' ndjeke, dau mos me u largue prej ti, u struk me Ie nder kishc. Sh. Franc;esku e shifte se n' at rase do te kryhej nji pune e kshtfi kje qi mendoj me themelue nji urdhen per Ie martuem e per tjere qi do te rrishin ne shekull, urd~en qi IIjimend u thrmelue mandej 'he vjete 1221 e qi muer nji Ie perhapun te mrekullueshem se parit neper Itali e mandej edhe ne gjith bQten mare. Ndermjet te FranciskanofjJve ashr rrahe mjaft c;ashtja e qeliimeve te vec;anta qi muejt me pase themel~esi shejt. Rregulla, si tllIni qi ju dha rna Ie parve nder Tercjare na diftojne se ,objektivi i fillshem kje njaj per rretr. te cillit shkrepshin te gjitha veprimet e Shejtit, due me thane me grishe nierzimin, neper shijim te nji jetes pendestare, !TICbi Ie vetat ndiesit e jetes se kshlene. Dim mandej se ata pei1destare e kishin menden me jetue me ndere nder shpija te veta, m' u dhane mas pershpirtnijet.e me i vl1 kit": men krenis se shekullit. Gjilhnji .mundet me u thane se nuk kje ky i vetmi qellim qi pat Sh' Fran<;esku; ket pOne na e dishmon programi franciskan e te gjitha rrethanat historike, ne mjes te cinavet u shvillue. Pa dyshim Sh' FrancE'sku C;' ne lidhni t' Asizit (121.0) e ne bashkim nderm!et l' lopshkvit e te Sundimlarit t'Asizit
-
.-
223 .-
(1226) aj pat nji qellim fjesht te pershpirlshem e moral, por qi kje pernjihere edhe shoqnuer e ci'/il, pse 7"""""" si pat shkru~ Capecelalro - "dashtnija e Sh' Franceskut pal ket veH, se sa ishte dashtnl e perplotsueme' shpirtnisht, u duk edhe e bindueshme nen pikpanije kshtenisht civile". Sh' Francesku, masi j kje mushe m@ndja se pajtimi i Kishes e i Italis, pajtim H! ciIlil i kercnohejdhami bres j herezl!'. e qi ishte Irande prej Ie ndeshunave t' anarkis polilike, nuk mund s~pnesohej pa u pasE dale per ball gjakpisave te popullit, nuk pritoj aspak me ja hi ksaje pfine, tt!ej shti ne pune per Ie kryem Ie kti misjon aq te vsh1Jr te gjitha njalo mjete qi Perendija yete do I'i l@tene dore. Prandej jo vetemnuk la qa perdorue perkel qellim energjin e madhe lufluese qi i rrjedhte prej te Tretit Urdhen, por aj vete, si kryetar i mire, porsa i paukohen, . Ishoj nder lan:tje shejle urdin e fuqishme te shekullarv/ete vet, te cillet burra fjalel e beset, si "ushlarl: te Krishtit" qi thirreshin, ngushllue e mprojte prej Kurjel Romake, diejlen me qindrue aq mire per popu!l" sa me b3. me ra ne m@!ldim pa~tin e perendorit Friderikut II, i cilli nder ujq te pangish!!m te kohes se mesme, ishle ma i fuqishmi e ma mizori. ~regulla nuk u nepte leje Tercjarve m.e barte arme damtuese, e lypte qi te gjith te ndimojshin me ndonji Imoshe per vllaze5 nevojlare, e qi mas te bajshin be. Kta Ire artikuj qi permajshin ne vedi tharmin e nji shvillimit shoqnuer paqtues per dobi te vorfenve, Ie bulqve Ie shkrele, e xueren popu!lin prej robnijet ~e gjith njasaje rryme Ie mndershme, qi m@rrle shkas prej feudalJzmit german, e shuguruen kso dore'demokracin nder ata vise; gjithkund neper ato krahina, me gjithfare elementasb shoqnore, u organizuen mledhje guelfe e franciskane, ne flake Ie cillave u poq cikli i lumnueshem e historik i vendeve te lira e i rt'publikeve Ie qela. Ne Bolorje e ne Firence, porsa parija civile Iypi ben e besnikis, me te cillen do te zolnobeshin me rroke armet sa here Ie dote aj auktoritef, shperthyen kunders!">timetndermjet Iyne e te ~eta"e p@ndestare;gjytelaret, gati te gjith Tercjare, ju kundershtuen urdhnimeve te dhunshme t' aUKtorHeteve civile e ,ju sollen Papes i cillii urdhnoj Ipeshkvit Ie Rimi!1H t'i merrle nen proje, tuej diflue ~e kishin per te ra ne mni Ie Zotit e I' Apostujve Sh' Pjelrit e Sh' Palit gjith ala qi fe guxojshin me i I{azue. KshtQ nisi aso kohe nji pr@ndvere e re jete. Gjytetaret, qi kishin nisI.' me maile ma se miri urdhnimet e Zotit e te Kishes, nuk e maj~hin ma mshE'het fen e pertri!TIe ne z@merte tyne; e
224 -
~
shpesh, veshe me fÂĽelik, lUej fjakrue ne dashlOlIe kulluet per vend H! vetfn, tu~reshin me hov klo ~eta fatosash kundra anmiqve Ie Kishes e t'Aldheut. Tregimet e mara Ie vilerbezve lie vje1E! 1243, qi zemrue prej fjalve te fjakta Ie virgjineshes tercjare, Roza di Giovanni,' u lidhen tok e nisen me veprue per me shkpute verigat perandore, luej ule prej shlizet te Luanit me palme shqypen dykrenshe, kjene ndjeke me dobi edhe prej shum viseve tjera. Sh' F~ancesku neper Urdhen t~ T\ete te vetin diejti me e bashkue at populi, i pajloj te gjilh ndermjevedi, i organizoj nder klase, i largoj prej arglimesh Ie marra, i msoj me pOnue e me kursye, nziti me ruejte fen e mos me lane Ie fikej flaka e dashtnis per nji ideal shejt, e me rra te gatshem ne Ie dalun zot Ie :agreve ma te shejl!1ue shme te nierzjmit, te cillavel u kundershlohej despotizmi politik i sveveve e anarkija besim tare c katarve. Populli, qi - si thote me nji te shprehun genial franciskani Ozanam - nuk pat kl1rr sherbtore ma Ie mdhaj se ata qi me Sh' Franceskul1 e msuene me bekue fatin e vel, qi bane ma te let shatin me krah te kalundanl, e
banete
ndritte . rrezja e,uzdajes
nder
ksolla
Ie shkrelnl1eme, U
basltkue me ngrane me gzim buken e mundit te vet,be~u~. .p.r;Gj Zotit. Fort me vend pra muejt Gega IX me shkrue per Tercjare te asaje kohe:"Ju jeni tuej perttri kotlet e bukura te v II a zen v e M a k a b e j." Kshtu, ne pat CJrsye ne njanen ane Cantu kuer tha, se Sh' Francesku bani te nite tre shekuj mrapa riforma e Luterit, foli me nam edhe Capponi kuer, tuej pa~e para sysh shvillimin e asaje kolle, tha, se levizja franciskane shenJoj ma Ii> parin hap kah demokracija n'alo vise te lodhuna plej njl absolutizmit krejt te mrapshte.
*
*
*
Ne rnes Ie nji pezmit te pashoq qi nuk len Ie xan kurrkund vend zemrat e turbullueme e Ie rrejtm', e tuej vQ n'oroe nevojen e madhe qi ka bota per nji organizim te ri, te shpej,te e te mendshem, qi asht sot per sot ma i forti kujdes; qeveritarve. shpirti iSh' Franceskut, qi kaloj. ne Ie Tretin Urdt:en, do te thona se asht sugurisht nji faktor fort i fuqi~hem per misjon It pertrlmit te botes. Luigji Luzzatti tuej ~ile tash nja disa vjet nji kurs ekonomijet politike, siellej ne bisede Ie VEt te flake! kah Shejti i Asizit e i lutej qi Ie xierte prap shkndija dasr1nijel pre~ ze~rave
-
.
245 -
bi! ma te forto! se guri a lJlush~ me mni, a por ther ;Jr~j dyshi:rJesh, e t~ bate me derdh~ lot prej qerpikve plot me inild, nja50 lodesh qi i msojn~ nieri! t~ vert eta I e Jmshueshme Ie dtlrimit, Ie dashtnJs e Ie ndimes se ndermjevelshme. Kto fjall! mund i pershtaten plotsisht 2dhe kohes se tashmr, e jane sot. aq ma per interes/l, "3 '11i i .nadh asht pshtjellimi e ma i dishrueshem riorganizimi i popujve. Nji ushtrJ Ie kshtenesh me ndergjegje e gjith bashkim; edhe tuej u dale per balle me pengi'ne pasive influksi't Ie dams\lem te Ingat~s ruse, I~ komunizmil, mtll1det me i bil shoqnis nji sherbim fort m.e randsi. E per ne kjof!1! e vertete, si e dishmojne vete liberalet, se Ie zezat e shoqnis se sotshme jan~ nji rrjedhje e domosdoshme e trazimit moral shkak['le prej dishirit Ie gjall qi me gzue, e shtue prej ligshtimit Ie ndiesivet t'auktoriletit ~ Ie pergjegjsis, mjekija e ksaje fngate nuk mund gjinde: n}eti, ve~ ne nji veprim te pada:n per me trajtue ndergjegjet individuare. E i Treti Urdhen tuej trajtue e tuej zbule karakferet ne flake t'UnjilIit ,t~ sl1lim ne veprim, e tuej ba fe verat dobit e mdha,. kal1 ja pershtatl nji shoqnis t'organiz\.1eme lOa se miri mas shemu]ve qi gj~n n'eksperjence te lumnueshrne fe shtate shekujv~, forcon ~'do pjeslar ~elet kundra manjet te shekullit, per m~ muejte ky, si atdhetar me krye .detyret e veta ne dri(e te diellit, luej veprue pa droje, si i hhtene, ne ~'do pOne inviduare e shoqnore, fetare e poJitike. Ce-/ tat e Tercjarve, tuej ndeje larg ~'do pershpirtnije te dalne jashte megjeve te veta e prandej Ie teprueme, HIB gjithmon~ porsi shkolie shpirtensh e jane volTa per rreth te'cdlave rriten apostuj. Prandej sado 'qi i Treti Urdhen nuk mat~t drejfe per drej!e per nji influence ne lame shoqnuer e polifik, tuej ken~ se ndr9n ne velvedi elemel}ta p~dagogike fort Ie \mueshem, !IJu.ndet me u sjelle vepruesave nji substfakt fort~ t~ dobishem per nji veprim te qindrueshem oder levizje Ie vshhra Ie e me u dhilne njat ubi co [J s i s tam organizmit shoqnuer, tuej mos i lan~ me perfri disa te shmanguna qi, nder rasa kso Jore, kishin me kene fort I~ rrezikshme. E asht nji pune qi sot nuk rnund mohohet prej kurrkuej, se jo verrm nl I~ali, por ga:1 nger te gjitha krahinat e kshtena te botes,te pertrimt e veprirnit t~ Tretit Urdhen Franciskan, qi muer shkas prej e rum nova rUin., 'h-uanit XIII, masi qUi encikliken fort ne za "R i for m e 5 h 0 q n '0 r e U If te per/rim t(! cillin aj e thinte "r veten, kje guri i Ihemelit i' njati veprim k;;folik qi sol shk<?n tuej
marre gjithkaM
hove me rands};
aq ~a kryefarve
t~ gjitha
levizjl-
.
.
226 --
!e k<;h!ena fr,~J1ci,kai1l':
11 kje thane per kshil1 qi sikuerse [1r1Silt e djeshern
shoqnofe
m:tjten
Ve
e
per
ndere
Ie
te shkrukeshin Ii'
levizies madlie b. li
nder <;,('1a ge ks)l1rr'i' ra, Ie nje-
sh.un me lilaI', lI1e ndjekE' gpjdhanat franciskane Ie Dante, Giotto, Colombo, Leonardo, Tasso, 'Raffael1o, Michelangelo, Pa1estrina,
Lis'z, Franklin, Gillvani, Volta: ksh!Q i Treti Urdhen gzon sot kah kiJ ne gji Ie vel organizatorat ma I~ vjefshel1l1 e kollve t'ona. KI1'h do. Ie !lepet me gjoks per nji Ie perlrim te kshlcne tE' shoqnis >e trane 'ne, nder !I1sil1le te Sh' Franceskul ka l11e gjrle nji dn'jtim Ie padAm drejlsijet
shoqnore
e flake
Ie g,ial1a dashlnijet,
per
me
veprue tuej e b3 fI1 vedin, per me dtrdhe Illflnd me gzim. I Treti Urdhen ju irnpozue gjithkul1d opinionil pub!ik aq, sa me xane nji fl~le t'inleresantshme deri ne hislor: parlalmnlal e te ko};ve Ie tilshme. Ne kongres te Terejuve, majtl! ne Bruxelll s. ne viele 1889, nji profesuer i Universitelit Lovanio, tue.! fole mi 11i1lyre e Ir.I verdm. tl! Tretit Urdhen, tha: "Objt'kti qi ne vend ma te pare u kja caklue Tercjarve asht jeta e ksbtene, gurra e ushqimi i se cilles ashl tlrilta; mandej vjen ndigjesa ndCii auktoritetd e .ligjshrne, qi asht \)shtelja e rr~gullin:it; e s{i mril'mit abn@.~,acjoli1ii
k5htene. Tas!1
k9' abnegacjon
n~ nieri
111mAnun
ve<;as, asht
tlie-
meti i karakterit, e ne shoqni, ky vetem, nen trajte Ie dashfnis, ~Iltldel me ill ba krah lig5htis se 1igjve, kuer klo nllk i napin shkas
drejtsis. Ky program ash! i plate, e po mllejtern na me sugurue
Ie.
majtut1t e ti, te gjitha vshlirsit e kohve H! tashme kan me u shvilIue e kan me II shd.lIke." E marote biseden e vet tuej Ih~ne: "Po me pveti kush, se citli nder atdhetare te vendit t'one ka ma l1eyoie per te Tretin Urdhen, un kishem me t1 pergjegje: nierzt ~ po1itikes,"
vone
minister
I{,y Tprcjar Shteli.
.
zelltiir kje deputati Hdleputte, qi u ba ma
Rfite edhe ata ne ket shkolle kn rrjedhin ma i l11adhi orator politik i boleslaHne,
pa dii ndiesi nji senator hiSP..1t1, dishmon faqe Ie gjithve se asht terciar. Ne Brazil disa pjes'tart! Hi Patlanentit Ie nalte nuk pritojne ille dale n~ Sen3t luej Me t shejel e pervOjta t~ Tretit Urdhen faqe gjith tjerve, e ne
burrnijet,
B~t!!j, miniS'ri i luf es, Goblet, n~ mle-dhje Qi u ba me 11 Fruer 19B. tuej jll pergjegie nji pvetjes se depu'atit Coeq, i cilli guxote me Iyp~ mos te leheshilJ oficirat e ushtrls me t1 ba pjestare te Trellt Urd;!1~n. diftoj se at pane nuk mund e bate, pse... edhe. aj vcte i::hte Terc!ar.
-
221
-
Lufte !(I rreb!e i bani l11asunija te Tretit Urdhen nr Fran.ce. Nt' vjele 1904 Laferre e ne vjet 1913 Thalamas, e ~ilen ~ashtjen ne Parlament, tllej d,iftue faql~ gjith deputetve se sa fort ne s9 i kislite ra Orjentit te Madh perparimi e influ~nca e te Tretit Urdhen. "A dini ju G'ka ash! i Treti Urdhen? - pvelete tr~~hem Thalamas - a.sht 11ji shoqni katoiikesh, trima e gra, qi, tuej nd~je n~ shekull,. mund(\he,n me e trajtue sa ala mire qi te munden jeten e vet morale e besimt'are mas rregu:let Ie nji Urdhnit mungaresh. I 1reti Urdhen asht per Kishe Gka asht Masunija per kryengr1t!e (!).. Aj asht, mas l11endimit te Ojergi Fonsegrive, shkas je!e e reservt! nder veprime." Fjalet e kt1 kryetrH masunije kishin me kene ti! mjaftueshrre per me di5hi11l1e se i Treli Urdhen asht nji institucjon i gjAII edh~ sot e veprlles, sidomos per njata qi duen me u vu pernjimend me prO pc-rmirsimin e bates.
* * * Per me ba qi prograr:lit per .t'shvillue ne kremtim te shtal~ qindvjetve te luml1l1eshme mas I'i munRoje nfaj franciskanitet veprlles e qindrues, qi merilo'l, qandrral ma me randsi kan vendue IIji Ie marrun vesht ndermjet ~e bijve e Ie ndjeksve te Sh' fran.~5kllt, me qellilll qi ky inslitllcjon demok,ratik Ie nja!le e Ie lulzoje nder te gjitha viset e hates, fuej xanl:! \1e zemer te popullit njat vend ptr
te cillin
kje krijul'.
Per rrelh
fty:et
Ie
ndrilshme
e tt!
ka,ndshme t~ Shejtil l'Asizit, naltsija e madhnija e te cillit ps~tetet kre;t nt! I~ ndjekul1 te Jew Krishlit e ne ndigjese ndaj Papen, do tl baje
krej!
popullore njat E popujt
bh~ena e atdhelare.
'J'"anceskunkreshnikl1n
levizje Ie re ndergjegjesh fjesh! te at here, si te xan me nderue ne Sht!
e VOb~IS, kan me 11largue si prej vedit prej
~'d'o msimit' t~ mrapshte e ethet e mnls kan :ne u ule nder Ie gjilh, ~e nisin me ba te vetat idealitcte! e kjarta franciskane, per me
,I
. va Ie gjith
111e
vepru~ per nji permirsim
komlar
n~ te Lumin
Krisbt. Ah! po, se t~ pershndelunt e gjall qi delle prej z~mret ft. Carducci-t, I!e nii nder ato Gase 11(~erte cilia!, preke prej drite
J~f;U
tr.1:t1ciskane, u dllk t'a n.iete vedin prap te kshl~ne, ala Ie pershnde~ "0 sot ma fort se as kurr do t~ kumoje nMr zemra te gjill1ve:
Teper u mnim e teper hoqem. Te duem. A e pukur bota e sh~jte kohet qi t'vine.
-
- 228 .At here urimi i shprthun prej nji rivistet Franciskane ne nji apel Ie barn ne Korrik 1916 "qi Europa (e mrenda rre!lIit Ie saje, po shtojme, sidomos Shqypnija) Ie njofe vetvedi!1 e (uej Ie rishlas ne pagje franciskane, te klyhtt sa ma pare e Ie shkoje ne y@ndplolsjshl dishiri i Ie 'Iana komt:ve, neper njat misjon l'amsl1uem t'organizimit Ie gjytetnis se kshlene, nuk ka me mete ve1em nder fjale, por ka me u xane lumnisht porsi pune ~ kryeme.
Nevoja e nji Akademis letrare. -
E? si pc t' duk~t, sot, gjuha shqype'? A I<a perparue \
ndo-pak?
qi fori
- Gjuha shqype? Me gJithmend fe tue tole, a si? ka-; Pa Ie, f-.h' t' gjet ty prep, more zot? Perse I',uditne kto' dye fjalÂŁ1? - Allallilt', po t' pyes, sl1ka Iller ves!!1 ti kah gjuha shqype? Drue se s' qeka ajo qi flasin
-
Shqyptail,
pra?!
Jo! nuk ashl!
~
-
Ej! po m' kalzo kush qeka?
~
- Asht nj' ajo cji s' asht! - Qu! don me thane se 5' paska Shqype! besa, sa I' duesh,; per II' i dash, - Shqype e shqypoja, ene bi'kefale; Yt\, gjuhe shqype jo! -
Pashes,
Po e mar v~sht: me kle, don me pertri fjaiet e Ferit kur ardhi 0' Vlonr, n'vakt t' Hyrrietil, se
qi pal lhane
V. O. I pafati Salih Nivitza, amintor i pa zhibla i vepres franciskane" ne Shqypni e prandej eo he i se Perkohshmes ,tiylli i DritesÂŤ, tl1ej iI perg~ zue ne vjeten 1914 me nji leler te veten me ne per fiJIim tebotil. mit te saje, kah na lutej t'a pelqejshim nder bashkpfmtore, (pune qi na me gzim) na dergote edhe ket shkrim prej Stamolle. Na shkrimin lJuk tern me e botue perarsye se qeverimi nderkor.;tar, qi ne Shkoder bate te vete, i fyem ~reise Per~hshmja nukpritote me ia thane nder sy, e Por tuej prite dit m~ te mira, me uzdaje qi ruej/em ne zemer, rnejtem shkrimin e kti Jelrar te pJotsuem e atdhetar te flaket, e, pa i shtue, pa ngue gja, po e botojme ktu tash me gzim, tuej men due, se me gjith qi sot njt komisi letJare; gjithnji e ka se e kit at aktualitetin e vet.
bame mllej-. si do.\ myllL edhe i mld-, kemi
-
229
-
Shqypja
ka vetun 600 fjale! -- Jol - Ndalo, se m' u kujtue: je tue prie mentimin e C:akos, mali~ Nazrit t' Qeverries s~ Vlones, qi tha, n' Bukuresht, se Shtati shqyptar, per gjuhe zyrtare, duhet t' perdori VllahishtE'n! -
Jo! Hajt, more ti, se po m' tall, pasha buken; kshtu... jo, ashtu... jo! Por, at' here, a thue se Shqyptart flitkan Italian<;e, GjermalJ<;e 0 ndo 'i gjuhe tietre?
~
Prep jo! C:udi{l!
E po, shka jan tUe fole? - Gega asht tue fole Gegnisht, Toska Toskerisht... por m' fal, se deshta me t' thane: i Shkodrani po flet shkodran<;e; Mirditas! Mirdit<;e, Elbasansi Elbasan<;e; Dibrani Dibran<;e; Kon;ari Kor<;ar<;e; C:ami C:altl.<;e; Labi Lab<;t; et. ct et. Qe! se shka jane tue fol{l Shqyptaret e tue. S'po due me u shtrie ma gjatas me te numrue lane qytetet e, per n' pa<; qeif, katundet e Shqypnies mbare qi kan, sejcilli, djalektin e vet. Ha! thas'he djalekt e m' ardhi ner ment: sh' pari, deshta me' t' thane se n' Shqypnie, sot, kena djalekte e jo gjuhe I)! Par, shka asht ma zie e qi na ban zemrat me kja, se ndryshimet e vshtirshem t' djalekteve, nuk ngel'fle sail n'fjall' e n' kuvend, por, kan kalue n' p,ende e n' shtyp; e, kshtu, nji i Shkodrane, fjala vjen, del n' drite me nji mndyre shkrimit krejt t' pervetshl'm, si t' ishin tane Shqyptart, t' Shkodrane! Gjith ashtu ka qillue, domosdo, ene per Kor<;arin, Elbasanasin a Frasheriotin, et.. De gustibus et coloribus non disputandum. S' di, saa per mije kishte me kujtue zotilija e jote se ndodhen, pergjithesisht, prej Toskve qi t' marrin librin gegnishf, ate ma t' hieshmin e ma t' vjef~hmin, po exam, nji prej vepravet te l' Madhit Fishte e mas t' a mbyllin ma para se e <;ilne tue thane: - 5' mar dot v e 5 h g j e - k a f 5 h e 5 e s' e 5 h t e S h q i p!! Saa Gege, prep, ke pa qi t'mundin me kndue e me kuptue ndo 'i vepre t' Naimit? - Asht e vertete, par, zotnie, si mundet, sot, nji shkrimtar, sa-do i fcrt e i fell me kjene, t' shkrue}ne nji send t' kndueshem e t' kuptueshem prej tane Shqyptarvet t'dam n' kaqi dja-
,
1) Pra, me t' thane kush .di ShqypÂŤ t' rren diten dreitori i Xgjimit mue!
m' dreke,
si rrejti
-
230
-
lekte qi m' numrove sh' pari? Pune mjeft e vshtire, m' duket, pse ne me ba me i dijte tana hollsinat e setcillit djal-ekt, s' ke kuej i b'an qejfin ma para! - Gjykim fort i bukur e i drejt; jena, n' ket pike, t' nji mentimit; por, une s' po t' them "perse t'jeet kslttu?" vel;, due me t' kalzue nj'ate qi ash!. Mos tOharrojme fjalen: Tesh ne e vona, t' kan dale do filologe, t' njimendt e te vet-quejt -' s~ mos na ndigjojne e na idhnoen - kush me nji tiber, kush me nji gramatike, kush me nji artikull sido-kudo neper gazeta e kalendare, kush n'vjc>rshe e kush n' prose, kush redaktor n' nji gazete e kush n' nji rivishte -- si, me ndere me thane, aj i Xgjimit - , ,,({ush tue dhene-kush tue kuvende, (Si me) lueit cic-mic e hane, (Si me) lye ndo 'i \ark breshane!" e t' a kan ba, moj faqja e bardh~, at cope shkrimit, si sh' PI) t' duhet ma mire: pika pika e lara lara, si tumanet e jevges! Kush mund flet, gjykon, kush mund shkruen, vulos; sejcilli rref dajren e vet. Tot capita, tot sensus! f ~
-
i pa msuem
Po populli i...
." shkrete e i mjere ka ngele si - kjoft larg -
nji ari
midis daullave e xurnave e s' po di kah t'i a mbaje
esi me e hudhe kamben n'ket loje qesharake t'shkrimtarve t'ane. M'thuej, tash, t'lutem, si mundet me u shvillue n' perparim nji komb si i yni me tana kto ngatrresa t' pa kalueshme qi e pel1gojne; pa pase, si t' jert, nji gjuhe themelore t' kuptueshme s' bashkut; pa pase nji mjet me u marre vesht vllau me vila, t' paken. me perfitue njani prej mendes s' t'jetrit? Qe, zotnie, marazi i em qi po m' nduk e m'shpon zemren e s'di a ka me i u gjete ~ertja! - A se per kte je kah Igjiron me kaqi idhnie zotnija e jate, a si? \
- Po, more lum miku, per nji kte! --'- M'vjen keq, besa, qi po ngute e merzite per nji k~o \ashtjet e cilia ka pase mbarue qysh me 26 Gusht, 1909, n' ({ongres t' Elbasanit. -:- T'lumet goja, 0 vila, mire m'a prune n' hater! Me te: vertetl', ala po ml.otingllon n'vesh I;udija e nji t' tille vendimit te kti Kongresi: Po ai 1;' fare vendimit, e mentimit kishte kjene ashtll,
more burre?K ~ n g res i, u r d h non S h q y P tar t t's h k rue j n I
111'd j
2jl
-
a Ie k t t' E I bas ani t! A shef, i' here, bukurie,
se ?.. Sa
pune e let, besa, per Kongresin? Si me thye ndo'j kokrre lejrhil!! Po ai i Manastirit per alfabet, a di sh' na bani: 01' nji hore kohet, pshton prej mundjm~ve mdhaja tue na fale, per faqe l' bardhe, " fa nd pOl', dy alfabeta! \Njili, 'lie !lji pengilll f' Jeter i perparimit kOlllbtar!
E shka po menton ti,pra,
~
qi
!' shd.uken kto
nda-
lime t ngatrresa e qi t' lIIarri fund kjo smundje e rrezikshmt? - Une, IUIII zotnija, me 111'pvete e ndigjue kush, kisha nie kerkue thcmelimin e. nji A k a de m i e let r a I' e n' nji vend t' ardhshelll t'SlIqypnies.
-
Shka
thac, sllka thac, akademie? Shka do t' bajne kjo
akademie? - Jan do pune t' ::'dhaja e t' randa qi s' !l1undet me. i krye nji nieri m'vedi. Si per tregim, po t'diftoj qi!limin t' em: na kena nevoje, si t'thashe, per nji gj u he s II q Y P e t'r e. T parashlrohen, themi, e t' perkrahen tane djaleklet. 1'shoshitet sejcilli -
mire e fellrsisht; hiil1ct t'shpo:Ten e l' hudhen posh!; e shka t' bjeri nen shoshe, t: perzihet e t' rrihet n'dybek e, aj miell, aj com binaison qi do t'delte, ksi mndyret, kishtc me kjene nj'ajo gjuhe qi lypil11 ne. Per shka asht n'shesh a kshtu. M' andej, vine skajel teknike qi dullen marre uha prej t'huejve 0 duhen shpike s'riish. Ene kjo nji \ashtje, ne mos jo aqi e rande, pOTjo e lee!. Po e nier vesht, kujtoj, nji t'tille barre, s'mundet deshte me m' thane ene zotnija e jote sh'pari, me e bartC, asnji prej shkril1Jtarve t'ane. Pre, nji kso barret kishte me e me qite me krye akademija e eme.
ene fort kurr, 5i vetmas, ngarkue
-
gjue
rrejte,
Mire forr, ve~, shka qi une, si shqyptar, sail kai11 ndiemnit, par, se si ash! e se. sh' don me thane, me te nuk e di!
nji
kso
-
Fiala
a k a d e m ie,
vjen
kah
A k a d 11e m 0 s,
nji
prej
parsies s' Athines qi pat dllane emnin e 'Ii koplit I' ndertuE:m prane kt! qyteti, m! rrugen T e i a, ku, Platoni, ~ili shkollen e vet Ie filosofies e cilia u emnue A k ad hem i a e u ba nji pr.-:j shko!lave ma te mdhaja I' filosoties s'vierre. Sot, al~adt'mie quhen gjithe ndertes3t e ~hoqnijat e nalta dyesore qi themelohen me qellimin e perfektimit t' 5h~encave; per kulluren, perparimin e per msimet e letrav~ e -harteve; per diSa stervitje gyrnnastiket, et. Ash! e leper me t'shl'njue Sl.', I' tillat
-
232 -
shoqnija, perbahen prej nierzve ma I'dijshem (; t' ngra.shem t'VEndil, e, se ka.n rregullat e ve~anta, e dishiplinen e mrendsheme te t' yne. Kombet e gjytttnueme, kan kuptul vjeften e madhe t'ktyne shoqnijave e ian perkujdese Qysh n' rilindje t' tyn~ pN to. Kslltu, n'koho:! t'vjetra, priftnat e Egypteg, kishin akademieo e vet, ndoshta t'madi1e e t' begatsheme. Grekel, 01' ane \' jetre, s' kan pas~ akademie ver; shkollavel t'filb~ofvet t'tYlle. Katre shekuj parii kri~l1t{'nimit, sidomos, mieksija kishte &hkollat, fa~ uliat t, mbafe ;-kcde-
mijat e sa.ia,n'Greqie;
pOl',
shka q~ disl1iplilJa e mrelJdslleme,
urdlJni i msimeve t'tyne, nuk dihet mire. Muesa e themelueme n'Aleksandrie prej t'parit t'Ligidvrt, ishle IJji akademie e rnadhe e e pasun e cilIa pat qindrlle gadi pese sheku.i e pat err~sue bujen e Greqies !;'asaj kolle. SIH'mblli qi jepte Aleksandrija, ndezi e njalli kudo deshire per shkjenca. Mre:nal e Pergames, krijuene nji akademie t'dijelarve e I~ nierzve t'letrave e sajllene ene nji bibliotheke. Kan pase -rne judhejt e Babylones akademie per me rregullu.e e permbajte. theksimin e shkrimeve, t'shente. Roma e vjetre, s'kishte, t'thllesh, ndo'i ndertese qi t'mul1d t'merte emnin e akademies; ve(,', kuur hyni Ceseri n'Oauler,- gjeti ate t'priftnave e cilia kishte njisoj regullimit .me akademien e EgyptE!s. Ma. vone, p~r me knaqe Gaulert, Roma, shtoj midis 'tync shkollat e literatures greke e latine n'shum qyte'c e, kuer u daa mretnija ramane m'dy1!sh, akademija t'rea u ng!'efne ktu n'Stamboll, J) ne Beryte, et. N'fund t'nandit shekull, Alfredi i Madh, go.diti, n'Oxford, nji shkoll'i universitore e cilia, me 1340 permante 30,000 studetlte!
Gjith ashtll, po n'k~t kohe, Harabet ~ Afrikes
e t'Asies, kishitl sa-
juc shoqnija akademike t'verteta si 1\'8assor3, Kairo, Fez, Maroko, Grenade, e1. Kto shoqnija permiresl1ene e bt.'gatuene astronomicn, o-ptiki'n, :njeksien; shvillllen' e pergjithsuene pl'rdorimiE e a:grbres, e, tlle kerkl1e zejen e ndryshimit t'metaleve, Harabet si c;'dihet, sbluene qimien.
Me 1450-1460 Perollse, Florence.
akademija u ngrefen n'!<:op.cnhag,
Sienne,
II ngref L' A c ad e m i a dell a C r u s c a qi mban titllin e n;;lt R e gi n a e 1) P.rej nji konferencet dhftne per kte sNbJektn' Robt.rt College (Tetuer 1913)
Ma vone, 1582, po n'Florence,
-
233 -
m'o d era t r ice delIa I i n g u a i I a I i a 11a. Sherbimet qi kaa bft kja akademie per gjllhen it"lial1e, mund t'perkrahen me afa t'akad~ mies franc :se per frangish ten. Massi n'Halie, a so kohet, kishle aqi kryeqytete sa ene shlele t'vogj{!l, s~jcilli qyfel j madh kishte akademien e vet. Ksh.tu, !talija, kaa njehe ] 16 ak'<,demija: Bo]ogna ]8, .Roma 16, Venedikll 9, Neapoli 8, Florenca 6, et.'
Espania u begatlle,
I)'
XVIII shekull, me dye akiJdcmija: 1710 prej D u c
njana a k a d e m i e m r e t nor e, Ihemt'lue me -<i'E s c a Ion a; t'je1ra nen titllin a k a d e m i j a .godite me ] 738. Porlugalja, i deturon J 0 a n j t historike prej 50 anetarsh 41 mblidhen n'dy muej
e his lor i e s, V nji akademie nji hert.
Ne Fri1nce.TOIl!611si, pat qysh me 1324akademien e 10jave e nji t'jetre sons, Marseilk,
t'.;hkjellcave ~ t'letrave t'bukra. Bordeaux, SoisLyon, Pou, Montauban, Angers, Amiens, Villefran-
che, Nimes, Besan<;on, et. kishin prep sejcilli akademijat e vela. Me 1652, katre miekes germane, themeluene akademien e .;udijave t'natures e cilia me J68:~, n'kohe t'Emperorit Leopold, u eIIInl' e a k a d e III i j a i 111per i a lee c; u d i j a vet' n a t u res; e, lIla vone, s'mbet ma n'ElIropi:! t'gjytetnueme nji kapital qi mos t'kishte akademien e vet: mas kshilleve t'LeibI1itzit, ajo e Berlinil, u krijue me 1700 me ernnin s h 0 q n i j a. e s h k j en c a v e e cilia nuk mujti me u quejt akademie ve~ me 1744. E Petersburgut, u krijl,e me 1724 prej Petros t'Madh. Upsali, mel725, pat nji shoqnie t'shkjencave; Slockholmi, me .1739 nji akademi~ t'mbarueme. Shoqnija t'tilla u themeluene n' Goe!tingue me 1751 nen presideocen e Hallerit. Me 1755 n'Harlem. Me 1769 n'Flessingue e n'Rotterdam. N' Kopenhague me 1774 e, ma n'fund. n'Pari~, me 1-776.
-
Ehu! prialli',
prralla,
hate
kjeni
arra, i
thone nji fjales.
Nji kso akademijet n'Shqypnii!! Pune qi, per Shqyptarl, kishte me kjene si me dale me pula !I1'slan! A ke si me u thane Shqyptarve m'e ha sejcilU kanji qeverrie alltono:ne a jo? Per ndry.:;he, m'xen bese, s'ke pse lodhe e mUlldo'le, mor,l'lI ngjatt jeta, me kso d a-
va nga'trresasiJ. - A 'hue't
'i here, kush e kll kiJ me t'a ngreff, sot, ket inslitllt n'ShqYPHie? Por, hajt S~ po exam sr, iashturdhnorisht, u sajue: sejcilli ka me mprojt~ e me pelqye djalektin e vet. Do t'jere, besoj s'Jumica, s'kan me marre pjese krejt n'ht pune tue thane: Djalektet ndoll '\1 ene n'gjuhna l'lulzuerne t'Euro~~es. Ndrysbi~
M;:ndo,
-
234 -
met e djdlektevt t'Shqypes, nuk jan, desh ZOli, aqi t'vshtirshem e t'1I10'Skupllieshem. Asht mire, pra, gjuhell me I.' lane n'rrjedhje'te vel: me !al~e' Tosken t'm$ojne e t'shkruejlle Tosl<erisht, me lane,
po ashtu, Gegell Gegnisht
.
, ,
"
- Ech, more ZO', bl1kurie, lio! At' here, pse 1\105 me na the1ne,-Ilia mire, Ille i ullalle setcillLt qY'f t I.' kc und nji autollomie shkollore, me pase kal1 1000 iaroli libre sl1ko:;ct, me !a dl1ed,-si sot e gji!l1motill, prej ba.shkimit I.' vllazilJjei; me i thanf, prandtj, p~f!)arirnit I.' gjytetr;ies: a ri v e d e f c i! N' Italie e n' France, bje fjala, ka, i! 'I.' vertete, djalekte Ie ndry,hem, pOI', m'alle t'jetre, siJofim elle lI!i I t a I i a 11<;e e njiF ran g i s il tell's :es I. NJi I,al an a se Frall";c~.;, n'shl\olle' t\i;.t, m5011 Italiali~e a FiiJIIgishte. Nji shkrimta, pre,) it;..,al1 a Se Frances, veprat e 'ti 'e, sidotllos, ato s k 0 ] a s t i k I.'I, i shkruen I.' i botoo m'~juhe e jo m'd alekt. Pra,. d!J~ 11<1,Ie t'kemi I1ji gjuhe S!llYP,; lI'shesh; Ie t'i<em, t'paken, v,'prat skalc..slike m'b I gjuhe e rn'andej To .ka I.' Gega, si thue, Ie t'!)!'I:dl1in e Ie I'vervitill sa te dutll e l<al1 t'dllen, Per mas me l1ike ma gjatas, II'nJi sl1kolle Nor 111ale lli d')i11;)~do, kis:lte
me permba]tli
nxanes gjitil
farsI,
Gjinokastrif
e
Pam etas, Vloniat e Beratas, 0 bran e Krllttan,', me kjeni.' (ne zotnija e jdle nji msues, a II a h i Ie, sh' fare gjuhet kishe me II msUl'?
T'ishte para mejet, tash, ndo'i K 0 n g I' e s is t, kiskle ine m\1 gjegj2, hop e hop, g.i II hen e E] b asan i (I Ani, s'do me thane gjA, Ie t'j(,iI1i Ie e rrite n'Delvine a n'Tepelene! S'di, a kishte me u <;lId!i ndo-pak zoti Kongresisl, me e pvcrc se shka kella te shlyplln sot n'ket djalekt, e se a i ka rana ato plolsija e hol1sija, ato I'drejla qi klljtojme
e arrsye qi l'ItILIlldet me II bfl nj' ajo' ~juht' qi Iypim e se a ncvoja ma e pare I.' '(Ia e :nadl1e e Shqyptarit? "POI' po i Hiam tash na l<tofjalf."
S~Hskna ngatrresa, n'djalekte? Me bi! me mbledhe e me botue nii fialuer shqyp, a Itl a 11i I e, ~e kisiJe me shkrue ma pa. ra prej kty"ne: Nashti, tashti, taslitlii, lash, tesh, tani, nai nje mcnll1i, \Ije mendi,'hne. Qe-parZJj, qe-pari, qe-parthi, sh'pari, qi!-sot, qe-~.onaj, qe-so:thinaj. <;:upe, goce, kOCt, ke~e, <;ike, ClICe, vajze, vejze, varze, vash~, vashtlzi:!. E pt!rkoh~shine, e pertashme, e tanisht11e, e sot. per-sotsht!me, e dQ-
l'e-per-doresllme, e he-per-hfshme.
'~
Pason, vijon,
vazhdon,
235 ngjatet,
zgjatet, pas-vjen,
ka il1e, ka
dhe ma. Kece, kt!rce, kerxe,
sbrite,
xerbite,
xermo,
hece, ike, hike, .hiq, shko, ~apu, ~ap, hajde l)? .
sdrype.
--
Ece
Do~, dobi~, ko-
pil, bash to, bashtardh.'Kem~, nxir, qit, qirt. - Fike, flohe, shuaje, fale. - Bore, dbore, debore, vdore, zbore. - Kokosh, kaposh; kendues, gjel. - Koke krye, kaptine. - Defto, difto, trego, rr~fej, kalizo. - Shpetava, shtepova, peshlova, d. et. et. - Ti, ndoshta, psh!ove, par une s'kam si me t'u gi.egje! - Si per pessimismin t'at qi m'diftove se s' kA hie e se ka kush na e ban nji ksi instituti n'Shqypnie, Iypset me dijte se, uhe nuk jam, jo, kah kerkoj nji akademie krejt i'mbarueme e I'perkrahsheme me ato !'njehunat ma nalt. Ajo e j'ona, Ie t'jet ma e vogel, Ie I'jet, d'O - bar e m, nji s:lOqnie lelrash. Por, me gjilh men' nji shoqnie: nji shoqnie e perbfime prej s h k rim tar vel' v e rt e t e. Prej nj'atyne shkrimlarve I'dijshem - Ii n'dash thueju ffloplotsisht n'Shqype, t' jen t'armatosun loge - qi, per ve~ t'fellojne ene me do gjuhna t'hueja e, sid 0 mas, m e La tin ish ten e 0 r e q ish ten e v jet r e qi, kshtu, t'mundin t'perkrahin ket cope gjuhel me 'to; e, cilia fjale e t'cillit djalekti a~ht e drejte, nj'ate t'vendosin n'fjaluer. T'jerat, hi met, ,'j h~ldhin !Il'at ane, a se ('ua Ian Shqyptarve. me i pertypc neper gaje sa t'jen gjAII, qi mos't'u ngele hat r i! Njih se shka kisha me lype, per hesap t'em, preksaj shoqnije I'cillen, per fantasil', e cmnova a k a de III i e: a) Nji alfabel me nji pale shkrola. b) Nji Fjalut'f t'thjesht e t'mba~ue\11 me gjith skajel leknike. c) Nji gramatike I'thjesht e t'perbashkllle a se Shqype. d) Perkelhimin e veprave I'poetve e filosofeve I'huej ma te nzfishem. - A di shka, more zot, me ba m'u Ihemelue me I'verlele nji kso nderteset n'Shqypnie e me u krye kto pune mbare, une, kisha me besue qi mrekullijat, s'qekshin sail per profital, par i bfikan ene Shqyptarl't!
"
Slamolle,
10/23/3/1914
Salih Nivitza.
!) N' Ojinokastre.
-
,
236 -
Lajme. Rrokull
Shqypnis.
S'kil Ijeter, jo; koha do Ie na ape arsye! Tue kene se na te'" H y II i t t e 0 r i t e s" e kemi pase lemelue vepren t'o~ Ae komtare mbi parime Ie shndoshta te Filozofis e jo vetem me kokerr te kandarit e m'harajerde Ie kutit, puna siellet e pshtiellet edhe s'mra'11it vjen e zen m'at cakun te parapiull p~ej nesh; pse iuhet diejt, qi parimet nuk Jane pare letrash per me lujte mbas q e fit e mbas I eve r d i jet Ie senkservet e te dygajxhivet, por jahe te patundshme; si e patundshme asht vete e Verleta. Ka do vjet, qi na kemi pase shkrue, se, per in it t te djallit e te Shqyptarvel - sad, per fatte bardhe t'onin, mund te thome: t e ci0 S h q y P tar vet - do Ie bahej Shqypnija. Do kulifickana korba te kqi te Shqypnis, te shpupluem lash s'vonit edhe prej q esat i I, kan ndeje e rrine edhe sad tue krroke e tue ndjelle zi, se Shqypnija s'bahet; pse jug()slavi kshtO e jugoslavi. ashtO: pse Mitar Martinoviqi kit mledhe Ku~e Funedna e do me dale ne Boge, do me .Shperthye ne Thethe - do me ba namin . . . me . nji grusht spalhoke te Malitzi: pse, jo kndej Turki ere, jo a!Jdej te drejlat e muhamedanvet e tE krisfjanvet; jo ky po hjeke mire e aj po hjeke zi, jo . . . s'dijme shka tjera fjale e dokrra e pallavra te kuqe, qi mos me u gjete as larosh as balosh qi me i per~ape, e . . . si mjere zemra e Shqypnis qi i ka qite e i k'a rrite! Se lI)e miell thekne s'bahet b a k II a va, asht nji fjale kjo qi e dijne te tana plakat e Shqypnis; por me hie e me hupe Shqypnin, per arsye qi kjo s'kit s' bahet Ingilterre per nji jave e per nji muej, kjo asht nji fja!e, qi rr1und t'a thote Pashiqi, Trumbiqi, Popoviqi e ata Shqypi!:
tare. qi mendojne si Trumbiqi, Pashiqi e sidoll1ossi Popoviqi e sa
tjere i q a, v i ~ a e p i ~ a qi mund t~ ket jugoslavija, por jo burral e ndershem te Shqypnls. Shqypnija do te bahet - sod, mrume theknet; neser, k a m - ~ u q e; mbast:esrit, b a k II a v.e ashtO si te vije tuj bI ryse populli Shqyptar: pse do dieit, qi ky populi s'kit. me mete gjithmone ashtO si asht sod. Nji here, !<oha e puna e shkolJa kan me' vllaznue mo~henere; masandej, deka-
asaje ja lU!IIsha krahin!
-
237
-
ka me dlire
do t e k a jut
a shqyplare
te cillve u vjen era ~fut kilt e kush e di se kft - nji dite udhe larg, e qi as IJije s'u kil, kuer hine e flasin kinse mbi interese te Shqypnls -- si kit thal,e a-j i rna~!IIj: Krushkamadhi i holle e i gja!e -
Rri ne zanat qi te la yt-ate -
par Shqypnija
me
U
ba do Ie bahet.
Jo, po; per in a t te diallit e t e d aSh q y p tar v e Shqypn,ija do te bahet, krej[ njashtu si mundet me kene sod e s1 mund t'a dishrojme na neser; pse, qe, Kshilli i Nalte tash s'vonit i kit ~ue iajmin komit mare; se kllfijt e 1913 te Shqypnls jugare sod jane te suguruem, tue kenf se AngLja Iype ma, qi Kor;;a e Gjinokastra
ka diflue zyrtarisht, qi as ajo se me krahina te veta ['I Jshohen
Greqls, si ka 'pase type perpara, Prandej, si nenkuptohet edhe prej lelegrall1il te Kshillit te nalle, sad mUlld te thohet pa dyshjm, se kllfij! e 1913 jane te sugurucm; pse, kuer !(onftrcnca e Paqit ja njef Shqypnis Kor<;en e Gjinokastrl'n, qi nji here gati-gat krejt ja kil pase Ishuc Greqis, k&h s'ka me ja lIjofti' kuHjt e eper m'anc te Jugosla\is, per Ie/dllt murder me u thane, se s'jane kene kurr ne diskusjon, mbasi, edhe si me g'ak" si me gjOhe, si me zemer pose ndonji zhelanit te maids a ndonji kulifickanit t~ kalble te ~Jyletil poplIllsiia e kt) ne krahinavet te gjilh jane Shqyptare? S'ka, pra, tjeter; do te dalt e jOlla: Shqypnija, per inat te djallit e Ie do Shqyptarvet, do te bahet; pse do diejr edhe, se per ata korbat e I<qi, Qi rrine tue njeHe zi per Shqypnl, Qeverija ka ngref~ nji bat atje ne Gjinokaster, qi pa dyshiJ1l ka per t'ja 11 zane auguret e zela m'gergl,k IIji here pe, gjittJmone. Sa per alO tagret, mandej Ii: lIIu~amedanvet e te histjail\ et. ate, mbasi Shqypnija Ie
-
ket kufijt
e vet, kci per t'i cak Ue statuti,
ka per t'i zhdrivilllle
ligja
c kan per t'i zbatue zyrtaret te lOt! e punes, qi IIJll'Jd te kuptojni' se shka asht perpa! imi e gjytetnija; pse edhe ne s'na duhet
~ia nji Shqypni. qi mas t'jet e zoja me perparuee qi Ie jetojE;, luj h;l:kc bris:! gji!hll1onp, si pele plake - zhabe J1I'kater krraba, qi \5ritd se k'.Ie: po cafe, Do l'U ngulet m'krye nji here e per gjihillone It gjith Shqyptarve, kristjan e lIJuhamedan, se ne Slqypni, -!iod embrapa, nuk kci me hece ma ajo fjilla e Nastradinit qi rho:f: h a k 0 n do s II! e pi k 0 n d 0 s h! Kondoshit i ka hie tcja, pse cJhe laja e fJa:vet e avoka:ura e rrenavet dikller do te IIJbarojne, e Shqypnija m.i ~' Jije,
s,in
Jo, te fillojt
me u m:gullue
- Rrnofte Shgypnija! ekorbat te gjith .fe keqen!
jo JIIe she e
r r I, pm
me
saje augurzez ja mar-
"
.
- 238 Shkoder. Lajmi i Kshillit tt! NallE' mbi c;ashtjen e Kor,es e It! Gjinokastres e mbushi me gzim te gjith komin shqypl(!r e s;domos shullicen e madhe tt! popullit tt! Shkoders. Por sa ('rdh' lajmi, KryelarJ i Perlimtarl's, Z. Musa Juka, u perkujdl's lIle mledhe kshi!lin municipal edhe Ie Ndershemt De~1Ule', qi u gjindshin ne Shkoder, si perfaqsuest e verlete e te gjith popullit te Prefektllres st! Shkoders, e s'bashkut me ta vendGj me mledhe gjytetin ne nji 111e till g, per me pase rase me difllle gzimin e z~mers l'dhe avra'nisht me u fale ndere~ Qeverive" l'Anglis, te Frances e t'ltalis, per vepren bujare e njerzore qi kan diflur, tuj ja njofte te dr::-jtat Shqypnis mbl dye krahinat e Korces e t1' Ojinokraslets. N'e nesrl't, u mloden ne moje te Fushes s'Druvet nja disa mija vl'tesh, ku nwer fjalen z. Kryetari i Perlimtares e me fjale te hiejshll1c foli mbi lIevoj~ te bashkimit e mbi uzdaj(' qi populli do te ket rn'Qeverin e vet. Mbas tij foli P. OJ Fishta. Mbas ktyne dye lig'iratavet, u p~rpilue njiky telegram per t'ju dergue Pushteteve sypripermendun: Populli i gjytetit e i prefektures s' Shkoders, bashkue sad ne nji In e tin g te madhnueshl1Je, 'tuj pi! ne te njoftun zyrtar Ie Shte Ii t t'onE' permre nda kufljve te 1913 prt jail et te' Pu-' shtetcvet te Mdhil t'Ententes ngadhnien e Drejtsies e nisien e jetes pOlitike te komit Shqyptar, i falet nder~s ~e Naltes Qeverie t'Auglies (t'Frances, j'/Ialies) per veper bujarr, pi kjo zhdr:villoj per te mire te ShqYP:1il!s para Konferencet t'Al11baRadorvet, e shpl1eson se edhe sod e mrapa kjo do fa mproje ne realizimin e plote t'idealit te vet komtar. Atehere populli mare ashtft si is!1te i mlE'dhun ne met i n g, me Deputet e me kshill Ie Perlimtares para, shkuen e baan IIji demostracjon sympatijet para shpls s'perfaQsuesit te Frances, si edhe Ie komanda e ushtris italjane ne Shkod.er. Ne Hl e till g l1Iueren pjese d a 1I 11 a e Perlimtares e aio e Shoqnls "Vllaznija". Per do arsye qi na s'j dijme ene, Prdektura e ShkodeI's deri tash s'kil pase Prefekt. Tue pa Qeverija, se kjo pune nuk i siellte kurrnji dobi te posac;me vendit, ~mnoj Prdekt 'p~r Shkoder Shke/qesen e Tij ish-Ministrin e Drejtsis, z. Xhafer Bej Ypin, j dlli kah maril1li i Gushtit erdh e mller ne dore administraten e ksaje Pref.ekture. Tuj i njofte na eiliUt e zgi~dhuHa e kulturen e gjane te ktij zotnije te ndritshem, kemi uzdaje te plote, s~ punet e ksaje Prefekture do H! vijojne per s'marit; pse ky poo e kishte zanat ma para me mate, e mandej me pre. Medje pp
.
:"""'" .;~
~.,
thone
silane
se
puna,
zanat me j ra t'<the gerSido qi kjoftÂŁi puna, ky zotnl t'one c puna i vofte gjithmone in'eresja e vt'rtete e vendit e e At-
po
e kishte
kres ndokuje ndokuje..., se n3 paset ardhe ne gjytet
mire pt>r s'marit dheut
me e Iype
ÂŁ39 -
e ashtu
mart'. ,Ne
fillim
:;i e Iype te Shtatorit
erdh
ne Shkoder
edhe
ShkelQe.sa
e Tij Nensekrelari pase per
i P!lnvet te Mbrendme, z. J<OyO Tasi. Nakemi ra~e:1 m'e njofte ket zotni. edhe perpara, e na vjen fort mire, njat pershtypje qi urtija, kompetenca e serjoziteti i tij kan
bi! m'ne, e kan 11jerzish i sjelle "Krup",Populli s(}d kit nevJje dhe, e lIfojme
ba edhe.m'te tane populJin e Shkoders. ma dobi e force Atdheut, se nii bated
Ky tip topash
asht rn~ rzite me loje fjalesh e me avokatura pallavrash: per njerz punet e vullndetit. Mire se na paset arqi te rrije sa ma shum nder ne,
Shal~. Korrespondt'nli i jone ne Dukagjin na lajrnon: Gj~ja politike nder kto dilt e /marne kje fort e ,rrezik"hme e ne ndrroj faqe puna, ne nuk u ha gjii e keQe do te ja dil11zellit te palodhshem t'lpeshkvit Francisk"n ErnlOt S h II a k u I e Franciskajve Ijer~ qi ktu ne Dukagjin t' one e sidomos !lder kufli, kanf kene gjithhere roje fisnike e integ-ritetit Ie Shqypnis. Me kater te ktl moji i Perndritshnii Zotn! Emzot Shllaku, percjellt! prt>j Ie flaktit atdhetar franCisl<an A Ciril Canit, prej Simon Dodet e prej Sekretaril It' Ii Z~f L('ket, urdhnoj e u duk !leper kto anal) Sa ishle tuej dale Emzot Shllaku
t(' kisha ne Shalf
p
Shosldt e Simon Doda Ie Bajraktari,
A. Ciril Cani duel
kO. masi pat fole me k~ IYPI.:J, qiti kushtrimin t' u mlidhsl,in te gjashle bajraket ne Kader Ie Sh' Gjergjil: e kshlu ed:h{' u ba. N' at ...Iedhje Emzot Shllaku me fjalt! Ie fuqishme pernjiht're e. te, rrjedhshme paraqili delyren. e rande qi st'jcilli kishte me e dashte atdhen e vet, tuej Iype prej te gjithve nji Ie gjegjun per 'r;k~ kishte ndolle deri at dite e se ~' mendjet ishin. U dan atbole Shala nder vedi e pr.opagandistat. KshtO bane edhe bajraket tjere t si II m~leren veshl me shoqishojne, ja lane bajraklaril Ie Shales t'! pergjegjle Zotn15. n gjegjunt kje se ishin te gjilh me Qt:ved e per qenri e paraqiten vetem disa nevoje per Ie cillnl d'ishroj-
---
0 Emwt Shllaku gjindej ne. Shkoder e kishte ardhe per me u nise qi i ~~I R?me, por i lutiw prej Ekscelences se Ti Zotni Prefel(.tit, megjith lodhuu prej rrugave te vshtira, nuk pritoj me II vu ne rruge prapi sado .qii Iruk kishte pushue mire, tue; diftue kshhi edhe nji here ma teper ~ sa, per zemer e- ka te miren e grigjes se vd e Ie miren e atdheut. mart'.Drelli",,,
-
240
-
shin qi te merreshin ne kujdes. Ne\'ojel e palaqitne jane t'ars)esl1me e ash! uzdaje e plote se qt\lerija ka me pase kujdes me jab! c;ue ne vend, Nt! kel mledhje u vendue me qite jasbta ~llfinit ~ajorin serb Mark Bozhin, qi sieJ:ej tefdiel e Lek Mira~hin, Ie c~l(et kishin nise me diJ pare Ie madhe me thye vendin, Ky vendim u <;llene vend me nji here e ala dy zotni v~ne gishtat kah paten VIIthelllrat. Jam tash sa mot ne Dukagjin e b' e di se kam pa mledhje ma te plote e ma tl:' rregullueme, as s' m' ka ra me v9 n' oroe nji bashkim zemrash ma te fort se ne ket mledhj(' qi u ba~ne Koder te Sh' Ojergjit. Jemi r.e detyre ndaj Ekseelf nern e Ti Emzot Shllakun e ndaj shokel e H prr sherbim te madh qi edhe.
ne kef rase i bani Dukagjinit e 'atdhent
RrokuH
mare.
Botes.
Ndersa qeverija inglize lajmote 5e kishte past' prej kryetarit te 5hleteve te Bashkueme t' AmeriHs, Harding, njl te grifhun zyrtar per me mane pjese ne mbledl1je qi me II. Ndanduer do te bahet lie Wa'shingtolJ, per me rrahe \ashtjen e tt sharmatisunir, fletoret amerikane shk\1en tuej komentue nji It: paraqitlll1 japoneze. qi bani Lloyd George per nji iidhje anglo - arnerikan v e n i IIg Po s I" difton prej Washingtonit, se ide<i e Lloyd "E George kishte me muejte me II pelqye, mjaft qi Amerika mQs t'a pe-ngoje vedin me nji lidhje formale.Edhe "Morning Post" flet gadi krejt kso dore e shton: Shtetet e Bashkueme kishin me dashte ma fort nji lidhje qi te pershije jo vetun Ingliterreu, por tdhe Franceu, Halin, Ja'panin e <;:inen - <;:ashija e Orjenlit duket se nuk e ka kurrkund menden me marre fund, sidomos pSt Aleatet jane kah rriu me duel' ndi. Ushtrivet tyrke veprimet 11kan shkue edhe tash vone mjaft lerthuer,si Jnund merret vesht sidorr.os prcj ~
nji lajmit t' ardhun prej Stamollet qi thote, se disa ministra t~ Turkis kan dhane dor~hjekjen per shkak Ie msyml \Ie ngallnyese t' ushlrive greke te cillal tash nuk jane kah gjejne ma kundershtime
te forta.
Lajmet prej Atinet thon~, se kryekomanda
greke
ltshqen uzdaje te plote se ka me muejte me e krye plotsisht veprimin ushtarak njaty kah marimi i kti mo;i. POI' Mustafa Qemali,
-
241-
.thote nji tjeter lajm prej Stamolle, e ka qite ceken mos me dale prej Angoret per pa e ba edhe nji lufte te madhe. Sido e kuerdo qi te marre fund pOna, nji dishir i grekvet duket se nuk ka me shkue ne vend, d. m. tho nuk kan me muejtll me hi ne Stamolle,si kujrojshin, pse Ingillerra shifet tash ma c;illas se n,uk e ka kurrkund at mende qi me i lane, masi ka dhane urdhen qi prej Mallet te niseshin per Stamolle dy s y per d rea d n 0 ugh t s. Rust Uja, rkolera Ingimi e sa te zeza tjera e kan kape popullin e Rusis per fYli e Harusha e Veril ashl mylle me deke. Korrespondenti i fletores n t ran s i g e ant" shkruete tash vone "I prej Moske: UShtrija asht forclie me tapa e mitraljoza e .ka urdhen me gri t'unshemt, po u dhane kta me kerkue ne Moske mjete ushqimi, ne vend qi me ndeje me deke ujet, si bajne mija e mija tjeresh nder rruge Ie mdha, ku gjinden turre mas turret trupen pleqsh e plakash sidomos e nuk gjindet kush me i vorrue. Si me mjete gjallnimit si pa to, thone kryetaret e sovjetve, miljona rusesh kan me deke gjithnji prej Ojet, pse per shum kend C;'do ndime ka me mrrijte teper vone. Numri i te grimve prej ushtriJet u kap nder kto dit ma nalt se askurr.
Lngat~t
epidemike
jane
tuej
"
perhape me nji shpejli te mndershme sidomos ne Kaukaz e n! GeorgI. Rrugal e gjyteteve jane mushe me te dekun e te smuett!t metun qosheve pa pase kush jau njet doren. Edhe nder katunde populli a.sht tuej hjeke keq fort. Burgjet jane mushe me intelektual qr guxuene ofe protestue kundra qeveritarve Qi para kti kob nuk losin per se gjal!. .per te gjate bregut te Volges nanat ruse kan qUe ma se 300.000 fmi, vetem pse nuk u bate zemra me i pa kah do t'u marojshin para s~sh. .Deri tash te dekunit prej njet kapen ne disa miljon, e qeverija ruse lajmoj ne kto dit zyrtarisht se sado shpejt qi Ie mrrijshin ndimat e premtueme, numri i tf dekunve prej Qje do te kapej gjithnji sl! pakut ne dhele miljon, tuej mos u gjete mjetet e nevojshmt per te barluna. Nji pjese e Rusts asht b! nji vorr. Germani. Me 26 Gusht u nenshkrue pagja ndermjet Germanis e .Shteteve t~ Bashkueme l' Amerikes. Ky akt asht nji nder ma Ie gjatet e derilashem, ka 1200 fjale e asht shkrue inglizce. Germanija Iypi qi te shkruhej edhe germanisht, por qeverija e 5hteteve H! Bashkueme nuk e pelqej. Kjo lidhje len H! paprekuna e prandej edhe nE!fuqi te plote t@veten t~ gjitha tagret qi Shtet~t e Bashkueme i sollen vedit ol! trakJat qi u ba ne Versailles. Me ket \
i
-
242 -
lidbje hin prap ne veprim marredhanje! diplomatike, me nji qi per marredhanje tregtare kan me u dashte te perpjekuna tjnD, qi s' kan me vonue. - Ish - ministri i financave E I' Z bel' gel', qi pel shum kohe kje kryetar ne C e n t I' U m, e qi masi kje ngushtue me hjeke doreprej aso zyrie per shkak se kishtf marre pjese nder te perpjekuna per pagje, kje mni gjithmone prej pangermanistve, u vra ne Kniebiz, n1.' Baden, afer Friburg-ut, ku verote me familje. Kjo vrasje, qi asht politikr, ka ba nji pershtypje fort te l'ande he gjith Germanin, pOI' sidomos ne Centrum. Erzberger kje nieri me shum randsi ne lame te politikes. Ungeri. Earanya, republike qi nuk pat ve~ pese ore jele,
u laplueprej
ushtrive
ungerese
Ie cillat
u
perhapen
gjithkahe
neper trekandshin e Szeget. Populli ushtfin e priti me g:zim te madh. Shtypi jugosllav kjfm Ie bjerrunt e k!yne viseve e ankohet me Aleat e sidomos me Ingilterre, qi u mundue aq per interese t'Ungeris,. tuej lane jugosllavin mas dore. ltali. Ie ndeshunat. ndermjel te fashis!ve e Ie komunistve kan ardhe tue] u pakue, sado qi moji i Gushtit rregistroj shu~ te ndeshuna e vrase Ijera. Nil kto dit e Inrarne s' asht ndi ma gja. - Ne ket kohe u sollen edhe nji here syl e te gjith popujve kah Valikani, te bindun ne 11' grishul'l bujar qi Papa Shejt u bani te gji-th k.omeve te bashkoheshin per me i ndimue Rusis orthodokse, e cilia asl1t kah vuen teper shum. - Me 15. te kti moji n' !tan ka me u shtue nji Universitel i ri, Universiteti tatolik i Milani!, ne Ie ciJlin kje emnue R e c lor Mag 11if i.c u s franciskaRi fort i perrael1dun A. Prof. Agostino Gem e 11 i. Svicer. Nen kjyepari t'.eksploratorit danez Nansen e te Ministrit amerikan Hooyer, Kryqi i kuq nderkomtar ka nise me zell veprimet e veta per me ju gjete sa ma shpejt e sa mA mir~ populli! te Rusis i dlli asht ligshtue aq fori per uje. .
lrlandt!.
Nen drejtim te palodhshem . republike
te De Valera,
qi u
te re, populli i Irlandes nuk .kondendohet me at varg autonomish, qi Ingilterrai dha, masi kje e ngushtueme. Irlanda Iype nji te shkputun te plate, .p_er me m,u~jte mandej, me pelqim, te Pa~lamentit te vet! me lidhe miqsi m~ Ingilterre. De Valera, :1'em~n te .popullit te vet, k~ diftue ed~~)}ji here se asht gadi me ba deken, ma. pare se-me ,Ishue gja n.d~r tagre. ne kta dit neper Ba(i~, . . Cin~. Fie.taret e \tans merrshin emnue
Presiqent
i ksaje
-
243
-
prej Pekii1it n,ii lajm fort Ie mndershem: nji lermek rrenoj krejt provinc;en e hapet te Kan-Su, tuej rafshue gjylete e katunde. Oeri las~ dihen d y q in d m i, vet e te de k u n.
BiblJografi. Juda Ma"kabe -
P. Ojergj Fishta. O.F.M. - Shkoder. ShtypshkroJa Francisk2ne 1920.
Edhe ne ket veper, si nder te uzdaje Ie 20tit. Por trathtija e gjitha tjerat Ie kti shkrimtar, qi, pares se huej, gatue aq mire e pa dyshim x~n kryet e v~ndit paraqite me njyre aq te gjalla, nE.lliteratyre t'one ~omtare, poe- vijon edhe ne veprimin e mramE;,z.ija del fill prej shpirtit e, po u e nep fry tin e zi te vetin. Ne ke~ 11drruen emn,at np ket melodram, te tretin ve pri m di I(uej ka me duke per duke kan me na dale rane s~ kah shef se juda M;ypara shum rasa historike, neper kabe, per rreth te ciltit siell~t te cillat u ~ershkue aq shpesh krejt ajo Ievizje komtare, dUke, v~ndi i jone. juda Makabe asht per ngut, dukl~t nji here te vetmJ vete ideali sh~jt i nji atdhetarit e ka fjale aq pak; por Jane ,tIe gabim, pse, si na duket ne, me I cilli, tuej vo. n'oroe anmiqt qi ket mdyre te paraqitunit veh;tja 5~ largut e permrenda, me trazie fatosit iMakabe e viera e Ii me ,gjithfaresh i kercnoh~shin fetes se popullit te H, gjith klTj- spikate aq ma mire: juda duk~t, des per fatin e Atdheut te vet, fjet pak, nuk ndalet e kalon Pll luk tallet, par, tuej i dale para t'u ngi mire syni ne te, pse rre~' . ;rjedhes se po.nve, ka fjale gat- ziku asht teper i madh, pse ajo ~ "etit per te gjith, tuej i gatue me kohe s'a~ht kohe fjalesh, pse pu}['Ohekundra njatl Asyr, per tl! na e lyp~ njeti, tuej sjelle kshto. :Hlin 'goja e time shum te nji pershtypje, se cilles pak kund ishame z~mre, ankon ne veprim i gjindet shoqja, aty kfi, sa'prif.:.. ie dyte, se u Ishue tuej djege e ti lutet, sa ~jith populli kqyre 'uej rrenue, tuejpre kahdo kaloj", me uzdaje kah lamijet e lame 1<uhdra njatl Asyr te cilllin aj me gjak, kah te gjith presin. me t~dhe e then, pse pshtete ne njate odi brohri ngallnimi, kah t~,gJ\!h 'Izdaje qi s' e Ishon, pshtete n~ dihasin ne shpnese te drith s~
f
,
- 244 -
1;:;j
liris, shtrihet me nji here nji mloje e zeze mi populi, pse nji ushtar, ardhe turr e vrap prej lamijesh, lajmon se Juda met.Tuej ja lshul' ashtO pergjilhsisht . synin ksaje vepre, shum e fort Ie nalta duk~n qellimet e auktorit; por, tuej i hi fill ne shpirt, na nepet me thane, se P. Gjergj Fishta, 1uej botue ket veper shi ne nji kohe ne te cillen rilindja shqyptare ka jo vec; shum Asyr per rreUt, por edhe shum trathtare permr~nda, kerkon me njall ndiesi te reja nder brezni 1ihqyptare e Iype syni shqyrtues i t1 megjete ne gji te komit t' one bujar nji nieri mostjeter qi, tuej -
ju avite me vlere Makabeut, t'a .~
shuej froten trathtare, qi nuk
'
don me e lane Shqypnin mt: c;ue krye, shi ne nji kohe aq kritike, e si te drote se tluk mOnd e gjeje aq shpejt, sa e lype nevoja, tuej pa se yarra e trathtJs ne trup te komit t' one shkon tuej marre aq hap~t, siellel kah Zoti i ushtrive e, me pezem\ te zemres, i tho~e: ,,0 Perendi, a .~ ndjeve? Trathtaret na lane pa Atdh'e, e Ti rri e gjuen me rrfe lisat n' per male kot...? - Per ket veper ash t porosi e mjaf,
tueshme emni i auktorit. Vepra shitet ne Shtypshkroje Franciskane me nji <;mimf3. ,Kr.
Kan rnrrijte ne Drejtirn: 1. Die1li Fletore e perditshme,
organ i shiqtareve
J:
KGmbe-1
t,;~ qe kerkojne nje mbreteri shqip,tare H~ lire. 456 Tremont St., 1;Qston t8, Mass. f. DrUa Fletore qi del 'ne Gjinokaster nji here ne jave. Kjo
fletore asht popullore, politike, letrare. Cmimi i saje per nji mot asht 35 fr. Editori asht Veli Hashbrva. 3. Rregullore PoJicije, prej Musa Celepis. Permbledbl! , per shkurt detyret e Policve. U botue ne Shkoder, Shtypshkroja . Francjskane. ,~
I"~
4. L' Europa
Orientale
riviste e permuejshme
e Institu-
i
tit "Per l' Europa Orientale". Merret shpesh edhe me I;ashtje shqyptare e ka nji randsi te madhe pse ka bashkpfintore fort te zott e pOnes. Drejtimi: Lib r e ria die u It u r a, Viall' Giulio Cesar~ ::~ 2~ Rama.
~ .~ ,',,1
J.:I
,.'
't
0(
~ , ;,1-.
:1-,
,'~
:'~ .
'-'\:
, ~
',.: " .~
/
;','\,
'I'.
v;,". I.
if
(/
t;.
~ \.
a..:
l',! \,~ ,''.-~'i,
,
''''1,'. .~, ~
, J'
-.
,,'~ #
".
C';;& c' ..~:~~
"
,
.It~ .
"1..
'. '
~','
t
,,'
. ;.Â¥
':'f'
,~
\,
'4' '. "}'~i:..~
'J "Jl,
~:~:~;~ 'I(
.
I.,'.'
~~, -~~~ ,if'1'{ .(" ,/'~ , \' ~;~~ ~:.:.<:
~"",
.,~ "
~
,..~.
\
-:~,~'~~"
.."<f!~,~~ ,""')f'~ , "')'.ff.
'"
'
,
,.
''iII~'!I ' " , ~;' '~:~~ . ,
y~'
,.. ~,
.
'<"~
'" "~',j;1';
\
",
""",
!-.:
J.,
\i,~-
~
.'" ,~ ,~
.< i: -'''';''-.
,.r;Y\J .tt~:~:l~l~
'... <..
" .""-
,>
..
,~ ... ...-
;~
,
.,' <.~.. ;.I . "_!'-'~
"
I, ";,,'
.1
" ..
\
~
'Â¥''''''
"
Hylli i Drites
):"'.
,
<-:~~'~~;'"
.~
, .:
:~ ,'I.
~
del
. '},> ~ .7 .J_
me 15 te sdc:tlit nwcj,
~-
"~""
'
,
,
'4~1
PajtimeJ e Dorshkrimet i d~ellohen Drejti,mit tl! Pc,dO!lSllme:) --r I
<~ ~~
OJ'
,"~
Shkodt~ R~uga e ShPn Andout r,f. 'I~.
"Hylli i Oriti!s"
j~~"~i
.. :;~ j ,.. .,.0.'
'" :~.
',.t ''I
. . {(JUtJl,~J: 'i,...p~j;t.l~'i! e, ~:.:}:;i}.\ ',(:.~/r \"{"A:,~",
.
Per ~ettvJ~te (N. -8) I(r. argj.
"
.I.'
't"
.....
~- ~j
.
.-..
Nji Numer 2 Kr.
..
I.'
. \".
~':i'
.
"'"
.'
~'"
J.
.\0,,-,," ~
\'t- -':i~
,
'"
M.,
~.;
~:: ::::;,;:tF: ..
, . . ...'
. . -,
":~ .~
~\~~.~', -~>:
,1~1%'O ~."
"
I ~
;
~.
.
;" ~
f.
"".'
./ I.
--. -'1'.....
. i~-.,
:~'\'.,;'~
:':.~;i~f!;(3:'
:a::;:~:;:,?}i;:~~j
, .....
.'
.-'
, 'l!:I~~r: ~~" .,:~ ""t""--
~
' 1
I
t "t. "
:'.t:,<~::;!:
i ~jegjsheni:.'~~:q~ ", /..~\~~~h:;: \ ", -"I '-;'..>i?;'~,',fJ" lI!r.(,,'
I:. -~. '~
Gerant
,,-
12. ~ Me po~fl 14.
<:.-.
~~'-
.'::' > "z ~,.;"~:~~1!~' '. """"iC~""~
.;~j~';i';~~'i.'
'PI