Hylli i dritës data 1943 nr 04 05 by Shefqet Cakiqi

""'~

.;'.-.

(

Pajtimi

per te perkobsbmen -Nji numer

ShqypDi

Itali. Nder vende tjera Themelue

"HYLLI

,I DRITtS Nji \'jete

Fr. 1.50

1.50.

. ..

» -jj.-

ne vJetln ,1918 pref

.. Fr. 1~;;':" " .,-, .':' ~~ 15.""-,'

At GJergj

» "'f

8.0i~c>::t. j"-

~.~"

~~.,~"'; :

~. ~

-..:'-

FI'Shte~'

.:-::"

~':"

'""

,p.:JRtJ11t4-J~TJA ~f~ .""

,~,~.':',

-'; ,(; -

-c:. :'"

P. ¥ARIN ,SfRDANI Ku1ture e arte ne ~qipnl ~";JAM j~

e'giuhes

shqype

EPRI

.;Jr.-

'~',:,~

','~.

'4>51" .~-

'~i~¥<.:t

,:. ~.~P; B~DH~-

Udht~mi i t'>Emzot Mai~~~Bi7;~:~' jg;:';, <

.""""kry.eipesh-kvit te Tivarit. n~per Shqypni At alaN'sHLLAltu -:: Rreth 'I;a~hties s' AHab'jtJe , ,Monast,irit'

" ,'" ~ ?, -"':.A. ~

- /-~~~:l~~:~~~~i/

b,'JJqye1"'f" qi rifija~~~>;;:sfe ",!!.~IDev~t:'~st~rJke; . . , . .".', <~,

- '- .'

t"ofte;',,'

cDM1ttirf rllit~b~~ 9f@e~Ba.~tWePill~MV-e~aey~. qt d~e~

,,~, ~a~Megh

'. '~,.;.qU'avet:,do

'.'

shVtja e 'c;dlgjen~,es'!£

,;'

e ':ne~efO.>.tNz~"',$c}feKtiptfnresb~' . ,.:. ,'C' ", :" .,-' '~.~'.'''';'' - '. fe;bajrr;"'q1'e,,;JiIfe:dheilWiltlR;if'n

:~' ~ :~--.-~~~";~i.'-:-':S';~~ ;:~>:;',"""

li.~j~;':.~,.'

~~~~'.

,-_:._

.'-:~ ~ ~ '-:;"" ,. ~ -. -~ '.~.~~ '~ """ " ': , _ . ' ,-...,_-. -~'... :.....:'."::~~ " ,: -' '-" '~'

te J'€n }e',~kjai-te , nit . . {: ~.¥~ ~ e :hdonjlj- argu9,)e@t"l1l '"

...'

.~~,/~-{

r.~ :' :~._ ' ~~_ ~_..~ ~ ~ . _.. , .., ,~ ,, ~~. ~.~..- _. ~. . ..'.. -.;-. ~.,, ~.~

~ .. -

: >~,~~

- DIe.II";F-ash::fi6;,,,""':::~:;

111.numra 1>o'tdjmnji"a'rUkullte z~ Dr,,>V'.'Sa:1J1'r~, ~ 0;' 'O'I3'Ni '"~"'gjena;ilt: . ..~te ~ti,. butku( e t~~bI!Jq'Sls, ne' Sh:qipnt :~sIi' ~f ,"ni1faS'&...Oirt~p '1fuiidrobe'ft . <i~shtjet n~eJ:iQ.t:e.. ja'r1~ te .' )Umi'm--ari~~ "<Ik"!nPtim~-ef ~~J1d.ryshm~: ?-1iht,e'v{r~e ",". ,:,<kut'.J"o~ . ," '~"aft:}'~~~ilWfe~i'fig~,tei~

,1,~'; "

...~,~"

!tuRTI . - Prralla.

<;'~~'1~~~;>: . ,

,~.

.\.~. "':

122 "'~;

.""

.,.

A. BERNARDIN, PAL.ltJ ""';'Doke e Kanu ne Dukagjlrf - 14-t-... .Dr. V. SAMI14 VIS0KA - Horiz<?nte te' re,i!i,l?i~.:~",:~;~~, sntypin t',mid:oIt\bfar') ," '.:.", -'.".' .~t:M: INJAC.GJ. NDOJAJ -"P'asl.uiiia:'-p):Jv:~~~.,.ShRiPPli ~ '1:~I~,,", ,. \ ~d',¥:~ ~~'.{::!' -~, -~, '''':...4:'>.Pc,"" "GELASIUSFi"Iori ToponcJ1last!k<. ~"..;;'",~:.. - ~",,', f' ,~'t-'J0'" ~ -;:-;t~, ~ <>-",,,.. JI ,w" ,',' ~J"':"'"""", '" I'e~lrangu :,~~..'.. L A . BERu-"' nAlI.'U IN PAL ..w -.-io.u ~':_":~:::ii<:;"'~.:.~,: ~1~9:: ;, , , .G.,,,,/~~v --~~o/',,-<-,<",,~. ..,.-'", :" '~'~I11ti~>f:/ .' - L Dj'~ezi i A. BEItN~~lN !AL~J ~~($,

.-"-';'

... '.....

':.1:'i5" '

"",')':",:', ~

-'.

.J-

Matutini

~'AOgj'()r7'~

Emni i .Sliqipl1ise"n~ 2dlf6h

e mesme

~.-!

'>'

Qellzoret

b"SMAN lMJ)ERRI2:1 -

..~

~-'.

. -,

, ~:!':;

;;~. :-,~~

V JETI XIX.

Nr. 4-5 (204-205)

PRILL-MAJ1943 -

HYLLI EPERKOHESHME

I DRITES

KULTURALE-LETRARE

Kulture e arte ne Shqipni (Vi/on

pre!

Nr.oe{

/.3 Iq. 7)

11. Perjudha

ilirike

Si kemi tregne sypri 12), jo ve9 Shqipnija, por edhe nji pjese e mire e Europes, qyshe ne kohe shum te hershme, ishte e banueme prej njaj populli te quejtun Ilir. Ky popull i madh, qi ne rrymen e shekujve shkoi tue u njinjisue me popuj tjere e nll'k la ve9 nji numer te vogel trashigimtaresh ne Shqiptaret e sodshem 13), gjate moshes se metalave ka nji randlll te posa9me per fuqin e zgjanimit te vet e per rolin qi Inejti ne zhvillimin e pO\lujve n' Europen ,qendrore e n' ate jug-lindore: Ket rand~ historike, Franz Altheim, nji nder auktoritete te permenduna te botes se sodshme, e permbledbe me keto fjale: "Ne mbarim te XIII shekull para Krishtit IJirasit fituen per te paren here nji randsi historike botnore. Gjithkund fuqija e tyne ndiebet e shamja- e tYHe perpara si edhe perbapja e tyne. E ata kjeJle fuqija sht~se qi shkaktoi dyndjen egjeike. Bashke me Trak-frigas shan ata kahe jug-prendimi: me Dorasit neper Grelfi kahe jugu, me Italasit Osk e Umbras mbrenda gadisbullit Apenin. Ata kjene shkaktaret e kesaj dyndje e njikohsisht edhe per,barsit. Ne gollen prendi12)

Vro numrin e perparshem te kesaj perkohshme, n. 1-3, f. 5-7.

18) v. 1942, n. 1-2, f. 11) thote: - Stadtmiiller (Yro ket perkohshmc, ÂťShq iptaret jane hashke me Greket i vetmi populI i vjetersis ne Ballkan, prej te cilve nji pakice mujti me shpetne prej romanizimit. Pasardhsi! c kesaj pakice jane

Shqiptaret

e sodshem'.

8. - XIX.- Nr. 4-5 (204-205)

- "',..,."'=""",_: 1 '.. 1 ,I" kQMBf I,~. ;ÂŁ~..~ .'f .

B:BlIOTf.XA

T I

A It Ir.~ "

it"

102

P. Marin Sirdam

more gjermano-polake tbemeluen ata. kulturen e Lausicit (Lausitz)... atehere kure kultl1ra lausicjane ne lulzimin e vet mberrite djeri kabe Slesia, De shendrrim tEl sbekullit gjasbW me te sbta.tin kje vepra e fiseve te nordit, dikure shoke e tasbmA anmiq me iliras... Tuba Gjermnnesb e Shitesb zbbertbejsbin pritat gjyte.tse t' Ilirasve ndel; te cHat Lausicjanet u mundojshiD moo me u lshue ventiin. Atyne i u desbt, sikure anasve qi kjene para tyne, me marre rrugen kabe jugu. Tuba tjera Shitesb versbuen krahinat e Tunes; na i gj~jm majet e shgjetave, te punueme aqe bukur prej brunxit e kocit djeri tbelle m brenda bjeshkve te TransH van is 14)>>. N' en9iklopedin italjane Trt!ccani 15), mbasi permendtm veDde te koloDizueme prej Iliresh D' !taU e ngjeti, per kulturen e tyne thuehet si VijoD: ÂŤKeto e tjera afersi tipologjike, qi ndesbeD edhe De lugajen e Recjes (Rezia: Alto Adige, Tirolo, Grigioni), dishmojn perpjekjet e Dgushta te Venetve De njanen ane me Pigen (Novilara), e De tjetren me Butmir e me rrashnalten GlasiDac ngjat Serajevit ne BosDje. Ketu, si edhe ne JeserDice e ne vende tjera t' atij dheu, Asht e 9uditshme nY9nija ne ruejtje trajtash e stolisjesh te teshavet per kApistallje, t' armve, t' ~nve e te steleve vorresh edbe mbas lua1tjesh te Keltve e djeri ne koheD e Perandoris romake. E njajta 9udi vrebet ne vendet austriake (geramika e Kalenderberg), ku bje ne sy qindresa qi elementi ilil'ik i Mn luajtjes te dy fil:!bte te Keltve e te Shitve n' Ungeri, e cila De kohen e brunxit mberrin ne Dji shkalle te naIte kulture qi vetem mUDd te ballazohet per paHuni me ate mikeDe. Dyndja e Shitve zgjatet Deper Slezje ne Lusancje. ÂŤQytetnija e LusaDcjes, e cila persbin arkeologisbt Slezjen, BoemjeD, Moravjen e pjese t' Austris se posbtme e te SaksoDjes, ~sht ~dhe kjo e Djaj popullsije ilirike, e rrjedhne prej asaj qi perfaqson qytetnin eAnDjetitz (Anetice ngjat Prages) e qi ne kohet mA te hershmet te brnnxit pershite te thuesh te njajtat vise...

U} - Franz Altheim .Die Soldatenkaiser", f. 75, 1939, Vittorio Klostermann, . Frankfurt am Main. i5) - .Enciclopedia Italiana Treccani" XVIII - Gu-Inde, f.833-834.

.Kulture e arte ne Shqipn!

103

ÂŤE A.driatiku linduer do t' ishte Ctilsi i problemit ilirik. Prej zblimeve sistematike lumnisht te nisun nper veper te misjonit arkeli>logjik italjan ne Shqipni, e eila mbas mendimit te pergjithte te dish@mve x~het ne mos djepi, selija klasike e ilirizmit, pritet zgidhja e te gjitha kerkesave qi i perkasin :rrjedhes e perhapjes s' Ilirve: posac;e ne mbrendin (interno) e vend it ruejtes per natyren e vet malore, jane per t' u lype ,elementat e pare te jetes te ketij populli. Por shqertimet do 1/ i shtrihen edhe Dalmacis kufitare, qi, e <tilun ne Ctedo kohe rrymave te qytetnis mjesdhetare, per shkak te shamsil'! te liman eve te veta e te ishujve te vet, mundet me u thane ende toke virgjin ne lamen e studimeve prehistorike... Âť. Kaq, besojm, se mjafton sa me pa randsin e Ilirve te 'hershem e rolin qi luejten per zhvilIimin kulturuer ne disa vise t' Europes. Prej ketuhit e mbrapa po perqandrohemi per' rreth kultures te zhvilIueme ne perjudhen ilirike mbrenda visf-lve te Shqipnis ethnike te sodshme. * * * Me dukjen e Ilirve filIon perjlldha protohistorike shqiptare. Per sa asht munde me u diktue djeri me sod ferk~mat e para te kesaj perjudhe na i ep nekropoli i Komanit (katund ne rrethin e Pukes, ne prefekturen e Shkodres). Ne ket katund, ne vendin e quejtun ÂŤKalaja e Delmaces:., jane 9ili5 -disa vorrt", kronolo~'jija absolute e te cilve na c;on ne perjudhen e shek. III si edhe n' ate te V mb. Kr., ndersa trajta ~ objekteve te pajisjes don te tregoj se ata i perkasin perjudhes se hekurit. Pa dyshim se, kure kane me u Mm germime sistematike, kane me i dhane nji drite m~ te madhe asaj perjudhe aq te hershme. A.sht keta nji nder c;faqje mA t'interesantshrue te facies kulturore te Shqipnis se vjeter, te kesaj toke qi gjindet gadi ne kufi te dy botve, ku nji kohe perpiqeshin kufit e Romes me Bizanc, ndermjet lindjes e prendimit. Trajta e kesaj gjytetnije, qi mundemi me e quejt te Komanit, e perhapun edhe ne nji pjese te madhe te Shqipnis, vijon me u perdorun prej familjeve ilirike qi banojshin ne

, P. Mn.rin Sirdani-

101:

te maleve

~~mer

djeri. disa sbekuj

mbas Krisbtit.

Ky sbpirt

besnikjje per ruejtje te zakoneve te parve ndriti:5 edhe ne Shqipnin e jugut si na e dishmojn rraqe te gjetuna n' ato. vise. Materjali i gjetun ne gel'lllimet e VOl'l'eVetl'l Koruanit perbAbet me vAthe, kollana, bylyzyke etj. ht1kurit, arg;jantit. e sidomos brunxit. Keto rraqe gjinden, nji pjese ne Bibliotheken Kombetare ne Tirane, te faluna prej Muzeut Kombetar te Romes, tjera ruehen ne mnzet e Etenve Fran<;eskan ~ Jezuit ne Sbkodre la). Materjali i gjetun ne Koman, ne germimet e bilQle me knjder-in e konsulit fran<;ez Degrand 17),. gjinden ne muzeun e S. Germain-en-Laye. Sa per kabe koha, tue kjene se sendet i perkasin shum epokave, Ugolint «Albania Antiea» ep kete gjikilll te pl'em: «Asht ~jala per nji qytetnim te vonshem qi mban trajtat e koh~s prehistorike t& ruejtnna pa dyshim prej fiseve qi rrnojshin te vetmneme, tn~ mbajte te pa ndrysbueshme nepermjet te shekujve trajtat e karakteret e origjines ilil'ike e pa Dlarre as ma. te voglin sMj prej perparimeve te sjellun3 prej Grekve e Rromakve te emit kane b/\ qi!te ndiehet ndikimi i tyne ne te gjitb pjesen tjeter te Shqipnis». Randsi te madhe per historin ilire kane gomileti a muranat (tumulns 18) ne te eilat si asht vertetue edhe prej atyne pake germimeve te bilme, mund t6 gjindet ne to material i mjaftuesbem per me diftue shkallen kulturore, ne te cHen mberrijti ky vend ne kohe te ndrysbme. Sikure vise tjera ilire, ashtu edbe Sbqipnija aaht e pasun me keso vorresh, me kesi monumentasb kulture. Keto murana. perblljn nji nder probleme mil t' interesantshme per studimin e gjytetnis prehistorike ne Shqipni. Triiger njehe njizet mnrana ne rrethin e katundeve Golem e Drago!} me nji nalts! te ndryshme prej 1 djeri 6 metra, me nji rrokulli mfi te madhe e mil te vogel simbas perkimit te naltsis rendue ne tri viza paralele ue largsin e ;5 m. njana prej tjetres. Per si i 16)

17) -

Vro sllka shkruen per ta L. M. Ugolini .Alban:a antica" f. 17-26. A. Degrand, .Souvenirs de la haute-Albanie",

1901, £.294-295.

is) - Quehen tmnull1l prej trajtes se tyne. qi asht ajo e nji kodrine

sferike, madhsit e te cilave ndryshojl1 simbas vendit.

semi.

iKulturiJ e arte ne Shqipni

105

kje thane, disa vjet parpara kjene gjete, ne njanen n"uer ta, Dji perkrenare (elm) e arme tjera. Murana tjera kjene diktue kahe 1indja e Shkodres, ne Vig te Mirditiis, aty-ketu ne Zadrime. .Edhe ne Lu<; Ippen shqertoi pjesesisht nji murane kund dy metrash. As njohtimet mbi murana qi Nopcsa pau ne Rot, Vuksanlekaj, ne Kosan, Hani i Rotit, MalsMjt e te fusha e Shtojt, nuk jane aqe te zgjaJ;lueme. Kabe ana e jugut te Shqipnls jane permende prej Boue n' Aimma, ne lugajen e Vijoses, .~ ntJermjet Permetit e Konices; e edhe L. M. Ugolini pohon se ka pa disa ngjat 'l'epelenit. Mil kabe jugu Pouqueville (Voy~gA en Moree, a. Costantinople, en Albanie etj. Paris, 1808) pat lajmue gjetjen e njaj murane ne rranxe"W malit Gardhiqi, jo larg J anine. Tne perfundue, sa per muranat a gomilet e Shqipnis, . mundemi me thane se fisht vertetue se kjene perdorun qyshe .prej moshes se pare te hekurit, e kundrohen djeri ne .kohbn I'omake. Do uijte semurana keso' dore gjinden edhe ne Ma--lin e Zl, ne Bosnje, ne viset bregore te DalmacIs, ne Ma<;e'<1oul e edhe ne vende ma te largta, pOl' nuk Jane gjitltkund -e perhere te njaj trajte e te njaj tipi. Edhe ne nekropolin e Trebenishtit, prane Struges, . jane gjetun sende me vClere te madho arkeologjike e artistike, Aty vorret e germueme jane te pajisuna me gjithfare 'vegla. luftet, perve<; sendeve tjera, brunxit e metalave te <;mueshem, te figurueme sbpesh me shtase me kolorsa, te punucme ne Ita ase te ngjituna, apor t8 gdh8nun mbi pafte ari. Tue kjene keto vorresa te mbulueme me grnmbuj guresh simbas zakonit te vjeter t' IIiI've, duket se jane prodhim i vendit, 'me gjith'8e t' influencueme prej Greqis 19). Ketu na dukei me udhe me riprtl disa vrejtje te Dr. Patsch (.,IliriW', f. 66) mQi randsin qi kane keto reurana per ,historin e kultures ne Shqipni. "Sikure Trakajt e popuj.t i9) - }<'ranzAltheim .Epochen der romischen Geschichtea; f. 51, - tbote: .Mbas punimeve te barne prej A. v. Blumentbal, gjurmues i tbelle i perpjekjeve cgreko-ilire, si edbe mbas rmirneve e zblirneve te Trebenishtit, ne liqe t' Obrit, e "ne Graz, 1m duelen ne shesh shurn objekte te se njajtes kulture ilire si ketu sin~ -Graz,problcmit Ie kultures se Mykenes i bjen krejt nji drite ere,

106

P. Marin I!irdani

tjere indogjerman, shkruen ky, ashtu edhe Iliret kishin nji jete te pertejshme: ata besojshin ne nji kj~nmeni, ne nji jete tjeter mbas vdekjet, e cila i gjssojte kesaj jete, pOl'" ishte mA e bnkur e mA e andshme. Kete gjA na e. dibhmojn zakonet salikimore te tyne... Ata vorrojshin bashke me kufomen ase me Mnin e te vdekunit 9do gjA,. qi e kishte pase. per z~mer sa ishte gjalle, ase fjedo gjA qi e karakterizojte. ase qi kishte nevoje per jeten e pertejshme, si b. f. ar met. veglat e pnnes, stolisjen e trupit, veglat e toilette-s, enet megjelle e ma pije, e k~re iabte remi veglat e lojes... cPermbi vorr mbas sallkimit te kufomes ~ojshin nji grumbull dbeu ase guresh madhsije e buknrije se ndrysbme, qi quehej tumulns. Keta tumulus, disa isbin shum te vogjel, por disa sh,ume te medhej e shum te nalte, qi shiheshin prej Be. largu... Kure te mirret para s:tsh se fjedo tumulus mbulon. mbrenda sende e gjAna, qi Iliret i jipshiu me vedi te vdekunit, mundet me u marre me mend shum lehtasi, se fie vi.

zare shkencore gjinden aty mbrende, e se sa zhvillime kishin

me mund m~ na dhane keto vorre mbi kulturen e natyren & Ilirve. ÂŤMbi armet, mbi djademat, mbi unazat, vllthet, stolisjet 6fyt.it e te krahnorit, do te kishim lande mjaft per me studjuem,. a bAheshin keto sende De vend prej banorve, a por biheshin prej se jashtmi. Keso dore kishim me pase data mbi punen e dores se vendit, mbi intensitetin e mbi perhapjen e industris. veDdore. ÂŤKeto e shum sende tjera kishin me nB paraqite nji fytyre: te kultures se kohes se kaJueme; kishin me Da dhane lajme. mA te shkoqituna e mA tiS besueshme se shkrimet e ndonjaj shkrimtari te huej, i eili vendin, per mbi te eHin ahkruen, as. nuk e ~ pam me 8t, a por n' e paset pam, i ka ra neperta, tue plotsuem lajmet e veta me thana e tha9a W popl1llih~ Si mundet me u pa edhe prej ketyne pak sMnjimeve,. nuk ka mbe16 tashD1A dyshim S(&karakteret protohistorike 16 tesbave De perdorim W perbasbket e ne kapistallje te f~mJlave, djeri menyra e veshes, qi ndriW ne trupore grash Hire.

Kulture

e arte ne Shqipnf

107

jane rnejtun edhe mbas pushtimit romak. Asht kjo nji gjA. me randsi te madhe perse, si lisht siglIrue, fisit ilirik i perket populli shqiptar i sodshem, i ruejtun gadi i kn11uet ne zona mal ore, te mbrendshme, me gjith vershimet e K"ltve, Slaveve, Bullgarve, Grekve e zotnimit te gjate romak e turk. Per mtl 6 kllptue arsyen e kesaj nyc;ni duehet me pase para i!~l!h organizimin e kanllnin e ketyne fiseve te C;uditshme, prandej per te ndric;ue ket pike po apim skjarimet e nevojshme. Prej atyne pak sMnjimeve qi kemi prej shkrimtarve 18 hershem greke e lomake, te cHat do te mirren me reserve, pse paten pak a aspak perpjekje me ato fise, jeta e fisive mre pergjithsisht ishta blegtorare, bujqsore e kusarore, simbas vendit. Banimet e tyne ishin pergjitbsisht ne vende a katuude ku tregtija e indllstrija ishin fare pak 18 zhvillueme. Thame pergjithsisht, pse n' mrin e jugut ase n' Epirin e vendet bregdetare ndrite te thu~sh kurdohere nji kulture mjaft e zhvillueme. Ky ndryshim ndodhte prej organi:t:imit. Ne m ~rendin e Iliris fiset isbin zakonisht te dame ne princni 18 pamvaruna, ne fise, shpesh ne ngatrresa e ngrindje me shoqishojn. Vetem ne te IV shekull para Krishtit kjo popullsi fi110n me pase nji fuqi e me u organizue ne shtete. Dy mA me randsi jane:" kahe veri ai i Shkodres, kahij jugu ai i Epirit. Nji organizim mA. te qindrueshem 6 mA. te zhviIluem e pat sidomos Epiri, i sundnem prej princash 18 kuptueshem e te mendshem, qi e vtln n' udhen e m bare 18 perparimit prej ndi. kimit kulturuer grek. Me ket organizim u perftuen gjytete me randsi e 18 pasuna, si Fenikija, Butrinti etj.,. e kesbtjelle e fortesa 18 ndertueme aty-ketu ne mbare vendin. Anagjore kjene perforcue marredhanjet tregtare e knlturore jo vec; me Grekin, por edhe me Italin mjesditare. Per ket te mbraman jane prova te gjalla menellat e Tarantit, Velia, Terina, Metaponto, te gjetuna n' a10 qelldra. Perforcimi historik i Utyne interesave e marredbanjeve me Italin mj.,sditare, del ne sheah .idomos me shpediten e Pirrit, mbretit t' Epirit. Per Iliret e motshem kanllni ishte nji gjA sMjte, e jo vec; kannni por krejt gojedhana, qi tiS paret i a lane br~z

108

P. M.."in Sird..Di

mbas brezit. Ligja e tyne fisht me punue njashtu si kana punue te paret, per ket arsye doket e te parve IJirasit i mbajshin si l1gje te vilme prej Zotit. Ky kaniln i jetes ilirjane i cHi gjallnon edhe sod me dogem aqe te thelle nder votra te fiseve te mal eve t' ooa, si dikure motit nder "Oonventus IIlyrici", kje arsyeja qi ndikimi i huej nuk mujti me dermue kuptimin e gurznem ne shpirtin e ketij' populli per shekuj e shekuj djeri me sod. "A.rkeologji.ia - thote Ugolini - 61' ma te miren 'prove se popuIli shqipMr ka lidhni ethnike e i perket njant>8 nder raea mil. te 'Vjetra t'Europes, e ruejtun gadi per merekuJli. mjaft e paprekun djeri te na. Mjafton me vrojte sidO't1OS ne S/,lqipnin e verit ata burra malsore kryenalte, qi uesoj se jane elementi ethnik m~ i kullueti. E prilmja e t;yne madhslJtore Ilsht sigure sMj bujarije race, andja per arme difton kreshniki, kulti per ndere e bese te dbanun i perket fiseve kalorl'e. Nder ta Jane tasbti De perdorim zakone te Djaj kohe aqe te vjeter sa dnebet me i kerkue De koha omerike per me gjete te tilIa. Edhe De Shqipniu mjesditare ndesben zakone mjaft te vjetraÂť 2Â°). ;0

Per kabe skulptura iIirike kemi ende pak shembuj. Duket se ky art muer te bapet nder ilire vetem mbasi u petpajnue nder ta kuItura greke e latine, Prej historjakve te hersbem shohim se besimi i vlIaznive iliro-trake s' kje t'eter ve9 t' individualizuemt e elementave W natyres me gojdhana. %6}~ Ugolini. vcp. e cit. f. 25.26 Tue kuwlrue nji populi me zakone aqe te hershmc te ve mendja me thane sc kjene pushtuesa Ie huej ne Shqiplli, por nuk kjclle zotnuesa mbi tetane Shqiptaret. .Zotnimet e hueja, thote Mis Durham, hne kaluc mbi komhill shqiptar, pa lane ne te kurfare gjurmet, si nji qi hlon mbi shpine te roses", Edhe Rene Pinou. no nji arlikull mbi Shqipu! te botuem ne blcnin e Dhetocit I!lU!J te perkohshmes .Rc\'ue des deux Mondes. shkruen: .Bullgari, atje nder fusha te Mae;e~onis, perkulct mbi shat e pnnon toket e Turkut. Shqiptari asht mbreti i malevet. Gjuetar, bari, ushtar ase cuh ai s' i shtrohet vee; se kanunit te vet e s' pret ndime 1'ee; se prej armve te \'eta". Ket ndiesi pamvarsijet e shprehin me kren! banoret e maleve te Shqipn!s se \'erit me keto fjale: .Na jemi si rana qi rrin, i hueji si shiu qi vjen e shk'JIl".

109

IKlt1tltre e arte ne Shqipnf

te ve~anta te "endit. . Per vende kultit zgidhshin

gjith here majet e kodrave: aty v~shin shemellesa mtash arit, drunit, .a gurit me petka pak rrullash. Olymp. Thaebensis (Miiller, Fragmenta) shkruen: "Argenteae statuae fabricatae tre.~sunt ha.1Jitu barbq,rico. I '!ter Thraciam et Illyriam sunt consecrata 10.~a caeterum trium statuarum Mbi skul1'turen ilirike shkrou tash ndonji muej P. y. Sestieri ne perkohshmen (Drini» t!). Ai shkrujte sbka vijon: «Kemi edbe kater skulptura illyrike, nga te cilat mund te njofim veshjet e grave iIlyrianej qe te gjitba paraqesin shenjat e influksit te artit - grek a1'o romak - te kohes qe sundonte ata .vende ne te cilen u-bane. Ma e perme_nduna pre.1 tyne, e cila fatkeqsisht ka hum bun, ishte n.1i permbndore pa krye e njohtun nen emnin «Vasha e Vlores» emen qe muer nga vendi ku deri pak v.1et 1'er1'3ra ruhesh. Veshja perbahet prej nji tunica 1'a mange, njena mbi tjetren; manget arrijne deri ne bryl; an at e qepuna. Permbi w gjitb vjen nji mantel . qe b.1en teposhte me rudha te medhaja; veshja nuk asbt greke, porse greke asht menyra e saje; e 1'ermendorja per menyren '8 vesb.1es se saje hYl1 fare mire ne kohe.u helenistike qe kalon nga shek. IV dhe shek. III p. Kr. N.1i ijhemhull tjeter skulptnre h~lenike por prej vendit iIlyrian, asbt nji relief i gjetun De Klos me kater figllra prej te cilave dy Jane gra e veshjen .-(3kane gadi te njajw me ate te «Vashes se Vl<nes». Perin.dhBS romake repnblikane i perkasin busti i Fingjes ardhun nga rethet e Beratit e tasbti ban pjese me koleksjonin Vlora. ne Vlore; ketn veshja nnk shifet aq mire nga trajta e bnstit por lehtasi shifen m~nget karakteristike si edhe fiIlimi i vo,shJes. Pervec; ktyne kemi edhe nji stele shum te bukur te Lepidia Salvia p1'e.1Durresi 0 cila me gjithse shnm 1'a vend,sisht asht vii me zbnknrue shadervaniu perballe limanit, asht ndoshta perrnendorja mHoe ran,dsishme prej atyne te katerve >1lepermendem; asht ruejtun edhe shum mire. Veshja; asbt .ajo e zakonshme por e vume ne nji menyre te posac;me e 'Shum te gjajsbme ne menyren e vuemjes me ata te perme((.

21)-------.Drini", viti JV - Nr. 3, Tirane 15 Mars 1943 - XXI, f. 7-9.

110

Marin I!!irdani

ndoreve greke HI sbek. .IV p. Xr; fytyra Asbt ponue shum mjesbtrisbt e sbum bukur, floket Jane mbledbe simbas modes. romake te vjetit retb 50 p. Krisbtit. ÂŤNji tjeter skulpture qe ven ne drite ves~jen myriaIie e qe ban pje~e edbe ajo me belenizmin, mund te sbifet ne diB8 cop a te gjetun8 ne germimet e fundit ne Pojan; copat jane te tbyeme e kesbtu me shom vesbtirsi mund te dal1oben; Asht e dukshme pjeserisbt nji fytyre grueje e veBbja e Be ciles duket se asbt e pergjasesbme me ato te p~rshkrueme ma pi-h'- . para per ato hter penrendore te tjera; por gjendja ne re cilen asht gjete nuk lejon me pobue me sakteBi per karakteristikat e saje. Nji gja asbt permend(.re fare e vogel, e gjetun ndoshta do te na lejoi me formue nji men dim permi kete. art aq te pa njoftun, Z. Lef Nosi, i njoftun per mbledhes i flaket antikitetesh shqiptare, ka ne shtepin e tij n' Elbasan nji koleksion te pasun sendesb qi u perkasin kobnavet te ndryslime, ndermjet te cilavet gjindet edhe nji koke e vogel prej brunxi, e eils ka qene gjetun ne punimet bujqesore mbi kalaD illyrisne ne Xalan e Rrmajit. At:obt nji koke ku nuk mund te dallosh se 9' fare gjinia ka qt>ne; ka po a10 karakteristikat e primitivitetit qe takoben ne permt>ndoret e vogla greke te. kobes gjeometrib. Natyrisbt nuk jt>mi ne gjendje te percaktojme daten dhe mosben e 8sje, menyra e punimit t' a'!!aj koheasht nji shenj e pergjithshme e primitivitetit por jo arkaiteti,. prandej asbt e mundun qe Ralaja e Rrmajit tue u gjetun ne uli venll mbrenda ne tbelleBi dhe e mbetun mbas dore e tu& mOB pa8e pa8e mundesi me e njofte; produktet ma te zhvillueme .e mA tiS perpal'ueme te alteve te tjers, te kete mbetuD De. uji gjendje fillestare e me gjith kele koka munde& te mOBjete ma e vjeWr S6 abek. IV o.e i Ill-te p. Xr. 08e edbe ma Vone. Randesija e lIaja tbtohet nga fakti Be perm ban nji pike njsjeje per njoftjen e artit iIlyrian dbe, ndonse asht punue pa holUisi e hijeshi, prap se prap vIera e saje nuk bjen, 8ep8& perfaqson punen e nji popuili te prirou per art por ne ~endje .hum fillestare.

~ Kulturii

III

e arte ne Shqipni

* ,.. * Gjurma te kuliures Hire i gjejm edhe ne disa ledhe qywtesh e keshtjellesh te vjetra qi Iliret ndertuen per mprojtjete vendit mbi suka, mbi kodrina, nder lugina e brigje ml3J'andsi deti e lumejve. Teprica keso muresh gjinden aty-ketu ne Shqipnin e jugut e n' ate ta verit, per shembull ne lugajen e Paramithjes, rranxe malit te Sulit, ne te dyja brigjet e Vijoses: ngjat katundit Plo<;a e ne rrenimet e ByUis aferGradices, ne Zalonge n' e djathten e Luros se poshter, De, Kalivo e Aetos. Ndertesa kesi lloji duket se kjene edbe led bet e keshtjelleve te Lezbes, te Shkodres, 1.15Gajtanit (nji ore lergSbkodre), te MeduDit, D~jat Podgoricet. Keshtjt'lle, a por mil. mire me i quejt kulla sogjet, pse pershin vend te ngushte si. kalaja e Skurdesbit ngjat Fushes se Krues, kalaja e Rrmajit,ne grykeR e Suloves (ne veri te Tomorit), Belshi afer Dumresmbi rrugen Elbasan-LushDje; Margjelloshi prane Fjerit (mbi rrugen }'jere-Ballsh). Keto Ddertesa te mbetuna prej Ilirve, disa jane ta punueme mbas teknikes pelasgjike a fiiklop~dike, tjera mbas asaj greke. Duket se teknikat e ndryshme i perkasin perjudhave te Ddrysbme. Kure Ilirasit erd}ten De kontakt me Greket, atehere ndodhi kalimi prej gurit shum-kan'lh ne gurin e punuem te cHin djeri m' ate kohe e shtijshin De pune pa e latue por ashtu si e nxjerrshin prej gurores. Kalaja e Rrmaj1t e e Skurdeshi"t paraqesiD dy c;faqjet e ketij evolu<\joni, De sa. ajo De Kalivo e Aetos bloket e gurve, qi jani perdoruD, kane hapsi ta madhe e trajte te parregullt.

t. . .

Moshes protohistorike i pershtaten legjendat e riprt1me prej auktorve klasike. A kjena Iliret te njajt me prehe)eniket, nok diehet me siguri, me gjithkiita nuk ka dyshim 8e paten perpjekje e marredbanje te ngoshta me ta si na e dishmojn legjeudat e mitologjija helene. Si mbas legjendave e mitologjis edhe Iliret, si Greket e.

1)2

". Marin Sird.ni

e Romaket e Dxjerrshin rrjedhen e vet prej herojve e perendive. Keshtu Kadmi edhe e shoqja e tij Armonija, qi ishte e bija e hyineshesh Aferdites e e Perendis se luftes Ares, lane Feniki'n vojten ne Gre9i e themeluen Teben, preJ kahe erdhen ne Shqipni, ku u leu nji femi' qi a ngjiten emnin IlyIios. Ky pat shum femi, te cil ve u dba me sundue vendet e ndryshme qi prej tij kje quejt CUrL Mbretent e Molosve thojshin se jaue Bternipat e Eakozit, i cili kishte babe Zeusin e nane nirnfen Egina; fisi Taulaut mbauej j rrjec1uun prej Taulas, djale i Ilyrios; Gorgon biri i Cipselit themelon Ambragen {Arten), Pine Neoptolemi, bire i Akilit, Mhet mbret i Epirit me te cilin xen fill dinastija e Pirridejve; Eleni bire i Priamit .

tbemelon Butrintin,

Enen

zbgarkon me Trojanet e vet

brig-je t' Epirit e viziton Butrintin, si difton Virgili ne 3 t' Eneides (v. 293 e vijim). Kliniku mbrct.i i IIiris bire i lImit (HilIos) q/i dergon 73 anija Grekvet ne rretbimin e Trojes, SeIet rojsat e orakullit te Dodones, si dishmon Homeri ne te XVI t' Iliade!! (v. 234, 235), Jane te gjith 8mna, ndodbi c persona qi na tresin ne mbretui'n e perrallave, po qi na perkujtojn vjeiersln (' gjejen knIturore te ma te parve banore ill Ballkanit. Per si dnket banoret e Epirit ne kohe shurn te hershme fituen nji randsi te madhe ne Ballkan perse keta paten ne kujdes te madh besimin e i dhane themel e trajte besimeve ma te \"jetra fetare. Ky popim i. yni perkon mE1disbmi'n e sa shkrimtarve te hersham e perforcohet me nderimin e madh -qi i ipshin Helenet oraknllit te Dodones, si edhe randsin qi kishin per ta Olimpi (ndllja e Perendive), Akeronti (lumi qi rrethon Ade ase Avernin), Ko~iti, Elisi e Averni, te gjitha . vende mbrenda kufive te banueme prej fiseve Hire. *

* *

Per me e plotsne djeri ku fisht e mnndun njohtin mbi gjejen kulturore n~ kohen e periudhes ilirike po shtojm edhe ndonji shenjim te Dr. Patsch (<<Iliret), gja qi na daket e .nevojshme.

KnJture

e arte

ne Shqipn1

113

«G.1endja natyrore e vendit te tyne i kisbte barn Liburnet kusarfci si Ardjanet. Fare afer bregut g.1inden vargje isbu.1sb; mbrenda ne toke jane gryka deti te ndrysbme, ku derdben lume te vozitsbem. G.1ithkahe ka vt3nde mprojeje e strebe. «Te ndimuem pra De kete menyre pre.1 natyre, me doemos Liburnet do te kene dale ne det perpara Ard.1anve. Sburn nder ta kishin zane vend ne brig.1et lindore t' !taUs se mesme e ne Korfuz: per n.1i kohe te g.1ate'paten edhe Dursin ne dore. Sikurse Ard.1anet, ashtu edhe Liburnet k.1ene voztare te mire, te di.1tun ~ te pflrmendl1n; veglat e tyne detare isbin te ndertueme aqe me m.1esbtri, sa qi m~ vone ato nen emnin latinisht Naves Libur1iicae ase Liburnae, zan n.1i vend te randsisbem ne floten luft.are romane... Sa perparim kisbte barn bu.1qsi.1a ne ket fis e ne token p.1ellore t13 ti.1, na e tregon vo.1i liburn (Oleum libllrnicum) i cHi kishte n.1i z~ te madb. «Ard.1anet permenden si miq te medhe.1 muzike, te cilen.1ihsbin veglat me tela e fyellin. Por si duket, ket yeti muzikore e kane marre ma vone prej te nensbtruemve te vet, Trakasve, pse ki:jta isbin shum muzikore, sbka per Ilire nuk kemi la.1nte... N.1i popull zotni, si populli Hire, qi mbante rob nen vedi, doemos jetonte m~ mire edbe i ruente plaQkat e luftarvet ne n.1i vend IDA te sigur13t... «Me .1etese luftarake e and.1eje qi sbko.1sbin Iliret, ata nuk kishin as and.1e 'as koM me u marr13 me bu.1qsi. Per keto pune te randa kishin robet e luftavet, e numri i tyne do te ket k.1en13i madh, mbasi edbe zotnit ishin te sbumH. Fisi Ardjan kisbte nen vedi mA teper se 300.000 rob. N.1ipopullsi jo ma pak te numruesbme kisbte nen vedi edbe fisi ilir i Dardanvet rretb Nisbit e Sbkupit ne Serbin tJ&otme21). Bujqt 8ija aH5ltere isbte e perparu(\me... «PerveQ bujqsis, kisbt,., nji rands! te madbe gjiija e gjalle, per te cUen perdorohesbin 8i kullose livadbet e maleve te naJta. Djathi i deles ilire k.1e snum i permendnn. Llojet ma 21) :- Prej kendej duket se na ka mbete fjala rob e gjilld per pjestaret e njai shpije ~ frazja, e ma yonshmc ,me pU'IIue si skkju (schiavo)'.

~ P. Marin Sirdani

114

t~ mira te djathit kjene CageU8 Dooleas (djathi i Djokl6s) e (Jaseus Dardanious (djathi dardan), qi x8hej prej Dokleatv6 e prej Dardanvet... Ne viset e nxeta e n' ato te brigjevet, ashtu edhe nder ishujt lnlzonte hf1.rdhija e ullini. «Viset ilire kjene shum te pasuna per drtl... Fasunija e pyjevet u jipte leja Ardjanva a Liburnve me ndertuem anija, e me u Mm ne ket menyr~ nierz deti... Iliret, .si shihet (>rej fytyrave te gurve te vorrezavet, ishia nji popull gjahtlir ne d. MA. taper ishte perhape gjoja ne kat «Por malet 6 Iliris paten nji randsi edhe mil. te madhe, pse disa pjese te tyne kjene ne kohen e vjeter e ue te mesmen hurime ari e argjanti... Iliret dh,bin me i shfrytsuem mire xehet... Perve<j arit e argjantit, kje gjete ne viset Hire, nder sbum vende, edbe shum rem (baker), plumb e hekur22). «8hteti ardjan nnk kje vetem nji sht&t knsaresh, por kishte edhe marredhanje qetsore me te tjere edhe e kishte per z8mer kulturen e huej. Tregtari grek i kishte Iliret blesa te mire. Shum sende artistike i mut>ren Ardjanet prej Grekve, sikurse na tregojn lajrnet ml>i eskursjonet ardjane ne brigjet greke. «Ardjanet u mueren me sende kulturore greke e paten marredbanje me Greke, por nuk bueren aspak vetit e veta. siknrse i humben shurn fise tjera iIire». Tash per tash nnk mllnd te shtojm gjll. tjeter mbi gjytetnimin e kultnren ilirjane, por jemi te signret se 8tndirnet e m!l. thelia e sidomos germimet e ardhshrne do te na 18jojn me njohte ne nji meuyre IDa te persosnn popnllin ilir ni; <)faqjet artistike e qytetnore te tija. P. Marin Sirdani O. F. M.

22)

Kulturen e Hallstatt.it gjurmuest i a peshtesin nji grupit popujsh ilirjan.

Cfr. Fritz Valjavec.Slidost.Forschungen&.hie 1-2,v. VII, 1942, f. II.

Qellzoret e gjuhes shqype

Gjuha shqype Asht e pasun me tinguj, si e dishmojne 33 shejet grafike te caktueme prej Kongresit 'te Monastirit. Por kta nuk don me thAne se ky numer, sado i madh, pershin gjith tingujt e gjtihes shqype te cHIt Jane mA te shumte": Merturi njehe deri ne 44 i) e Meyr deri ne 45 2). Por kurrnjeni nder ta nuk na ka dhane ~ifren

e njimendte te tingujve te gjuhes shqype.

Ne mes te ksaje mOrije tingujsh, qellzoret Jane ato te cillat kan paraqite kurdohere vshtirsit ma te mdhiit ne shkrim, sj mund te shi. fet prej ndryshimeve te shkrimtarve te vjeter e te kongreseve te reja. Prandej ndoshta nuk Asht krejt jashta vendit me e marre para sysh ket ~ashtje e me shqyrtue per se shkurti tingujt qellzore te shqypes e paraqitien e tyne, tue xane fill prej Kongresit te Stambolles (1879) e deri ne Kongresin e na1tpermendun te Monastirit (1908). Gjuha shqype ka tete qellzore te ciUat sot paritqiten me kto sheje: ~. xh. q. gj. sh. zh. nj. Ij. ~: per shembull ne 9dr9df, geki9, 9im9dkez; xh: pzr shem'Ju\1 n2 xhixhe, get xhixhilloj, to. xhixhllonj, xhixhilloje, xhuxhmdxhuxh e to. xhuxh mdxhw;; q: per shembuU ne qyqe, gee qingj, to. qenq, qelq, gee qiqerr, to. qiqer e qiqre;. gj: pzr shem'Jl1\1ne g~. pergiegii, to. pergiigji, get giygj, to. gjyq, gjegje, gee Gjergj, to. Gjerq; sh: per shembull ne shesh, shpesh, shish, shishe, shoshe; zb: per shembull ne zhuzhinke, zhuzhitje, to. zhunzhule, me. zhezhite; nj: per shembu\1 ne get njinjishem, to, i njinjishem o. i njenjeshem, to. njeronj; Ij. per shembull ne fjate itato.shqyp tare ljime, milj, pulje, lulje.

1) Grammafica de[/a lingua albanese del Prof. GasperJakova Merturi Frascati, Stab. Tip. Tusculano, 1904, fq. 28. 2) Kurzgefasste albanesfsche Graml1lafif<. mit Lesestocken und Glossae, van Gustav Meyer, Leipzig, Qruck u. Verlag v. Breitkopf u. Hartel, 1888, fq. 80.

~'I

116

Jam.

Dy tingujt e pare, njeni shurdhe (<:), tjetri tingllues (xh), janedy bashkezanore ~asore te mbylluna mesqellzore te ndrydhuna, te cilIat u pergjegjin tingujve qi ndihen n' italishten letrare, per shembuU ne c:ento (ge. qind, to. qint) e gente (ge. giind, to. gjinc). Prej ktyne tingujve ndryshojne dy tjeret q e gj, i pari shurdhe. ) dyti tingllues, qi Jane dy paraqellzore te pastra, Ie ciUat nuk kan tinguj pergjegjsa n'itaJishte. Trajtohen tuj avite buzel e luj preke me. maje te gjuhes qellzen e perparshme afer rrajve te dhamve. Ky shqyptim ndihet ma teper ne gegnishte, mjesa ne tosknishte bashkezanorja smbrapet e bahet mesqellzore tui preke qetlzen e mesme me shpine te gjuhes. As ky shqyptim nuk ndihet n' italishten lelrare par nder disa djalekte italjane. Palatogramat qi ktu po paraqesim munden me dhane nji ide ma te kjarte permbi kta dy tinguj te posa~em te gjuhes shqype. Gegnishi

1. qyqe

J gjygj

2. ~ekic;

xhixhe

QeJlzoret

6 gj ubi's sbqype

117

Tosknisht .-'

""'--'''''r-''''

J I

3. qyqe

J' gjyq

C' 4. <;eki<;

xhixhe

Si shifet prej palatogramave mesqe11zoret e tosknishtes q e gj Jane ma te smbrapuna e ma te ndrydhuna se mesqellzoret ~ e xh, te cillat Jane te njinjishme per te dya djalektet. Por do dijte se edhe ne disa vende te Gegnis, si b. f. ne Mirdite '), ne PriFen e Diber 2) e ne Borgo Erizzo afer Zaret 3) paraqel1zoret e gegnishtes (n. 1) nder. likohen me mesqellzore ~ e xh (n. 2 e 4). Ne rendin e ba~hkezanoreve te vijueshme e te ngushtueshme u pergjegjin mezqellzoreve (:.'xh dy fishkul1ueset, shurdha e tinglluesja, sh e zh: e para i gjason tingullit qi n'italishte shkruhet me sci (ne sciacquare, me shperla), e dyta s ka tingull pergjegjes ne gjuhe ita. . lishte, por asht baras si j e frengishtes (ne jdmais, kurr). Mesqellzorja hundore e ndrydhun nj asht barabar sikur tingul1i qi n'italishte shenjohet me gn (ne gnocco, brum<;a\. Mesqellzorja dridhse krahore e ndrydhun Ij, e cilia i pergjegje --') Cordignano P. Fulvio S. J. La lingua afbanese (dialetto ghego), Hoepli' Milano 1931, f. 169, In, ') Pekmezi, GrammattA der albanesiscflen Sprache, Wien, Verlag des AI, banesischen Vereines .Dija' '1908, f. 8. 3) Tagliavini Carlo, L' albanese di Dalmazia: Firenze, Leo Olschki 1937, f. 31. n. 13 e f. 32, n. 18. 8. -

'I,

-:t--

XIX. - Nr. 4-5 (204.205)

;1:4 ;?

Jam

1L8

tingutlit qi ne gjuM italishte paraqitet me gli (ne fdmiglid, familje), ndihet mA teper nder djalekte italo~shqyptare, mjesa sot A zhduke si ne gegnishte ashtu ne tosknishte, si mundet m' u pa prej ktyne kra. hasimeve: Contessa

Entellina I) Gegnisht

Tosknisht

{jimde /jigjde lidrdh /jiti

lime ligie ldrdh lti

lime ligi ldrth letin

lidli puljde {jdlide ngidfjde pliot mbljogn ljum

Idle pule fidle njdle plot mloi lum

Idle pule fidle ngjdle plot mblonj lum

per Lima 2) Legem " Lardum " Latinu8 " LaIa ,." " "

Âť

" "

Pulla Fabella Anguilla Pleto8 ImpIere Flumen

Por tuj k~e se nejeve -LJ, .LLJ, -LLI gegnishtja e tosknishtja u pergjegjin sot per sot me gjyse zanQren j, shifet kjartas se kjo rrjedM prej njij bashkezanorje se mAparshme qetlzore, e cilla tash ka mbete vetem ne djalekte italo~shqyptare. Te kundrohen bje fjala shembujt qi vazhdojne: Contessa ilj mili murH/j middlide pd/jde gjelj k.uelj zorja

Entellina

Gegnisht i".jd m{"jd murtdje meddie pdje gjel k.ua.l

Tosknisht ije per mije murtdie " meddle" " Pdje " gjel " kUdj "

Prandej nder qetlzore te gjubes shqype do njeM dridhse krahpre e ndrydhun Ij, pse ka mbete

IIja Milja Mortalja MetaIIja PaIIja Galli CabaIli edhe mesqe1!.. e paster nder

1) Ne lfJidn~ degti Albanesi (olim Pian a del Greci) !) Per etlmologi te fjalve kam pase para slsh pose Etymologlsches W6~ terbuch der iJlbaneslschen Sprache :Strassburg 18(1) te Meyer edhe Less/co et/mologico te Tagliavlni (ne L' albanese dl Dalmazla te na1tpermendun).

~ ~e1Jzoret

e gjuhes ehqype

11~

italo-shqiptare, pse dikur do te jete kene edhe ne gegnishte e toskn i. -shte, si dishmojne shembujt e nalttreguem, si edhe pse mbas giaset .do te gjindet edhe sot ne ndonji djalekt gege ase toske 1), shka ka :m' u pa kjartas kur te botohet At1anti gjuhsuer i shqypes 2). Tash kishte m' u dashte me vu oroe si i kane paraqite kta. tinguj 'shkrimtaret e vjeter shqyptare, por mbi ket <;astjedo te flas nji here .tjeter mA gjate. Sa per tash po e kufizoj artikuUin l' em mbi shejet -e posa~me qi perdoren kongreset e para ortografike shqyptare.

'",

Bashkiml

IStambolla I

Ag!ml

jMonaStiri I

~imerrsl n' italishte cimice

C(ch) 3)

;x:

dxh

(dz dxh)

xhudhi sl n' Italishte giudeo

.k' (c)

qyqes' ka pergjegjse n' ltalisMe

gjygj s' kApergjegjse n' italishte

~(sh)

shirok sl n' Italishte scirocco

(zh)

zharg sl ne frengishteIa.mdis

n' (gn)

njeri si n' Italishte gnocf(o .

. (op. cit. f.8,

g' (gh)

it. - shq.bilja sl n'ltalishte figlidj .u.;..

'" ยง 8), Weigand (Albdnesiscne Gra.mma.UR im siid. i) Pekmezi gegiscnen Dia.leRt, Leipzig 1913, f. 8 ยง 9) e sldomos Meyer Alb. Gr., .f. 6. .9 14.e E W. passim) bien shum treglme (dy te paret prej tosknishtes e giytete. ve t' aferme e I treti prej djalekteve te ndryshme te Shqypnis) me Ij, por nuk e besoj se ky tinguli asht aq I perhapun ne djalekte shqyptare sl ne djalekte Itaio-sbqyptave. Pedersen (Alba.nesiscne Texte mil Glossa.r, Leipzig 1895, 'f. 8) nuk e pranon ket qelizore as ne tosknlshte, e ci11a sl mbas Meyer gjindet jo vetem' ne tosknlshte, por edhe ne gegnlshte e derl ne djalektin Borgo Erizzo, ku ka hupe faret (efr. Tagliavlnl, op. clt. f. 23). 2) Qyshe prej vjetit 1940 Qandrra e Studlmeve per Shqypni, e temelueme prane Akademis Mbretnore t' Italis, ka ngarkue tre profesora lingulsta Ie per. menqun, Clemente Merlo, Ma.lteo Ba.rloli e Ca.rlo Ta.glia.oini per perpilfmin e At1antit gjuhsuer te sbqypes (Rioista. d' Alba.nia.' del Centro di ~tudi per I' Albania, presso la Reale Accademla d' Italia, vj. II, qershuer 1941, f. 186). 3) SMjet graf1l\:e t' Agimit ql kam vii mbrenda k1tapet nuk gjlnden ne pas. qy,ren e' pergjithshme qi temeluesl I k-saje Shoqnije, Dom Ndr~ t' alfabetit "

Mjedja, v~n ne fi1limte vepres se vet Ka.{endilri i Sainis

.Dila." (Wlen

. ,

190'&' r"

120 .

Jam

5i shifet prej ksaje pasqyre, ne Kongresin e mbram te Monasti..

rit u mueren para sysh den diku edhe vendi met e perparshme, pm'. pergjithsisht u desht me ndrrue. Prej dy mesqellzoreve <;asore te mbydhuna te ndrydhuna.. shurdhe e tinglluese (n. 1-2) u muer prej kongresit te 5tambolles sheji 9 1) e perbri tij u vu digrami xh, pa kqyre aspak, mbas gja. set, perpjekjen e ngushte qi gjindet ndermjet ktyne bashkezanoreve,. njena shurdhe tjetra tingl1uesej perpjekje qi nuk vehet oroe as ndersheje te kongreseve tjera, nder Ie cillat ndoshta vetem Agimi i avi. tet natyres se ktyne tingujve, sadoqi shejet e tija c, dz) nuk Jane: as te kjarta as praktike. Prej dy bashkezanoreve tjera (n. 3-4) te cillat na i kemi per... caktue s~ paraqellzore, kongresi i Monastirit pranoi prej kongresit tee Stambolles shejin q per bashkezanoren shurdhe 2) e perdore digramin gi per tinglluesen 3). Bashkimi perkundra tuj shenjue ket tingull me f. 4) por shifen andej e kndej mbrenda librit. Nuk dij sl me e spjegue ket ndryshim, vetem a prej Influksit te Bashkimit a por pse, tuj k~ne ndoshta shkrt me t' auktorve tjere, Mjedja nuk desht me e perk!!e orfografln e tyne. I) Ky sMj duket me frige mil se pari! ne vepren e Budi! DoUrlnd crl. st/dnd, Roma, III bot. 1664., f. 77) mandej me siguri I;Ie vepren e vogel Breo~ compendlo delld dottrlnd crlslidnd (Roma .1743) te Kazazit (efr. P. Jnstin .Rrota, Per hlslorln e dlfdbetit shqyp, Shkoder, Shlyp. Fran'Yeskane 1936, fq. 17 e 36). 2) Mbas mendimil t' em do t' ishle k~ne ma mire me pase perdore digra. min kj per ket qellzore, sidomos per shkak t' analogis se ngushtp. qi gjindel ndermjet ktij tingHi shurdhe e Ijetrit pergjegjes tingHues. Ap.alogija fonetike type edhe analogin grafike, kshtuql si shkruhet gjygj, kishle m' u dashte me shkrue edhe kjykje (qyqe). Porse ne ket rase klshte m' u perzle qeHzorja kl me nenln bashkezanuer k-j, I dIU rrjedhe prej kl, sl round t~ shifet nder shkrimtaret e vjeler gege e toske e ndihel edhe sol ne c;ameri e ne djalekte te ndryshme te shqyptarve t' Ita1is e te Grekis (efr. P. J. Rrota, Monumenti ma I ojelri I gjuhâ&#x201A;Źs shqype, Shtyp. Fran'Ye5kane, Shkoder 1938, II bol. f. 11-12; c;abej, Elemenle te gjuheslse e Ie literdtures shqlpe, Shlrp. e Min. s' Arsimit Tirane 1936, f. 17) e qi ndeshel ne disa fjale gegnishle (si ne k-jdje. to. qdnj; I k-jdrte, 10. I qdrle; k-jumshte to. qumesht; k-je, to. qe; k-jofte. to. qofte elj.). Mendiroi I em gj~n kundershtimln mil Ie fortin ne gegnishle. por geget do t' Ishin msue me da qellzoren kj. prej nenit bashke-zanuer k-j. njashlu sl dajne sot qeUzoren gj prej nenit bashkezanuer g-j, qi rrjedhe pre; gl (efr. I gjane, to. I gjere e I gjere; pergjegje, to. pergjlgje; gjitp, gjoks. gJume, gjygj, to. gjyq e fjalet Ijera, g-juhe, to. gjuge: I g-jale, to. I gjdle; y-jri, to. glu; g-jdje, to. gjdnj; ndlg-joj, 10. ndlgfonJ, ndegjonj elj.). S) Sh~jin gj per ket qeUzore e ka perdore mil i pari De Rada (efr. P. J. Brota, per hlslorin e d{fabetit shqyp. f. 90, 92).

llt*,,'J "')'1; 'Qellzoret e gjnhes

J21

shqype

ee), i ndej larg pshtjellimit qi pat prli kongresi i Stambolles tuj shkrue nji qellzore me nji germe (q) qi ne\tana gjuMt ma te njoftunat e botes perdoret per me shenjue nji fytore e jo kurr nji qellzore. Me

k, g,

:gjithkta Monastiri ra ~brende.

""'~ .,;;1.1;; ~ ~;:~;~

Agimi perdore por kto sheje 4> ne kje se Jane te mira per nji glotolog per pershkrime fonetike, nuk ,.",..1; d uhen gIA ne grafi te zakonshme. Sa per pune te qellzoreve te vijueshme fishkulluese (n.. 5 6), tuj lAne mhas doret sliejet e kongresit te Stamholles, si Bashkimi ashtti edhe Monastiri shtin ne punel shejet e arrsyeshme sh e zh. Aglmi si mbas zakonit perdori sheji't diakritike S, z, te cillat ne graff te zakonshme !11ukviejne kurrgjll, tuj kene te mjaftueshme shejet e perparshme. Per shka i perket mesqellzores hundore te ndrydhun (n. 7), tuj perjashtue shejin e Kongresit te Stambolles ql s ka kurrfare ku ptimit -e ate t' Agimit qi do ruejte per transkripcjone fonetike ditunore, :shejet e Bashkimit (gn) e te Monastirit (nj) Jane mjaft me vend. Por sheji i pare gn, qi gjindet ne tane shkrimtaret e vjeter gege, :Sot nuk ka shka ban ne graff shqyptare, tuj kene krejt i arrsyeshem :sheji i Monastirit (nj) e tuj kene se shqyptaret shkruejne e shqyp. 10jne g-nuq (e genuq, g niej) (e genjej) me dy tinguj te ndryshem -qi nuk do te nderlikohen, ne grafi, me shejin e vetem nj qi ndibet <per shembull ne fjalen i njinjishem. Mesqellzoren dridhse krahore te ndrydhun (n. 8) kurrnji kongres .". :shqyptar nuk e ka marre para sysh, pran'dej un e kam shenjue me >digramin Ij qi tash sa kohe Asht i perdorun Pier italo-shqyptarve 1). Trigrami gli qi\ gjindet nder shkrimtare te vjeter gege e toske ~). 'nuk mund te pranohet mA, pse shqyptaret shkruejne e shqyptojne ;{J-line, g lice, ge. g lister, .to. g lister, me dy tinguj te ndryshem ..qi nuk do te nderlikoqen, ne graH, me shejin e vetem qi ndihet per shemhuU ne fjalet italishte fdmiglid, giglio. ~ildn ~i3 Jam. ~ i) Cfr. Alfabeli shqip qe u-pranue ne Kongresin gjuhsuer /e CorilidnD-Il"~ ';(1895)ne Leka (1937) 455.;0 2) Cfr. Matranga

'f. 35) undaegliesae",

(Il catechismo

albanese Ie La Plana,

sol ge. e 10. .ndjese,

10. edne

ndelese;/

Grottaferrala Bogdani

1912.

(Cuneuf

.;~ "~ -,;;"

.prophe/arum, Padova 1685, I, 170) upossi LigHj. sol post apor'si lili e (II, 7)«mb. ~mbajete' G1iubotinit» (recte: robe mbaje te GHubotinit), sot ne ma.le Ie LjtibofinU. V. O. Kush ~ishron me krahasue terminologin e 're shqype. qi m'. a dasble . ,:;~ me perdore ne kel artikull, me termino!ogin e njoftun italishte, te lexoje sbi< .kel sludim ne numrin e pare '194,3) Ie rivisles <A~vum. qi boton -Universitel.t' - .~~ '/~

,,,''°"' I MU.o".'d p" ,J .hp.JHId. " ".It.

.~c,j

Emni i Shqipnise ne kohen e mesmePARA THANEJE Emni i Shqipnise ne Kobe te Mesme, ne ket studim qe po bo.. tohet, i shtrohet nji shqyrtimi te ri. Ky shqyrtim bahet ne baze ele.. mentesh te reja, qe u-gjeten ne folk1orin t' one, te cHat emnit t' one te vjeter i apin nji zberthim te natyrshem 'e ne pajtim te plote me burimet

e vjetra.

Emni i jone i vjeter asht studjue mjaft, po ata qe u-mueren me fe, tue u mbajte ne trajta te hueja ase ne trajta lokale te dores se dyte, nuk mrriten t' a zberthejne dhe keshtu <;ashtja e rranjes dhe e kuptimit te Hj mbeU gjithnii si nji <;ashtje e hapun. Disa, nga qe nuk njihshin trajtat e verteta lokale, u kapen edhe me interpreUme qe ndonjihere dolen edhe ne kundershtim te plote me rranjen e kupU. min e vertete t' emnit. Keto interpreUme e mendime te ndryshme qe u-<;faqen per em. nin, mbassi thurin e perbajne - te thomi - historine e <;ashtjesse tij, po mundohemi ketu te bajme nji permbledhje te shkurte te tyne. Ne shekujt XV e XVI ata qe u-mueren se pari me emnin t' one tue pandehe se trajta e vertete e tij asht Albania, me te cHen asht rrarijose nder te hueje, e 1idhen me emna te tjere te vjeter gjeogra. fike, qe kishin po ate trajti:~. Keshtu, per nji kohe te gjate, tue u. ihashtrue nga trajta e emnit, u-besue se na kishim ardhe nga Alba. nia e Kaukazit e se emni i vendit t' one nuk ishte gja tjeter ve<;se emni i vendit, qe kishim pase ma perpara ne Kaukaz. Ket theari te gabueme me sa na thote Italoshqiptari Angelo Masci 1) e hodhen se pari Enea Silvio 2) e G. A. Magini 3) qe perktheu latinisht ne shekullin ~ XVI gjeografine e K1aud Ptolemeut. ,

1) Angelo Masci, Discorso sull' origine,

costumi

e stdlo dftud/e delld nd'

zione dlbdnesc 3. ') !:fnea Silvio, Dcscrip. Europ., cap. 15. Citue nga Masci. 3) Moderne tdoolr: di geogrd/ia df/giunte e Tolomeo, cap. dell' Epiro. . Vo, gllamp che questo Epiro colla giA nominata parte delia Macedonia ora sia det, ta Mba!rla degli Albanest popoli deU" Asia, dl cui scaccia Ii da Tartari quivl sedettero. Citue nga Masci.

:.. Emni i Shqipnis

ne kohen e mesme

123

Magini per me i dhane dyndjes s' Albanevet edhe nji fare shkaku, ne shtesa qe i bAn gjeografise se Ptolemeut, na thote se ata erdhen n' Epir pse u.-debuene nga Tartaret. Me gjithe qe Ktaud Ptolemeu, tue shenue ne gjeografine "e tij fisin ilir Albanoi me vendbanim ne Shqipnine e Mesme, i kishte diftue gati gjithkuj se nga vjen emni i vjeter e C;'skote kishin Shqiptaret, prap teorija e gabueme e Silvios dhe e Maginit per do kohe u..mbajt sie vertete. Filippo Tajani n' "Istorie Albanesi" e Alberto Straticb ne "Manuale di letteratura albanese" mbushin shume faqe me histori l' Albanevet te Kaukazit tue besue se ajo me te vertete Asht histori e Shqiptarevet. MA vone emni i jone i vjeter u-lidh me Alba/wi,,! e Ptolemeut dhe studimi i tij hyni ne nji rruge te re dhe te drejte. Mbas studimit te vendit e te gjuhes s' one, andej nga fi1limi i gjy&mes se dyte te shekullit XIX, nga dijetari G. Hahn dhe mbas gjetjes s' emnavet te rij Arber..Arberi ne Laberi, u-besue se bashke me emnin u-gjet edhe fisi qe u kishte dhane at' emen kombtar te tane Shqiptarvet ne Kohen e Mesme. Mirepo burimi i emnit historikisht mbassi ishte ne Shqipnine, e Mesme, si do te spiegohej gjetja e Hj tashti ne Shqipnine e Jugut '? <;:ashtja do te zgjidhej domosdo me hipotezen e nderrimit te vendbanimit l' Albanoi-vet, mbassi gjurme te tjera l' emnit neper krahina te tjera ende nuk ishin diktue. Keshtu pra Labet, per nji kohe, u-muâ&#x201A;Źren si Albanoi..t e Ptole-

meut dhe u-supozue se kane nderrue vendbanim 1) ne' nji kohe qe

s mund te caktohej. Vertet Labet me zakonet e ndryshme qe kane nga fiset e tjere fqij, lane me kuptue menjihere se Jane t' ardhun n' ate vend, mirepo . a Jane Albanoi-t e vjeter'? ' Baron Nopcsa Labet i merr per LabeaN~qe banojshin ne kohe te vjetra afer liqenit te Shkodres; prej ketyneve edhe liqeni quhej "Lacus Labeatis". Mbassi Labe gjinden edhe ne rrethe te Mitroyices, ne Podjeve, mendimi i Nopcses del i drejte e na bAhet se Labeatet kur u-sbperngulen nga 'vendi ku banojshin u-ndane dysh: nji pjese

.",

I) P. Kretschmer, Einleifung in die Gechihte der griech. Spr(J.che (GOt!ngen 1896), 262. Duket qe vendbaniml i Albanoi-vet te Ptolemeut te jete pderrue ma vone drejt jugperendlmit, mbassi emnl Afbed tre90n sot zopen ma!sofe ne shplne te Vlones. Cltue nga Gervasio n' Albania Ant/ca.

124

Osman

Myderrizi

zbriti ne juge e zu vend ne krahine qe quhet pn~j tyne Laberi e nj{ pjese tjeter shkoi nga veriHndja e zu vend ne Podjeve ku gjindet edhe sot. Mbassi trajtat e Laberise u-mbajten si trajta shqiptare t' emnit. trajtat e verteta arbenuer"arbenesh qe u-gjeten mA vone u-mbajten si trajta te reja, madje trajta arbenesh qe u-gjet nder kolonit t' ona te Greqise, t'ltalise e te Dalmatise u mbajt edhe si e hueje. Ket trajte dikush e mbajti si t' ardhun nga trajta kroate Arbanasi 1) e dikusfl nga trajta italjane Albanese 2). Me trajtat qe u-gjeten ne Shqipni u-1ind edhe <;:ashtjae rrAnjes s' emnit. Ptolemeu emnin e kishte shkrue me rrAnjen alb, kurse trajtat qe u-gjeten kishin rrAnjen arb; cHa do l' ishte e vertete 1 Gustav Meyer.i tue pandehe se emni Lab ishte metateza e emnit alb, te cilin ai e mbante si emen te vertete te fisit Albdnoi, u-tre. gue i mendimit, se rrAnja ishte me alb. Per kundra linguisti i njohun Holger Pedersen <;:faqimendimin se rrAnja ishte me arb dhe shtoi se Greket e kishin nderrue rrAnjen arb n' dlb mbas nji shoqnimi t' erret me emna te tjere gjeografike. Ndonse rrAnja e emnit u-pranue prej shume kuj me arb, disa knptimin e tij e kerkuene prap me rranjet alb e alp. Prof. Furiqi :1)emnin ne fi11ime tregoi drejt per se drejti si emen malesh: Arbena (Arbana), te cHat ket emen e paskan pase marre nga Arbe (Arba) vend a qytet 4) ne Shqipnine e Mesme. RrAnjen e emnit Arbe mbasandej

e spiegoi me fja!et keIte alb e alp

= naltesi.

perpjete. Nga Shqiptaret Sami Frasheri tue u-Iargue shume nga interpre. timet qe shenueme siper, emnin e vjeter desh l' a spiegoje me fjalet shqipe: are ban d. m. tho njeri qe punon aren. Sigurisht ky shkrim. tar u-tregue i ngutun ne ket interpretim, pse emni tue qene shume i vjeter, s'mund te spiegohet me shqipen e scx;me. Shqiptari qe u-muer ma mire me emnin e vjeter asht Marin Sirdani. Si mbas Sirdanit 5) trajta e emnit Asht Arben a Arbeni dhe she.. 1) Tagliavini L' Albanese di Dalmazia, 71; it nome locale Arbeneshi e di origine (roata. 2) Shpend Bardhi. .Emni Albimes mandaj ne goje te Shqiptarit u ba arbanesh-arbnesh" (Leka, 1936 Nr. V). 3) <;abej, Per gjenezen e literatures shqipe, II. 4) Gj. Na<;i, Pse na quejne Albanais? (Minerva nr. 3, 193~). 5) Hylli i Drites, vjeti 1931, Nr. 10.

." iEmni i Shqipnise ne kohen e mesma

125

non krahinen qe shtrihet ne mes lumit Mat e Erzen. Emni rriedh nga fjala arbe = rrafshine dhe ka kuptimin e fushes qe shtrihet ne roes malesb e detit. Ky shkrimtar, sadoqe s' e shkoqe mire trajten e s' tregon burl. roe per ato qe shenon, asht i vetmi qe hap nji rruge historikisht te ~rejte per studimin e emnit t' one te vjeter. Nji Shqiptar tjeter qe u-muer mire me emnin e vjeter asht 'Eqrem <;abej: Ne vepren e vet "Per gjenezen e literatures shqipe" <;abeji me. net gjansisht me emnin dhe sbenon te gjitha hipotezat e inlerpreti,... roet qe u-bane per te. Tashti ne fund te kesaj permbledhjeje po shenojme edhe ata qe e mohuene emnin, dikush tUe thane se asht nji fallsifikim e dikush tue ngule kambe se s' ka te baje me ne. A( qe e mohon kryekeput emnin asht Vladan Gjorgjeviq 1). Mbas mendimit te ketij politikanti serb emni Albani ka fiHue Ie per. ,doret velem me 1079 per Shqipni dhe asht drejt per se drejti nji fallsifikim grek, me te cilin asht dashe t' emnohet krejl vendi mbas emnit Ie qyleUt grek Afo(1non (1). Ai qe ngul kambe se emni S' ka te bAje me ne pse na paske. rni quejte vetehen gjithmone Shqiptare, asht historjani francez . Edouard Philip on 2): Sikur shifet te dy keta qe e mohojne emnin nuk jane marre aspak me te, po e bAjne ket pune i pari. per q{Wime politike dhe i ..dyti per te forcue tezin e tij t' origjines s' one jo ilire.

I. ORIGJINA E EMNF Shqipnija ne Kohe te Mesme quhej Arben -banore te tij quheshin Arbenored -Arbenesh 3). Shqiptdr qe perdorim na sot jane te rij, pse kolonit 1'Italise, qe kane dale prej Shqipnije ne shekuj 14

dhe Shqiptaret ~. Emnat Shqipnf~' I' ona Ie' Greqise e e 15, nuk i njohin.

i) Vladan Djordjevic, 'Shqiptarel e Fuqil e medha, S. 2) Edouard Philipon, Les peup{es primitifs de (' Europe meridiona{e, 89' -..Les Albimais ne se sont jamais donne a eux-meme d' autre nom que celui de -Chkyipetari" . 3) Mbrapashtesa. esh perdOt'et edhe sot ne Shqipnin' e Mesme. Ne Tirane :banori i ~tundit Tunja thirret T unjanesh.

~ <I ~f

,. .I', , -,:,: .."".j. ';"',;"

]26

Osman Mydenizi

Keto dy' kolonit mbassi jane shperngule nga vise te ndryshme te Jugut,. kane trajlat jugore t' emnavet te vjeter: Arber, Arberor, Arberesh. F1etorja qe botoi De Rada me 1883 kishte emnin Fiilmurl Ar" brlf (Flamuri i ~hqipnise); ajo qe u botue me 1887 prej F. Stassi Pettes e Zef Skiroit quhej Arbri i Rll (Shqipnija eRe), keshtu edhe e perkohshmja qe u-botue nen drejtimin e Anton Argondizzes me 1896 quhej I) III i ArbpreshDel (Ylli i Arbereshvet). Nga keta em. na fletoresh kuptohet sheshit se Shqiptaret e Italise emnat e rij nuk i njohin e prandaj nuk i perdorin. Edhe shkrimtaret t' one te vjeter te shekujvet 16 e 17 si Buzuku. Budi e Frangu i Bardhe emnat e rij nuk i dijne. Buzuku per Shqipni perdor: Arban 2), Budi per shqipen shkruen G;uhu lane t' arbeneshe 3} e Frangu i Bardhe ne ÂťDictionarium Latino-Epiroticum" per Albania shenon Arbeni e per shqip: g;uhe t' arbeneshe 4). Shkrimtari ma i vone Pjeter Bogdani ne fibrin ÂťCuneus Prophetarum" te botuem me 1685, per Shqipni perdor: Dhea i Arbenlt S) e per Shqiptar i Arbeneshi, Arbenorel. Por ky shkrimtar per brije emnavet te vjeter, aty ku fIet per gramatiken e Andrea Bogdanit. ungjit, te vet, na per. mend per te paren here edhe fjalen e re Shqip qe asht berthama e emnavet te rij. Para ketyne shkrimtarevet, nga shekulli 15, kemi edhe nji kange te vjeter te Krues 6), qe na tregon se ne kohe te Skenderbeut em.. nat e rij Shqiplilr e Shqipnf nuk njiheshin: Porsi bleta del pIej zgjonit ashtu dalin t!nez prej s' vonl pa marre fryme, porsl luaj diett e Arbenit, katallaj, etj.

Kjo kange emnin e Arbenlt, kur even ne lidhje me Tanush Muzak Topine, mprojtesin e Krues kundra Bal1aban Pashes, qe ishte prej Juge, e permend me trajten jugore: Edhe Turkun s' e la Ie qasej 5' e la I' egrln n' Arber te rrasej. Ij ShRrimtaret Shqfptare, II, 12. 2) J. Rrota, Gjen BUZURU, 9. 3) LeRa, vjet! 1932, Nr. 7.8, 224, 225. 4) Le Dicf{onafre Albanais de 1635, par Marlo RoquQs, parathaneja Albania. 5) Jeta e se Lumes Virgjin Mri, nxlerre nga Cuneus Prephetarum

tue prej D. N. Mjedes. OJ Visaret e KombU,

I, 28.

e fjm e bo..

Emni i Shqipnis ne kohen e mesme

127

Emni i vjeter permendet gjer ne fillim te shekutlit XVIII; si dokument te fundit, qe mban kete emen kemi aktet e Kondlit Shqiptar qe u-mbajt ne Rome me 1703 nen kryesine e papes shqip. tar Klementit te XI, te dldt u-botuene shqip me 1707 nen titullin~ Kuoendi i Arbnit 1). Nga gjymsa e dyte e shekullit te XVIII emni i vjeter nuk per. mendet ma. Ne kete kohe duket se emni i ri e zevendesoi plotsisht. pse, edhe kur permendet ndonjihere, <;faqet me nji forme l' influen. cueme nga ai. Emni i vjeter ishte i prejardhun nga emni ArM 2) (fushe) me mbrapashtesen en qe defton vend. Arben pra d. m. tho vend fu. she a fushash, shka i pershtatet krejt edhe krahines qe shenon. Si em.ni, ashtu edhe mbrapashtesa Jane te mo<;me. Ne toponimine iHre te vjeter mbrapashtesen e gjejme te shkrueme greqisht e laUnisht me trajten dn:.3) Arbanon, Idanum, Loranum; keshtu edhe rranjen e emnit Arbe e gjejme me mbrapashtesa te ndryshme: 4) Arbon (emen qyteU), Kdt-Arbdtys (emen lumi), Arbdtids (em en keshtje1Ii), Arbd (emen ujdhese), etj. Fjalen drbe Z. Nike Barcol1a") even ne lidhje me fjalen laUne drOd (arvum)

= are, fushe; e Ottorino Pianigiani

fjalen laUne dr"

6) e lidh me fjalen greke drou-rd e me fjalen litua~ne oum-druum dri-mdS qe kane po ate kupUm. Keshtu fjaIa drM eUmologjikbht del nji fjale indoeuropjane, qe duket se ka qene perdore n'ilirishte me kupUmin {ushe si te gjitha motrat e saja ne gjuhet e tiera. Emnat e vendevet me mbrapashtesen en ne shqipe Jane te gji. nise mashkullore: A.ren-i 7), Shenl1eshen-i 8). Mirepo emni i ri Shqip" nijd kishte gjinine femnore si shume emna te krahinavet shqiptare, e keshtu i vjetri per me u-mbajte edhe do kohe i gjal1e, makar edhe si arkaik, i pershtatet aUj ne gjini e JiUon nji periudhe te reo Librat qe botohen ne shekuUin e XIX e kendej e shenojne emnin e vjeter, kur e permendim me kete trajte te reo Po me kete trajte: i) <;:abej Elemenfe fi! gjuhi!sisi! e fi! let'rafyri!s shqipe, 30. 2) M. Sirdanl, H1Jlli i Driti!s, vjeti 19$1, Nr. 10, 639. 3) H. Krahe, Die Alten balkanillyrischen geografischen Namen, 42. 4) H. Krahe, ibid, 80. S Nlke Barcolla, Skdndali i Cordignanos, 15. 5) Pianlglanl, VocaboliJrlo ettmologico delia lingua ilatianiJ, ke fjalet ar. oali e aro. ') Katund ne Lum~. I) Katund ne Dardhe, malsl e Dlbres se Vogel.

.,,~~.~

" 128

Osman

Myderrizi

kemi edhe emnin e nji krahine te Jugut: te Laberise qe quhet edhe

Arberiid.

At Vi<;enc Basile ne titullin e 1ibrit te botuem ne Rome me 1845 perdor trajten e re t' emnit te vjeter: "Rruga e Parrizit kat. xuem kershtenvet Arbeniis.. Nder 1ibra qe botohen mA vone, edhe me trajten ere, emni i vjeter shifet shume raile. Emnat e vjeter te prejardhun: Arbenuer-Arbenesh mbahen te gjalle edhe sot si ne goje te popullit ashtu edhe ne gjuhe te shkrueme; por s' 'asht nevoja t' a thomi se tingUojne 8i arkaike e perdoren vetem ne rasa te ve<;anta e ne shkrime letrare. . Tashti para se te shikojme si mbahen te gjalle keta emna ne goje te popul1it e ne <;'rasa te ve<;anta perdoren, te kontrollojme fjaloret qe u-botuene per shqipen ne shekullin XIX e ne fillim te .sheku1litte tashem prej'Shqiptaresh e prej te huejsh e te shofim se cr' na thone per ta. Fjalori i F. Rossi.t (i botuem ne Rome, pjesi1 e pare I) me 1866 dhe pjesa e elyte 2) me 1875) ne te dyja pjese! e lija emnat Arbeni, Arbenuf'.r i shenon si sinonime t' emnavet Shqipni, Shqiptar. Emni Arbenesh nuk gjindet ne kete fjaluer, pse auktori njeh mA teper dia. lektin e Shkodres, e ne Shkoder ky em en sot nuk perdoret. Fjalorthi i "Manuel de la langue shqipe ou albanaise" i "A. Do. 'zon-it (botue ne Paris me 1879) emnat Arber, Arbenesh i perk then me Albanais (Shqiptar) e ne kuptim te ngushte krahinar me Lab; emnin Arberi me Albanie (Shqipni) e ne kuptim te ngushte me Laberi. Ajo qe duhet shenue ketuAsht perdorimi i emnit drber per banorin e jo per Shqipnine a Krahinen. Ky fare perdorimi i emnit arber i perket fazes se dyte, ne te cHen ai nuk shenonte mA Shqip. nine, pse vendin e lij e kishte zAne trajta ere: Arbeniid-Arberiid. Ne fja10rin etimologjtk te G. Meyer-it 3) botue ne Strasburg ~me 1891) emnat arber, arberesh, arbenor shenohen si sinonime t'emnit shqiptar; emnat Arbeni-Arberi si sinonime t' emnit Shqipni. Ne fjalorin e vogel te J. Jungut, shtypun ne Shkoder me 1895 emnat Arbeni, Arbenuer gjinden dhe spiegohen si ne fjaluer te Rossit, qe u-permend ma nalt. I)

P. F: Rossi da Montalto Ligure, Vocabo[ario della lingua epirotica-ifa

liana. !) P. F. Rossi da Montalto Ligure, Vocabolario ifaliano-epirotico. 3) G. Meyer, Etymologisches W6rterbuch der albanischen Sprache.

Emni i Shqipni.e

ne Kohen e meeme

129.

Ne fjaluer te Kristoforidhit (botue n' Athine ne 1904) gjinden te gjitha format e emnavet te vjeter: Arben-Arber, Arbenesh, Arbe. resh, Arbenuer, Arbeni-Arberi, dhe spiegohen ne kuptim te gjane kombtar. Trajta Arben qe gjindet ne kete fjaluer perdoret n' Elbasan per Arbenuer, d. m. tho per banorin e jo per Shqipnine. Ne fjalorin e "BashkimitÂŤ shtypun ne Shkoder me 1909, emnat e vjeter Arbeni, Arbenuer, etj. nuk gjinden, sadoqe ne prodhimin letrar te Shkodres t' asaj kohe, qe u-botue fjalori, Jane perdore shume. Tashti te kthehemi ne gojen e popullit e te kerkojme sa mba. hen gjaUe emnat e vjeter e ne C;'rasa perdoren. Ne Tirane, Durres, Kavaje, Krue perdoret vetem emni Arbenuer me kuptim kombtar, sidomos per te da jevgun nga shqiptari: asht jevg e s' asht Arbenuer. Ne disa kange jo shume te vjetra te rrethit te Krues gjindet edhe emni Arbeni ne kuptim kombtar: Hila pushken vec; me c;ark, Vec; me c;ark, c;ark te Shqipnise Faqe te bardhe i la Arbenise ') etj.

N e' nji kange

tjeter gjinden

keto dy vargje:

Marka Kuli 'i trim dai Po qindron per t~ tane Arbeni2).

N' EIbasan perdoret vetem emni Arben per Arbenuer me kuptim kombtar: asht jevg e s' asht Arben. Ne Berat e Fier perdoret emni Arberesh per te daUueShqiptarin nga c;obani e nganjihere per te ba edhe nji daUim shkalle ne mes te te Lales, banorit te Myzeqese, e te qytetarit qe mbahet si arberesh ma i natte: Ai eshte Arberesh e une, Lale.. / Ne VIone emni Arberesh perdoret ma shume per te tregue Labin, po nganjihere edhe ne kuptim kombtar. ' Ne Gjinokaster perdoren te dy emnat: Arberesh-Arberor ne kuptim kombtar e krahinar. . Nji kange darsme, qe po rrjeshtojme Arberor te perdorun me kuptim kombtar: Nusja

e jone

') V. Prennushi, Kange ~) <;:abej, Per gjenezen

...,.'.:

ketu na e tregon

emnin

Arberore Arberore; popu[[ore e letratyres

gegnishte, shqipe,

~. "- if!

29 e 66. 7 e 13.

;.~~. ~ '..;-';f-"

\ -

':. \

<-"'.,~.j

130

Osman Myderrizi

e bardha si qumeshtore, Arberore; e kuqe si koqe molle, Arberore; i) etje. Vjersha evogel qe radhitet poshte e tregoo emoin Arberesh te perdoruo ne kuptim krahinar, pse asht pergjegjeja e nii grueje prej Kardhiqit qe i a el? nji labeshe prej Kurveleshi: Arbereshe, kukureshe u djalin kusar s' e keshe. po e keshe djal' e deli djale bej te hipur mbi kale. 2)

Ne Laberi emni Arber tregon vetem Labin e emni Arbed tem L.aberine.

ve-

Shahin be 0 kokemolle, mos e pandehe Devoll} ketej e thone Arberl qe te zene ty, si mi 3), etje.

Ne Prizren varianti i nji kange te mor;me qe po rrjeshtojm e tregon emnin Arberesh te perdorun me kuptim kombtar. Dalin zonjat arbeneshe te gjitha futat vumun kres, se na vrane te pare! e fes 4) etj. Ne Kurbi emni Arben perdoret per Ie tregue nji krahine Iu.. shore qe gjindet ne perendim te Kurbinit, emni drbenuer per te kallzue banorin e kesaj krahine: Jam malsuer e s' jam Arbenuer; qenke veshe si grue Arbeni; u.dynd mal e Arben. Duhet shenue se emni mal ketu asht perdore per te tregue Kurbinin vetem e jo te gjitha krahinat malsore te Shqipnise. Nga sa rezullton prej hulemtimesh qe shenueme, emni.nane i vjeter ne goje te populHt Asht zhduke, por ne r;' kohe u.zhdu~ nuk mundet te kuptohet. Ne gjuhe te shkrueme, sikur e pame mA siper, njerzit e lavruem e mbajten gjalle deri ne fiUim te shekullit XVIII. Sigurisht ne goje te popuUit do Ie jete zhduke ma shpejte. Emni i ri qe i zuni vendin mbas ngjasash u.-ndigjue se pari ne krahinat e Veriut, cok 0' ato ana, ku lliret jetuen bashke me 5110. vent disa shekuj. Sl1ovenet~) kishin ngule me shumice ne shekujt

i) <;:abej, v. e <;. 2) <;:abej, v. e <;. 7. 3) Th. Mitko, BIela shqiplare 177. 4) Nga kanget e mbledhuna ne Kosove (te pa botueme) te Prof. N. Paluces. 5) Milan Sufflay, v. e c:;.,26 e 75.

131

Emni i Shqipn!s ne kohen e mesme

IX-X prej liqenit te Baltes derl ne liqe te Shkodres. Ne perklm me keta e sl reaksion kundra ketyne qe quejshln te pagoje te gjlthe ata qe I}.ukflitshin gjuhen e tyne, emni i ri shqiplar (nga shqip-qaret e kthjellte) duket qe filloi te perdoret se pari si emen dallues dhe mA vone dalengadale u-bA emen kombtar. Gjurmet e para te shkrueme t' emnit i gjejme ne shekulliÂĽ XIV n' arkivat e Raguzes keto gjurme dalin ne shesh me trajtat: "Schilundar, Schapuder, Schapudar, Scapuder si mblemen I njl familjeje pre j Drishti. Ne shekullin e XVI emnin e ri e gjejme sl emen kombtar ne kangen popullore te Shkodres "ZAnl i Kasnecavet" 1). P'eje Pasvan bre, e xen si asht Shqiptari! diitoja Mbretit t' one, sl ke mbarue SI dijne Shqlptaret me deke, si me luftue! etj.

Ne Shqipni te Mesme e te Jugtit emnl I ri mbas ngjasash u-perhap mA vone.

II. EMNI NE BURIMET E V JETRA

Per emnln ArMin burlme shqiptarÂŤ te vjetra nuk keml, ps~ sikur dlhet traditat t' ona tetrare nuk e kalojne shekullin e XVI. Burimet e vjetra te hueja a ma mire me thane burimet greke te vjetra emnln Arben me trajten jugore te metatizueme Abrer (Arber) e permendln se pari ne shekullin e V para Kr. si emen te njl fisl ilir, qe banonte ne Shqlpnlne e Mesme. Hekate Mileti, qe e njlfte mire Ilirine, Maqedhonlne e Trakjen, vellimin e pare te gjeografise se tij qe pershkruen Europen, emnln Abrer 2) e permend sl emen te nj! fisi qe ishte dege e Taulandeoel: "ethnos pros Adhria Taulantinon". Sikur dihet Zaulandet ishin njl fls i madh illresh qe banonte ne mes lumit Mat e Vjose e klshte shume dega. Per ve~ Abrerve hlstoriani german Zippel beson se edhe Sesare!iH e Kelidonel 3) .qe permend Hekateu Ishln po dega te Taulandevet e jo fise te shtrueme prej tyne. Kete gjA Schtitt-i e beson edhe per Pardlhinel 4) qe Jut Cesari i) Visaret e KombU, I, 26. 2) Pauly-Wissowa, Enciclopfidle, fjala Ta ulan tii. 3) Pauly-Wlssowa, Encicl. Taulantii. 0) P.auly-Wlssova, v. e <;.

132

Osman

Myderrizi

ne kohen e luftes qe bAni me Pompei~n ne Shqipni i gjeti ne rre... the t' aferme te Pojanit e te Durrsit. I) Se kur u~bolue gjeografija e Hekateut nuk dihet. Auktorin e gjejme si burre te pjekun nga fi1limi i shekul1it te V. para Kr. e per kete arsye si date te botimit te saj mbajten filHmin e ketij shekulli. Dy veUimet e gjeografise se Hekateul kane humbe; na kane mbete prej tyne vetem pak fragmente e per fat edhe fragmenti 69 qe ka. emnin e fisit Abrer. . Emnin Abrer te Hekateut Stefan Bizantini njimbedhjete shekuj ma vone, d. m. tho ne shekullin e VI mbas Kr., e Suidas~i pese.. mbedhjete shekuj ma -vone, d. m. tho ne shekullin e X mbas Kr.; na e' lane te shkruem ne fjaloret e tyne me trajten l\broi 2); burim i i ketyne

dy shkrimtarevet

sikur e thone edhe ata vete

asht He..

kaleu; per ket arsye ~rajta e tyne mbahet si e ndrequn nga ata vete, ndoshta per t'i a pershtate ma mire gjuhes greke tue besue se ai emen ka te baje me adjektivin grek dbros, qe per forme rra.. njen e kane te njajte. Emnin Arben gadi VII shekuj mbas Hekateut e gjejme edhe ne gjeografine e Klaud Ptolemeut qe u.botue andej nga gjysma e dyte e shekullit II. mbas Kr. Per fat kjo gjeografi, qe Asht nji burim i kjarte; dhe i c;mueshem i emnit Arben, na ka mbete e paprekun me te gjitha harlat e vizatueme nga auktori. Klaud Ptolemeu emnin Arben me trajten greke Albanoi (Alban.oi :t) na e len te shkruem si emen te nji fisi ilir qe banonte ne Shqipnine e Mesme ne verilindje te Durrsit. Kuptohet vetiu se Albanoi.t e Plo.. lemeut nuk Jane gjA tjeter vec;se Abreret e Hekateut. Ajo qe na bien ne sy ne trajten e emnit qe na e len Ptolemeu asht shkembimi i ri:se me I, pse dejd atone qe zen vendin e e"s se soc;me ne rrokjen e fundit qe mbaron me bashketingel10ren n, tingel10n vetiu si e, e grafija e ketij zAni me d ne nji gjuM te hue; asht krejt e drejte. Per kundra, shkembimi i r"es me I ka rAndesi, pse vetem me ate shkembim formohet nji fjale ere, qe natyrisht mund te kete edhe kuptim te ndrysMm nga e para. Me sa dihet, Ptolemeu gjeografine e tij e shkroi ne baze te gjeo.. grafise se Marin Tirit qe mjerisht nuk na ka mrri ne. Besohet se ne ') G. Veith. La campagna d/ Durazzo (tradotta dat tedesco),. 31. 2) Pauly-Wissowa, Ene/c., fjala Abroi. ') Pauly-Wfssowa Encll., fjala Albanoi. Carolus MulIerus, Claudii Ptolemae/ geografia. 505.

Emnl i Shqipni.

nil kohiln e me.me

133

te bani edhp. permiresime ne baze peeiplesh e relatash t' udhtarevet qe kishin shetite Weine ne kohen e Hj. Tue dijte keto, s'mund te thohet ne menyre te preme se shkembimin e r:1es me I e bani Pto. lemeu. Po ne dashte l' a kete ba Marin Tiri, ne dashte Ptolemeu, ne dac;in udhtaret, mendimi Ashtse "Greket - sikur thote Holger Peder" sen

- rranjen

drb e nderruene

n'dlb mbas nji shoqnimi t' erret me emna

te tjere gjeografike", mbassi rranja dlb ishte shume e njohun ne gjeografine e vjeter l' Europes. Kater shekuj mbas Ptolemeut, andei nga fillimi i shekul1it te VII, emnin Arben me trajten greke Albdrikon-Albdriton 1) e gjejme ne Kronike te Gjonit, peshkopit te Nikiut, si emen popu11iIliresh, ndihmes i Avarevet. Peshkopi Gjon Kroniken e shkroi n'Fgjyptin e ulet, aty ku kishte edhe ndeitjen e Hj. Trajta e emnit qe perdori peshkopi Gjon i afrohet trajtes se juges me shkembimin e r::es ne I: Albar (Arbar-Arber). Edhe Kronika e. Gjonit ka humbe, asht gjete vetem nji perkthim De gjuhen abisine, ne te cHeri trajta e emnit Arben asht Alwarikon, por perkthyesi nga gjuha abisine dhe editoei dijetari Zotenberg na siguron se trajta greke ka qene Albarikon a Albariton. Ne Kronike Albarikonet permenden, kur marrin pjese bashke me A varet ne rremujen e BaUkanit ne shekujt VI e VII si shuIIie popuj te tjere: Gebide (fis gjerman), BuUgare e SHave qe ishin vasa1e t'A varevet. Qeneja e Arbenorevet si ndihmes l' Avarevet atyne qe dijFlJ~i' historine e BaUkanit te shekujvet VI e VII nuk do t' u duket njLma> e madhe. A varet, sikur dihet, ne kete kohe ishin fqij me Arbenoret. I) .Con gli Avari del chagan come ausigliari ci sono gli Alwariki: si narra che i re di questa tempo (di Foca) distrussero Ie cHla dei cristiani e che ne fecero condurre schiavi gli abitanti per mezzo di barbari, di popoli stranierl e dl UUri. Cronaca di Giovanni vescovo di Nikiu'. (Notices ef extraites par M. tI. Zotenberg, Paris 1879, pag. 221. Nota del Sothas (documentes pour la histoire de la Grece) vol. I pag. XVIII. .Cette chronlque edite au VI sieele nous fut conservee dans une tra. ducHon athiopienne. Le savant editeur, avant traduit par !llyrian Ie mot AI. oariRon du texte ethiopien, m' apprent qlle I' original grec portait albaricon Oll Albariton". Kete shenim na e dha I ndrituni At Zef Valentini. Mii yone e gjeta pjese. risht dhe ne bistorine L' empire Byzantin te A~ A. V asi1jev. SI date te boti. mit te Kronikes se Gjonit mbaita shekul!in e VII qe shenon Vasi1jev-i e jo shekullin VI qe shenon Sothas-i. 9. - XIX. - Nr. 4-5 (204.205)

134

Oeman Myderrizi

pse Shteti i tyne preiPanonije, ku kishln qendren, ne veri shlrihej deri ne Bohe=ni, e ne iuge deri ne Dalmati. Ajo qe na terhek vrej~ tien fort Ashtpuna se ata bashke me A varet damtoine vise te krishtena vrasin e robnoine te krishtene. Krishtenizmi ne Bal1kan hyni qysh ne shekul1in e apostuivet.' Aposto1i Pal predikoi vete ne Greqi e Maqedhoni e thohe,t se erdhi per te predikue edhe ne Durres. Dishepulli i tij Tm predikoi ne Dat. mati. Ne shekuliin e VI gjejme metropoli, kisha primare, io vetem ne Juge po edhe ne Veri; keshtu ne ~hekujl IV e V. mund te be. sojme pa frike kundershtimi se fiset Hire si te Maq~dhonise e I' E9irit ashtu edhe t' Ilirise qene te krishtenizueme kreJt.1) Atehere Arbenoret, tue qene te krishtene, pse marrin pjese ne pla.<;kitj~te qyteteve te krishtena bashke me A varet qe iane pagane 2). Pergiegja e pare qe na vjen ne mendje Asht se ata kete pune e bAjne, pse Jane te shtyme nga Avaret e ;0 pse dishirojne vete. Mirepo, pse tregohen aqe te zellshem e te rrepte, sa emni i tyne te daliohet e t'i shko;e ne vesh deri peshkopit Gjon n' Egjypt 1 Ketu lindet dyshimi. se ata ishin te krishtene, po Ie krishtene ar;ane si shume pOp1:1jte liere t' asaj kohe. M~ te vertete ne shekul1in e IV 1lirija kishte peshkopa si Valentin e Mures, Ursaein e Sigidinumit e Ger. l,11inine 5ardikes qe ishin arjane te forte; e Prokopi, historjani i shekuUit te VI, shenon Irubullime fetare ne ket krahine, kur Justiniani i i fare filioi ndiekjet e veta kundra arianevet. 5' Asht pra larg me. ndjes qe edhe Arbenoret te kene qene arjane n' ate kohe e ket pla<;kitje qe bAjne bashke me A varet kundra atanazjanevet, e Mjne per shpagim kundreit ndiekievet qe i u bane ne kobe te Justinjanit. Kri. jimi i peshkopates s' Arbenit (Arbanensis) ne shekui1in e VII kete hi. poteze e foreon mjaft dhe na len me supozue ~e Arbenoret u-kthyene ne katoliqizme ne ket shekull, si shum ariane t;ere te visevet te ndry. shme t' Europes Perendimore. Aio qe ka rAndesi per ne ketu asht prezentimi i Arbenoreve ne sqenen po1itike te keti; sheku11i me emnin e tyne edhe jashta Arbenit, pse sikur e pame, Hekiiteu i permendi se pari si dege te Tau1andevet e ;0 Si fis me vehte. Emnin Arben ne sheku1lin e XI e mejme ne historine e Mihal Ataliatit si emen populli ne rrethe te Durrsit, qe bAn kryengritje i} Jacque Zeiller, L' expansion du christidnisme Cdns du I-er dU V sieele. Ne Revue interndfiondle vjeti I.

ddns ld penisule des Bdl. des etudes bdlOilnlques,

~mni

i Shqipnia

135

ne kohen e meBme

'kundra Bizantit. Kryengritjet e ketij populli permenden me rasen e pronuciamentovet te Maniakes me 1042 e te VasHakes me 1078. Trajta e emnit qe perdor historjani asht here Arbanitai e here Al:~ banoi i). Pak ma vone, d. m. tho me 1081 Anna Komnena ne li~ brin e saj Aleksiadha qe permban jetshkrimin e t' et, perendorit A1eks Komn<::nit, tue pershkrue luftat e Bizantinevet me Normanet, me 1081-1085, na fIet prap per Arbanitai-t e Attaliatit tue i quejte "here Arbanon e here Arbaniton 2).Kjo shkrimtare vendbcmimin e Arba~ nlton-vet e quen Arbanon dhe e shenon si nji krahine te madhe qe filion prej Durrsi e zgjatet deri. ne Diber. Emnin Arbeh ne burimet e vjetra greke deri ne shekuUin e XI e gjejme vetem ne keta pese shkrimtare qe secili prej tyne, sikur e pame, e shkruen ne nji trajte te posac;:me. Hekateu, Ptolemeu e pe~ shkopi Gjon tue rrue nder vise qe ishine shume larg nga. krahina e Arbenit e ne nji kohe, ne te cHen krahinat e ndryshme Hire nuk njiheshin shume mire, emnin e kane shkrue me trajta qe pak a 'shume i largo hen trajtes lokale. Perkundra, Attaliati e Anna K9mne~ na qe jetojshin ne kryeqytetin e Perandorise, ne te cHen bante pjese edhe Arbeni, emnin. e shkruejne gati me trajten lokale, sidomos Anna Komnena trajten greke te Ptolemeut s'e perdor fare, se ajo me anen e t' et si krahinen ashtu edhe emnin e saj i njeh mire, mbassi pera~ ndori Aleks pat ardhe vete ne Shqipni e pat ndejte ca kohe edhe ne rrethe te Durrsit per te luftue Robert Guiskardin, i cilli me 1081 pat pushtue. bregun 'e dedit. e pat rrethue edhe kete qytet. Tue veshtrue trajtat e ndryshme qe perdorin keta pese shkrim~ tare, emnin Arben ke .Hekateu e gjejme te perdorun drejt per se drejti si emen fisi; ke Ptolomeu, ke peshkopi Gjon e ke Attaliati me mbrapashtesa te ndryshme greke si emen banoresh e terthorazi si â&#x201A;Źmen fisi a populli, ke Anna Komnena me mbrapashtesen greke on si. emen .krahine e me mbrapashtesat 1tpn e on (me theks mbi rrok~ jen e parafundlt. Arbanon) si emen banoresh e terthorazi si emen popul1i. Emni sigurisht ne fillim qe emen krahine ashtu si lane me kup~ tue edhe shkrimtaret qe permendem pervec;: Hekateut. Sikur Ie ki., shte qene emen fisi, s' do te kishte mbete gjithmone i ngu1un ne rrethin e Durrsit, pse ne kohe te moc;:me gjate gjashtembedhjete she~ ') e 2) Thalloczy e Jirecek, risch-Albanische Forschungen),

Zmei Urlwnden 125.

aus Nordalbanien

,#i

'i~

/1-

(n' Illy.

.p"

,-""!,t).

136

OBman Myderrim.

kujsh ishte e pamundun qe nji fis mos te nderronte vend e mos teperzihesh me fise te tjere, sidomos ne perjudha pushtimesh e rre~, mujesh, ashtu si qene periudhat romake e barbare te krahinavet ili. rike. Pastaj rrAnjosja e em nit nder Shqiptare si emen kombtar per te tane vendin e jo per popul1in asht nji prove qe nuk lene pike dy. shimi se ky emen ne filUm qe emen krahine, ashtu si qe emen krahine a vendi ne filUm-edhe emni !taIija.

Atje poshte nga Kalabrija nji vend i vogel i quejtun ViteUaf)

(vend vic;ash) dalengadale u-p~rhap dhe i u-shtri nji treve te madhe ku kishte pase krahina me emna te njohun e plot me histori, si Latium, Etrurja, etj., dhe u-ba em en kombtar; keshlu edhe Arbene (vend fushash) ne filIim nji krahine e vogel mandej dalengadale u-perhap dhe i u-shtri nji treve te madhe, ku kishte pase krahina te medhaja me emna te njo{tun e plot histori si Iliri, Epir, Maqe. dhoni dhe u-bA emen kombtar. Ndryshimi asht se ky emen nuk i u-shtri krejt krahinavet historike qe permendem, po disa pjeseve te tyne, per arsye se ne pjeset e tjera ishin vendose popuj t' ardhun qe s' kishin gjuhe e zakone si t' Arbenorevet. Perkundra, emni !tali i u-shtri te tana krahinavet prej Kalabrije deri n' Alpe, pse Roma per gjuhe e zakone i kishte unjisue te tana krahinat e kishte c;duke c;:do popu11 te huej. ( Vijon)

1) Paul Kr~tschrner.

Osman Myderrizi

Ditanija

gjuhore

indogjermane,

3Z, 33.

'PREJ LETERSIS BOTNORE -..~

Perklthim

i vepres

.Deizebaiiadea"

F. W.Weber lV.

MA TUTINI rVijim:

kqyr

Numrin

I-Ill

(q. 53)

Tash, moj kange, ti me ro' diftue Emnin e set-emit vIla Qi. bashkue me Eten t' nderte, N' Matutin me shkue kan da. Hildegrimi vjen i pari: "Dikur n' Deister mazat rueke, Msim tue marre prej Hadubaldit "Muratar;\ por kah s' perkueke Me kurrkend, ps-e Mende n' 'vedi, --Edhe i vrashte e gjith shamate, "Mjeshtri dau-o me e largue, . Kah s' pat proven pse me zgjate. E i ra kshtu me u ende gjitkkah, "Vise t' nlryshme tue kerkue, Der qi u neap te njato mure, -Gi shkon Trbri tue i lmue.

E rromaket n' gaz u shkmendshin, "Kur, Ii' Korrik, gadi si i keye', :Me ~i rryp t' rande njeshun pet i, - Dilte, ksulen rrase per krye. 'Qesh' shinkUr, i holle e i gjate, :Me hark t' Titit aj si t' dote Me u mate, ndaiej, e Itte preke .N' maje, shum nuk i mungcne. I

Ep~

138 Jue, rromake, bute si mndashi, Maca Tibri, si u kje mbushe Mendja fill.o thojt f i a njitshi, 'Dhe pse u dukej si harushe. A u merzitet. tue ndeje me at popum Thue kryet tym, shkak ksula. i qitR Aj u end n' per male e prroje, Pa kthye n' vend kte gja s' e priti. Por, i huej n' vend l' vetin ra, Kputi fjale e n' vetmi treti, Der qi, lodhe prej sa shtegtimesh, Nierz heshtimi per shoke gjeti. r~sh n' Mungade ruete pijen~ Jo aq i urte, sa ish bujar, Disi i ardhshem, sa me thane" Por gjith zemer si Mungar. Thote i dijshmi: Shum mendiine" Kryet per voe l' a bajne pa mshrire: Kah dhimbe kreje e et nuk barte, Pak mendote e pijte mire. Edhe Erikut, vllaut te verbte, ai, kah ngrehte kamben rrshane, Pa dashte, ndeshej n' themer l' tij~ Nji brime s' lete pa i a dhane. Djale i shkrete, i shpijes s' mire, Mbete, q' me kohe, pa nane, pa tate, Gjith kujdes, puntuer i qitun, Msoi nder l' huej ma se 'i zanate. Tue fishk'llue. ky kualt ma l' egjex:. Me i zbute mbrrijte e me i urtue; Pela e maza, kullosesh s' largta. Shpejt i mblidhte, tue fishk'llue. I keen trilli me marre rrugatl Me 'i 'taljan edhe bashkohet; Larg, kah rrethet e Milanit, Me qite kual me te vendohet.

139

lIatntini

N'per luginat e Solingut Kualt po shkojshin tue u hjedhe, Kur n' nji prite aty po ndeshen, Cuba shum ishin kâ&#x201A;Źme mbledhe. Lufta s' ngjati. Dame t' randa: Shtate sherbtore t' gjith dekun ran, Edhe mbet shpku, 'taljani; Kualt, trete n' pylle, kurr ma s' u pan. Mbet Eriku tash me 'i sy; Synin tjeter i a ki'n xjerre; Thyemun krahesh e shtypun n' i, Sa shum gjak aj kishte bjerrel Vone prej mbramje ky kje gjete, Porsa gjalle, pre' 'i vetmitarit; Kje mjekue, por, marre gjymtyresh, Mbet pa u vu ma kurr per s' mbarit. Tash n' Mungade ruete deren: Hildegrimi, Frati i vrashte, Kur kopuk i thote, aj fshate, . E mendote, si pa dashte:

"Kje ma Merrshem Kambe te Mbarojne

mire kur, mbi shpine t' kalit, rrugen porsi era: leta, kam:be t' randueme, t' gjitha n' vorr perhera." -

Mbas ktij vijte Trashe e shkurt, Le nder vise ku Thue prej kualsh

vIla VaItrani, e ma shkurt n' qafe, mbare toka vetem a rrafe,

Por n' ~apkunat e Saksonjes Ky ma i lidhun se kurrnjani: <;enash gjane, sa here n' hae bijte, Kurrkush ngjat nuk mund i a bani. Mbahej gja me Vidukindin, E per kaq sa here levdohej; Por, n' vend heshtes m' i a njitun doren, Lu,ges i a njitte e luges i gzohej,

:.f~. , If ,>.~I'. ~~J ;,Ill

,\{,

~':.j[ '"'"

""".'..0-'1';: :r.

140

Epri

Tue mate kryet e madh te djalit, Baba shkote shpesh tue theine: Pse s' mund t' m' dale nji nder sa t' dijshem. Po desht Zoti me m' a leine? Edhe djali, diten, naten, Penden n' goje, e grite m' dhame; Bei Katoni e bei Donati Gjysa undyre e gjysa vjame: Oren r;ue, por, ka gjithcilli, E prandej 'dhe ora i prini; N' at gjelltore t' Trembdhete Blijve N' krye t' sherbimit me hi mbrrini. Kah Atdheu shpesh mendja i trette: "Ah I se atje, ku shtatin rrita, Dalin gjindja e, n' per gardhije, Tue mbledhe voe, u shkon krejt dita; Gjelle krezhmije I Njimend bota Mund t' shijohet, keq pa hjekun, N' aq shum mndyre, e na, per Pashke, Kem me ngrane kapruell te pjekun." Shkathte po avitej tash vllau Vido: Store, rrojme, kashe e lasha N' at Mungade kush nuk dijte, Sa po dijte ky, e neshtrasha Kur e qitte, n' kohe t' heshtimit Me ra ngusht-o per ndoi fjale, Shej me gishta sa mire bate, Mire qellimit n' skeij tue i dale. Nalt mbi hunde te prehte e krrute, Nji pare vetlla t' holla i dajshin; ::. Nalt mbi buze pak fije t' zbeme. Thue se aspak me te s' u mbajshin. Atje n' Iburg, ndeje me baben, Per r;do dimen strukej mbrende, Babes me qepe aj i ndimote. Grat saksone r;' kishin ende.

141

Xatutini

Veres u prite dhenve e dhive N' ndoi shpat mali, n' kulIose l' gjana; Por n' Mungade e shtyni zemra Edhe kshiIli, qi i dha nana. E kje i lum, ti, lum vlIau Vido' Gjithshka zemra ty 1'dishrote, Gjete eke, e ve~ nji pune

Disi menden l' a trazote: Si me pre e si Nji petk l' ri per Pater Ivo, l' gjate Shpatllat gjane si

me qepe at viganin e l' trashe, te kurrnjanit.

VIla Ailrati e mbyllte'=lrendin. Ngitte, fmi, zdathun mbi rane, Bregut l' ishullit te Frisve, Prej valesh s' idhta rrahe per ane. PopulI trim-o ujte po rritt~1 Tue ndjeke gjurmet e babes, bashkue Me shum burra, burra shpate, I nt l' ndeshej der m' drangue. E, tue true me Thor e Odin, Duel l' kerkote plac;:ke e nqere, N' Mislagard e kah Finlandja, N' vale kercnuese e aq per mndere. I vjen dita gjithsetcillit! Nalt kah Nordi, nji stuhi Shperthei rande, sa mbet pa uzdaje Se do l' kthehej ma gjalle n' shpi. Cubi i ri, tue luftue rrshanas Me sa ujq qi kish' 'dhe deti, Kot u thirri gjith hyjnivet, Pse per ndime nja nuk e gjeti. Lypi l' madhe, n' rrezik, Krygjenl I vjen dita gjithsetcillit: Aj rrezik e suell n' lima; Kje stuhija dhanti qiellit.

142

Epn

Pater Beda e ka hetue, E e mjekoi e e msoi at l' shkrete: Ma i bute msuesi, mci. i urte xansi Kurrkund n' toke-o mos me u gjete. l' dy kane tash detyre krejt l' kahdshme, Qi, me shpirt por shkojnetue krye: Pa.ter Beda u vjen rreth l' smundve N' lulishte tjetri a' tue sherbye. Ule kryet. tash aj kta mendote: "Alleluja! N' vale l' stuhis Kci.vec;: shkume, por n' lulishte l' em en Shperthejne lulet e dashtnis." Djelm Saksonje e visesh tjera Nen nji rregull, pra, jane mbledhel Gjithkush n'vedi, l' gjith nji zemre, Per qellim, qi vete kan zgjedhe. l' gjith nji zemre per Krygje sMjte Me qindrue edhe me deke; Me zbute dhimba, me barte dhimba, N' vepra l' mira mos me u meke. Tash n' lavd 1'lotit vallja shejte Si kci. nise e kci. shberthye, Tue i shkepe j onet "neper male, E prej malesh prap tue i kthye. "Lavde lotit, kreatyre l' gjitha, Vepra l' gjitha l' duerve l' tija; Lavde lotit l' Gjithpushtedshem, Te pema1'nit kah mirsija! Lavde lotit, c;:eta l' bardha, Qi e adhroni para fronit; Diell, e hane, e hrj sa jeni, Lavde kndoni l' Pergjithmonit. Era, reja, shju e rrfeja, Lavdin lotit l' i a drejtoje; Lavde lotit, dete l' gjana, Kroje l' gjitha, e -lume, e prroje. II;

143

Matutini

Lavde ZotH Ir:ale e kodra, Para tij kceni prej gzimit; Lavde Zotit, are, livadhe, Pylle, kullose m' gjithfare blerjmit~ Ju drangoj e ju delfina, Lavde Zotit n' male e n' dete; Lavde Zotit shtase nder fusha, Ju shpend ajri, lavde jete. Lavde Zotit ti, bir nieri, Prej breznish e nder brezni. Ke !en dieIIi e ke merr hana, Mbreten t' gjith, sherbtore, unji. Me Nder Lavde Oi na

balle hapte gjithsa qi hecni, rreziqe mprojte ma s' mirit, 4otit, qi a Zot bese, fale jeten e hirit.

Ju me bese i u lidhte krejt. t' Lumit, Besa e tij nuk ka me u lshue; Hirin lypte e hiri i ZoUt Per t' gjate t' jetes s' ka me u mungue. Kur ju T' dekun Erdh e u E n' jete

rrishi shtri nder vorre, n' shpirt, desht t' ju kujtote; c;::oi,tue u njalle jue rishtas t' re desht t' ju forcote. li'.

N' ,per shkreti sa u dneste z,emra, Zoti desht m' jue syt t' i prire, E .u kthei n' vathe, tue c;::uembi toke T' vetmin Bir, Balin e mire, Oi .u diftoi gurrat e jetes, Se kfi gjinden, si sherbejne; Ku jane ngrehe shatorre pagje, Drandofillet kfi shperthejne. Lavde atij, qi desht t' ju pshtote, Prej breznish e nder brezni. Ke !en dielIi e ke merr hana, Mbreten t' gjith, sherbtore, unjt.

"'..~ ;; .c :::'~ ~ -;oj

. ,:~ ;S~ ,~

A. Berdardin Palaj

144

Lavde Zotit kreatyre t' gj~tha, Vepra t' gjitha t' duerve t' tija; Lavde Zotit t' Gjithpushtedshem, Te pamat'nit kah mirsijal" -

.Te pamat'nit kah mirsijal" Trande n' themel, nderteset ushtuene, Mjesa n' Kor te Tremdhete Blijve Drit't e amshueme prap vijuene. Epri

Doke

e kanu ne Dukagjin (Vijon prej Nr.vel 11.12 1942, Iq. 392)

II. - Bajraku Fisi i tane - me anas te gjetun e me nipa biJash- i permble-dhun nen njl emen e qi banojn ne nji mal, quehet ba;raR. Fisi asht gjaku i burrave e gjinija e grave; ndersa "Bajraku" asht fisi i tane i marrun si shtet. Perkah prija, bajraku I madh i prin bajrakut ma te vogel. . Bajraku pra asht fisi-shtet i ~erbam prej vllaznive te rrjedhuna -prej njaj tate ase te gjetuna ne vend, prandej "te mbathuna" fisit, qi i quen anas. Keta i peshteten bajrakut bashke me vUaznit prej nipit te ndo'i bije e Jane nen mproje t've<;anet t' bajraktarit, per mas me i u neperkambe e drejta. Organet e bajrakut Jane: Bairaktari, kryet e mbare fisit, auktori. teU ma i naHi ne fisin. shtet. Ktij i perket prija 'e fisit ne kohe pagjet e ne kohe luftet brez mbas brezlt. Ndihmsat e Bajraktarit Jane gjithmone krenet ase kambet e fisit d. m. tho te paret e vllaznive te mdhaja, prej te clllave perbahet fisi i tane. Kryetari i fisit, Bajraktari, nuk mundet me marre kurrnji ve. ndim as me vii kurrnji Hgje pamvartas prej kambve te fisit, qi quehen edhe krenet e mdhaj. Keta jane 'UgJedhansa ne pagjt e prisa ushtrije ne lufte. Mbas krenve 4e mdhaj vine ki'enet e vogiel ase t~ paret e vllaz,o

Doke e kanu ne Dukagjin

145

nive te vogla. Keta quehen edhe vojvode. Seici11ikrye ka nji ndihmes te caktuem te vetin, qi mbas kanujet quehet diale.

Bajraktari, krenel, vojvodet - prisat e vllaznive n' ushtri tagrin e paris e ushtrojn mbas kanujet djale mbas dja1i1.Mbledhjet qi bahen per ushtrimin e auktoriletit ne ÂŁis, ase per caktimin e ligjve te reja e zbatimin e tyne, quehen KUDende; kendej fjala e kamis: me U mbledhe ne RUDend Krene e Pa.ri; e ne rase luftet ase per ndo'j <;ashtje jetesOl:e per fis, mbas kushtrimit, qi qet bajraktari, dote bashkohen burre per shpi ne log te kunndit. Seicilli mal e fis e. ka te caktueme qysh prej te paresh vendin se k1i do te bahet mbte-, dhja e dheut. Menyra e procedures gjilhmone asht kjo: mbasi te bashkohen parija, krene e bajraktare e djelmni te vllaznive te fisil, Bajraktari, ase njaj krye, te cillil aj i thote me fole, merr fjalen e pare ne mbledhje, k1i i paraqet mbare fisil arsyet e Bashkimit. Mbas nji diskusjonit te shkurte, te gjilha vllaznit dahen m' anesh per peshimin e <;ashtjes ne relacjon me vllazni te vet e me mbare fisin; atehere prap te bashkuem, hapet nji diskusjon rreth <;ashtjes, k1i gojtaret ma. te miret, me. nji djalektike te bindshme, klasike, paraqesin nji mbas nji mendimin e vet per te miren e shtetit'fis. Nder <;ashtje te kaperthyeshme e mA me randsi shenjohet nji komisjon krenesh, te cillet si per pari e zotsi mendjeje, asht1i edhe per ndergjegje, gzojn uzdajen e mbare fisil; vendimet e ketyne kane fuqi ligjet per tane fisin. N erase luftet te vllaznis me vllazni, te fisil me fis, ase te maleve me te dheas, ma e para pune, qi do te bahet, asht: me lidhe bese, per gjaqe e varre me shoqishojn e me giithke te duen me lidhe bese me fis. Giaksit ne kete rase bahen shoke e vllazen e luftojn krahas kundra anmikut te perbashket tieri ne dile sheniueme prej beset te lidhme. Kush shklet besen e vret nierin nder keso rasash, perve<; qi asht ma i poshtri ne fis brez mbas brezit, aj e tane barku i tii digjet, piqet e qilet jashte fisil (ne Dukagjin) e as. bin e tij s' dishronkush me e marre per grue, pse kotille e keqe e e paGese djale mbas djalit aj kci mbete. Ne Dukagjin, sheii i kushtrimil qitet gjilhmone me pushke prej Bajraktarit te Shales; tane fisi rrane ne kushtrim e, ne kjofte se do te msyhet ndo'j ngujim ase ndo'; i ballkan luftet, seicilli krye asht edhe :;.. njijheri komandanti i vllaznis se vet nen kryesin e bajraktaril; keshtuqi krenet e vlfa,znive ne rase lufte, Jane vetvetiut oficjerat e kaFlUS nen kryesin e prisit te vet, Bairaktarit, i cilli, ne rase te ndo'j luftet me y.male ase me ndo'j krail e mbret te dheas, asht aleat me prisat e

'1 A. Bernardiu

146

Palaj

fisevet tjera te krahines se vet, e dyeret e maleve, prej te cHlave perbAhen fiset e Dukagjinit, te Dibers, te Mirdites etj., Jane aleate per derisa te ngiasin 'lufta kundra anmikut te perbash!<.et. Kehtuqi krenet e n;ij fisit ne lufte te fisit me fis e prisat e ketyne ne rase t~ njij lufte mal me mal, ase te malevet me nji anmik te perbashket, Jane pre; Kanujet shtabet madhore mbi jete e mbi deke, mbi mall e gjA te shpis e t' ushtris, per deri sa te ngiasin lufta ne kambe. Nji shembull. Kur Shefqet .Turgut Pasha ne vjetin 1910, mbaa si shtroi mbare fushen e Kosoves, msyte Dukagjinin kah Nikaj-Mera turi, trimi PreH~ TuU, i Salces, njikohsisht i plasi pushken te Guri Murg me burra te Merturit e i qiti kushtrimin me rra ne ndihme mbare Dukagjini qi me potere i- xo.ni te tana qafat. , Krene e Bajraktare lidhin besen me kushtrimin, e i madh e i vogel i dalin anmikut perbaU, tue xane seicilli qafat e veta shpejt. Mal ne mal fluturojshin urdhnat e prisavet t' ushtris se kanus: fraze te sinkopueme e c;ifra te pakuptueshme pre; gjithkuj, jashta prej krenve te luftes, te cHIve i u drejtojshin. Anmiku u gjet perpara , njij ledhit te pathyeshem e i msym aq me hov prej maleve te DUa kagjinit, sa i u desht me dame te mdhaja me marre tjeter rruge per me ra ne Shkoder. Tane lufta e Maids se Madhe kundra Tura gut Pashes kje drejtue prej Dede Gjo' LulU e Gurakuqit bashke me prisa te malevet tjera, mbas ligjve te kanus e me kete qifrar zanesh e kushtrimesh te pakuptueshme prej tjeterkuj pervec; njatyne, qi ishin prisat e ushtris. Trimnija e burrave ne lufte endet me fjalet ma epike: rreshta te shkJJrtun, por qi paraqesin brez mbas brezit kr.oniken luftarake nder bashkime, darsma ase kremte te fisit. E, per ne pevetshim ma pertej, se c;e fare te drejtet i nep ka. nuja grues ne kohe te luftes, c;uditet gjithkushi permbi mproje, ndea rim e papreksi te nanes, te bis e te grues shqyptare, ne fis te Shqyp. tartt. Grueja 'prin neper flake te pushkve me i qite zjarmin ne dere te ngujuemit, gjaksit te rrethuem prej fisit e s' guxon kush as se mbrendanit as se jashtanit me i vO pushken grues shqyptare, qi zbaa ton kamin, pa kene i fikun e i koritun. Grueja, qi rrxohet prei pushket te ndo'j te poshtrit, ndersa ajo zbaton trimnisht parimin e kanus, vehet gjak per gjak me at burre, qi fisi per te do t' a vrase ne ngujim.

Burrat

e Kelmendit

dijn me kallxue

me qinda

keso

raa

sash, kur ata ne lufte me fiset e MaIds se Madhe te slavizueme, Kuc;, Vasoviq etj. luftaret vejshin para grat e ne cep te krahit te ty.

,~':>i_;;;~

Doke

e bnn

ne Dukagjin

147

ne, tue peshtete pushken, msy-jshin burrat shoqishojn, tue u ruejte per se tepermit, per te'mos korite vetiri as ÂŁisin, mos me pergjake asnji grue, pse grueja ne kanu te maleve asht e paprekshme; kete, kush e vret, <;on gjakun e marren te shpija e i qet nji faqe te zeze mbare

fisit.

Drejtsija ne Bajrak per mprojen e tagreve individuate e kolekti.. ve toksore e morale e per denimin e fajsis ushtrohet prej pleqve te kanus. Plaku i kanus asht gjygjtar nen be, i paanshem e krejt i pamvarshem i kanus. Seicilli nieri nder male te kanus e ka per de.. tyre me i ardhe shoqit ne rruge, fur aj l' i bije ne dere per ndo'i ankese, e me i paraqite pengun tue shenjue seicilli plakun ase pleqt e vet Plaku mundet me kene <;do burre i kanus. Pleqet ne dite te caktueme e ne vend te caktuem bashkohen, ndiejn ankimet e dy la.. gjeve e mbas njij diskusjonit ba skrupolozisht ne baze te Hgjve te kanus, shprehin vendimin, tue u diftue te gateshem me gurin e bes per gjygje te paanshem te barn mbas kanujet Ne rase se pleqve u lypet beja, atehere kta kane te drejte me lype'shperbHmin e pleqnis. Po kje se njani nder ankues,\ i kundershlon. pleqnis, mbas pengut te dhanun pleqve, pleqnohet pleqnija me pleqe tjere, tue zgiedhe pieqet ma te permenpun ne ÂŁis deri te autoriteti Hgiuer ma i nalti i malevet, te Dera e Gjomarkaj ne Mirdite, te Dera e Ndoces ne Lume e Diber, te Bajraktaret e Shales e te Shoshit ne Dukagjin, te Zotni! .e Ibal1es ne Puke. Keto dyere kanuja i J.<anjofte gjithmone si dyere apeHt per peshimin e <;do <;ashljes se pakputeshme prej 'p1eqve te vllaznive ase te fisit. Nji randsi te ve<;ante nder tana pleqnit e kanus ka beja, qi call ktohet me nji menyre te paluejshme, fjale per fjale prej pleqve per. t"u ba ne dite te shenjueme e me pleqe te shenjuem, qi per <;ashtje t-e randa kapen deri ne.24 "pleqe beje". Pleqet e bes Jane hetuesat e ndergjegjes se fakteve, permbi te cillat peshon 'beja e caktueme me fjalet e paluejshme prej <;do 'plakut, qi asht dore bejet, a qi do te kaloje neper te ne qafe e ne krye'1' atyne, qi i prijn bes. Mbel.. nji plak pa e ba ben, kanuja shton dy per. nja; mbeten dy, beja jet, " e pabame, por keta dy betare do te bajn be faqe, se nuk e lane' per kurrgjatjeter ben pa e bA, ve<; pse asht beja e rrejshme. ''t~;' Djelmnijd e fisit. Per me prite korrupcjonin e Turkis, qi per.. .~.~ here e ma fort shkote tue depertue neper krene e bajraktare, ne vje.. :'f~ tin 1900 fisi i Shales i shtoi organeve te bajrakut nji kryesi te re:. , "~'~ Dielmnin e fis!t. Kjo kishte per detyre me i -ndeje piknisht zbatimit "':.~ ~~~ 4~Jt~

148

A. Bernardin

Pala.!'

te kanus e mos me njofte Ingerencen e auktoritetit turk ne dam te llgjve te kanus. Kryetari i kesaj organizate ne Dukagjin kje deshmori i Atdheut, Mehmet Shpcndi. Kryetari i kesaj djelmnije, qi do l' u\

shtroje n' emen te kanus e te popullit kontrolin e zbatimit te kanus, ne ~do veprim te krenve, ka te drejte me marre pjese ne ~d<> mbledhje te k~enve te fisit. Dje1mnija e fisit asht njl organ eksekutues i te gjitha vendimeve te marruna ne mbledhje te dheut nen ::.ryesin e bajraktarit, por edhe kundra bajraktarit, po kje se aj don me shkele. k~n un. III. - Familia malsore Familja ase qejadl, mbas kanujet. asht bashklml i perjetshem nder. mjet tates e nanes ase I ma shum kushrijve te martuem, qi banojn nen nji ase ma shum kulme, gjithmone ve~ nen nji lOt shpijet e zoje shpijet. Zot shpijet kanaja njef gjithmone ma te vjetrin me lindje nder pjestare te shpis, qi te hane buke bashke derl diten e daes. Zoje shpijet gjithmone asht ma e vjetra grue ne shpi. Kesaj i perket rregullimi I shpis ne dere e mbrende. Zoja e shpis do te pu" noje gjithmone mbas urdhnave te zot! te shpls per rregullimln e sait prandej e zoja e shpis nuk ka trame as tregtime. Jeta e ndera e saj . asht e garantueme prej kanujet. Prej njij njehsimit te detyrve, qi kanuja I cakton te zot! shpis. shifet se shka ajo kupton nen fjalen zot:1shpijet. Kanuja i ngarkon te lOft te shpis te gjithe te mbaren e te mbrapshten, kur t' a baje i zoti i shpis. Per gjithshka te bahet, aj do t' I pergjegjet robve te shpis se vet. Per fajet e shpijakut, do t' i pergjegjet fisit, kur t' I blje ne dere. Shkurt, sl per te mire, sl per te lige do te pergjegjet i zotl i shpis. Kanuja njef, pra, nji zot shpije me urdhnue e tjeret derl diten e daes me ndigjue. Ketij I perket caktiml i pergjegjsivet, perpjestimi I punvet e i te gjitha detyrvet, qi kane pjestaret e familjes mbas kanujet kundrejt vetrt e njanl tjetrit, familjes e fisH. Por asht ma mire qi te ÂŁlase vete kanuja p~rinbi tagret e detyret e te zoti! te shpis njashtu si e permblodh ne per malet e Shqyp.. nis dora e arte e A. Shtjefen Konstantinit Gje~ov e si m' a diftoi fjale per fjale goja e plakut ma t' urte ne Dukagjin, Mark Sadikut te Shales. Pjestaret e shpls, per shkado qi Ie bajne mire a keq, nderen a marren e biejn me yeti ne shpi. Mbas kanujet bariu,- qi vrau shqarein e i prunl hajr shpis, si aj qi vrau nierin, qashtu I prunl fiken

Dob

e hnti

149

ne Dukagjin

shpis. Ashtli grueja, qi, tue ba. dru ne mal ase vajza ne kapole xuer thiken, qi kanuja i a len per mproje te virgjinis se vet, e pergjaku nierin e keq, nderojn vetin e shpin. Pse qiti pushke, vrau ase varroi n!erin robi i shpis pa fjale te tjeterkuj, vec;: te mendes 'se vet, gjith. mone por per me ndere shpin, i zoti i shpis asht pjestcir per ate pushke si aj qi e qiti e i del zot asaj baje; as diten e daes kanuja nuk i a xen ate te vrame ne veti, 'pse mbas kanujet edhe paret e gjakut do t'i dajn rrethas si pasunin e shpis. Fej~se e martese i ka me i kpute e ~e i 1idhe i zoti i shpis gjit~mone me pleqnin e tates si te djalit si te c;:ikes e te kerku;m tje!er. Tata i djalit ase i c;:ikes, ne cakti~in e ~j !Ie d~ejl! ',ane te dy ortake. I zoti i shpis per ata asht zot shpijet me dbane e me marre: prandej as' shejin e fejeses, fen, p~ fjal~' t~ tij 's; gux~n kush ml-: e !shue as me e pe1qye, as s' e "ita kete te drejte kurrnji rob shpijet tjeter; pse, ne rase te kundert, i zoti i shpis ka Ie drejte me e ngu. shtue robin, cil1ido kjofte ky pose ti;1tesse djalit a te c;:ikes,qi nuk per me e marre ase me e mundet mA me e hanger fjalen e vet kthye ate peng. Pra, bAni fejesen tata ese vllau i c;:ikes,atehere i zot~ i shpis ndo u a fale kete gabese, ndo ngrebe dae, pse i mbaroi zotimi. Ne dite te daes shtohet nji shpi ne fis e seicil1i shkon ne pjese le vet. VlIaznija mbas kanujet, n' ato shpija ma s' ka as te marre as te dhanun per~ah zotimi. Me hi borxh e me Iii borxh deri diten e daes, i zoti i shpis e ka me marre e me dhane me shiti~ e me ble prej shpijet. Ne menyre te kanunit l1i1e nuk kci mbrenda shpijet prej te zott te shpis. Me kanu kush nuk i a kjeke lotimin ne shpi mA t~ moc;:mit, pose ke,te vodoje aj vete me pleqnim te vet, e aj t' a ndjekin tue thane: kush mos l' a ... ".' pe1q~je, . . te dale ne gJije te vet; edhe miku qi thrret te dera e shpis, . ~

do te thrrase gjithmone ~a te vjetrin me emen; pse kao';IDi ,gj~thmo~e e nd~re moshep, cil1ido kjofte lOti i 'shpis d~fi diten e .iefes. Kanuni pjesen, e c;:dosendit, te vesh;;.s, te mbathes, e te oaes dlf.ri diten '~ dalis u a qet 'te gjitpve bara~.'Mos m~ e !~?~ zb~th~t ~ c;veshet k~rnjihere r~bin e shpis, mbas punet e nafa~et, qi te f~i.? Zoti, asbt detyra e te 10tit te shpis. gjithmone i lOti i sbpis rrio ne krY~ te vel!dit ne tryve~e ~ te votra, edhe n~ ~j9fte ndo'j pjestar shpij~t JPAi yjet~r se ~~. T~~~ mik~, o~ dece, kry~t e vendit gj~thmone e ka~y. Per mik kanuejea njet~do" oierl, 'qi thr;et ne"~er~ 'le ~hPis. Shqyptari i kfl.~uSka n~i 10.

XIX. - Nr. 4-$ (204.:10$)

150

A. Bernardin

nderim aq te madh per- mik, qi i bjen ne dere \

i dheas

sa shkrihet

me gjithshka

ka, po guxoi

Pala.!

kjofte ky i fisit ~ kush

me i bA ketij

ndo'i i dhune deri sa l' a percjellin atje ktl don mlku, pse kanuja thote: Shpijil ash! e Zotit e e miku!. Si lOti si loja e shpis, diten qi mos te ndigjojn pjestaret e shpis ~arsin. shpin. E, persa i perket detyrve te zojes se shpis, kanuja njef gjithmone ate ma. te paren kujdestare per te mbajtunt e pastris ne mbrende te shpis, per gatimin e gjeUes si te robit si te niikut: gjithsi i lOti i shpis ka kujdeSimin e puntorve; njashtu kjo ka drejtimin e grave te shpis ne pune. Ne C;doshpi patriarka1e, ku hin shtegtari, shef neper mate t' ona, se me sa bindje enden e shenden burrat e grat, seicilli ne range te vet, mbas drejtimeve, qi nep per gjith robra.. mje e nade i lOti e e loja e shpis. Gjithmone e loja e shpis. knr te jet i zoti i shpis mbrende, nderon mikun me te pritun mbas fja1ve te zotit te shpis,' ashttl edhe kur s' Asht i zo~ i shpis mbrende, do t' a presin e do l' a percjeUin gjjthmone mbas fjatve te zoUt te shpis. Pjestare~ tjere te shpis kane detyre me punue e me ndigjue mbas drejtimeve te zoU te shpis e grat mbas drejtimeve te lojes se shpis. Burrat do te lotnojn armete grat e veta, grat gojen e arken e vet, te cillen s' guxon me i a preke kush. Sankcjonet e kanits kundra grues se pa bese, qi s' ruen nderen e shpis, ktl de! e te shpis ktl bjen, Jane teper te randa, pse kanuja thote: Grueja e xanun ne faj ka plumbin, njate fishek qi baba u a nep diten e martese se saj krushqve me yeti, po kje se u vrugon ftyren prindve, burrit e fmive te vet. Gjaku i saje shkon gjak.hupes. Si buqari si ~obani ka te drejta te njinjishme ne shpi. Me u deke tata djetmve. aj vUau mA i madhi xen vendin e Hj per ,me kene kujdestari i vUazenve te vogjel, sa te jen pa u da. Djali, sa te ket taten e vet gjall, s' ka tjeter tager vec; me ndjeke urdhnat e t' et't e i ati te IOt't te shpis. Burri ka te drejte me rrabe gruen e vet, po i ra nder fjale sidomos ne sy te te huejve; por kurr pa kobe; e asht ,gjithmone jashte kanunit me e vra pa faj ase me e tushkate pune e.pa pune, pse kanuja nuk e njef gruen per rob te xanun, por per .nane fmish. Pse te martohet bija, tagret e saja ne jete e ne ndere i ruen e i ndjeke mbas kanujet prindja e vllaznija e saj e po ndodhi qi ndok.ush n~er malet e kantls vuni dore ne grue pa fwhe fraze

kanujet kjo qi don me thane pa njato arsyena qi parashefkanuja -

grueja ka tedrejte

me hike ne gjini, e tata i sal ase i vllaj, ndo i

151

/Honzonte to reJa pBr en"typln t' one kombt..r

~ushrini ka te drejte m~ i ra ne dere shperdoruesit e me i bA kete pevetje mbas kanujet: m' a xiine ne hajni1 Jo1 a m' a xune -ne poshtersi 1 - Jo 1 - A te kethej fjale ne sy te huej, qi e ke :shkaUua keshtu 1 Jo 1 Due gjegje, pra, per kete dhune qi i ke ba bis.Po bani aj e nuk i u gjegj, gjinija i grabiske kiln e e dake.f ,". me shoke. Keshtii e ka pase Dukagiini. Kau i grabitun vndohej krye ;per krye me nderin e bis se rrahun pa arsye. Grues se pandershme, -dor{:keqe, e qi del e marre, mbas kanujet i pritet theku prej te shojt .e leshohet e lire me shkue kah te duen. Gjaku i burrit e i grues ne Dukagjin asht baras ashtu edhe -nderi i grues e i burrit baras; qrandej, guxoi kush me rrahe vajzen <l gruen, asht njapernja si me rrahe nji mashkull te shpis, pse krejt robet e njaj shpije e kane nderin baras faqe kanus. Shnderimi ma i madh, qi mundet me i u ba nji pjestarit te familjes, asht rri1h;i1; dhune kjo, qi nuk lahet ndryshej vec; me pushke, pse kanuja thote: E matmja si .e ramja, e ramja si e vramja. Sikurse burri i mire a:;ht ndera e fisit e e shpis, keshtu edhe grueja e ndershme, fisnike, punembare e kojnike asht ndera e shpis. kii duel e kii ra.. A. Bernardin Palaj O. F. M.

'Problemet

t'ona sh6qnore

e kuiturore

Horizonte te reja per shtypin t" one kombtar Shtypi asht pasqyra jetike e nji vendi.

,. .1;

Shtypi t'shte nje pasqyre jetike e shoqerise dhe nje mase besnike e veprimtaris se vitalitetit te saj. Si 9do popuIl ka ve9oJ'it ~ veta rrooore, hi1ltorike, ekonomike dhe shoqerore, ashtu edhe C;do shtyp i kombeve te ndryshme paraqitet me nje fytyre te ve9ante, me nje tip kryt3kepu~ tiS ndare nga njeri tjetri. Nje fletore qe botohet ne kryeqytetin e Persise,.' '>-~ .,;~~\

- 152 ~

Dr. V. S&mim ViBOk...,

natyrisbt nult ja ngjet asaj qe qarkullon ne kryeqytMin e Turqise, asbtu edbe i gjith sbtypi i Sofjes Iluk i ngjet aspak flotorizmit ta Romes... Snksesi i shtypit matet me lidhjen Ie. ndore, shpirtrort', me paraleJizimin db~ pergjitbsisbt me atmosfe~en e krijuar prej atij vendi. Me fjale te tjera ne sbtypin dubet te duket sboqerija db~ kombil... Kur e sterbollojme nga kjo prize sbtypin t' one kombetar,. per fat te keq arrijme ne nje perfundim negativ. Nder ne fIetorizmi nuk merret aspak me problemet e ndrysbme e tbematqe lindin nga tbelbi i shoqerise s' one; perkundrazi, shtypi sbqiptar, ne radben e pare meret me disa problema kozmopolite, eksantrike, internacionale... Nga kjo e mete vetem shtypi kombtar i diWve te lindjes arrijti qe te qandroje mjaft larg~ N' ato koberat e lumtura, ajo kisbte tip synim Ie' caktuar, nji ideal te larU" e te bukur, edbe zotronte nje stil e informate si mbas nevojes 8e turmes. Ve90rija me kryesore e sbtypit t~ diteve te rilindjes sbqiptare ka qene: Nje dashtlri kombtare,. nj~ enlOcjon atdbetar, e vec;anerisbt Dje desbire e flakte lirije T8 gjitba fletoret per para 1912-es, dbe deri dikll per nje. periode W sbkurte mbas kessj date, vazbdusD De keW rruge dyke rrembyer masat, me nje dehje te kendeshme te lirisi', me fiakat e me valet hYPDotizuese. Atehere shtypi ishte me te vertete nji shtyp kombtar I Por mbassi fituam indipendencen, mbas kesaj faze se J:jarret shtypi i jone hyri ne nj~ rrug.e letargjije. lahte e natyrshme qe mbas shpetimit, mbaa sigurimit W lirise s' one te prit~sh nje periudbe ~onstruktive dhe organigatit'e! Sepse"te gjitha te metat t' ona sbpirtrore e landore kerkonin nje rader1m te J-etille. Por kejo Ddertese shoqrore mund te ngrihet vetem e vetem me shkenci e t,kniM. Pa dysbim ne kete ufW viganore do te merrnin pjese edbe diturina te tjera sbpirtrore, por radhen e pare do t'a zinte shkenca reale, teknika modern~ -ilhe p;rfljithsisht diturinat e peTendimit. Fatkeqesisbt keto Da mungonin,8' kisbim nje klase te ndric;ur teknikt.>. Kesbtu ne kundershtim me nevojat e kombit, me karakt.,ret lokale, shtypi shqiptar mori nje rruge te kunderte. Harrojti .

'Horizonte

to rej. per ehtypin

153

t' one kombt..r

~. .ambjentin qe jetonte, u verbua per para nevojave te vendit .."'.t'(, edbe u bodb ne nje reth te huaj, ku u muar me gjerat ap-strakte, sl1bjektive, historike, filozofike, letrare dhe artistike, ~~~ ~ bile, me shume me dokrinat shpritrore, dhe mendore qe ende *7,1 ..J Duk kishin zbertbyer prej botes mbare nderkombtare! N' ate '''' round te gjente ÂŤjdo gje, Ilor per fat te keq as nje rifleks, as ~' nje pasqyre nga jeta e jone... Si9 kemi t!1ene edhe me siper fletoret dl1het te jene gjuha ~ nje sboqerije, 11'ato dl1het te ndigjohen ndjtonjat, mendimet, vuajtjet, gezimet, dashurite, veprimtarite dhe pergjithsisht ,gjithe filozofija jetike e Dje sboqerije. Rur themi nja shoqeri, kuptojme masat e popullit, dhe kur tbemi masat e popullit, -kuptojme klasat e Ddryshme, familjet dbe me ne fUDd individin. Atehere perpara Qdo gjeje duhet te dime se kusb eshte .:populli dhe cilat jane klas~t kryesore te sboqerise s' one!... Pergjegja eshte fare e tbjesht. SiÂŤje dinin te gjithe ne Shpiperi ka vetem Dje klase, Dje turme popullore qe qubet: Katuitdari -dhlJ b1\jku! Kjo eshte nje e vertete e ndriQur qe deri tasl1ti nuk pati Ddonje kundreilhtim te jashtem ose te brendshem. Ky fakt vertetohet lebtesisht De ~do kend te rrethit t' one, . . ,por me teper edhe me shifrat Iakuriqe statistikore. Me te vertete ne bregun lindor t' Adriatikut, prej qindra bhekujsh jetonte nje komb kryelarte, i rende, trim, qe lirin e vet e ka fituar nga dlleu, dielli, uji dbe gjelberimi I Ay rebi keto bu.rime 11 zbvillua si nje rrap madhesbtor e vigan kundrejt te gjitba valeve te tmerrshme bistorike. Ay edhe sot perbilt,et .pre;i 80-90 Dfonga prmtoret (J tokes, qe sundojne kete, dhe ne nje meuyre sovrane, me djersen e ballit, me driten e syrit, me duart e asbperta, .e esbtra te forta, me lekure te perzhelitur dhe sid<lmos me nje shpirt e mendje te thekur I... Karak teri pastoral e patriarkal i Shqiperise eshte aq urdhnues, sa -qe shpe8h here te gjithe qytetet qe kujtojme te jene qendra te mbedhaja, mbas nje sterbollimi ti:i sbkurte historik, ek:.0-' nomik e socjologjik - vertetohet me nje here se nuk jane ,gjera te tjera, veQ se disa katunde te mbidhenj... Dy qytetet .me .rendebie te kultures shqiptare, KorQa dhe Shkodra, kat ~

!J ~J .<4

154.

Dr. V. Samim Visok.-.

qytete krasbnike te jugut ~ te veriut, kur kqyren pak me' kujdes, me nje bere pershperitene ne vesbin t' one: se .lane lindnr ngs kstundi, edbe ende sot ne lagjet periferike rete tyjetojne si gjysme bujqe I... Krejt jeta e tyre sbpirtrore e le-ndore nuk isbte drejtuar qendrave te tjera industriale e tregtare, por me teper katundeve, bujqve dhe pergjithsisht puntorve te tokes. Te gjitha qendrat e tjera te Sbqiperise radhohen me kete kriter mbas Shkodres e Korc;es. Pl'andej pa nje frikegabimi mund t' a pranojme kete motto: SHQIPERIJA JJ;SHTE.

KATUNDARI.JA

Na duhet nji shtyp realist e praktik dhe ma vone' nji shtyp per ajken mendore dhe shp~rtrore~

Atehere eshte e llogjikshme qe shtypi komMtar shqiptardnhet te drejtohet dbe te flasi vetem per kete turme. Qdofletore qe pretendon t' jete popullore e kombtare, duhet me doemos ti5 merret me jeten dhe veprimtarin e katundaril:! dhe ie bujkut. Kurse per fat te keq knnJrojme te kundreten.. Shtypi shqiptar 99,9 % merret, ne radhen e pare, me gjerat teorik., abstrakte e sUbjdktit.f.. Faqet e tyre mbusben me filozof'i, me leteratyre, me art, me pedagogji. m~ politike dhe me. nje serie shkrimesh kurjoziteti. Per nje 'last bidhnnisyte gazetave dhe revist,ave t' ona te botllara brends 2-5-vjetve te fnndit. Me hidherim do t' a knndroni keW te vertete, Ne mes-. styre mund te gjeni edhe revistat cinematografike qe merrertme artistet e Holywoodit, por per fat te keq nuk do te gjeni as nje reviste sbendetesore, pyjore, sociologjike, ose ekonomike ne lidbje direkte me nevojat e tnrmes katnndare... Ju lntemi qindroni pakez mbi kete Shift3r: 99;9% I... ])shte nje-gji;5 e tmerrshme, nje kontrast ironik, nje absurditet qesharak.... Kurse i shkreti popull, turma e braktisur katundare, 1Iekunder3htim me ketiJ jete teorike dhe fanta;ije; jeton endll me opingat... e tija t6 grisura, me gunen e tijii primititJlI, m. krab6n e t~iinjorante dhe me shpirtin e tij t' errsuar me urine e n;e faqes ZibTfjeI.... Per fat te keq deri,.; me sot ne Shqiperi nnk kerni. nJfic

Honzonte

te reja per 2htypin t' ene kombtar

155

shtyp speciale per katundarin dhe bujkun t' one. E vetmja pionere ka qene nje reviste e vogel qe quhesh: Bujqesija e Blegtorija. POl' edhe kjo e shkreta vdiq llga mallengjinii i mungeses se n je motre tjeter. Me vone shoqerija e jone per mbylljen e kesaj mungese te madhe e gjeti nje trike-otopike dhe e vune no qarkullim pel'seri rfvisten e pare me nje emer te 1'1: EKONOMIJA KOMBTARE I. POI' edhe kjo e shkreta mbas nje jete te shkurter mbylli syte dyke e trashguar vendin e saj nje tjeter "BUJQESIJA"... SiQ e sbifni nje ndryshim edhe nje trike shterpe vetem me emera, aparente! Si nje grua isterike, mondane, qe kerkon zhvillimin dhe perparimin e vet ne ndryshimin e kapellavet ose petkavet... :FJshte e vertete se ne fletoret t' ona, andej kendej, here mbas here takohen disa artikuj per jeten katundare e bujqesore, por, fatkeqesisht keto Jane aq te dobet, te vyshket, ,sa qe efekti i tyre nuk kalon zerin e kraheve te mizes. Keto drita te vyshkura, keto renkirue te vuajtura pergjithsisht nga shtypi i jone perbuzen, edhe pranohen vetem pl:;r mbus~jen e kollonavet me te humbura. Keto fjale te hidhura po thorn ne baze t' eksl'eriences 14 'Vjefare qe kam bere ne Shqiperi. Kush nuk beson, Ie tif vijif tii b;;jnif sif bashkut nje statistikel . Po, per fat tekeq e verteta qindron kifshtul... Me qenif se nder ne nuk gjindet niif shtyp teknik i posa9mif dbe me qenif se nga ana tjet8r gazetat e re1,istat 'nuk i japen rifndifsinif e duhur problemevi katundare e bujqifsore, si konseguencif nuk egziston edhe nji, opinion publik. E si9 dihet kur mungon opinioni publik, ~urre punrat nnk shkojniJ ml?ariL Shtypi eshte nje mjet klllturo,r, konstruktiv dhe kolektiv. Ay per turmat eshte si nje shkolle e dyte! N' ,ate populli, s' bashku me katundarin, meson shume problema reale 'te jeWs t' one, e sidomos intelektuaIet, autoritetet, politikanet gjejne, rrastin me te bukur qe .te njofin nje ,

varg te nevojave tE:iturmave. Eksperinea me vjete me radhe na difton nje menyre rue alarmuese s~ si ajka mendore e jone ne kete fushe nuk esht pergatitur siC; duhet dhe len mjaft per te deshiruar. Atehere per c;eljen e orizonteve t.t5 raja ne shtypin .t' one

~,;y,.' ,i;,~~-:.

. 1.:.).'"

"/(' :~~

156

Dr. V. S..mim Vi. ok..

kombtar duhet qe ne radhen e pare te krijobet nje shtyp i posa9mif per katundarin e bujqesin, por edhe ne sbtypin kombtar duhet te sigurohen direktiva te reja, realistike e moderne, per j...ten t' one te perditesbme. Lezu,esat t' one te ndershem mund te vihen ne dyshim dhe mnndet qe te na kritikojne me nje fanatizem profesionale!... Nuk duam ne ata te zgjuajme nje mendim ne kundershtim me deshirat t' ona; sepse ne nuk iemi te kundert per net'qjen e njii klasel.l aristokrate, mendimesh e ndjenjash! Jo kursesi!... Perkundrazi k~mi bindje te plotii per nevojin e saje. Nji popnll qe jeton ne gjirin e Eu'Topes eshtif e dommzdoshme qif te kete edlte ~je shtyl' per geshtje' shpirtrore, mendore t' a.ikes intelektuale. Ankimet t' ona .lane pi!r nje shtyp anormal qe largohet se tepermi nga nevqjat praktike te vendit dhe qe meret 99,9% me ngjarjet tjeorike e abstrakte... Nji fletorizme e ketille mund te gjindte vend ne nje bote poetike, por .10 ne nje atdM ku popnlli per~ehet 85% prej turwave bujqisb e blegtoreshl Na dishrojm<5 qe t<5 pershtatemi sa me teper me ralitt'tin, te mbyllet ndryshimi math ne mes sbtypit dbe turmes, t' u jepet nje randesi e ve~ante ne ~htypin t' one problemeve ekonomike, teknike, bygjenike, ag~art', ,blegtorart', prjore, bonifikimeve, miueraleve, tregtare, botore, arkitekture, zejtarije, demografise, dbe nje vargu H'5ndeve te tjera... Nb qytetet mund te pranohet nje aristokrasi mendimesh e nd.ienjash, por kjo nuk dubet t~ okupoje e te suntfoje ne menyre absolute shtypin e Shqiperise dyke eliminuar nevojen imediate te turmave, te klasave dhe pergjithsisht te kombit mbare!... Poezija

e tokes nnk mbaron knrr.

Krijimi i njl shtypi tt; posar;em per jetan praktike, per puntoret e tokes eshte nje gje mjaft e veshtire. Kjo veshtirsi nuk

rrjedh

vat em

sit; kujtojne

disa njerez

ne lidhje

me veshtirsirat gjuhsore ose me paraqitjen e thejshte te problemeve, por me teper lindet nga mllngesa e dituris, njoftunise te nevojave te perdite!1hme te klasave t' ona katundare

Horizonte

tiS raja par ahtypin

t' oni' kombtar

157

.e bujke. Qdo njeri qe udhton ose e shef katundarin, Buk mund t' a njofi at!... Gjitbashtu duhet te shenojme se katundarija e bl\jqesija nuk .lane probleme monotone, ie njianshme, thjeshte teknike dhe pa ndonje fllshe estetike... Jo, keto problema permbledhin te gjithe jeten sbpirtrore e lanqore te kombit. Aty pran teknikeve tC shkences, do te gjene edhe nje -tushe te gjere poetet, shkrimtaret, artist@, pedagoget, sosiologjet, filologet dhe pergjithsisbt "mentare~" t' one. Nji poet Pomak thote: Poeziia e tokes nuk mbaron kurre! Ne katund -edhe prane bujkut mburojn~ te gjithe ngjyrat' e jeU;s s' one, ndriQoben te gjitha dritat e djellit t' one, te gjithe senti mentet, shijet, gezimet dhe vuajtjet e atdheut. Me nje fjale artistat dhe mentaret t' one, De qofte sedishrojne qe t(; jene ,kombtare dhe origjinale, duhet me doemos qe te merrtm me jeten e kotundarit e te bujkut, duhet te kthehen ne ate paradisj.n e harruar, te braktisur e te perbuzur!... Vetem e vetern ne kete menyre bota spirituale shqiptare mund te ngjaHi nje qenije te vertete artisiike e estetike! Fushata

kryesore

per mekambjen kombtare esht turma e katundaris.

Per fat t.e keq nje pjese e mad'IJ.e e katundarve t' one jane shume mhrapa nga sboket e tyre Europjane e Ballkanike. .Jeta e tyre sbpirtrore e landore eshte mjaft e ulet, menyra e ushqimit, pastriftJit, fjetjes, rritjes sa femijvet dhe pergjith. sisht standq,rdi ietik eshte primitiv, shumica .lane analfabete... Fitirnet materjale i kane te pakta, mortaliteti i femijvet eshte shume i math sa qe duhet te konsiderohet si nje humbje tra,gjike per kombin e shtetin... Mjetet, diturija e katundareve 6 e bujqve per punimin a tokes me sistemet moderne, ~anipulasioni i lendeve agrare e zooteknike .lane shume .::::angnt. .A:ta, sbtepijat i kane te ngushta, te vogla,'antihygjenikl:\, shpesh here te bashkuara me shtallat. RrjetI i rrugeve te katundit, -ose ato me komunen ose me Prefekturen .lane te pakta, tii !)rishura, sa qe per nje kobe pengojne maredhaniet me boren

, Dr. V. Samim Vi.ok...

158

e jasbtme. Prodbimet e tyre si nga- saaija asbtu edbe nga. cilsija .lane 1.'nlta, ne tregjet nuk marrin te drejten e tyre,. pazaret nuk .lane te kontrolluar e te rregulluar De favorin e djerses se katundarit. Ne shume vende nuk gjindet nje sbkolIe, nje infermjerie, nje farme modeli, ose institute te tjera sbtetnore. Zojet shti3pijake edbe .lane ne graden e empirizmes... Si4j sbifet, krejt bota sbpirtrore, ekonomike e kulturore e. turmave t' ona ende ka pamjen ballkanike ose azjatike. Kjo. mbrapesie eshte mjaft e bidbruesbme, por nje e vertete e pa diskutuar. Keto .lane mungesat e medbaja dhe fusbat kryesore ku duhet te veme te gjithe fuqin e kombit. Pa bum bur kobe. dnbet te babet nje mekempje rrenji!sore!... Ketu dubet te perqeudroben idealet e te gjitbe intelektuaIevet. Pa dysbim me.gjithe keto pe~pjekje, katundari dbe bnjkui .lone nuk mund te arrije me nje bere rrafshin kuJtnror te katnndarve e te bujqve Ital.lane, Gjermane, Svicrane, Dant'se, Ungareze e t.lere. Por te pakten brezi i .lone duhet te bedbi themelet e para... Ne nuk mund te qendi'o.lme me duar te lidhura kundrejt n.le prapesis se ketille. SepSIJe dime, standardi jetik i ulet i turmaV6 katundartl

e bu,;qe es7lte njeko7lesisht

edhe

i kombit!

Ne kete lnfte perp.lekje.le, e me~amb.l~.le sbtypi do te lozi nje rrol me rendesia; prane shkolIes, dbe do t' i .lapi n.le drite perparimtare prane librit... Kur nevo.lat landore te turmave .lane kaqe te medba.la, esbie nje utopi qe te mba.lme, e reo krijo.lmenje sbtyp lnksoz vetem per nje grup te vogel mentari'sb... Kur tUrlnat rrenkojniJ nga urija, nga lakuriqsija, edhe nga vobegsija, ne nuk mund tf. mendqjme bukurine, da.~hurinir dhe sentimentin. Ne kef1iJfaze ltndjeje per neve ka nje rendesie' me te madhe ~je teknik i vogel, qii na disfton prodhimill e bukes~ ~e sa nje poet lirik qe na piJrshkruen bukurin e luleve dhe valvit]en e fluturavet! Gjit7lashtu perpara ketyre nevojave immediate na~ shl'Tben me teper njii edukator, qii na meson pastertinif S6 sa njiJ shkrimtar romantik. qe' na pershkruan .mbrekulliTat e gUTgullimet e 'l{jit... Knrse ne knnderabtim me te g.litbe keto nevoja, sbtypi i .lone merret me fusba te t.lera, iasbte problemeve sboqrore, ekonemike dbe kulturore qe interesojni5~

Horizonte

t6 rejl> per shtypin

t' one kombtar

159

direkt turmes. 'Disa shkrime qe takohen andej kfindej, si drita te fyshkura te nje syrit te semHre, nuk e heqin vrejtjen dhe nuk e kane fuqin luftarak8 per kete mekemuje. Shkakun kryesor tiS kesaj anomalije ne E'htypin t' one pa dyshim e kane gazetaret vete dbe ne radhen e dyte disa intelektuale teorike @ abstrakte. ,Me te vertete disa shkrimtare te ashtu quajtur Gazetare - ne realitet pseudo gaze tare - dhe disa intelektuale, te pa "pjekur kane hapur ket~ rruge te gabuar. Keta lljerez te shkrete Jane te bypnotizuar nga knltura madheshtore e botrave te jashtm0, dhe kane harruar realitetin lakuriq te vendit te tyre I... Ata mendojne, ndjejne .si te huaj, urrejne shoqerine e tyrl, ku kane lindur dhe ku jaBe rritur. Ambjl-mti i jashtem, ku kane jetuar me komoditete landore e shpirtrore! pa dyshim keta pseudo shkrimtare e intelektuale i

ka sterholluar por p~"r fat tij keq nga ana tjeter i ka here"teper ind..ividualita, sptkulatore, skeptikiJ dhe pesimiste- par excelence!... Ata nuk shikojne realitetin, kryet e kane gjitbmone lart,. veten e tyre n6 keto vende e quajne te huaj dhe nuk bejme kahull te kene nje ruarCdhenjb "rue katundarin, dhe me bujkun t' one te shkretel Keta njerez vuajne nga nje semundjemendore, qe i ndalon te shohin jeten e hidhruarshme, qe. rrjedh dite per dite ndene kemuet e tyre. Filozofija, psikologjija, arti, muzika, komodHeti, dashllrija dhe krE'jt nje jete. materjale e instinkte okupon trllrin dhe sbpirtin e tyre. Gjithmone flasin, kritikojne dhe shkrllajne pet hoten e tyrejsepseamuicjet qe ushqejne, kryelartesija utopike, koke-tutesija tJ verber e tyre kerkon vazhdimisht nje auto-reklame, nje mburrje lavdi dhe brohoritje. Toka, buka, lopata, plehni, malarja, druni, kanali, pKsi, ziarri, hekuri, farkt"ari, zdrukthtari, kepuctari, 6 tjere e tjere jane- gjera t' ulta e fe"ndyta piir' kiJta .otrini! Por gjeja me e tmerrshme esht se keta Djerez. jane aq arogante sa qe deshirojne qe t' imponojne edbe rrethin e .tyre. Nje dite ne qofte se takojne me nje njeri tjeter" pak me nje mentalitet te ndryshme, me nje here e kritikojne, eperbuzin dhe me ne fund e luftojnel... P. sh. Nje dite nje. mjek ne qofte se ulet dhe shkruan nje artikuIf mbi. morrat,"

, 160

Dr. V. Samim Vi80ka

tue propagaDdl1e ,d(>met hygjt'nike, menyren A luftimit, formon Dje objekt gazi dhe harreje per ata... Ashtn edhe Dje agronom De qofte se gabon Dje dite dhe shkruan nje gje mbi dobirat e medhoja tii plehnit, <Ihe perpiqet qe te mesoje tnrmen per menyren e mbledhjes, rruaities, te perdorimit, '11tea$alla ne qofte se sl1kon me tutje, dl1e gabon te veje De 'dukje se plehni ushqen arat, arat e usbyeme japiu prodbime me te shumta, dhe keto prodbirne Daltesojne t' ardburat e kombit, permirson ekoDornin e sbtetitj bebet n}e paratoner peT talljeje, sa qe lIuk ka ma sy e faqe qe te hyje ne kafe sod ne sboqeri... Qe pra ky eshte mcntaliteti dhc edukata e jone per jeten praktike e realel... Psendosbkrimtaret dbe intelektualet e perbuzin shkencen, diturine, sepse si De deget e tyre, ashtn edbe De keto fusha Jane kryek(!put te percipte dhe injoraDte... Kurse l1e kundih"shtim 11Mmendimetdhe me deshirat e tyre gjithii rItr6kuzz.~japM" lartesimin e turmavet t'ona qendron nil shkence e ne diturf!... Pa dyshim 1nekam~ja e kat'undareve dhe e bu,jqvet perpara poe.0isii dh#' lctersise do tii bellet me Lopata e ka$ma, perpara filo$ofis e psiho'ogjisii do tif behet me rrota e maqina!... Ay ~jeri qii do tii gieje menyren e aplikimit ti;' shkences praktike, diturinii realistike ne mes tii turmavet, do tii quhet: TRIMI I KOltfBIT! Po vetem e vetiim 'l1Mnjii piirpjekje shkencor8, realistike, sintetike e programatike do te lartesohi1t standarti jetik i turmave i' ona! Ed~e Dje turme e lartesuar ne fusben landore mund te kerkoje poetin e saje, kompozitorin, sknlptorin, arkitektin, filozofin, shkrimta.rin, dhe pergjitbsisht mentarin e vet. Pa arrijtnr ne kete maturitet populli i jona nuk do te jete- kurre' ne' gjendje qi t'ushqejii nje' klase' aristokracije mendimesh e ndjenjash, dhe kurre' nuk do te' pe'rvetsoji nje' grup mentaresh qe' merret me gje'ra abstrakte teorike ne kundre'shtim me interesat e veta... Pe'rp;ekja e Mtyr, gjithmone' do t' ielii destinuar qe' te' mbetet sporadike, pesonale dhe asosjale I... Ata gjitbmone do te sbkruajn per vehtene e ~re, do tEi kendojne per personin e vet, dbe do te pikturojne per egon e vet. Keshtu knrra Dnk do te jene te lidhnr mB tllrmat dbe do te mbeteft perhera si nje luks. i tepert...

pa.unija

private

161

e Shqipnf8

Sh~rimtarr-t dhe intelektualet e vertete qe jetojne, respirojne realitetin e jetes s' one jane vetem ata qe mund t'a krijojne I,Ije bote rovolusjonare De shtyqin kombtar, dhe te pervet soh en Dga turma. Ata meDtare qe do tiS dijne -te zbresin poshte De sbtratet e tnrmave, te kapin populliD Dga dora, t' a nxjerrin nga gropa e mizerjes, t' a Daltesojne ne aItarin e qytetrimit, lumturise dhe pergjtbsisht ne jeten preDdimore, dhe do te jeDe me te vertete heroDjt e kombit I... Dr. V. Samim Vison

Pasuni ja private e Shqipnis. Prej Injac Gj. Ndojaj (VijOD prej Nr.vet

Pasunija e patundeshme

1-3, faqe 94)

e Qytetit te Shkodres.

VIeftsimin, qi po paraqes, e kam nxjerre prej rregjistrave themelore te pasunive te patundeshme te qytetit qi gjinden ne Zyren ~ Tatimeve te Drejtoris se Financavet te Prefektures se Shkodres. <;e~ mimet e shenjueme jane ate te dhanuna q' prej vj~tes 1931. Ne ket PJ.mim statistik, m'>asht duke e arsyeshme m'u peshtete ne vjeten financjare 1938, mbassi me h.t dale permirsimi i objektev~ tatuese, ne baze te kontro1lit ordinare, resulton ma. i plotS,uemi. Mbas '38, vierat e pasunive, krysisht l' atYne te pershime prej vergjis, kane pe~ue anomaU te mdha. Gjith~sh~u vjeta 1938 asht nji perjudhe e cUa nuk nwen pothujse aspak pasojat e.konomik,ete krizes botnore, dhe te Iuftes: se tashme pak a shum te parapa'me. Ne baze te shenjimeve qi kam mbli~dhe,bm perpilue pasqyre~ Nr. t, tie Ie cllen Jane te r.adhueme, simbas lagjeÂĽe te <J.}ctetit, shpijat, dyqanet,

furrat, kopshtijet,

lulishtat, trojet e ndertimit

etj. Nji qi nje!

~kodren mund' te dnhojn, tue studjue ket pasqyre, m~i numrln e kopshtijeve, te lulishtave e te trojev~ nd~rtuese: -tue wjt se'p;rgjfth..

, 162

Injao G.i. Ndoja.i

sisht c;do shpi e qytetit asht e rrethueme a e percjellun prej njl objekti te tille. Kejo gja qi bjen ne sy e qi mund te vene ne dyshim pasqyren Nr. 1 spjegohet lehtas kur te mendojml se vetem trojet. kopshtijet e luUshtat me nji madhsi permbi 1000 m2. randohen prej vergjis 1), prandej Jane te shenjueme vec;anerisht, ndersa tjerat me njl madhsi ma te vogel perjashtohen prej takses, tue u rregjistrue me shpija. Gjithashtu verne oroe se lagiet qi kane ma shum kopshtije e luUshte, Jane ato te rrethit, gja qi bjen ne sy edhe tue.studjue harten topografike te Shkodres te botueme prej Etenve Jezuit. Keshtu shofim pasunin e madhe ne kopshtije, luUshta, Uvadhe, dhe toke ndertimi e buke te lagjeve Ndocaj, Bahc;ellek, Ajasme, Tepe, etj. lagje te gjitha qi gjinden ne rrethin e qytetit. Lagjet qandrore perkundrazi, Jane te pasuna ne shpija e dyqane. Keta te fundit ne nji numer te madh ne 1agjet Parruce, Gjuhado1. Pazar, Rus' i Na1te, etj. Si perkryese se pasqyres Nr. 1, kemi djagramin rrethatuer Nr. 2 i cili paraqet, ne nji pamje te pergjithet perpjestimet ndermjet elementave ndertues te qytetit: shpija (208), dyqane (97), furra (4), lu1ishta e kopshtije (25), toke ndertimi etj. (26). Shum mA teper perkundrazi, na intereson pasqyra Nr. 3. Ne kete jane te paraqituna te gjitha lagjet e qytetit me vleren e objekteve te tatimit, numrin e pronareve te c;do lagjes, banoret e c;do lagjes. Ne shtyllen e fundit keml perqindjen e pronareve 2), nder 100 banore. Pik ma sparl kejo pasqyre na qet sheshazi pasunin e c;do lagjes. Verne' oroe se ajo ma e pasuna e qytetit Asht lagja e Gjuhadolit (Fr. ar 1574007). Keta besohet lehtas kur te mendohet se kejo lagje As!:.tnder ma qandroret e qytetit, kendej elementat tatues te saj vleft. sohen shum mA teper se ato te lagjeve per qark. Ndjeke fille lagja Parrucej (Fr. 1118622), mbasandej me rradhe ajo e RusH te Madh (Fr. ar 1027715), e Serreqit (Fr. ar 856105), e 28 Nanduer (Fr. ar 788959). e Ballabanes (Fr. ar 771267), etj. Lagjet mA te vorfna Jane Te Buena (Fr. ar 4390), E Re (Fr. ar 18900), Drac;:ini(Fr. ar 43070). Ajasme (Fr. ar 49580), Qafa (Fr. ar 51730), Lugu <;:esme (Fr. a.r 56595). etj.

t) Shlf artikullin 13 e 21 te Llgjes mbl Rregjlstrimln e Kontro111mfn te Ndertesave dhe te Tok~dertiml. 2). Ne ket rase per pronare, marrlm vetem e vetem ata lIgjoret, d. m. tho ata n' emen te se cUve flgurojn tapijat. 1:1

~a.unjj..

pri vat. . Shqipnl8

163

Tabela Nr. 1.

Pasunija e patundeshme

~'"JJI

SOPIJA

DYOANE

r;;

~Ie banue-Ie mbJ'

~~me lIuna uueme

Parrucej

167

28 Nanduer

114

3 4

Gjuhadol Hasan Rizll.

240 100

6 1

.5 6

Badra Rus' i Nalte

144 127

1 1

Dergut

139

Ndocej

138

Bahl;ellek

/ / I 1

/ / I

7 10

Tophane

13 14 15

Ajasme Gala Tepe

16 17 18 19 20 21 22

Dral;in Lugu <;:esme Pazari Ballabane Lekaj Perash Skanderbeg

132

Rus 'i Vogel

Has

Hoti

27 Maxharr 28 IKiras 29 (UdaS

~Lagjae Re Ura e Buenes

IGjithsejt

I I I I / I I I

1 2

2 6 I

/ I / I

179 152

170 168 193

51 10

I I

[ lIuna \nueme

Ie ellu. Ie mbJ. Ie rre.

1326 91 133

2 18 20

11 53 28 44 15

5 1 1 2

7 15

I 1

20 96

I / I I I I I

1 17

21 39

I /

21 14

52 44

57 5

1685

I / / / 2

4 7

1 3

7 7 1 5

I~"~ bod;--=Eo5

1 !

/ I

oS .&:

7 5

1-= FDRRA

114

20 4 4 143 81 60 76

I / I

47 55 1 217 148 161 125

3859

66 52 84

23 Serreq 176 24 Arra e Madhe 124 25

/ I

11 Shaban EI~end. 70 236 12 Rus 'i Madh

e qytetit te Shkodres vj. 1938

/ I /

/ 2

7 16

4 1

7 1 .1

24 26 19

22 9 0

1 1 1 2

40 14 10 3 7 5 30

12 4 2 15 39 5 35

6 2

I I

13 20

I I /

I I I

2 4 1

7 21 27

3 I

38 /

16 22 11 10

4 I

1 I

-1465

/ J

481

. "";'

.;:

.1'

164

Injao Gj. N dojnj

Tabela

Nr. 2

Grafik rrethatuer e elementave

III

Shpi-

Furra

qi paraqet perpjestimisht ndamjen ndertuesa te qytetit te Shkodres.

B III

Kop.

shtije Lulishta

DYqane

Troje ndertimi 'I

Pm:2d

-;;

.uoqnl\I

}3BoA ! .sr\}:I

~nOH sOH CI> 'S;

..!S 0 ."0:Q)

~Ctt '"" ~0 '""

';:: lis

'" loot

,It!

..b

:Q)

I::

~'2 ItI Ii:! g. Q)

]

-~0' etJ ...

~~"

ItI

'" '6S as 50 .,

?»

. 1!fB"1 ~u;)ng 31

""pl1(J

~--.

'qpo}'i °lIlt

:b~UJ3S B.qlapU11~S

!o~'l ..oq°W'R 1jS1U'd 'WS3:) nBRl

UJ~~JC!I ad3~ :,j

';Iob

3WSV!V qp~n ! ISO 11 -'113 uoqoqs ~tmqdo ~

~'II'~IJ"R !~z>opN jnBJ3Q ~JJ\?N ! ISO»

1UpVg VZJB U~ H Jopoqn! D lanpU11N g 1;

!3:J11lJJtI

,.. , a..

a.. ...

~'-

.' § ~§ Q

, , ~

§ 8" 0

, 8 ~

.c'-"~~-~"""'~::"l'=--'

§ -0

§ "'<t

'~.

I 0 8 Ci

0 ~

.....

".f?:.

Pasunija private..

;

:,..~; -"'-"",

'-\-

165

Shqipnis

Tabela Nr. 3.

Pasunija e p(itundeshme I

Gmiml ne

LH J JA

Nr.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 20 27 28 29 30 31

Lekaj Skanderbeg Serreq Arra e Madhe Kiras Dudas Te Buena Lagjja e Re'

Pronare

Banore 2)

1118622 788955 1574007 607871 350290 339526 303405 306620 147850 240440 127120 1027715 49580 51730 162540 43070 56595 514075 771267

113 72 111 51 98 99 116 126 71 118 65 160 61 48 74 46 47 127 123

1376 766 1006 587 1228 1150 1203 1246 505 1240 516 1852 314 458 631 358 348, 1362 1275

565559 144314 856105 306245 175445 335805 4390 18900 751420 469000 356080 248075

95 83 94 92 138 161 9 48 116 111 107 64

Fr. ar

Parrucej 28 Nanduer Gjuhadol Hasan R.iza Badra Rus i Nalte Dergut Ndocaj Bahc;:ellek Tophane Shaban EfÂŁ. Rus i Madh Ajasme Gafa Tepe Drac;:in Lugu <;:ezme Per ash Ballabane

ius i Vogel Has Hoti Maxharr Trequ Pazari

e qytetit te Shkodres

G;ithsejt.

112812616

Pronare

I 2846

1037 805 1234 1204 1259 1392 127 466 1655 1087 1377

XIX. -

8,212 9,399 11,033 8,688 7,980 8,608 ' 9,642 IQ,IIO 14,059 9,470 12,596 8,639 19,626 10,480 11,727 12,849 13,505 9,324 9,647 9,161 10,310 7,617 7,641 10,961 11 ,566 7,087 10,344 7,009 10,211 .7,770

.,,'

-~~

.,;..>~ -.... ~f!

','

2955;-r~9,643~ ,',

l'Ir. 4-5 (204,205)

,'y ." "

-oJ<

i) Pre; regjistravei the~elore te Drejtoris se Financavet vj. 1938. 2) Prej Zyres se Gjendjes Civile te qytetit te Shkodres. 11. -

-I

nder

100 banope

"M,

166

IDjao Gj. N dojaj

Tabela Nr. 4.

Pasunija e patundeshme ,

1 2 3. 4; 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25. 26 27 28 29 30 31

elle ne Ir. ar.

LAGJJA

Parrucej 28 Ndanduer Gjuhadol Hasan Riz8. Badra Rus i Nalte Dergut Ndocaj Bahc;:ellek Tophane Shaban Elf. Rus i Madh Ajasme Gala Tepe Drac;:ini Lugu Cesme Perashi Ballabane Lekaj Skanderbeg Serreq Arra e Madhe Kiras Dudas Te Buena Lagjja e Re Rus i Vogel Has Hoti Haxharr Pazari . Tregu Gjithsejt:

e qytetit

1118622 788955 1574007 607871 350290 339526 303405 306620 147850 240440 127120 1027715 49580 51730 162540 43070 56595 514075 771267 565559 144314 856105 306245 175445 335805 4390 18900 751420 469000 356080 248075 12812616

te Shkodres

NumrlI prnnareve

113 72 111 51 98 99 116 126 71 118 65 160 61 48 74 46 47 127 123 97 83 94 92 138 161 9 48 116 111 107 64 2846

Fr. ar per I prnnar

-- 99,95 98 10958,97 14180,24 11919,03 35 74,39 3429,55 261 5,56 24 33,49 208 2,39 20 37,63 1955,69 64"23,22 81 2,78 1077,70 2196,49 9~36,30 1204,15 40 47,83 62 70,46 5830,51 1738.72 9107,50 33 28,75 1271,34 20 85,74 487,77 393,75 6477,76 4225,22 33 27,85 38 7~ 4 501,97

167

f!aaunija private e Shqipnf.

Tabela Nr. 6.

Pasunija e patundeshme

i- j Nr.

i11

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Parrucej 28 Nanduer Gjuha,dol Hasan Riza Badra Rus 'i Nalte Dergut Ndocaj Bahc;:allek T ophane Shaban Elf. Rus 'i Madh Ajasme Gala Tepe Drac;:ia Lugu Cesme Perash 'Bailabane Lekaj Skanderbeg Serreq Arra e Madhe Kiras Dudas Te Buena Lagjja e ie

30 31

Vleflane Ir. &r

LAGJJA

Numrli banoreve I

'3070 56395 514075 771267 565259 144314 856105 306245 175445 335805 4390 18900 751420 469000

356080 248075

12812616

Fr.ari per I banner 812,95 1029,97 1564,62 1033,55 285,25 295,40 252,21 246,08 554,77 193,90 246,36 554,92 145,82 112,95 257,59 120.31 162,63 ... 377,44 604,91 545,38 179,27 6:}3,76 254,35 140,25 241,24 34,56 40,73 454,03

1376 1766 1006 587 1228 1150 203 1246 5505 1240 516 1852 340 458 631 358 348 1362 1275 1037 805 1234 1204 1259 1392 127 464 1655 1087

1118622 788959 1574007 607871 350290 339526 303405 306620 147850 240440 127120 1027715 49580 51730 162550

ius'i Vogel Has Hoti

Maxharr Pazari-Tregu Gjilhsejt.

e qytetit te Shkodres

431,46 258,59

1377 I

295...'>4

[433.53

Injac

168

Gj. Ndojaj\

ShtyUa e dyte e e trete. ep sasin e pronareve dhe te b~oreve' te Iagjeve perkatse. Verne oroe se lagjet ql gjinden ne rrethln e. <Jytetit, Jane ato ne te cUat pasunija asht mA pak e koncentrueme,. GJAql d. m. tho se I;do shpi Asbt prone e banuesit - pose ndo'i, perjashtimit. E kunderta pergjith~lsht vertetohet nder lagje qandrore ne te cUat shifet se pasunlja e objekteve tatuese, Asht e koncentrueme ne dueret e pak pronareve, si p. sh: ne lagjen Gjuhadol, etj. Gjajac ma e randsishme ql qet ne pah kejo pasqyre, asht vleÂŁta e per.. gjithet e ndertesave .te qytetit: 12812616 fro dr. 1). Me fole te verteten edhe atyne te cileve nuk u kane Interesuepothujse kuni problema te tille, kejo sume ka me lu duke teper e vogel. Ne te vert~te ashtu Asht. Faji u perket. komisjoneve kontroR lluese, pjestaret e te cilave, ku per mlqsi, ku per nji arsye e ku per nji tjeter, shpijat I kane vleftsue zakonisht me I;mln qind per qind mA t' ulte, gjithasbtu pa kurrnjl kriter dhe pa zbatue udbzimet qi kane dhane e apin te gjitba rregu110ret e Vergjis. Dihet' mbasandej se nji, shumice e madhe shpijasb qi .kushtojn shum ma teper, Jane te vleft. sueme prej fro ari 200 e keta jo per tjeter, por vetem e vetem me i peshtue lakses se vergjis, mbassi qi nji objekt me njl ~mlm te tille. perjashtohet prej tatimit. Gjith keta sa tham, vertetohet deri diku, edhe prej vete eksper.. lave te zyreve kompetente te citet shumen e siperme e naltsojn tue e pril deri ne 25500000 fro ari. sWfer qi s asht aspak e teprueme. kur te mirret .para syshe te shtrimunit e qytetit te Shkodres dhe numri i objekteve tatuese te renduem ne pasqyren Nr. 1. Pasqyra Nr. 4, tue perdore elementat e asaj Nr. 3, yen ne dukje. pronaret e ~do Iagjes dhe pasunin ne fro ari qi u bjen krye per krye. Pronaret ma te pasun Jane ata te lagjes se Gjubadolit (14180,24, fro ari per pronar), ndjeke fiUeprej atyne te'lagjes Hasan Riza (11919,03 fro ari) , 28 Nanduer(10957,97 fro ari), Serreq (9107,50 fro ari), etj. Proniiret mA te vorfen. Jane ata te Iagjeve ma te vorfna si p. sh. ata te lagjeve ERe, Te Buena, Ajasme, Dra~in, etj. . Nji pamje skematike e sasis se pasunis se nji pronari per r;:do lagje te qytetit, e ep grafiku Nr. 5 i cHi Asht punue e ndertue ne baze t' elementave xjerrun prej pasqyres Nr. 4. Sfundit ,pasqyra Nr. 6 na ep numrin e banoreve per ~do Ia. I) ore mbajm ne mend se jemi ne vleral

e vjeles 1938.

'Pasunija

priv..te

169

e Shqipnh

JT-' -i:(,"V

gje 1)'dhe sasin ne Fr. ar qi kishte me u fa kry per kry, po t' ishin t~ ~ gjith pronare. Perpjestimet e pasunis ndermjet te banorvet te qy.".~ tetit - shtyl1a e trete pasqyra Nr.6 - mund te krahazohen kjartas me ato te pasunis se pronareve - shtyl1a e trete pasqyra Nr. 4 - dhe njl. kohesisht mund te kundrohen ndryshimet e shperndamjes se pasunis. Nji gja send qi bjen ne sy Asht se pasunija e Pazarit mbetet pa,~ 'U perpjestue nder banoret e kesaj Iagje per te vetmen arsye se !teta ~; ibanojn nder Iagje e ndryshme te qytetit. Sido qi kjofte, tue marre 'pasunin e kesaj Iagjet (248075 Fr. ari), dhe tue e ndA perpjestimisht 'nder 30 tagjet tjer:a, del nji sasi prej Fr. ari 8269 qi 1 duhet shtue

'i'asunis.se <;doIagjes, ase tue marre para sysh numrin e banorve.

;nji sasi prej Fr. ari 8 ma teper per <;do banuer. Kendej mesatarja e Fr. ad 433,53 - sa kishte' me i ra <;do banuesi - do te naltsohet ne Fr. ari 441,53. Gjithashtu shifrat e perpjestimet pesojn nji shtim te dyfishte, kur te marrim para syshe shumen qi pak a shum i afrohet vieres se ver.. tete t' objekteve ndertues te qytetit: 25500000 Fr. art. Atehere per ,<;dopronar aa del nji pasuni mesatare e rrumbu11akueme pre; Fr. ari "9000 dhe per <;do banuese prej Fr. ari 870. Tue skematizue perfundimet kemi: 1) VIera e pergjithet e objekteve tatuese te qytetit te Shkodrei 'Per vjeten 1938, asht Fr. ari 25500000 2) <;do pronari i bjen nji mesatare pasunije pre;. Fr. ari 9000 3) <;do qytetari i bien n;i mesatare pasunije pre;. Fr. art 870 Gjithashtu

vehen ne dukje shperpjestimet

ne ndam;en

!d. m. tho koncentrimi i sa; ne 10% te banoreve

"'-

,""~'"

e pasunis.

te qyt~tit, ndersa

;pjesa tjeter 90% Asht e pa shpi, dhe se ky koncentracjon asht shum ii madh nder Iagjet ma te pasuna e ma qandrore te qytetit. (Vi/on)

,:; ','

.;," ~ \.."~ :." '~ )fl

f i) Ky numer vijn per vjeten 1939,. "he ndryshon pak fort ase aspak per.. pjestimet e peshtetuna ne vjeten 1938, mbassl qi shtesa e banorve gjilte kesa". vjete, asht e vogel fort.

':-

:ÂŁ...

'.;~.i

::>:

~>;" ~~"<$

,:~

i:ti'!

FJALORI TOPONOMASTIK. EMNA VENDESH (Vijon prej

Nr. 11-12, (g. 426 Iii v. k.)

It Kaba (Igj. Pilaf. Peshkepi) Kabill (qarrj Perlat. Kethelle) Kabali (dere. Perlat; kr. i Kabalit) Kabanzi (Igj. Ibe. Tirane) Kabilshet (ve1lazeni. Hajmel. Sape. 2. Igj. Mezi. Puke..3. 19j. Troshan. $ape. 4. flamer afere Pezrendit nja .300 shtepish) Kabashi (fi!i e flamer nde Puke. Lagjet: Behoti, Blinishti ...me banore qe s jane te fisit ...Bicajt, Hadrojt, Micojt, K1osi, Gryka e Kabashit, Ngarreli, Meqeja, Rrapeja, Rrypeja. Vellazenite: Hadrojt, Lushajt e Kokajt; fisi diftohet se erdh prei Dheut te Poshter e nguH kCtashte sode, en de nde Grambsh l' Elbasanit gjindet nji lagje Kabash. I Pari i Kabashevet te Pukese thirrej per emen Leke Ko16ja; ky ko. hen e Leke DukagjlnIt ardheka me tre dje1met e vete Koken, Ha. drin e Lushen e ngu1eka te Barka e. Lekese nde Rrape e bc1ka nji flakada: nierezit e Leke Dukagjinit e pakane zjarmin e <;uekane me marse vesht kush e kishte ngule bCtnin aty nde tok~ te tyne. Fisi ardhacak I u luteka te zotet te vendit Leke Dukagjinit me u a leshue ndonjl grime toke sa me jetue; anasit u mbeledhekane nde kuvend e dane me i thlrre nde nji goste ardhacaket, mbassi nji i diejshem u paska pase thane: Thirrni nde njl perglm ende shtronejua. trevesen lerg; nde kjofte se ata e avislne trevesen prei vedlt ta dini se kenl mbarue e jua kane pushtue token, por nde kjofte se ata a. vitene prel trevese don me thane se Jane niereze qe s jane te zote me i ba gja kui e leni me ngu1e 1 Kabashesit e avitene trevesen

prei "edit, u <;uene anasit me i pre, do sish i damtuene por toka se mbraml i mbet te Kabashlt. Prei kesaje se ngjame thone se u mbet emeni Kabash prei verbit Kdpe; por sikurse dihet kyashte nji zhviUim popuUuer, pse gluhesisht ky emen munde te 1idhet me

Fjalori

]71

toponomastik

toponymin Ngurrilbilsh qe gjind~t nde Koman te Pukese (N+gurra e Bashit) e me prefiksin Kil (ke, ko) + BilSho, Bilshole. Leke Koloja mund te jete ende emen nieri e duket se tash vone ka ardhe tue u trajtue gOjedhana se Kabashet e so<;em Jane prei Kolonje se Toskenise. E verteta ashte se nde Mollas t' Elbasanit gjindet nji lagje KilbilSh, por nji tjeter e kemi ende nde Krume te Hasit qe munde te jene prei Kabashit te Pukese sikurse ata afere Pezrendit. Emeni Koloje vret te toponymet Kolami, Kolateja, Ko.. luma, Koloti etr. madje nde katund te Berishese Puke gjindet topo.. nymi: shkoza e Kolojesej shqipeja trajton plote kesi emenash p. x. bardhoja, kuqoja, shegoja, e, sikurse thohet prej Kole > Kolosha mundet qe Ashte thane en de Ko16ja. Nji nder ndenvel1azeni te Kabashevet Jane Gilzulloret te cil1et mandej njehene Lushaj. Sikurse munde te shifet te emeni Gilzulli kejo ndenvel1azeni permendet qysh nde vj. 1301 mb. Kr. Nder gOjedhana te ruejteme kemi en de kete se Gazulloret Jane prei Ni. shit, vete emeni Kabash na e <;on menden te qyteti thrak Kdbesos KaB~(foc;,mundet qe ky emen mbe10n ate te fisit thrak Besevet qe mbet ende nde Bul1gari te so<;eme me toponymet Beshikara Bashi.. kerevo (Besilpilril e mo<;eme) e keshtu kishte me rrjedhe aresyetimi se Kabashet jage prei Thrakije se mo<;eme e ma fort nji dege e Besevet. Sa per kohen e Leke Dukagjinit qe na permende goj~.. dhana ajo qUet poshte me histori qe na permende Gazulloret shume para L. Dukagjinit; gjithemone. nder hu1umtime duhet me e pase para sysh se gojedhana i perzien kohenat e sidomos ketu nder ne i il peshlele Rohese mil Ie mbrilmit prine Rrisljan Ie ngjilmel ma nde shej. Sa per derejtim se prei kahe erdh fisi, gojedhana. munde te diftoje te shumeten e herese me siguri. Brezenit, a ge nealogUe Jane te mira e madje te doemosdosheme per nji fjatuer ~

. onomastik,

por s mundene

ta kepusine

nji c;ashteje ethnologike

si..

kurse asht per ne kejo e fisevet. Tue permbyl1e: mbesbtete mbe ,'" emenin KaB-rlooc;e nde gojedbane te Gazu1lorevet te gjitba giaset jane se jemi para nji tepricese se fisH tbrak te Besevet a Besbevet. Kabasbi i Grambshit' t' E1basanU e muer emenin prei ndonji degese Se ~Kabashevet te veri!. Gojedhana se Kabashet Jane prei K010njese se Toskenise u trajtue tash vone, tue u mbeshtete od' emen' Koloja e Kolonjil, ncter kohena te luftavet te Perlindejese greke nde te ci11enpat raSe krah1 " i Verit m' e njofte Ko1onjen e Toskenin.'~ -i .~,';;;' "';,f.

172

Gelaai Uil

Kabeta (Igj. Puke; ku1) Kabeti (i pari i Gegajvet te SheUakut-Dukagjin) sh. Gegajt: Xaje Kabeti duel prei KuC;it) Kabetit (mj. e-. Qerreti i Poshter. Puke) Kabilajt (Igj. Rremanaj. MoUas. Elbasan) KabUc;it(suka e-. SeHta e Madhe) Kabuthi (ml. Hajmel. Sape) Kabuti (top. Lac;. Kurebi) Kacadinet (t. b. Myse1im. Postrripe. Shkodre) Kacalathit (brija e-. Prronej. RrioUe; M. Madhe) KacaHnit (bUni i-, Katundi i Kastratit. M. Madhe) Kacanit (rrahi i-. Skuraj. Kurebi) Kaclungu (bj. Koman. Puke; te guri i Kaclungut kje, thone, nji multi qe bluente me ere) Kacelungu, Kazlongu Kacelajte (sheu i-, Vukel. Kelmend. M. Madhe) Kace1i (Igj. Qelbesire. Vertenik. Berat. 2. Igj. Bel. Strajce. Mat) Kaci (mbiemen. Verrith. Shkrel. M. Madhe) Kacilumit (rrasa e-. Qerreti i Eper. Puke) KacmeH (Igj. Bozaxruas. Ndroq) Kacnejt (a Kasnija, kat. Mat) Kac6Uese (gjuri i-. lug Kacolla. Kurebi) ,

Kacubavet

(kroni i-. a i Currilavet.

Ukth. Puke)

Kacuje (mj. e-. bj. e Korrilese. Shkrel. M; Madhe. 2. kdr. e-. Boge. M. Madhe) Kacuku (i brijave. Shkrel. M. Madhe) Kacukbrija (sh. sypri) Kaculjera (ml. Prend-Nikaj. Rec;. M. Madhe; brija e Kaculjerese) KacQllijet (t. b. Ndenshat. Sape) Kat'W'reH(bj. Ducaj. Shkrel. 2. shkamb kundruell BaUe::tese. RrioUe: ShkaUa e Kacurrelit. 3. top. Qafa eMalit.Spac;.Merdite.4.brija e Kacurrelit. Vukel. Kelmend. 5. Kacurreli i Linaj. Rriolle. M. Madhe. Shkodre) Kaqe1it (te stani i-. Iballe, Puke) Kaqerri (ml. Vasijej. Lume) Kaqrri Kac;a (kat. Sape) Kac;ajt (lgj. lbe. Tirane. 2. vellazeni. Bajze. Kastrat. M. Madhe; thone se Jane nji gjaku me Pecajt e Kac;ese se Sapese; ode Bajze i mbe. shtetene Jeranit per yella) Kac;anikajt (19j. Ostenth. MoUas. E1basan)

-...

Fjalori

toponomastik

:U3

Kac;aniku (kat. Kosove; Grykat e Kac;anikut mujt me i kalue Durgut Pasha me ushtrina te veta nde vj. 1910 tue i pague njaj Laramanit 500 lira turke; keshtQ me diftoj Imez. L. Mjedja qe aso here ishte Arqipeshkev nde Pezrend. 2. 1ugu i Kac;anikut. Vukel. Kelmend. 3. bj. Orosh. Merdite) Kac;aprese .(kr. i-. Juban. Shkodre) Kac;ejt. sh. Kac;ajt Kac;eli (Igj. Veleshnje. Sinje. Berat. 2. kat. Pogradec) Kac;et (t. b. Barbullush, Shkodre) Kac;i (a Kac;iqi. 19j. Rosover. Opar. Korc;e) Kac;it (mullini i-. Megulle. Plan. Pulet) Kac;ijasi (lgj. Fusha e Kruese) Kac;inarese (perr. i-. Lugu i RrioUit. M. Madhe) Kac;inari (kat. Merdite me keto lagje: Arrezi, Dedushajt, Gegepalajt. Lleshajt, Mzithi, Shtufi, Tushejt) Kac;inarit (perr. i-. Lugu i Rriollit) sh; Kac;inarese Kac;inese (kdr. e-. Drisht. Postripe. Shkodre) Kac;ip6rdhit (mj. e-. Vermosh. Ke1mend) Kac;ip6rrit (sh. Kac;ipordhit\ Kac;ise (shpll. e-. Aprripa e Gurit. Berishe. Puke) Kac;it (shkalla e-. Hajmel, Sape. 2. mlillini i-, Megulle. Plan Pu1e~) Kac;iveli (kat. Shpat. Elbasan) Kac;nj6rrit (mj. e-. Fande. Merdite) Kac;6rrajt (vellazeni. Lufaj. Selite. 2. 19j. Rreshe. Kurebi; 3. fami/je. Lure) Kac;6rreja (1gj. Kurebi) Kac;6rrejt (sh. Kac;orrajt) Kac;6rrese (kroj i-. De1binisht. Kurebi) .Kac;6rret (t. b. Barbullush. Shkodre) Kac;tilejt (Igj. Kryezi. Kavaje) Kac;up (gjurra-. shena Prende. Kurebi) gjurra e Kac;upit, a, Kac;upe. ,Kac;upajt (Igj. Shellaz, a, Shullaz. Milot. Krue) Kada (emen komtar grueje. Puke. Dukagjin) krh. illyr. Epi-cadus. Kadac;i (kodra mbas Kadac;it, Barcolle. Shellak. Dukagjin) .Kadareja (mj. e Kadarese, Bajze. M. Madhe. 2. fami/je. Shkodre.) Kadeti (Kadelet, vellazeni. Pistull. Sap e) Kadise (dardha e-. Xhaj. Pulet) krh. Kade. Kad6cit (guri i-. Qerreti i Poshter. Puke) kodocit. ,Kadh6leja (prr.-. Rreja e Velese. M. Lemese)

',,~~

, ~

..",; .~.'-""{!~ .~i1i "''1 ~:.4 , y~~~ "1>:,,-:

'I J;~

. ,I ':~,I Â°. ,:~~ "'I :..;~~

1 '11 :',

174

Gelas;uSc

Kafarajt (lgj. Kazaraq. Fier. Berat) Kafshi (lgj. Cernja. Grambsh. Elbasan) Kaginajt (1gj. HabUaj. Kavaje) Kagj8jvet (gjryka e-. Skuraj. Kurebi) Kagje1it (kr. i-. kdr. e-. te qyteteja e Planit. Pulet) Kagjit (bira e-. Aprripa e Gurit. Berishe. Puke. 2. emen famUje Kryezi. Merdite) Kaharajt (Kaharani, Igj. Kreshpaj. Cakraj. Mal1akastere) Kaja (emen komtar grueje. Puke. Dukagjine) Kajani (Kajaj? kat. Lushenje. Toskeni) < Kaje, ndoshta turqisht Kajan Kajca (kat. Ke1cyre. Permet) Kajdi (lgj. Ushtelence. Pl;shkepi) Kajejf (lgj. Kryevidh. Kavaje) Kajese (kdr. e-. Rrodogosh. M. Gjakovese). Kajevet (qf. e-. Vukaj. Shel!ak. Dukagjin) Kajken6rit (merizi i-. Qerreti i Poshter. Puke) Kajktishi (lgj. K1loboqice. Lume) Kajolari (KajoJlari, Igj. Presnake. Kapinove. Berat) Kajej Kajtaza (Igj. Karashigjec;:. Has. M. Gjakovese) Kajteza (mt. Radomire. Lume) Kajtikevet (perroska e-, a, Kajukese. Kashenjet. Merdite) Kajtishit (fsh. e-. Domen. Postrripe. Shkodre) Kajvatli (1gj. pusheman. Dukagjin) Kajvatit (qf e-. Ura e ShtrejH~. Postrripe) Kajvet (gropat e-. Arapshe. Hot. M. Madhe) Kakac;:i (kat. Pogradec) Kakarriqi (kat. Lesh; vel1azenit: F6gejtJ Gjokajt, Martinajt, Mrijajt.. shumica dale fare. 2. Igj. Zgurdhesh. Krue. 3. kodra e Kakarrlqit. . Sume. Pulet) . Kakavija (kat. Gjirokastere) Kakc;:tikut (kor. e-. XMj Ptilet) Kakija (mj. e Kakise, bj. e Nemuna, mt. i nalte 2310 metra) Kakinasi (kat. Kolonje. Kon;e) Kakithit (mj. e-. Domen. Postrripe. Shkodre. 2. bj. e KorrUese. Shkrel.

M. Madhe)

Kakise (qf. e-. Theth. Shale. Dukagjin) Kakerri (1gj. perro Mendele. Merdite) Kakerrezi (bj. Arrat e Mira. Gjugj~. Fande. Merdite) Kakodhiku (kat. Delvine)

d ,..'" ~

Fjalori

17&

toponomastik

Kakolv6rra (kat. Shejak. Durres) Kakragji (top. Buzhale. Puke) Kakruka [kat. Vlushe. ~krapar] Kakrrezi[sh. Kakerrezi] Kakshaji [Kakshani. Kodra e Kakshajit. Temal. Dukagjin] Kakshani [sh. Kakshaji] Kalaja [sh. qyteteja, qyteteza; kalaja e Ballexese-Rriolle. 2. nde bjeshke te Dardhese, Puke. 3. nde FIet. Puke. 4. maja e Kalase Qerreti i Poshter, Puke) Kalajt (vellazeni, Kethelle. 2. burgu i Kabi, Bajze Kastrat. M. Madhe. 3. anas, Megulle. Pula 4. fis nde Grode te Madhe. M. Madhe, e thohet se Kane dale prei Sume, Pulet. 5. Igj. Batra e Madhe. Mat) krh. illyr. Calas, Ca1sasia sh. Krahe Lexicon. fq. 27. Ka1aci [mbiemen.. Shkodre 2. Qerreti i Eper. Puke] Kalanikese (perr. i-. Gjegjej. Lume] Ka1anjasi [lgj.' Vlushe. Skrapar] Kalanderi [Igj. Kosavec. Lume] Ka1arati [kat. Kurvelesh] Kalasa [kat. De1vine. lumi i Kalasese] Kalathi [m!. Rriolle. M. Madhe; shpella e Kalathit] Kalba [lgj. Pedat. Bajraket e Ohrit] Katbeqet [t. b. Barbu1lusb. Shkodre] Kalbe<;itIt. b. Rrio1li i nden Shkodrese. Rana e Hjedhun.] Kalbesi (top. Currajt e Eper. Nikaj; aty gjindene vorre Mavriqesh qe kjene motis banoret e vendit) Kalbete [perr.-i RrioHe. M. Madhe. 2. kr. i-. Rrenc. Shkodre 3. m/. i-. Qajva. Lume. 4. perr. i-. Raje. Mertur. 5. kr. i-. She1lak Dw-. kagjin. 6. shpH. e-. Miliska. Puke.) Kal<;ati (kat. Delvini) Ka1<;eri (m!. ndermjet .Ma1lese se Lurese e Drinit te Zi, i nalte 950metra)

Kalecit (kr. i-. rrasa e-. Gjegjej. Lume. 2. dere Orosh. Merdite) Kalejt (lgj. Pizrage. Krue) sh. Ka1ajt. Kalemija (kat. Delvine) Kalenja (kat. Ba11sh.MaHakastere) Katese (qyet e-. Vuke1. Kelmend) Kateva<;i (lgj. e Macuke1lit. Mat) Kalezi (kat. Gjirokastere) Kalibaqi [kat. (ameri] "''''''.'r

Gel...iua

176

:'!'

Ka1ibarit (qf. e-. Frasher. Toskeni) Ka1ifase (gurra e-. Lushenje) Ka1ija (emen komtar. Dukagjin; DoC;ie Kole Kalija kjene te paret e banorevet t' Arrese se Dushemarit, qe me fis njehene Thac;) Kalijejt (fis i hupun, Qajva, Lume) Kalikareja (top. Kac;inar. Merdite) Kalimac;et (t. b. Shtoj. Ulqin) Kalimarese (mj. e-. Kabash. Puke) 2. qf. e-. Kodre Puke) KaHmashi (kat. Mali i Zi. Puke) Kalise (zalHi-. Kaliz. Lume. 2. zal1i i-. Ukth. Puke) Kalisi (Igj. Vranoc. Lume) shkruej Kalizi. Kalishta (kat. Krasniqe M. Gjakovese) KAlit (fsh. e-. Skevine. Berishe. Puke. 2. kdr. e-. Hot. M. Madhe) Kalivac;i (kat. Pogradec: 2. kat. Merdite me lagjet: Katundi, ShpAza, Turreci) KaHvareja (kat. Spac;, Merdite) Kaliveja (e Pashese, e Shoshit, katunde. Sarande) fj. grekishte) Kalizi (lgj. Tumin. Peshkepi. 2. kat. Lume) Kaljasa (kat. Gjirokastere) sh. Kalasa. Kaljudhi (kat. Permet) fj. greke. Kalmestreci (Igj. Qereke. Krue) Kal Ndr'eut (shtrati i-. Gjuraj. Pu1et) Kalonat (t. b. <;amarrat. RrioUe.M. Madhe. 2. ogr. Gruemire, Rriol1e. M. Madhe) Kalori (kat. Merdite. 2. kodrine. Ola e Shtrejte. Postrripe. ShkodreO) Kal6shi (Igj. Bele. Lum-e) 'Kal6tajt (lgj. Gjevur.

Peqio)

Kalpa (pyl1e, Perlat. Bajraket e Ohrit) Kalpec;i (kdr. Boks. Postrripe) Kaltajt [Kaltani, kat. Vithkuq. Korc;e] Kalteje [kruet e-. Kroni i Math. Shel1ak. Dukagjin] Kalthajt [lgj. Karrice. Mat] Kalubrit [ode krye te -. top. Kurebi] Katuer [mbe -. Pogo Pulet) Kalu.sha [kat. Kavaje] . KaI<tshejt[lgj. Golemas. Kavaje] Kalvaqit [mj. e-. Beshkash. Bajrake~ e Ohrit] Kdleodqit. Kana (kat. Trojak. Dibere. 2. !iv. Vuke1. Kelmend] krh. Krahe I,e.

:j~'

.~';.:<f~.:O--:'~~:'Âť:~:J;';'

Fjalori

-{:::'"

,>.-

''',-

"1('-:~

177

topoDOma8tik

xicon fq. 26. te Curtius nde Jete t' Aleksandrit gjejme nji Ka laS qi ishte mls i shtepise Elimjote e i biri i Harpalit; nde Delmati u . gjet nji rrase: Pladomen us Calas. krh. ende Kalajt.

Kallabaku [i Math e i Vogeli, male. Shkinak. Lume) KallabUqejt [lgj. Shellaz. Milot. Krue] Kallakajt [lgj. Bubq. Preze] Kallamezhit [mj. e-. Arapsh, Hot. M. Madhe] Kallarati [kat. Kurvelesh) Kallashit [perr. i-. Ndenshat. Sapr) Thone se ketO.shifene, ngjala te voc;ela fort; perroni ka persypri kronin e s ka te perpjekun mekurrnji uje tjeter; duene me thane se ngjalat shtohene ndene dhe por nuke dihet a tue pjelle a tue leshue voe. Si mbas fj. Brock.hans bot. 1931, ngjalat tretekane kohen e shtimit - per me i Ie. shue voete - prei ujnavet t' Europese nd' Oc;ean Atlantik, e ma..

ndej nji mori brufujsh i u rraseka buzese se detit e hijkane per m' u rrite nder ujna l' ambela t' Europese; mbas fjalesh se keti fja.., torit ngjalat rrahine si peshqit tjere e shtohene nder thellina te detnavet. Kalldanajt [Igj. Shen Nekolle. Tirane] Kalldrame [rruga-. ndermjet Dajc;it e Ndenshatit. Sape, sode Ashtee mbelueme nja nji meter e 70 em. ndene dhe, nisete nde Dajc;te Kodra

e Meqemes

e delte

nde Zinahe

te N denshatit;

sode i

shifene tepricat] Kalldrfmi [kat. BOla e Ujil. Kastral. M. Madhe] Mdndi Kdlldrun nji fare mandi me kokerr te bardhe e te madhe. Nde Kadasterky katund permendet nde vj. 1416 me emen Cdldiron e nje.. hete 50 shtepija shumiea orthodoks e me emena te slavizuem. Kallkalanajt [lgj. Drenove. Mammakastere] Kallemeti [kat. Sape. Lesh. lagjet: Bardhajt, nji me Bardhaj te Nden. shatit e me fis Bardhejsh se Gashit, Brojqershija, GjAtoreja, KlejMalloja-Ketejmallalloja7-Koyarejt, Krajet, Mliqejt. 2. kat. Tirane] Kallemi [dere Kethelle. 2. katunde Toskeni, Kallemi i Maliqit, i Shahit, Lushenje. K. i Resulil. Mallakastere] KaU:nar~ja [1gj. Shen Gjin. Fande. Merdite] KaUemareja. KaUese [bir~t e-. Vukel. 2. shpellat e-. V~kel. Kelmend] Kallnenese [mbe lajt te -. Giazuj. Kashenjet. Merdite] KaUizi Ish. Kalizi ,sikurse e shqipetojni vendasit] KaUmeti, Kallmi, sh. Kallemeti, Kallerni Kalluc;i [lgj. Bargullas. Kapinove, Berat]

v;,,'

~ ,~ .~ ,~ .~~~ :11

~ ~'.~~}~

;!~i

178

.Gela.ius

Kal1ut1i !Igj. Senosmi. shena Premte. Elbasan] KalJushi [mbiemen Leshenji:\] Kama [Igj. Kashar. Preze] Kamajt [Igj. Osoje. Mal1akastere] Kamazet [guri~. Koman. Puke] Kamaz! [top. Koman. Puke] Kamba [Kama e Dedaj. Pulaj. Shkodre] Kambeci [kat. KetheJlej 2. kroj Kambec. Lester. Kurebi] Kambecit [curri i. top. Postrripe. Shkodre] Kambeda<;i [bj. Kir. Pulet) krh. Kujda<;i. Kambedosese [Iugu i~. Paruja e RrioItit, bj.] Kambekuqi [shkrepi i Kambekuqit, ogr. RrioJle. M. Madhe) Kambese [vija e~Gurz. Milot. Krue] Kambesit [kodra e~. Vukaj. Shel1ak. Dukagjin, 2. Kambesi: mbiemen Lushenje. Toskeni. 3. fomi/je. Shkodre] KambeshoUi (bj. Shkrel. M. Madhe. gurra e KambeshoJ1it) Kambeza [top. Karme. Puke. 2. kat. Tirane. 3. Igj. Kreshpaj. Cakrai a Cakran. MaUakastere] Kambezezil. [top. Ka<;inar. Merdite] Kambush [gjuri~. KaJlemet. Sape] Kam<;ishti [kat. BubuUime. Lushenje. 2. kat. Sinje. Zhabokike) Kamenica [kat. Del vine. 2. kat. Vithekuq. Kor<;e] slav. kamen: gur..i Kameniku (Igj. Uznove. Berat] Gelasius

Lule Frangu Lum per ty, 0 i Lumi Zot, Qi s' jem' kene e Zoti na ka dhAne 1 K6r ka kenun nji Turk e nji Kaurr, Dikur motU trimat kishin kene Ago Aga Turkut 1 ki'n thane, Lule Frangu Kaurrit i ki'n thane; Mbrende ne Shkoder trimat ishin xane: ~ DUe e bukur, Ago, ka qillue; - A i lodrojm na gjogat e mejdanit7 «Po i ladrojm na gjogat e mejdanit; Por un e kam njat vra~in te mirin, Kurrkund shoqin nuk e ka Dielli tokes ka' i bjen, qaj rrushuUaku 1» Paska folun Lula, aj Gog Llatini: - Un e kam njate gjogun e bardhe, Kurrkund shoqin, Ago, nuk i a dij As ne Turk, bre trima,as n' Kailrr, Ve~ n' e paste aj Gjeto Basho Muji: Per nji dite ktu e n' Vlone aj m' ~on e m' bjen. Sa e rande fjala Turkut i ka ra: cA e di si bajm, more Lule Frangu, Se fjaIa fjalen kurr s' e ka mujte, Por shtaga shtagen e shpata shpaten: Si n' mujsh ti Vlonen per nji dite me e kape Shkue e t' ardhun e n' Shkoder prap me kthye. Due me t' falun vashen me gjith djaIe, Due me l' dhanun vra~in me gjith shale, Due me t' dhanun ma11in e sarajet Ty edhe dugajet me gjith dojlana l' kjoshinl» Delli n' ball, tha, Lulit m' i ka kcye, Edhe n' gjuj trimi kenka ~ue; - Bjere besen, Ago Turku1 - i ka thane; Se per kete bese, qi jam tue t' a dhane, Per nji dite un shkue e t' ardhe

~. - i~

.180

A. Bernardi"

Po'S'e kapa

un Shkodren e \Tlonen,

Po ty t' kjofte, bre, vasha me gjith djale Edhe sarajet me gjith dojlana; E metehet ku I kam e livadhet, T' a kam dhane gjogatin me gjith shale, Edhe mue per rrogtar ti m' pa«; marre, SI kecan ku t' duesh me m' perdorue, Marga«; drush ,ii perdUe me m' ngarkuel "Hajde mire, na fjalet kshtu I pa«;lm lAne!" Drodh e I tha aj Turku Ago Aga: "Por Llatinit bese un nuk i xA; Se ju Goget nuk dinl se shka A besa; \Te«; po thrraslm qetash dy distare, Qi askurrnjanl fjalve mos me u luejte, N' gurit l' gjalle aj fjalet ka me na I dbene Edhe pegjet qetash na po I shndrrojrn 1" Gjithsl folne trlmat, edhe bAne. Fill n' saraj aj Lwa kur ka shkue, Idhet sl helml trlml, qi po rrln, As s' po falet me kurrkend as s',po pvetet; Porsi gjarpnl aj tue fishkuUue, Par me shtage aj votren tuj e rrabe; Tyro per krejet Lula qi po qet. Paska qitun vasha e e ka pevete: - Zot, shka kc, more fat, ql rrin idhnueshem1 E asnjl fjale ti djalit s' po m'l a thue, \Te«;po kqyre ato unat e zjarmit1 Me shka shof un, ty dishka t' ka gjete, Ndo t' ka gjete, ndo dashka per me I' gjete, Pse un kaq t'idhun ty kurr nak t' kam pli. A t' ka dale kreshnlk tt ne mejdan '? A l' ka dekun kund ndo 'I mile I mire'?" Paska qitun Lula e I ka thane: Mlk I mire, besa, mue nuk m' ka deke, As m' ka dale mue baloz ne mejdan; Fjala fjales por me Agon sot jam xAne, E kam bA njl gabim te rAnde; Drue se as vorrl mbrende nuk ka me m'lane: Te kam dhane, mOrl vasbe, ty me gjith djale,

Palaj

-;;~{~

'.:~

181

Lule Frangu

E kam dhane gjogatin me gjith shale, E kam dhAnun maUin e sarajet Edhe dugajet me gjith dOjlana, Edhe vedin, peng sot e kam lAne, Ani Turkut r~ogtar un mel u bA, Vlonen e Shkodren po nuk i kapa Drlte e n' drite, per nji dile t' shkue e t' ardM 1 M' ka pase thanun Gjeto Basho Mujl: - N' bejleg fjalesh kur t' bAjsh me ra ~der burra, Rue;md kryet, g;uhe:1oo , vedit me i thane 1 Sot mue fjala peng po m' a ha krye t. Njimend gjogun Mujl m' a ka fale,

Por ky £latra s' ka qi me £larue 1

Sa bl sojit vashen m' a kish' pase. 0 hejr kjofte, more faU I em I mid, Se per ket pune ti s' Asht me, u ngushtue1...

Prap ka qitun Lula e po i kallxon: SI n' mas mujsha un, t' shkue e t' ardhe, Shkodren e Vlonen per njl dile me e kape,

Qeto t' tAna pra Tur\m m' i ka marre 1 -

Paska qilun Vasha e I ka thane: Ti n' e pac:; baftin si e ke pase, E n' e pac:; qat gjogaHn te mirin, Ti per Turk aspak kryet mos e c:;ajj Neser mbrama atij gjAn i a ke marce, Edhe dugajet me gjilh dajlana, Gruen e tij per' dade mue m' a ke pru 1 -Sa mire Lules i paska ram. I a kthen bUNen Vasha per me ngrane, Uje me pi me tasin e bilutit, Vene me pi me tasat e £lorinit. Kur ka ra Lu1a me [jete, Shka ka prite Vasha me bAm? Mire gjogatin po don me e tagjise; N' vend te elbit grune po i nep me ngtAne, N' vend te ujit vene po,i nep me pl. T' madhen c:;ude Vasha qi po ban: As s' po han gjogati as 5' po pin,

I2.

- XIX. - Nr. 4-5 (204.205)

j, ~"~

'.~ ;';~..

P ' . . :>;( ,,

~'l

": .

, ,M .~

]82

A. B"rBardln

Ve~ idhnueshem gjogu qi pO m' rrin, Me kambe t' para tue ~ukurmue, Aj me sy por tue lotue Edhe dhimbshem Ajken po m' a kqyre, Kryet per gjoks tuj i a ferkue, Me qerpike aj tue Hgjrue. Qaty vasha sa fort Asht ngl1shtue, Por me pftne kishte qillue Ajo e mesa e Gjeto Bashe Mujit. Kur ka ba hana me ra, N' prerof t' kulles vasha paska dale Edhe ZAnen po ro' a ndjelle: - Pa ndigjo, ti, moj ZAna e malH E ju sa jeni Shtojzorrjeshta, Ktyne mAjeve kft po rrini, N' pa~i sy ju per me pa, N' pa~i veshe ju per me ndie, Kurr ma ngftsht vedin s' e dij. Neser mbrama rcbine kane me m' marre Me shi podet e podrumevet, Me dhambe pishen Turkut me i a mbajte; Neper burgje si robine aj me m'shkrrye Ani mesen e Gjeto Bashe Mujit...1 Ani motren e Zukut bajraktar...} Po kft ma zi se kshtft, morl ti, lane?} As nuk kam se kuje t' i kjahem: A t'i kjahem nanes, qi m' ka dhane, A t'i kjahem Zotit, qi m' ka fale?} I a kane mrrijte tri Zana t' idhuna Si shpe malit per qiell tue flurue: - Po ~'a kshtft, bre Ajke, ty Zoti t' vrafte'1 lana e madhe ka qite e po i bertet: - Ty me Zukun Shkjet te kane rrethue, Po ti m' ke ta gunat e pergjakuna, Ani me gjak t' MujU e t' Halilit, Por qeshtft na kurr ty s' t' kemi pam} Ka nise Vasha me u ankue, Gjithsi pftnen Zanavet u a kallxon: Mbet e i tha ajo Zana ma e madhe,

Pal""

183;

JLwle Fraugll.

N' zbunim doren mbi krah tuj i a v'ndue: Paj per hater t' And ve<;, morl Ajke, Se je mesa e kuja je, E njatij Mujit, te v'shtirit e trimit, Je ti motra e aUj Zukut, te mirit, 'Se na Gogve kurr s' u kem' ndimue; Voter t' dijtun kta nuk kane; 'Qeraxhi kualsh kta Zoti i ka fale; As s' dijn bese, as s' kane treveze; Kta mire n' bar shoqi-shoqit i thone, Me karvane kah po enden Me godite drume e podrume, Me godite shpija e saraje... Burre Uati t' kam, thane, <;ik-oo, mos merr. Se kta luftavet nuk luftojn; Kta bejlegjevet u pritojn; Kurrkund burrave s' u aviten; Kta nder trima gjUhmone koriten; N' ta ma i miri, <;oban me shtjerra. Por je mesa e Gjeto Basho Mujit E na ty sot do t' ndimojm. I a kam dhane nji dUe besen e ZoUt, Fe e martese kur t' baje Zuku me t' i qite, Sa t' a kesh manatin gjalle,

Ty si motres n' dite t' ng11shtena me t' u gjete} -

- Amanet, mori lAna e malit, Ka qUe vasha edhe i ka thAne: -- Se un per t' tAna qeto fjale nuk jam. Na fejohena, kCt t' na fejojn; Na martohena, ku t' na martojn: Tate e vlla p'r atA Zoti i ka dhane; E un mA ngCtsht vedin si sot kurr s' e dij: Me m' ngafise mA mire, se me u korite1 ShtAng me m' ba, mori ZAna, u kjosha true 1 Po a me korUe Gjeto Basho Mujin. a '1 Po a me korUe Zukun yUan t' em te mirin . a '1 Kurrgja e keqe, mori ZAna, nuk u gjen, Edhe 'i qyqe prendveres pse t' i a shtoni, Qi t' kendoje kjo dege e n' dege:

1S4

A. Be~ard!n

,~'

. Qyqe

',i.~ -'

u bana, por s' l' korita, more vlla1 Dhimb~t te loti lAn~s I paska ra: Neser mbrama, pa marre dielli,

Shndosh e mire un te shplja t' a kam prtll Prina te burgul lana I ka thane. Kur kane ra nder ato burgjet e errta, Drita e hAnes aty klsh pase ra; Jane zdrite burgjet sl me ra dleUi;

.""

E kane gjete gjogatin tue lotue, E kane gjete gjogatin 'tue ~ukurmue; Krejt tagjin me lot e klshte lage, Vene e uje per toke m' i, klshte derdhe; Shpejt e shpejt qerpiket aj po m' I rrahe, Me rend lanat gjogu po m' i kqyre, Per trup t'tyne limbel tu' u ferkue. Sa fort lAnave i u ka dhlmbet; Te tri lanat i u kane afrue: - Po pse kshtu, gjogu, ti me ba 7 Me dore kreshten po i a Imojn, Me bar mallt po e ferkojn, Po i a Imojn ato kopitat e kAmbvet, E i a Imojn ato peshqit e shpines, Edhe gashtat e gllqet e gjujvet. Ato Imo, e gjogu tue hingllue, Toje toje shtall i u kti ba. Mbet e I tha aty lAna mA e madhja:

Kah te shkojsh, more glog, e kah te vijsb,

Gjithkund paran rruges un kam me l' pd,. Un per qlelle e ti per toke, Shndosh te shplja Lulen kern' me e pru!

Edhe tjeter lAnat nuk Jane pa.

. c:iii

Ka nise drita bjeshkve me ague. Qate-here Vasha Lulen e kti ~ue; Veshe e mbathe Asht trim I e perdorue; Edhe n' arme aj tu' u shterngue,

Me nji linderr. po i thOle, qi kam pa, Shej I mire, tMm, per mue ka me kene:

PaJal

i~ "\~

185

l'LuleLrangn

'N' burg (9logatin lAnat tue m' a lmue, ;Me fjale t' ambia tuj e zbl1nue, 'Me bar t' bjeshkvet tuj e ferkue; 'Si zag maHt, i thojshin, kem' me l' bA, 'Shkue e t' ardhun, kah l' u biejsh ti fushavet. 'Kurrkush dy here me sy ty nuk l' ka pi. 1 -

',J. '-a.

,,~

.Aspak Vasha . " nuk po flet. Asht nise trimi per me shkue, lHopa djalin e ka marre, Lamtumire edhe i ka thane: - Udha e mbare 1 - Vasha i ka pergjegje.

Vrap te madh gjogatit i ka dhane; Tym e mjeguU gjogun e ka bArn. 'Kur po e ndale gjogun te lumi, 'Me nji pup lumin m' a keen; Kur po e ndale gjogun te kroni, Aspak uje gjogu s' po pin.

- lot, n i Lumi, - pveten gjindja, OCushu ra qytetevet, Kush u ra katundevet,

A thue kje baloz ky prej detit,

A por kje ky aj drangoni i bjeshkve. N' shpine kulshedres tuj u lke, - Ky qi lanen per bri gjithkund e paska - E dy here me sy kurrkush s' e paka'1 Aspak Zanen Lula nuk po e sheÂŁ. Kur ka mrrijte te ato fushat e Vlones, 'Edhe Vlones per kundruell i ka dale, 'M' a ka pvete nji ~oban me dele: - Mire n' Qar, m9re ~obanl - m'i ka thane.

. ÂŤMire se vjen, Lute Frangul ~ i ka j)ergjegje.

- Vete nuk jam aj Lute Frang KaiuTi; ,A s' m' a shef mitanin maxharrisht1 Shale e fre a s' i njef ti maxharrisht1

Paska qUe ~obani e i ka thAne: :... Tjeter ~una e tjeter Lut~ Frangul 'Pse koUaj ty. Asht per me t' njofte: :Kurrkund shoqin ti per dolte nul,<,e k~ .As balozi gjogun t' And s' el,<a;

-j;, ~.

;(~ }.~~

186

A. Bernardia Palajj

Ti edhe kraholin gogisht m' a paske: Paj ndo diem tokes sot s' i ka ra, Ndo je vete ti Lute Frang Kaurri1 Aty t' madhe Luta paska qeshe. - A ka dite ma, more c;obanime dele? ~Si, a ka dite? c;obani i a ka dredhe; Kqyre die11in, tre pash pa prendue, As mjesdita tham edhe s' a' bAl:1> Sa mire Lules fjala m'i ka ra: Dorea e shUte n' at xhepin e jetekuf, Plot me rrushpe c;obanit i a ka dMne; Per mjesdite aj n' Vlone tek paskahim, Shpejt e shpejt parin aj m' a ka thirre; Gjithsi punen u a kaUxon, Edhe vulat u a kerkon: Shtale cope mhyre Lutes i paskan dhAne; Edhe permbrapa Lula ate-here asht dredhe~

<;:akish' barn aj Turku. Ago Aga: S' e pret diellin me prendue; Por ka dale aj n' beden t' kalas Edhe synin fushave po i a Ishon: As kurrgjA me sy s' po shef. Sa me gaz punen e ka marre: - Tybe n' Zotin, die11ipa prendue Tri dit rresht, aj Shkodren nuk e kape! Fill te Vasha kenka nise me shkue E te dera ngutshem i ka thane: - <;:i1maburgun, atin. .per me e shti, Se un tY sande bulle kam ardhe me t' ba 0, mod e mesa e Gjeto Basho Mujit! Per djale t' em ty Zuku t' kishte dhAne, Kjo ndere sande cok nuk pat me t' gjete! -. Sa burmisht kjo Vasha po i pergjegje: cKurrkuje, Ago, "ke deke" s' asht me i thane.. Pa i ndie gjAmen, se po e mblojn me dhe. Se njajo ushtime, qi po ndihet per toke E kto maje qi po kersasin,

.",

187

Lule Frangu

Per mbas gjasve Lula ka me kene, E aj kaurreshe tt vashen l' a ka bArn.:. Mujshem Turku aty mbel e i Iha: Po ky s' asht, more, Gjelo Basho Muji, Gjithkund gati Zanal qi po i rrijn, Se me tajel e Lumnis a.j ka qillu~; Po ktij i Ihonb, moj bi, Lute Gog Ualini!Edhe shka1lve po don me i u ngjile. Kur qe Zana po pingron prej shkambil: - Po kii ve, more Turku i Perendis, Se qatij qi po ka piine me ne, N' emen t' Zoti! gjithshka muje me i kene! Fill mbas Zanel ati lue hingl1ue:

Maje ati! Lu1a lue kendue.

Kqyr shka priti Turku ale.here me barn; N' mjedis l' oborril gjiijve i paska ram, Edhe Luten n' dy gjiij po m' a pre!. Idhshem Lu1a qaly i paska thane: - Tybe n' Zotin, sol nuk jam tue t' fale! A i din fjalel, bre Turk, na -si i kemi pase1 Kur I' prendoje aj hylli i c;obanil, N' agshol l' driles te dy na me u fillue; E un gjith diten sol I' kam lype, \ Ta.~h per loke e lash per qieUe, Shkue e l' ardhe, por kurrkund nuk I' kam ndeshe. Tybe n' Zotin, me Turk shpin s' e fHiga, Por tane copash qetash due me t' ba, Edhe qejvel Turkun me i a qite! Vring, prej' mi1lil shpaten m' a ka :nerre. Ndermjel Vasha sa shpejl u ka hi: Per jele l' ande, Zol.oo, ndale doren1 Mbrenda deret aj tash na kahi, Edhe gjiijvel u ka ra 1 Per qen hekurash ma mire ashl me e barn, Se 'i fjate I' keqe djalil me i a lane 1 BAni e ndieu aj Gjelo. Bashe Muji, Se mbrenda oborrit Agon e kern' pre, Kur dy gjiijvel u ka ra, Me gjith djate sarajel na i ka. djege;

.f: ~

(

188

A. Bernardin

)

PalaJ

Vritet Turku, por kanuja s'vritet1 Sa mire vedin lula e ka ndale: I kjofte fale, tha, Gjeto Basho Mujit 1 Qeraxhi mbas kualsh un kam me t' ba. I Po i rr~n gati ajo Zana e matit:

ÂŤGruen fisnike turn njaj, qi po e ka, 1921

Mbas

Se ajo fjalen t' a ka lane ndo djalin 1 ~ gajes

se Marash

Nikes .se P~caet

- Shale.

A. Bernardin Pal..j Q.F.M.

Djo4;ezi 1 Pultit Historjaket e shekujve te pare te kristjanizimit te bheut t' Iliris jane ,po thuej te gjithe te njij menbimi, se perhapja e kristjanizmit neper token iIire kje nisjativa, ne roos e Apostujvet, sigurisht e bishepuivet te pare t' Apostujvet 1). Pose pershkimit te Shen Palit neper Mar;ebonie n' Apoloni e themelimit te l>jo!;~sit te Durrsit prei Shen <;ezarit, mjafton me i leshue nji Sv asaje pelhure s' Ipeshkvijve, qi historjaket i gjejn aq te shpeshta e te per,hapuna neper Illvricum Orientale e Occioentale te shekujve te trete e te katert, sa me e ba fort te gjashme aserten, se besimi kristjan beperton neper vise t' Iliris qyshe ne kohen e ()ishepujvet t' Apostujvet. . Primorbia christianae religionis in regionibus circa Dyrrhachium jacentibus usque a temporibus apostolicis licet repetere-. (Thalloczv, AALB, I, f. to, 48, nota) 2). t) .Die Ausbreitung der erslen .Jahrhunderte

des Christentums in IIIyrilmm gehort in die Gelcbichte dieses Glaubens',

Thalloc~y;

Illy. alb. Forschungen,

f. 190. -. Harnack, Die Mission u. Ausbreitung des Christentums in den erslen drei Jahrhunderten, 2. Auf!. (1906). 2, 14, 191, 202. - J. Zeiller, L' expabsion d;' cbristianisme dans la penisule des Balkans I-er au V siecle. Revue inlernalionale des eludes balcaniques, vjeti I. 2) .Quodcirca Paullus huius &:clesiae auclor primus pulandus est; el si fides habenda Menologiis 4JraeC!$, Apollo quidam, aut Caesar, de septuaginta Cbrilli Discipulis ambo, primus itidem fuit Dyrrhachii Episcopu,. Far/aU, lU. Sac. Vii. r.339).

~;~

189

1)jogezi i Pnltit

Keto kishe te shekujvet te pare t' Ilirvet qiten ebhe njerz te mebhai, si Niketerz. e Remesianes e ffjeronvmin. Niketa, te eillit i peshtetet sot ebhe hvmni »Te Deum laubamus" 1), aj apostulli i Besvet, i Gjetejvet, i Dakajvet ebhe i Shitasvet, kje nii nber ma te mebhajt njerz, qi" paten Kishat Hire, i libhun me Rome, si thote Baroenhewer, me mish e me shpirt. Paulini i Noles kete .

mik te vetin e paraqet ebhe si vjerrshtar e mesues te barbarvet.

.Aj flet permbi »linguaNicetaemooulata Christum" ne Carmen te' 'vetin, kf1 me fjale te bukra tregon, se si i meson Beset, Dakajt. Gjetajt etj. me e mabhnue I<rishtin nber kange te veta. Permbi kange te pershpirtshme qi kenbojshin Beset, aq l' egjer bikur, shkruen ebhe tijeronvmi. (0. Baroenhewer .Gesehichte ()er AltJ.cirehliehe~ Literatur", Ble III, f. 604-6). munb te thirren »Saneti Patres''' te Niketa 2) e tijeronvmi Kishavet te para Hire. tijeronvmi, i lem ne Stribon te Dalma<ies, krenohet ne nji leter te veten (Ep. 82, 2) se qysh ni! ojep .asht ushqve me tambel katholik. Keshtf1 ebhe Ipeshkvi i Sirmium-it, Oerminius. luen nii rol te ve~ante ne qanbren e kishvet ilirjane te vjetve 356.370, sibomos nbermjet Konstancit e Liberit. pa pe 3). Se sa i fell kje besimi i ketvne kishve te para Hire nbaj Ro"men e sa burrnueshme besa e tvne nbaj fen e Apostujvet, e .()ishmon fakti, se, atehere, kltr Theobosi i Mabh, ne vjetin 379, .()jo~ezet politike te Ma~ebonis e te Da~ies i shkeputte prej "IIIvricum oecibentale" per t' i a peshtete peranboris linbore, me 'gjith keta Ilirija prenoimore e linoore u libhshin me Patriarkatin -e Romes, me gjithse gjuha e kishes enbe nuk i ka eaktuem 1<rejtsisht kufit e vet. (Barbenhewer, (jeschichte oer Altk. Lit. III f. 598). Hshtf1 qi ne III shekull nji tube kishash Hire na balin te libhuna me Rome. Niketa u prebikon jo ve~ Dakajvet, por ,ebhe Shitvet kahe mbarimi i shekulIit te katert. Ilirija e tane pra ne kete shekull nuk asht ma pagane. Asht nji lumni manbej, per lIIiret e ketvne kohve, se shi nii Iliras, Konstantini, e xjerrre l1jihere EOpergjithmone Kishen e Romes prej Hatako'":1bevet e i

') Hermann Jordan. Geschichte der altcl).ris!lichen Literatnr, f. 411. Burn, Niceta of Rem.. his lif" and works. Cambrige, 1905; Patin. Nike-

13, Bischof v. Rem. .als Scbrift,teller und theolqge, 1909,

. -i

c..' , !;,":.

Herrmann Jordan,

-Geschichte del' altchristlicben Literatur. f. 41l. Z).OUo Bardenhewcr. Geschichte der altcbristlicben Literatur,

B. III f. M1J.

j~:<. ';,"

;t:;':

:',~:~;f

1 190

A. Berna..1in

PaJaj,

nep lirin e plote besimit kristjan mbas nji ~uelit te men~er'shem nl)ermjet paganizmit e kristjanizmit, qi perhapet neper vorret e. gjalla te katakombeve. Pallati i nga~hnjvesit Iliras permbi Romen pagane - Laterani - bahet ma vone Hisha-nane e kishavet kristjane: Mater aliarum Ecc/esiarum. Nji n~er ato kishet ma te parat t' Iliris, mbas Durrsit, asht. pabyshim ajo e kryeqytetit t' IlIiris, Scoora e Prevalitanjes, nerrethin e se cilles permen~et n~er shekujt e pare, pose Dokles. e~he nji ~jo~es i saj, Saroa. Asht e vertete se per nji, qi ~on me shkrue nji histori kritike permbi kishet e para t' Ilirrs, porsa t' u Ishoje nji sy vepravet te farlatit, Duchesne e te ThaII6czy-t.. shef se ate origjinen e ktyne kishve te shper~ame n' lIlyricum e mbulon nji terr i verbet; pse, pose ~o thermijave aktesh te teprueme, askurrgja nuk mujt me u peshtue atyne .kohve aq t' egra. Per mbas botimeve te ~eritashme, na as nuk mun~emi me pase tash ma. nii uzl)aje n~ri~imi permbi ato kohe me anen e <>okumentavet; keshtu qi so~it e mbr:tpa, ve~ shka t~ na flasiTh arkeologjiia me zbulime te veta, se sa per shkresa, pergamena akte, mbas botimeve te bame prej Migne, farlatit, The:ner. Duchesne e Acta et Dip/omata te ThalI6czv-t tashma asht e kote .;l)o uz~aje tieter, se munl) te na ~ale Rbonji ~okument i panjoftun, qi me i zl)rite ato kohe aq t' errta te linl)jes se ketyne Hishave ilire. . Me gjithketa, peshtete nl)er botimet e bame prej auktoresh te permen~un, qi kane nji vlere te perbotshme, mun~ te bihtt sugurisht se shume ~jo<;esete para, te shper~ame neper token, iIire, historija i gjen te ngrehuna ne te trelin shekull mbas Kri. shtit, si kemi me pa ne kete stubim te vogel, per rreth origjines se l)jocesit te PuItit. (Lubeck Honra~, Reichsteilung u. kirchliche' . lfi(!rdrchie oes Orients bis zum Ausgang iJes 4. fa hrhunoerts.. Munster 1901, 192). Tue hi mbren~a kesaje nebuloze historike, ktll ma se parit po rreshtoj vetem ~o shenjime ma me ranbsi per rreth ktyne <>jo~esevet,qi perbajn kishen e pare kristjane ne token ilire, si()omos n' ate krahine, qi quehej Praeva/is, mbrenba se cilles <>elSaroa ~ ma vone ne rrethin e saj ajo lpeshkvija e PuItit.. Ma i pari Ipeshkev iIiras qi permen~et ne shekullin III asht Eu/alius episcopus ab Amantias, i cilli nenshkruehet bashke.. me ipeshkvijt semiarjan ne koncilin e Sarl)ikes. (Migne, 'Patr.

Djogezi i Pultit

]91

Lat. 10, 649; -' Tha1l6czll, AALB. I, f. I). .Inter episcopos semiarianos - shkruen Thalloczy n' Acta - qui se veram synob um Sar~icensem constituere putantes epistolam scripsere ab. Orientis et Occi~entis ecc1esias, Eulalius episcopus ab Amantias, subscribiturv. Asht Ipeshkvi i Amancjes ( 'Af-Lav-r(a,'Af-Lav'd.;)Pllo~a e so~me - nji qytet Iliresh (Kq, v. Pauli - Wissowa,Encyc1opa~ie I, J724 e Patsch, San~schak Berat (Balkankomission, Antiq. Abt. III) 51.78. Por na kemi ebhe nji akt tjeter fortme ran~si, kit shife!, se ne vjetin 370 jane shume ipeshkvij te shper~ame Reper token ilire e te nioHuR si kryetare i')joc;eseshprej Romet. Papa Damasi i kumton ipeshkvijt e Ilirfs, se .Auxentium haereticum episcopum Mebiolanensem in synoi:>o bamnatum esse" (AALB. I., 2). Prej ketij akli munb te terhiqet rrje~himi,

se keto ipeshkvi

lane sigurisht

perkahe

origjina

te nbonjij shekulli te perparshem. (Se shka pershite ky .IIlyricum", keqyr v. lung, Grunbriss; Muller, - Han~buch bes klass. Altertums

III,

3, 137;

MarquariJt,

Stattsverwaltu:tg

II, 321;.

- Mommsen,Romische Geschichte V. 231; - Bartoli, Schriften ber Balkankommission IV I, 119, 125; - Duchesne, U IIlyricum ecclestastique Byz. Z. 1 (1892, 531). Ne vjete 392 permenbet nji tjeter ipeshkev iliras, aj i Shkobres, me emnin .Basso. bashke me Senecio, ate here kur Syrici pape .Anllsio et caeteris episcopis per Illllricum constitutis" u pergjegje se nuk munb te nepte gjygj permbi Bonosin ipeshkev, tue shtue ebhe keto fjale: Legimus etiam et omnia percurrimus.. vel be eo, quob fratri nostro et coepiscopo Basso in consortium. regenbae ecclesiae batus. est Senecio vel ~e caeteris, unbe vestrae normae expectamus sententiam". (ffolstenii Coil. Rom. I, 189. Constant, p... 679. Mansi' III, 674. Migne 13, 1176. Farlati... 111.Sac. VII, 305 fragm. AA!-,B I, 6. Jaffe, Reg. 261 (71). Sene. dus, si ipeshkev i Shko~res permenbet e~he nber akte te koncilit Efesin ne vjetin 431. Tue kene ky nji akt me ranbsi perIpeshkvijt e Ilyrfs, na po e pershkruejm ketu shkurtimisht, njashtu si e blefl Thall6czy n' AALB, I f. 3, 14: Sententiam conriIii Ephesini in Nestorium latam aliaque acta suo chirographo.

approbaverunt (l:n:(crxo:n:o.;

(inter

tWQQax(ou),

alios): Dyrrhachii

'VEa.;),Feli)( episcopus civitatis

Eucharius Epiri

episcopus

novae

Apolloniae et

Dvrrachii

(~(J)Qax(ou 'H:n:eLQo\J> BelliiJis 1) (â&#x201A;Ź:n:(axo:n:o.;:

i) Kq. Jaffi, Reg. 351, 363. 393.394. Hefele, Konciliengeschichle. II, 135 e pertej..

,]I

192 :n;oJ.I>WV 'A:n;OAAwv(a;xat Bd(1)o;,

BI>U(a1)o;) Senecio

A. Bernardin

Palsj

civitatis

Sco-

.ororum. Hjo asht ()'ishmija ma e kjarta, se toka e llirvet ne kete shekuU ka kishet e veta te themelueme e te li()huna me Rome, shka e verteton e()he nji akt i maperparshem ne kohen e Theooozit (421). Perani)ori, s( shifet ne Coi). Theoi)os. XVI, 2, 15 (Pauli-Wissova, Ency, IV, 170), per ma teper, tue i)ashte ql mos te Iuhaten kununoret e vjetra, i ur()hnon prefektit te Pretoris iIi. rike »'vetustatem et canones pristinos, qui nunc usque tenuerunt, per omnes lib/rid provindas servari, ut si quii) ()ubietatis emerserit, ii) oportet non absque scientia antistitis urbis Epolitanae, quae Romae Veteris praerogativa laetatur conventui sacerootali sanctoque iui)icio reservari". E, kur ne vietin 422 ()eshten oisa ipeshkvij me ba nji sinoi)e per me ()enue Perigenin, Papa Bonifatius I i shkruen Rufit e ipeshkvijve tjere te shperi)ame »per Maceaoniam, Achaiam, Thessaliam, Epirum iJeterem, Epirum novam, Praevalim et Daciam constitutis, interi)icit ne synoi)um ai) examinani)um statum Perigenis a se()e apostolica constituti episcopi Corinthli, convocent. Namque se()is apostolicae ..iu()icio non libere retractari» scribit et maximas Orientalium ecclesias in magnis negotiis seaem semper consuluisse Romanam" (AALB 1. 12. Jaffe, Reg. 365 (148), Pak ma vone noer aktet e vjetvet 444 e 446, atehere kur papa Luani I ban Anastasin, ipeshkvin e Thesalonikes, vikarin e vet n' Illyricum e ! nep pushteoen ketij per me shugurue ipeshkvij ilirjane, quehen per ma te paren here episcopi metropolitani per Illyrici provincias constituti; nber ta permeni)et Senecius, metropolitan i Shko()res 'e Lucas aj i Durrsit (AALB 1. 18), Kesp kohet per ma te paren here permenbet ebhe ipeshkvi i nji i)jocezit te ri n' IlIyricum, q i ka te baje me ipeshkvin - nane, prej se ciUes rrobhen ma vone ipeshkvija e Pultit te mabh e ajo e Pultit te vogel. Akti ka nji ran()si themelore, pranbej po e pershkrueim ~rejt njashtu si e permble()he Tha116czy n' Acta et Diplomdta I, 13, 424: \ »Coelestinus I Papa Perigeni, Donato, Basilio, Sapio, Paulo, .Aeternafi, $abatio, Iuliano et Senecioni episcopis per IIlyricum ",onstitutis !?cribit se tantopere be lis laborare, ut fclix, Di/rra'cenae provinciae episcopus, sua opera sit inimicorum insi()iis exemptus. Sub excommunicationis poena iubet eos oboeoire Rufo, -Episcopo Thessalonicensi, vicario suo.- (Jdffe, Reg, 366 (149). Per mbi kete akt Duchesne shkruen keso ooret ne Bpunt. Zeit-

.~ ';'~ 193.

DjoQezi i Pultit

schrift 1 (1892), 543: "Sur c':s neuf eveques dnq sont ibentifies pal" les signatures bu concil b' Ephese (a. 431) avec les metropolitaitis be Corinthe, Nicopolis, Larisse, ScoiJra (Senecio) et SariJique. n V a bien lieu be croire que les quatre restants sont Ie metropolitains be quatre autres provinces, Crete, Mesie, Darbanie et Dade, ripuaire.M

Mbrenba kufinit te' Prevalitanjes ilirike, pra, (ne Praevalis) e ma me Ie caktueme, nbermjet Scoora e DariJania historjaket kerkojn e gjejn nji qytet e nji bjo<;es te hershem quejte SariJa, qi

ka te baje ngushtsisht e pa byshim, si kemi me pa ma vone, me

atyne krahinave t~ njoftunaoe kohe te . kristjanizimine nen emnin Pulti i MaiJh e Pulti i Vogel. *

mjesme

Per keto arsye munb te thohet me siguri historike, se ne krahinen e Ipeshkvis se PuHit te so<;em ma e para ipeshkvi, qi pershin kete krahine e permenbet nber akte kishtare te shekujvet te pare, asht ajo e SariJi!s, e cilIa, mbas sa shekujsh qi rrenohet qyteti, prap vijon me u emnue "Ecclesia Polatensis Minor" beri ne vjetin 1520 !AALB I, 42; f. 9). T' a pershkruejm kete qytet. SariJa, SariJ.um (}";aQ~o~,:n:6AL~ 'IAAuQ(u~, cives SariJeni, oL :n:oA1:'rm }";UQ&1l'VOL) asht Sh\1rbhasi i so<;'em nji l1~er qytetet e hershme ilirjane. Straboni popul'lin e ketij g~teti e n'j'ef si nji nber ate fise, qi perb8jn kombin iliras nber brigje t' Abriatikut. "Panno~ niorum sunt Breuci, Anbizeti, Diascoli'es, "Pirustae, Mazaei, Disitiatae, quibus Bato imperavit (ill'VButw'V~Y€lJ.xI)'V). Et alii.converittts ignobiles in Dalmatiam usque bistenti. Sunt et Sa'riJ'i'aeiab meribiem procebenti, quorum ab initio Abriae sinu, te'gi'o montana a'b Rhizon icum sinum proprebiens, agrumque Sarbiaeorum inter mare gentesque Pannonias cabit. (Perkethimi latin prej origiina'iit grek te Strabonit "De situ Orbis", liber septimus, fa'qe 303 - Ebicjon i Basiles MD'XLIX).Ebhe Ptolomeu nber tisete 'llirvet i permenbe

Sarbjotet.

'I<TtQ(u~

(EV t'!j :n:aAL~)

(wmou,;

a1mx)

KU'tEXOU<T\ M TIt'V E:n:UQX(uv Ex6!.lfVO\ !.lE'Vrij.c; 'Ia:n:u()f~

tij'V Af~ouQ'V(a'V

xat

'YAAai:O\

%at

BOVA\!.lfi:~

&uO'I.I.\XOOtfQOLMat1;citoI,

'fha

{J:1tf(J &E' ~fQQ(O'V£,;

~at MQQLO\ xat {mfQ !.lEV wu~ ~fQQ(O'Vf'; Mv()aQoI xat 'OuaQ()ai:oL Mo ()E t01JtOU'; NUQE'VO'LOI xat }";a Q () I on a L xat En u:n:o toUi:ou,; }";IXOYAuJtm ~at

~OXAfdtal

xat

IILQoii<Ttal

xat

}";X[QTOQf'; :n:Qo,; Tf1 Maxf(\'o'V(~

(KAau~

~. ~

.: 1. .~

, 'f;:; 0":-':

~. ¥.'W ~:~~

-'4i:t:

.~ ~.

~:;C1~ ..,.:.;,

~,,:~~

)

.] t"

,~~1~

.~ ; '~ : 'i!~ . .

","'it.:. 7"-'":I'~'

;

194

A., Bernardin

Palaj

~LOUnroAOj.taLOU rE(Oy!!a<pl1<.~ cYY~V1'JcrL~ (E~it. Karl Milller, Parigj -

:Firmin Di~ot 1883). Mbasi ~okumentat historike permbi kete episkopatin ilirik me emen cSar~a" nuk flasin gja para kohve te Dalt1asit pape {366-384), mun~ te thohet me siguri, se n~ermjet Shko~ret e Prima ]ustiniana (Shkupi i socem) n~er ipeshkvit e Praevalita. nis, "in lIIyrir.ttmconstitutis. ne vjetin 431 permen~et bashke me ipeshkvin e Shko~res, per te paren here, e~he ai i Saroi!s (Duchesne, Biz. Z. I (1892) f. 543), i~entifikue prej nenshkrimit te koncilit t' Efesit bashke me metropolitanin e Prevalitanjes, Senecin e Shko~res. ThaIl6.czy, tue fole n' Actd e Diplomata permb\ aktin e Gregorit I ne vj. 594, me te cilIin "Felicem Episeopum Saroicensem ]ohanni primae ]ustinianae episeopo parere iu-' bet", shkruen keso ~ore: Nul/um est oubium, quin in ooe. hoece .iJeepiseopatu uno Albaniae meoioaevalis agatur. Sarda, Sardum {~ci!!l\o~, ~6AL~'Inu!!(a~ cives Sardeni, ol ~oAi:mL~a!!l\~vOL) apu()

scriptores classicos etc. sita erat "sulla cima ~'un mont~ formato c>alfiume Drino in forma ~' una penisola tra i monti c>i Drivasto e Pulato; v' e apresso iI colle colle muraglie rovinate .oella citta bi Dagno" (an. 1685. Theiner, Mon. Slav. II, 219).

- "Huius vetustissimae urbis abhuc visuntur pauca vestigia et

quaebam propugnacula semibiruta in quo~am eius~em nominis monte, cui civitas succumbebat," thote :Farlati n' Ill. Sacrum

VII, f. 271 (Rrenimet e ketij qyteti i pershkroi Ipper., Bos. ald. .snik 12 (1900), f. 88-92). Emni i ketij ~jocezi pra, si shifet prej aktevet te shekullit XIV, asht jo vetem Saroiensis por ebhe Polatensis minor. E kV asht emn( i bjocesit te Sarc>es ebhe mbas rrI!nimit te qytetit, c>eri sa zhc>uket kreit prej historijet. Thall6czy, mbasi e shoshite ~ashtjen e ketij ~jocezi neper akte e shkrime te historjakve te kohes, keshto. e permble~he gjygjin e vet permbi kete bjocez: "E bocumentis saeculi XIV patet ~ioecesim hanc Pulatensem minorem alias Saroiensem {nem solum apuC> :Fariaturn, seb in fontibus etiam Vaticanis aliquanc>iu perperam SeorJiensem vocaturn esse (infr. boc. 1352, 26 c>ec). Sec> cum c>istinctio geographica oupplicis Pulati, maioris et minoris, jam saeculo XII appareat in c>ocumentis (v. infr. ~oc. an. 1198) nullum est oubium, quin ecclesiastica haec nomenclatura vetustior sit ooeumentis Wis. in quibus iam floest ulrumque episeopatus attributum'" {dr. ffof-

Djo~ezi i Pultit

195

fer, Diocesen in Dalmatien, Zeitschrift fUr kath. Theologie 21,. 363; Eubel, Hierarchia 1,424, n. 1 et 463, n. I.MUbi autem episcopi Pulatenses sive alio a~~itamento sive maioris, sive minoris, sive Sar~iensis nominati accurrunt (0 I1oJ..ciitcovin not. graecis, Polatinens~ in bullis Ragusinis et Antibarensibus saec. XII. et in bo'Cumentis saeculi XIII. (v. exempli gratia ~oc. 1251, 26 apr.), eos a() ecclesiam Pulatensem maiorem referen~os esse clare patet. Anno 1520 Putatenses maior et minor (qui interim cum Sappa1ensi episcopatu coniunctus est, (efr. infra ~oc. 1291, I I. iunii) in unius ecclesiae corpus coaluerunt." (HecquariJ, Haute"Albanie 478. Cfr. farlati VIi', 271 B). Si shifet prej ketij vaIlimi te shkurte historik, vetem pra mbas i zhbuket qyteti i SariJi!s, ~el ne shesh, po ne te njajten krahine nji emen i ri ne nji kishe te vjeter ilire, shi ngjat kishes "Polatensis Minor", ajo e Polatensis Mciior, qi na intereson ne ne kete

stu~im te vo.gelme e niofte ma per s' afermit1); ~joceze keto, q i perftohen ma vone mbi rrenimet e kishave ilire, qi shuehen ase shen~rrohen ne ~ohen e t>yn~jeve te Siavve ne Balkan. Hohe te

shembtueshmeketo per historin e kombit e te kishes . kristiane,

te cillat Dr. Hubal i pershkruem keso ~oret ne stu~.imiA e vet permbi kishen nacjonale serbe: MAjkshtenim, qi prei qan~rave te misjonit te Ballkanit, Salona, Sirmium, ScoiJrae Thessalonikez u perhap aq shpeit n~er krahina te BaUkanit Pren~imuer, ne zemer te kesaj krahine shkoi tue ra perhere e ma poshte, kur organizafes hj'erarkike t' Italis i ra me psue keqas n' ate kohe. Salona, qan~ra e propagan~es se krishh~ne, ne 613 a 614 humbi faret. Krahina e ipeshkvis se Dokles, qi shkote me p.rovincen kishtare metropolitane te Shko~res, u shpopullue. Sirmium, aio resi~ence e hereshme, kje shkrumue prej zjarmit, per mos me u mkambe ma kurr. (Hqyr Hl'lli i Driti!s, vj. 1923, bl. IV, f. 11). Ne fane k~te tushtan motesh Shko~ra qin~ron gjithnji besnike lliris e kishes katholike: asht nji lIoguer i patran~shem i katho. licizmit ilirjan. Ne vjetin 549 permen~et .nji "patrimonium.papnuer" ne Praevalis (Tha1I6czy,Forschungen, I, f. 194). (Vi/on) A. BernardinPalaiQ. F. M. I) Nuk po na~m permbi aktin e vjetes 743 k6 permendet uclesia Polatel}Su mbasi Tholl6czy, e me ariye, pse i vjetes 1076, e mban per fali (AALB. 1. f. 11).

Udhtimi i t' Emzot Marin Bizzi-t". kryeipeshkvit te Tivarit, neper Shqypni ne vjete 1610.

(Kqyr .Zdnin e 81ma NdoÂŤt. Vjeti i VIII, pjese ell, numri 1 - Kallnduer .1920) /

XXII. EmZ.Bizzi ne Unde te Mirdites e te nisunt e tij per Pezrend Porsa kishin fillne me ju ngjite malevet te Mir()ites, nji kal j ngarkuem me tesha zft ne thue e. tuj u rrokullise me gjith barre, shkoj e u plan()os ne fun() te maHt. E n' e nesre na()je Ate Theologu, tuj ()ashte me hype ne kal. kali u tremb e e rrexoj A. Theologun, i cilli u vra ran()e e mbet pa men() pa r.oje, aq sa te gjith kujtuen se kishte ()eke. Ie gjith u men()erllen, aq ma fort, pse aty ishin ven()e .te rrezikshme e nuk munb t~ n()aleshin. Por A. Theologut i kisht~ ra vel; te fiki!!. e mas njij grime mujti me u n()reqe e me vijue u()hen. Haluen kah katunbet e Mir()ites, tuj i lane ne krah te shmajte 1) e mberine at nate ne Bini 2), nji n()er katun()e te canoes 3), ku banojshin krenet e atyne popujve. l<eta, tuj banue n()er male te forta, e kan ruejt lirin e vet pa ju nbenshtrue sun()imit te Turqvet. me te cillet luftojne gati paM, e shkojshin tuj trazue jo vel; banoret e fushavet te Shqypnis kah l)eti, por oohe ata te Kosoves. Nuk kursejshin as musliman as te krishtene Ie per ket shkak kishte mbete shkret nji pjese e mabhe e atyne krahinave. Shkaku i shkretnimit ishte ebhe sunbimi i keq i Turqvet, te cillet se men<>ojshinper tieter vel; me repe te n()enshtruemt e vet me gjoba te pal)ame. . ') KiHu duket se Emzot Bizzi Fanden nuk e pershln me Miruite. E Djimend MirdiU!, si fis. njehen ve~ tre hajrake: Oroshi, Spa~i e Kushneni, te cillel as se marrin as se napin nder vedi. 1Jy bajrake: Fanda e Dibrri jaDe M ma tODe me Mirdite. I) Kedo qi kam pvete. asnji kuk ka dijte me me kallxue ndoriji katund me let ernen ne Fande. Nder katunde te Fandes qi i pergjasin ketij emni jane Hisaket e Bizhra, qi asht nji mahalle ne Gjugje te Fandes me nja 20 shpi. 3) Dr. Frano Racki, qi e ka botue ket dokument n' akademln jugoslave ne Zagreb, per Fande gabimisht kujton se asbt Nder(andina. Nderfimda asht posbte ku bashkoheD Fandi i madh e Fandi i vogel, e prandej edhe thirret NderfaDde, dersa Fanda asht nalt n' krah te djatbet te Fandit te vogel.

Udhtimi i Marin Bieit neper Sbqypnf

',. "'-

191

Ri:Hugiet nji nber asi krenesh me emen (jjec Lalos \Gje~e Laloshi?), i eilli, perpara se Emz. Bizzi te shkojte ne Rebon. kishte arbhe ne Blinisht me nji leter te Xhab{s .(?) se Zabrimes. Ky me gjftj te zbathun u permbyz faqe te tane populiit perpara l' Emz. Bizzi-t, e e Inti qi, tuj kene aj ne keto venbe kryetari shpirtnuer ma i mabhi mbas Pape se Romes, l' i nepte bekimin tuj e bishmue vebin mekatnuer te mabh, pse kishte vra shum gjinb me bore te vet, e bisa ve\ per me u marre gjani:!.Ky tash shum vjet kishte pase gruen pa kunore e Emz. Bizzi, mbasi e ngushelloj si mujti, i tha me vft kunore me at grue qi beri at here kishte jetue me te ne mekat, tuj fye ranbe te mabhin Zot. Aj i ()ha besen l' Emz. Bizzit se, kur ky te vijte ne fanbe, kishte per te vii kunore. E e mbajti fjalen, pse kur Emz. Bizzi mberr!ni ne fanbe, vuni kunore aj e, mbas shembullit te tij, viini kunore ebhe nji tjeter asi krenesh, pse ebhe ky beri at here kishte pase gruen pa kunore. Ne ket ras keta te by bane barsem, tuj thirre njerzt qi ishin ma ne shej l' atii venbi. Prene besh qi i piqshin nber Mj, e mbasanbej i bajshin eopa eopa nber palareja briini.

Keta nuk, kishin fare belikatsije, pse ishin te rrebet e te mesuem me hjeke keq. Ma e shuma e tynve shkojshin zbathe malit e fushes, e ata qi.u mbathshin,

Mjshin opangat me lekure

te paregjun. Tirqet i shpervjelshin beri nber koshe, pir me kene ma te shpejte ne l' eeun e te ngam. 5i ne vere si ne bimen nuk vesheshin tjeter, ve\ kemishen e tirqet. Per arme bajshin targa, arqe, zhgjeta e tagana. U bijshin pre venbevet qi kishin per rreth, te eillavet u kishte hi menbera prej sish. Grat u vesheshin me nji xhup zhguni te \ilun pa mange, te merthyem perpara e te libhun ne nbi me nji rryp. Pak ishin asosh qi vesheshin kemishe. Pran<>ej,PSi xhupi ishte i \ilun ne, brez e teposhte, nbollte qi, tui eee, kur fryte era, u bukte shtati jashte. Pranbej, Emz. Bizzi i qortoj pleqt e fan()es, tuj i porosite qi grat l' u vesheshin njerzisht, per mos me bhane shkanbulI. E ket porosi jau la ebhe rrefyesavet, nbonse te gjith thojshin se ne ket pune nuk ishte shkanbull, pSi ky zakon kishte mbete qysh motit. Gjatebarsmes, tuj hanger buke, zime ne goje qortimin e kalenbarit te barn prej Papet Gregorit te XIII., e u ankuen me 13. - XIX. - N.. 4-5 \204.205) ,,-I't ..~ V;,#'''i

A. P. Bardhi

198

t' Emzot Bizzin per ket nberrim, pse qysh se asht nberrue kalenbari. thojshin, na asht pri mbrapshte e toka nuk nep ma aq bereqet si perpara. Emz. Bizzi u munbue me (mesue, tuj u biftue arsyen, pse ishte qortue kalenbari, e si Papa ne ket pune ishte pru me shum bije e urti, e pranbej qortimin e kalenbarit e kishte pran~e gjith bota katolike. Pra mbasi sun(')imi i Kishes se krishtene i perket Papes 5e Romes, qi asht Zevenbsi i Krishtit mbi toke, ata kishin betyre me ju shtrue urbhnit te Papes. si i shtrohen giith katoliket e botes. Mungesa e bereqetit .e nbeshkime tjera vijne per. shkak te mekatE:ivet, e jo per vepra te mira, si asht qortimi i kalenbarit 1). Ne ket ras aj populi c>iftojebhe ve$htirsin qi kishin me marre vojimin kur ishin fort fe smune, pse brojshin se shenboshen e hijne ne mekat e nuk munben me shkue zbathun. Emz. Bizzi u munbue me jau hjeke ket frige kote, e priftit te tyne i la voinat shejte, qi i kishte pru me vebi. pse ja kishte marre menbja se, prej largsis s' ipeshkvijvet, ne bisa venbe nuk i kishte gjetun. Ishin keto venbe nji pjese ne iJieqezin e Arbnit e nji pjese ne iJieqezin e Pultit. Ipeshkvi i Shen Shtjefnit qi prej friget te Turqvet per bo kohe, kishte pase kene mshehe nbermjet atyne I'opujve, u kishte sherbye ne shume nevoje. por tash nuk kishin

asnji ipeshkev.

Hishin nji kishe te kushtueme she Mark Ungjilltarit gati te rrenueme prej Turqsh, te cillet bisa vjet perpara i kishin msy e u kishin hi mbrenbe. Por kishin b3 gati lanben per me e nbrequn. E kishte kumbonen mbi pullaz e nji tjeter kumbone te vogel mbrenbe ne kishe. Hishte ebhe nji kelshejt me patene argjanbi. Vorret ishin rreth kishet. Sherbejte ne ket kishe D. aionzacuri (?) gjashtbhetvje~ar. Emzot Bizzi nuk mujte ma me u hutue ne keto venbe. pse kishte per te shkue me pa ebhe katoliket e Kosoves, e bojte <) lS"uk Asht per t' u ~uditii qi Fandsit e at-hershem te ken pase paragjikime per qortimin e kalendarit. IIIbasi at here nuk!.::an pase kalue vet; 28 ~jet c;~ se ishte bll qortimi. Por duket se keto paragjikime kan ngjate per shum kohe ne populi t' one. Shi ne qytet Ie Shkodres deri vone sbum asish qi kishin emnil! Gjer,g. e lutshin me 3 M,aj, mbas kalendarit juljan. Ket dite e Ihirrshin she Gjergji i vjeter, dersa ate qi lutet "Die23 Prill, mpas kalendarit gregorjan, e tbimhinshe . Gjergji i ri. ~

iUdhtimi i Marin Bioit neper Shqil'1l1

199

me mbarue pune perpara se ta filIojte me ra bore maleve. pra~ nbej zgobh bo bjelm t' armatisun per me e percjelle. I bha bekimin popullit e me 8 Shtatuer u nis per Collesi (Koishi? 1), qi ishte ma i mbrami katunb i Dukagjinvet kah ana e Hosoves. Ubhtimi kje fort i veshtire, jo vel; pse ubha beri ne Koish ishte e gjate, por ebhe pse u u besht me kalue male te nalta e venbe te rrezikshme. E njimenb ne gjith ato male ishin venbe shum te forta e ta -rrmyeshme, mbushun m'e hala. Rrugat te gjitha ishin terthurue me trupa te trashe halash, qi Dukagjint i rrexojshin per me U prite ubhen anmiqvet, mos te hiishin ne venbe te tyne a se, po 1e kishin hi, mos te mujshin me' ike shpejt, pa kene te bamtuem prej" sish. Ata popuj, si ebhe Shqyptaret e fushes, e perborshin ket lanbe te ~ame n' ashke te gjata per me ba brite naten, pse p;:1k ishine ata qi perborshin qira a kanbil. Ne mjesbite filluen me ju ngjite njij mati fort te nalte per nji shtek qi ishte mai rrmyeshmi qi Emz. Bizzi kishte kalue beri at here. Kualt me zi mujshin me ece e ebhe kambsoret v~\; 1uj u mbajte per shtiza te heshtavet qi kishin nber buer. Kur njaty ne gjyse te mbasbites, tuj ju avite majes se malH, bjelmo~at ma ta shkathtet, qi u bukshin si me kene kaproj, u shperbane anbej e kenbej, tuj nga me targa e heshta ne- bore gati per me qite, e tjeret ngitshjn me tagana te xierrun prej mil]it. Emz. Bizzi pveti pse ishin tuj ba ashtu. I pergjegjen se, tuj kene aj shtek i rre7.ikshem prej cub ash, qi n' at pylle kishin zakon me i prite ubhtaret te lobhun prej term ales; ()jelmo~at i bajshin ato ushtrime qi, po kjene cub at te mshehun n' at.pylle, t' u trembshin .e te lejshin shtekun lire. > N' e mbram mbrine at nate ne Koish e ran ne shpi ta njij prifti me emen D. Atanaz, qi -ishte kapelan ne Janjeve. Kv u ~p:oit si Eibz. Bizzi kishte pase gu!:Cimme e marre njf ubhe aq, ta rrezikshme. E siguroj se ubhat e Kosoves ishiq.. te gjitha plot me culia mizore, e ishte ne r~ezik me lane kryet aj ebhe gjiJ.1bja qi kishte me vebi. As n~ vete qi jemi te venbit, i tha, nuk largo-

'>i: :~

i) Ne rreshtimin e katundevet te ndenprefek(\)re~ se Lumes ,gjeje keto tri liatunde qi i pergjasin emnit Collesi: Kolleshani, Kollovozi efJ\:olshi. Un knjtoj se mil giase ka me kene Kolshi. Racki e shenjon Qeleza, por ne vilshim oroe udhtimin, iJi Emz. Biui k.. bA prej Fandet ne Pezrend, nuk ka gjase me kene Qelza. l1li

"'(;.< ,,'" ,<-1~

1 '"

200

A. P. Bnrdhi1

hemi letas prej kalunbesh 5' ona. E e keshilloj me klhye bale e per at here me e lane vizitimin. Tuj nbie keto fjale, meshtaret qi Emzot Bizzi kishte marre. ~...~. me vebi, u trishtuen, e u mUllbuenme ja mbushe menben t' Em-. zot Bizzit me klhye bale. Por Emz. Bizzi u mun()ue me u ohane zemer, tuj u thane, se gjith ubhtimi i tyne beri at here -kishle kene plot me rreziqe, e 20ti i kishte ruejt, pse ata ishin ne sherbim te tij. Ebhe ne ket ubhtim qi po bajmenÂŁ; Hosove, . u thojte Emz. Bizzi, 20ti ka me na ruejt, aq ma fori, pse na bajme. me vebi aq rrelike shejtensh. - Heto rrelike Emz. Bizzi i kishle. prii me vebi per me shugurue rrasal shejle per eltere, pse ja kishle marre menbja se ne shum kishe nuk i kishle gjete.-Gje...ot. ~i

ia e krishlenimit ne kelo venoe,

u thojte prap Emz. Bizzi

- ki-

shle me u keqsue ebhe ma fori, po mos Ie kishle nbimen e kelyne vizitavet, me te cillat u ngjallte feja e tyne e u ruejshin ma besnike ne fe Ie krishlene, luj pa se Sh. Ate Pape ka kujbes per ta e si babe i bashtun munbohel per shelbim te tyne. Me pase per te kthye bale un, qi kam me veoi sa letra porosije prej zyrtaresh turq te Shqvpnis, e fermanin e sulltanit e mprojen e Mahmuo Pashes, kishe me u ba shkak qi ma asnji prelat mos te vije me i pa keto venoe, me bam Ie mabh te ketyne shpirtenve.. Eohe ne kjofte premtue prej 20ti! me e lane kryet ne ket ubhtim, gjaku e jeta e jone nuk kan me shkue kot, pse na kishim me e bhane jeten t' one per lumni Ie 20lit t! per shelbim te shpirtenvet. Mbasanbej na ket rruge nuk kemi me e marre verbtas, por, si kemi ba ebhe beri tash, kemi me ken~ te percjellun prej burrash besnike e te rrahun ne kelo venbe. At here Emzot Bizzi u munbue me gjete nji njeri per me e ~ue ne Pezreno, qi ishte gati nji bite ubhe larg prej Kolshit, por s' u gjet kush', qi Ie kishte guximin me e marre at rruge. Emz. Bizzi ngeli e u topit fort prej keso pune. Hur qe ju paraqit nji Qjale i ri 18 vjelsh, i cilli i tha; ne me pagosh mire, un shko) ne Pezrenb. Emz. Bizzi u gezue e i bha sa i lypi ebhe i premtoi I1tibakshish Ie mire, kur te kthejte ne Kolsh me priften. Emz Bizzi u shkroj kapelanit te Pezrenbit e atij te katunbit te' Huksit '(Cocius), qi te vijshin sa ma pare me u pa me te, pse e kishte menben me bale e me pa katoliket e Hosoves. Djali me nji here u vii per ubhe, e Emz. Bizzi me te vet! noejen tuj prite ne I<olsh. Ketu ju besht me hjeke keq per kah

~-~~

Udhtimi

i Marin

Bicit

neper

201

Shqipnf

ana e te fjetunit, si ebhe per kah ana e pijes, pse vena e vjeter

.":\,,.

'kishte mbarue e vena e re s' ishte ba enbe. Ie treten bite ne mbrame vone kthej bjali gjith gezim e pru'J1i lajmin se priftent ishin tuj arbhe mbas S1 e Iypte bakshishin -e premtuem. Mbasi erbhen priftent e nbien prej l' Emz. Bizzit se bojte 'me bale ne Kosovp., i thane se rrugat njimenb ishin te rrezik. ,shme si prej shumicet te eubavet si ebhe prej trazimesh se Turqvet, sibomos ne Pezrenb, qi asht plot me janic;ere e spahQ~. .glani (?), nber te cillet asnji nuk ishte nise per lufte te Persis, nbonse prej Kosovp. ishin nise shum per at lufte. I thane el>he 'se ne qytet te Pezrenbit ishte metro politi serb, prej te eillit ishte 'friga se muite me pase nbonji trazim, si e pat, kur kje n' ate .ana, Emzot Orsini, qi kje kryeipeskkev i Tivarit perpara l' Emzot .Bizzit. Me gjith keta i thane se n' p. e nesre nabje bo l' u niseshin 'Per katunb te Kuksit ÂŤ(oeus) prej kah D. Marku, njeni nber ata :Oy priften, bo te shkojte ne Pezrenb, per me u marre vesht me :Hatolike l' atij qyteti, si munb e sigurojshin l' arbhunt e l' Emz. 13izzit n' at qyiet. At nate buejten ne Kolsh, ku nuk ishte tjeter meshtar, vee; 'l1ji prift i verbet, i ciIIi se mujte me thane meshe, vee; rrefyejte .e pagzojte. Ebhe kiWj i kjene lane vojnat shejte, pse nuk i, ki. shte pase, e kie M ebhe mesimi mbi vojimin sheit, pse beN at here nuk e ,kishin pase ne zakon. .{ ViJon)

A. P. Bardlii O. F. M.

..~. "!:

...,

Rreth ÂŤ;ashtjes s Alfabeti t te Monastirit Pergjegje z. Lul Shkurtit Kur merren me u rraM ~ashtjet historike rendi te pare per jeten< e njij kombi, sikur Asht p. sh. altabeU i Monastirit, si edhe kur ÂŁlitet mbi vehtje, te cillavet kerkohet me u dhane randesi pergjegjesije publike, nuk Asht aspak e bukur qi auktori te struket nen pseudo. nyma e kryptonyma sikurse Asht tue ndodhe nder keto kohet e fundit. Nuk kje prandej penda e te pa.njohtunit Z. Lul Shkurtit, qi me bani me i shkrue keto flete, sa randsija e ~asbtjes ne vetveti, qi nuk mund te zgidhet kurrsesi me thana e th.sha ketij e atij, por qi mund te zgidhet vetem ne baze te njij kritike se pa.aneshme. Edhe ne vendin t'one ndodhe ky fenomen i ~uditshem: thanejet,. gjate qarkuUimit te vet, merrijn me marrun trajta aq te ndryshme, sa mos me mujtun ma vone me u njohtun per te tilla as prej aUj, nga i cilli kane dale per te paren here. E jo vetem kaqe, por ndodhe edhe nji gjasend tjeter: hartuesi i thanejes se pare, tue pa sukcesin e trokut I te saje, ~uditet edhe aj vete nji here, mandej ferkon dueret e se mbramit ne nji menyre te pavetdijshme ulet ne gjl1j para idhullit, qi pat fabrikue me duert e veta, e, me intransigjencen e njij fanatiku.. qet e bertet kundra kujdo qi nuk don me pije ujin e buddllit. Deri sa te flitet e te shkruehet mbi nji njeri, veprimtarija e te ciillt ka lane gjurme te ndiejshme ne zhvillimin e jetes se nii; populi!. te riUndun, kushdo ka te drejte me e c;:faqeata shka din se mund te vie; per ndertesen e historis. Per ma teper Asbt detyra e njanit e e' tjetrit me mbledhun sa mA shume lande thanejesh e ngJarjesh qi Kane perpjekje ma ate njeri. Por me kaqe nuk mund te thohet se vetem me grvmbullimin e !andes Asht krye godijaj faza e dyte e kontrollimit barasues mbi landen e grumbuliueme asht ajo, qi ban me lane ne-njanen ane elementat e pavelere e te rrtjsbem e me e peshtete syn.. tbezen historike mbi themele te shqyrtueme mire e te njjmendta~

203

Roth ~a.htjeB .' Alfabetit to Mooastirit

Na gjindemi para ketyne pohimevet: Cirka vj. I nr. 13.14, 27 Dhetuer 1936, fq. 216.217: "Kur ne o;etin 1908 u mblodh ne Monastir Kongresl ql do te oendote mb; ~ashten e alfabeUt te perbashk.et, D. M;edja kie njanl nder antare! ma te randslshemt e proponlml I Ni per alfabet, ql do I'lshle te perzlemU e aNi Ie nBashklml"-t me t' .AglmU "-I, kje pranue njl zanl me pak ndryshime e asht aj qi perdorlm na sod". Leka nr. 3, 1937, fq. 112: nDom Ndreu ne Kongres te

MonastirU ne oj. 1908 qel te qujturdn

alfabeti I MonastirU",

qi s' ashl tjeter oe9 se kg, ql perdorlm sod pa Iwrrn;i ndryshlm." Cirka vj. II, nr. 28-29, 5 Shtatuer 1937, fq. 202: Me 1908 (D. Ndre Mjedja) propozoi alfabetin e libraoel te oet, qi me paR ndryshime u pranue dhe mbeti ne perdorlm e ashl ky i s09ml". KUl!'lbona e se Dielles vj. V, nr. 20, 17 Maje 1942, fq. 234: Sikurse ash! dishmue prej p;estaroet te kongreslt, alfabetl i sod" shem ash! oeper e D. Ndre Mjedes...". Nji analyze perbal1uese, sado e percipte, mbi keto cHime te len me pa se autenticiteti i "alfabetit te Monastirit" nuk i asht lane me te njajten grade D. Ndre Mjedjes. E me te vertete, ne sa Cirka vjetin 1936 shkruete nse ka kene D. Ndre Mjedja qi ka proponue me perzie alfabetin nBashkimi" me alfabetin nAgimi" , gj& kejo qi kje pranue nji zani e Asht alfabeti qi kemi na sod", ne vj. 1937 Cirka shkruen se "D. Ndre Mjedja propozoi a1fabetin e libravet te vet, qi me pak. ndryshime u pranue dhe mbeti ne perdorim e asht ky i soc;mi". G}ithekush mund te veje orOE-;evoluqjonin, qi bani Cirka prej e tham vje1it 1936 deri 1937 nder d'S' pohimet e veta te ndryshme se edhe Z. Lul Shkudi do te kete dijeni per kete gja, mbasi zotnija ne fjale dan se nuk asht kene krejt i jashtem ne redaksin e rivistes "Cirka" aso kohe. Nji here pranohet te mbahet, se a1fabeti i sodshem asht nji perziemje e a1fabetit "Bash-kimi" me ate .Agim i", e mandej nji vjete mA vone pohohet, me nji kurajo te c;uditeshem, para a1emit e polemit, me penden e linguistit Z. Ernest Ko1iqi, .se alfabeti i sodshem Asht a1fabeti i libravet te D. Ndreut" d. m. tho alfabeti i ~Agi. mit" me pak 'ndryshime. Ne kete mes nderhin Leka vj. 1937 tue thane se "D. Ndr~u ne Kongres te Monastirit ne vj. 1908 qet te quejtunin "alfabeti i Monastirit" , qi s' Asht tjeter vec; se ky 4i perdorim sod pa kurmji ~ ndryshim. "

Pevesim lexuesin e vemend!hem

te ketyne

citacjonevet,

~~t~

.. ,~-'-y .~~

-'.

J "" ~

204

At Gjon ShlJak..

round te komblnoje ql D. Ndreu te kete qite oe vjetio 1908 njl .atfabet, I cilli te jete kene perziemjc e atfabetit "Bashklmi" me al. fabetin "Aglmi" e ql t' a kete perdorun aj vete nder libra te vet ,edhe para vjetlt 1908, tue kene se ne Kongresin e Monastirit propozoi a1fabetin e Ubravet te vet? Edhe fjalet:... me paRe ndryshime (Clrka 1936)... pd Rurrni; ndryshim (Leka 1937)... me !JdR ndryshill me (Cirka 1.937), jane oshilacjone ql presin njl percaktim te per. plket sasuer

e cillsuer

cillash

ndryshlme.

-Per te pasun njl ide te kjarte, se ku qindron <;:ashtja, jemi te shternguem l' a marrim punen qe prej filUmite t' I a paraqesim lexue. !>itne menyre ql te mundet me gjykue vete pa-aneslsht. I ndriteshmi gir1heldr - sl e ciUeson edhe vete Z. Lul Shkurti IKumbona e se Dielles vj. 5. nr. 37, fq. 243) - At Justin Rrota ne librecin e vet Per historio e alfabetit shqyp fq. 90 shkruen keshtu mbl a1fabetin e Monastirit:

.U prdnue

ne themel pdrimi i dlfdbe::

lit ldlinisht. Mbi kete Romisioni punoi nj'd 10 dUe 1), tue u mUl< ndue per punimin e alfdbetil le ri, qi mci Done do t;; mirrte emnin Alfdbâ&#x201A;Źli i Mondslirit. Alfdbeli ne !iale, mbds shume Dshlirsish e kundershlimesh, duel; por duel nji gici qi peshtetei ;0 dq mbi drrsye ditunore, Sd dukei mci fort nii oendim i mdll rrun ne themel te niij kompromisi. Perse, Rur t'd keqyrsh, 'gjUhshkd pat ne oeli dlfdbeli i Stdmbolles, germd fjeshte ldlill nisht, te gjithd u mueren e u shdrtuen n' dte te Gegnis (43dl< shkimi), i cilli, me giithse kie preRe e shndrrue mos me u (liofte, prdp fitojte ne pdrim: pdrimi i niii dlfdbeli kreit tdtinisht.' , Per te kondenduem Udlo:1shqyptdret dishRd u muer edhe pre;' dlfdbetit ie De Rddes. Qe elementdl' kryesore, qi per:bane Rete dlfdbet kOd(icionit: "BASHKIMl" (Gegnisht): dh, th, n, rr, sh. .A. i STAMBOLLES. (TosRnisht), y, ~, c, q, z, x. "A. i DE RADES" (ltdlo:1shqyp.): e, gj, oj." Per t' I dhanun lexuesit njl shikim tansuer mbl alfabetat e ndry. ~,

"",

&hem, po i paraqesim ne njl tabele t' uhajtun levduem prej Z. LuJ Shkurti. t)

~~.

."-( .~

Nuk",,~sht

!'omisjoni

punai

nga I njajti

e vertetese komisioni punoi 10 dite 3 llite. Shih LeRd. vj. IX or. VIII-XII,

gjuhetar

mbi c;ashtell e atfabetit... fq. 359.

-",~._,,-,

~. llreth

Qasht,jes

s' Alfabetit

Drrasa De Rada

te Monastirit

kronologjike

~IAlbanologit!

Monastiri

(i)

Y it ~(Ii)

dh (S) th e

-1

R g I.

mfJ

d q

I< g'g

gj gc I rr p nj,

{}

Y aa it dh tb c i gh g II rr p

Agim!

Bashldm!

Stambol1â&#x201A;Źs

Y aa

Y Ii ~it

q gj g II rr p

j]I

k g. g t

~<; ~ .;.,

~...;:-

:II

xli sll

z S

zh ah

z, zz c zh

c C dz dz

ta ch

Ii x

sz,

Alfabeti

te shqypes.

e alfabetit

c Ii x ;y

z zh

dz dz

)t. ~i

Nji shikim i vemendshem i kesaj pa~digme len me pa, se fjalet "Dom Ndre Mjedia. qet te queitunin a.ffa.bet te Ma.nastirit" Jane

fare jashta vendi, per arrsye se ne kete Kongres partija a pjesa ngadh.

.;il1

njyese ma e forta kjene Tosket me alfabetin e Stambollit, te

\;P:~

cUH~t

bane nji kompromis me perfaqsueset e "Bashkimit'" -t e te De Rades. ..~'.j:.~~ . ",_:'~ Dom Ndre Mjedja me atfabetin e vet "Agimi", per te cillin kishte (.!ii.'. 1uftue per ~ vjet rresht aq rrebtas me pjeslare te "Bashkjmit, nuR "'~ '~

tiine aspak,'.gi.1i Ie thuesh, ne ligne des comptes. Prandej edhe nUK .' ..

~ __ .~ ~i '..~ (~,?:~~ -

At Gjon ShlJ&k&

206

dij me I;e sy Z. Lu1 Shkurti 1) sheh ne trajten e atfabetit te Monastirit "gjurmt! parsonale" te D. Ndreut d. m. tho t'atfabetit t' MAgimi". Arr. syetimi i Z. Lu! $hkurtit asht keshtu: .Por atfabeti ashf n;i realitef .e di/wsh duhef fa kef harfue. E ky dikush nuk kd si me kene ko. llektioiteti i kongresit, pse ashf nii g;a absurde me mendue se fe giithe kongresisfaf k;ene kompefenfa giuhefdre e!e giifhe perniihe. rit nderfuene seicilli ka 'i grime atfabef. Shum ma feper mbasi ne traite t' dtfdbetit shofim nji giurme personate.. Na i pergjegjemi Z. Lu! Shkurtit se shi per arrsye se nuk shohirn n' al/abetin e MO:t ndstirif "g;urme persondte" t' at/dbetit t' . Agimit" -f, e kerni !e . oeshtire!e prano;m, se dtfdbeti i Mondstiri! ash! nii oeper e Dam Ndreuf. Gjithkush mund t'a dij se me sa te dhanun Dom Ndre Mjedja pat luftue para kongresit te Monastirit per atfabetin e "A. gimi"-t, qi pervel; pake ndryshimevet jo aqe me randesi, si mund te shihen ne tabelen e prume nalt, asht i njajti si aj i albanologjvet te huej. Mjafton me lexue rivisten Albania te Faik Konices per me pase nji ide mbi kete pune. (Shih. 1902, nr. 8, fg. 200.2011 1902, nr. 9. fq. 221: 1903, nr. 2, fq. 20.21; 1904. or. .12, fq. 222.224; 1905, nr. 10, fq. 199.200) 2). Duket se Z. Lu! Shkurti nuk Asht aspak ne dijeni te ngjarjevet 1e kongresit te Manastirit, qysh se vjen me nji arrsyetim aq te manget, per te provue se "ky dikush nuk ka si me kene kollektiviteti i kongresit, pse asht nji gja absurde me me. ndue se te gjithe kongresistat kjene kompetenta gjuhetare e te gjith ndertuene seicilli ka 'i grime alfabet". Z. Lu! Shkurti nderlikon ko:s ngresisfa! me Iwrnis;onin e zgjedhun prej tyne per te trajty.em e alfabetit. E njimend1 me 3 Ndanduer d. m. tho ne te treten dite te kongresit kie zgjedhe nji komisjon, ne te cillin merr~hin pjese At ') Kumbona e se Dlelles, 20 Dhetuer 1942 fq. 615. 2) Ne rlvislen Albania 1909, nr. 1, fq. 25. F. Konica shkruen mbl c;ashljen. e alfabetlt I' Aglmlt keto fjale: ,Ca prlfter, me vellezeril Miedla ne krye, u.. ndane nga Ba8hkimi, u-ngritne dhe. bejlin nje abee tjaler. E gjykuar pa me. ndJme atdhesle, vetem pas meritlmlt te brendeshem te sa;, abeja e Mlediave ka shume te mira, dhe munt te If1'shpalur nje fat tJater pa nje faj te math qe ka me vete. nuk munt te shtypet, pervec; se ne shtypeshkronja te vec;anta... Dr. H. Pedersen, emerin e te cUlt MiedaJt e perdorne per te. mpruar aben' e tyre, nuk esht vetem nie dielar me vlcre, po dhe nje burre me mendje te holle, dhe eshle teper dekikal per Ie dogmatizuar ne nje c;ashtje Ie tile. Po C;'esht nUlla qe, atje ku nje I huaj I dilur Q/le I mentshur tregon Cd , vue~'. j~p ca ,aperc;us' Ie tija.pcn:Jli nje probleme, Ihole qe i duAel, keshtu a allhl~, gjysme

Ie mesuarit

orieQlale

i b1,p~ojne

keto

pr~ra dhe Ie funtme qe nuke duhen biseduer.

Ie vena'

l'e posl vatlciqlme

te;,.

II"

,Breth

9ashtjes

8' Alfabetit

20.7

te :lIonastirit

fishta, Lumb Skendo, D. Ndre Mjedja, Luigj Gurakuqi (si shihet ne.. , mose nga fotografija e nji heri nga nenshkrimi i komisjonit, sadoqi n' aklin e vendimit te zgjedhejes ky nuk £iguron) e nja gjashte per.. sona tjera mA ne she; roes kongresistavet. Ky komisjon punoi ne mbledheje te mbyl1una deri me 7 t' alij- moji tue vendue aIfabetine sodshem, te cHlin e pelqyen edhe 21 delegatet tjere te Kongresit. Si shihet, ne gji t' aUj komisjoni nuk asht kene D. Ndre Mjedja i vetmi kompetent, por jane kene edhe tjere. Aqe ma teper kurse duhen marrun para sysh keto gja qi lexojm ne vendimet e kongresit: . , "Oit;' e dyte 2 vjesht' e 3-te, e diele.

..~

. ..Zoti Lulxhi GUr.iiRUqi, delegat i Shqiptarevet t' Itafise dhe i ShROdrese, tho. se do te jete me mire te behet nje abece ere, per te mos thyere zemren o.SRUjt. Pasta; rrefeu qe duhet Ii: mej" tohemi mire per nevojat e gjuhese dhe te djaleRtevet si dhe te ShRrOnjetorese. Folesi rrefeu qysh, per shembelle, zeri gj eshte nji ndryshim i zerevet gl dhe g-j (glube, g-juhe, ,gjuhe). dhe zeri Dj nje bashkim D dhe j (multi, mullinj), dhe zeri q nje bashRim k dhe j (mik, miq, i lik, te liq)" 1). Ky citacjon ka nji randsi te madhe, pse v~n ne dukeje ndikimine Z. Luigj Gurakuqit ne formi. ... min e atfabetit Ie Monastirit, tue kene se tegjttha keto vrejteje qi kjene ba prej lij ne te dyten dite te kongresit, moren forme te preme e kjen pranue de£initivisht ma vone ne kamisjon. Me kaqe Z. Lul Shkurtit ,j. duhet me pranue te shohe n'atfabelin e Monastirit mbas dakumentave te njohtun der me sod, gjurme persoDale te Luigj Gurakuqit, gja . ~ qi nuk e ka dijte ase nuk ka dashte me e dijte deri tash.,{ Prandej c;uditem se si Z. Lul Shkurti merrin me shkrue keto. fjale: »Keshtu nuk ka pase se si te permendej ne proc;esverbalin Kongresit, se Alfabetin e hartoi D. Ndreu. Perkundra do t'ishte " kene gjA e c;uditshme, p0 t' ishte perm~nde. Aty nuk permendet as.. aj as tjeterkush" Z). .

',..-~

Te lexohen fq. 350-363,

£tetet e rivistes Leka vj.

nder Ie cillat permenden

sistavet fe ndryshem mbi e as deri kang~t e vallet

mendimet

IX, nr.

VIII - XII

e anesit e kongre.

' "

atfabel, e nuk lehen pa u C;eke as fj,dlimeJ. e C;:ec;o Topullit me shoke, jase mA s' 'do

I' ishte permende, po t' ishte e vertete, »se alfabetin e Monastirit e barto! D. Nclre Mjedja edhe Kongresi e pranoi pa kurrnji ndr,yshim !) Leka vj. IX, nr, VIII-Xli, bt~ I, fq. 357. 2) Kumbona e 8i! Dielles vi. V, nr. 51, fq. 615. v~ -'~.~~ ~~ .:;~ ~ ...,,;,~

~...''''

ÂŁfI

' ..c':"":~ :,'__',:

At Gjon ShJJaku

'208

,.punen e tij" J). Pervec; ki>.saj, nuk asht aspak e vertete shka shkruea 2): "Ne vend te germave te perjashtuem~ prej atij te "Ba. shkimit" a!fabeti i Monaslirit muer shtate prej alij te "Stambol1it" e .1' Agimit" te cillat jane: c, ~, b, od, mb, z, x e pese tjera u shti. .ne se parit ne perdorim e keto jane: e, gj, zh, e xh." Alfabeti i

~".,

"Agimi" -t per ~ ka pase perdorun c; per q ka pase perdorun k per x ka pase perdorun dz; njiheri edhe nuk Asht aspak e vertete

se germat:

e. gj, oj, zh, xh

u shtine se pari ne perdorim ne ko.

ngresin e Monastirit. Germat e, gj, oj, kjene perdorun qysh para kongresit prej De Rades e germat zh e xh kjene perdorun parandej prej "Bashkimi"':'t, por ne veshtrimin anasjelles. Vetem a Asht ajo ql 'Shtihet per te paren here ne perdorim ne Kongresin e Monastirit, pse te gjitha tjerat gjinden t' uhajtuna nga a!fabeti i De Rades, Sta. .mbolles e Bashkimi. '~, , .Zoti Mjedd. Ne ditarin e Kongresit te Monastirit 3) lexojm: '<felegdl i shoqerise Agim, ne Shkodre, rrefeu ng;drjene qe kd ,;"l ,<ibece e Stamol1it me t' Agimit, me qene se qe te dyja kane nje

~ ~

'shenje

te Detem per 9do zi".

Prej kendej shihel se pari se Dom

Ndreu ka kerkue me mprojtun a1fabetin me sheje diakritike. Ne kete fjalim duket se Dom Ndreu e kA pase kundra shoq. nis "Bashkimi" si jemi te njoftuem prej njij letre se P. Pashko Bar'uhit te shkrueme prej tij pake kohe mbas Kongresit At Shtjefen Gjec;ovit. Kejo Ieter ruhet gjithnii n' arkiyin t' one e z. Lul Shkurti mundet me ardhe e me e konlrollue vete autenticitetin e saje.

~. ':'; ~, "~ ~,.

~. ~~ ~.

- .. ~~"",i' ~

I dash/uni

Shkoder, P. ShtjefenJ

5 t' Dhelorit

1908.

<,.

Kongresi i Monastirit a.sht mylle. Pre;e P. Gherghil Ram pase gni postkarte preje Brodit t' Bosnes t' shkrueme me 25 ~. 'f' Nna.nnorit. Nuk e dii se kuur kad me kthye 'n' Shkoder,. f: D. Nnree Mjedjd pse kishte bda gni fjalim plol me...... ~i,.",Rundra shocniis s' Bashkimfl. Por n' e nesre i kishte pergheghe ~::' P. Gherghi me gni fjalim fori t' permdllshem. me t' tsilin kishle ~~,,' .ba.a me kjaa shum kongresisl(1, e mas fjalimit, gni hodxhe lode ~;. e Rdd marl'e ngryke me lot per fdce. ~~lash e dim edhe t' ghithd nnrrimet ci ja.ne ba.d n' abetdllr ~: ''' 1fIbidem. ~

.""

%) Kumboua e' si! Dielles vj. V, 23 'Gusht 3) Leka vj. IX nr. VIII-IX, 1937 fq. 356.

.1- ;)-"'-~

1942. fq. 243.

~, "

:;,-

"-!~'''''-''

~ >p',

,i.'

Rreth

9uht.je8 .' Alfabetit W Monastirit

t' .Bd$hfdmit" Bj=gh, q=c,

Nnrrimet

x=z,

xh=dxh,

jdne kto:

c=ts, C;=ch, e=e,

z=x,

nj=gn.

zh-xh,

e=e~

Po t' latem me shnnet e jam me ghith zemer kolegd i yt P. Pashko Bardhi, O. F. M.

i';~

;!~~ -;;

Vrejti!je. Pergjegja e At Fishtes fjalimit te Mjedes u bA ne e nesre siku;se e shohim te perforcueme kete prej dltarit te kongresit qi shkruen keshtu,' 2 oJesht' e 3-te, e diele... MbremdniH, dte GfergJ Fishta, delegat i shoqerise BashRim ne Sh/wdre, mbafti nfe Efaleplot zfar mbi oelifat e mira dhe 171M neoofat e Shqipetareoet, dhe gezof oeshet e gfithe degfonfseoet'. Leka vj. IX. nr. VIII-XII fq. 358. Mire po, perver;: germes !t, atfabeti i Monastirit nuk ka kurrnji germe tjeter me shej djakritik e i nenshlrohet systemit Ie nshkrojavet binjake" kundra te eillit kishte luftue vjele - e vjete Dom Nreu. Pevesim prandej Z. Lul Shkurtin kft i gjen gjurmet pÂŤrsonale .t~ Dom Ndreut n' alfabetin e Monastirit 1 Kemi para sysh nji leter t' At Fishtes te drejtueme ne kete kohe A. Pal Dodes, e cilia qet ne drite shume sende. Kejo leter ruehet n' arkivin t' one e Z. Lul Shkurti mu. ndet me ardhe e me e konstatue me sy te vet autenticitetin e saje.

::--

~ .f1 ,.1;' - -~

.:'-.;,., .f; ?-:4

,~ .;0 :~~ ,( "'9

Scutari, 16 8abre 908' Cdplfsimo

mio

~.~

Pdolo.

Dopo un noiosissimo oiaggio dlld line ho potuto troodrmf iJ.SClJtdri Ii 5 del c. m. con und sdlute soddisldcente.")~

Sulle impressioni doute in q uesto mio oidggio pdrleremo iJ. , Doce,' solo t( posso dif.e che io sono contento di esserci dnddtQ" '" e COSt pure sono contento dei risultdti ot/enuti. Imprepdrdti come erdOdmo dl Congresso ed d sostenere Id bdtdglid conlro luttd, ~ ,l' Albdnid - proprio tutti erdno contro if sistemd Bdshkimi credo die non sid un piccolo successo l' esser riusciti d Idr ddot;' tdre if nostro sist~md con {!iend disfdttd dell' Agimi. Anni dd.. dietro si erd tenuto tNI' dltrol Congresso d Scutari per ld que. stione dell' alldbeto, eppure if sistemd Bdshkimi fu ldscidto luor,cdi considerdzione: quindi dnche i pia intrunsigenti Bdshkimistf ,; doorebbero dccettdre con rdssegndzione i cam(biamenti) dooutf dd me sub ire neUe lettere del' n06tro sistemd.

tuissimo Fishta

~ -"",J

1...~i'-' ..... ", .'"

210

At Gjon Shllakll

At Fishta pra nuk ka kene nji militant fanatik i Shoqnis "Bash. kimi". E njimend, per nji qi u zgodh kryetar i komisjonit 1) me 49 vota prej 52 votave 2), mbajti nji fjalim mbas Dom Nikolle Ka~orrit. Ne kete fjalim: "Ate Fishtd, pdStdj me dte fuqi te fjdlese q' e Ra oetiu, thd se sddo q' esht i dergua.re prej shoqerise 'Ba.shRim, S'Rd drdhure per te mprDjtur' dte "abece, po per te gjeture njt} menyre qe te biJshfwhemi te N3rea. Disa muej ma voneme 8.IU.1908 shkruen prap keshtu ne nji leter tjeter: "Riguardo al nome che tu vorresti che venisse imposto alla Societa (Bashkimi), carD mio, io tanto approvo la tua trovata, che gitl prima di tre giorni daUa data d~lIa tUd lettera, io' sostenni una battaglia con Mons. Abbate (Doc,:i), per battezzare la societa col no. me da te voluto, ma non e stato possibile di persuaderlo; ed erano presenti Mjedja, Serreqi etr. Percio corre rischio che il parto nasca racchitico. L' Ingilterra non da taota importamza aile Indie, qUanta l' Abbate ne da alia ÂťBa9hki~i". 10 non dovrei dire questo a carico deH' Abbate, pel quale tu sai che nutro uaa profonda venerazione e perfetta sUma, p~rche Ie rare sue qualita se Ie meritano da tutU gli Albanesij ma in cio che riguarda la Bashkimi e divenuto assolutd' mente incomp.rensibile" ;!). Dasit e shkaktueme per c;ashtjen e alfabetit paten merrijte, aqe sa At Fishta u shuguroi nji nder poezit e veta satirike. Ne Koha e arit ne Sbqypni shihet c;iletas shikimi i hapet i Poetit qi gjykon e denon vogelsit e ,pa.mendime dtdhesie :-i i pam te cHlsueme ma. nalt prei Faik Konices.

.., ~

Per r;do Rdmbe nd bin Rd nji letrdr, Qi, ethun trush me prrdlld e me ga.Ze/d, Per/ton n' e mbrdmet e pjelle nji Abeceddr. \ "

<) Z. Lul Shkurtl gabon'rande tue shkrue ,At Gjergj( me clilesin e vet sl Kryetar i kongresit'. Kumbona e se Dielles nr. 51,20 Dh'etuer 1942, fq. 615. Kryetar i kongresit ka kene Z. Midhat F.rasheri. At Fishta ka kene Kryetar i komlsjonit. ~) Terhjeldm ketu vrejtjen ne njl imtim kurjoz. Pervec;: votit te vet ql i shkoi hupes, pse nuk mujte me votue per vetl qi Ie dnie kryetar i komis;onit, At Fishia pal gjithe volat ne favor po~ 2.vet. Per zgjedhejen e komis;onit k;e vir' kejo rregut1ore. .C;do REubi, shaqerije dhe quteti f'u dha.n dy zere; pra ata delegate qe A/shin' ardhure me n}e shall., Aishin si-eili-do nga nle ze: ata qe Alshin' a.rdhure oe/em, nga. dy ze, dhe ala. q' ishine Ie dergudre pre} dg Io<~..5hoqerioe Aishin nga Aalre ze." Leka vj. IX, nr. Vll1 - XII fq. 358. 3) At G;ergj Fishta 1871-1940 fq. 81, botirn .Distaplur" 194.3, Tirane ...' "

t. ~;... .", 1-/'10 ~g.?f'

. ' ~-;;~~~

.~.:<.~.~,

Breth

~aehtjes e' Aifabeiit

te Mona.stint

211

Pjelle mushkut, po; por pra.p Shqypnija. e shkreta. Prej sish do f'da.het n' nja.q korta.r e copa.; Sa. .shkrola. ja.ne prej A e deri n' Zeta.: Kdq, qi mbi ne ban seri mbdre Europd, Ke ne Shqyptdroe sod nd asht pre ndfdkd E ujet giithmone nd del n' fund t' a.res n'per shkjopa.. Shkrola.t t' bdshkueme njdni' i don me Ha.ka., Tietri i kryqzon me shtijd e me cokla., Dersa. i mberthen ndokush me kuja. e ta.ka.. Por n' mend s' u bjen, se tuj u xane per shkrold, Del ndo'i oelet, qi n' zgrof dj ka. Abeta.rin, E u qet nderka.mbcdt edhe u rrin mbi stoIa.. Me .Abeceda.re s' e qesim n' drite Shqyptdrin, Sa. me pa.lla.ora. (m' xeni besp ta.sh mue): Gjithmone nen ba.rk kem' per t' i d Ia.ne sdma.rin. Pd nji ba.shkim, t' oertete s' ka per t' dgue Per ne a.gimi fwrr; gjithmone por nata E marrjd e skami kane per t' na. ngushtue. . Po, a. thue, kurr n' mend s'do t' biej Shqypnijd e ngrata.? 1) Z. Lul Shkurti mbatet pada me qitun dishmin e pjestarevet tjere le kongresit per me sprovue se "alfabeti i sodshem asht veper e Dom Ndre Mjedes", por nder artikuj te ndrysheshem te vet nuk e ka prO. asnji here dishmin e tyne. Per ma teper ne numrin e mbrame te Kumbona e se Dielles qi merret me kete polemike, zotnija ne fjale, i bishtnon vuUndetisht lypejes s' At Pashko Bardhit qi me i qite ne <trite emnat e pjestarevet te kongresit qi dishmuen se "alfabeti i Moe nastirit" asht nji veper e Dom Ndre Mjedes". Z. Lul Shkurti na vjen me kete arrsyetim: "Dishmin e pjesetarevet tjere te kongresit. Por, ne kjofte se D. Ndre Njedja nuk rrene, pse pohimi i tij do te kete nji vlere ma te vogel se aj i nji kongresistit tjeter 2)1 Kete e peshtete Zothija ne fjale ne shka shkruen perpara:"... un kam arsyetue ear.. syetoj keshtu: D. Ndre Mjedja ka kene nji njeri qi s' rrene. Por aj ka thane se alfabetin e Monastirit e ka hartue aj vete. Pra p. Ndre Mjedja asht hartuesi i alfabetit te Monastirit" 3). Pan si me dashte Z. Lul Shkurti te na nzise me thane na se D. Ndre Mjedja ka rrejte. Na vjen keq fort, pse nuk asht ndere'per te as per ne vetem te zehet ne goje kjo pune. Por, pse D. Ndreu pemjimend nuk ka dashte me rrejte, keta nuk don me thane se aj sigure - si c;:e do I)ier nuk ka mujte me gabue, pse madje: hq. ma.num est errare, si thote latini. Nji pole mike e ngrehun nder..

.;~

f .i ~

I.) AnOlat e Parnasit bot. i trete. fq. 81 2) Kumb. e se D. N. 5f. Dhetuer 1942. f. 614

L: J

3) Ibidem. .'~~ : ~~ .,~

-:.

..,:~ "''''(

2]2

At Gjon Shllnku,

mjet kesaje reviste 1) e te ndjerit sa kje gjaIle, verteton mundsin e gabimit ne t~, edhe ne ndonji ~ashtje tjeter. Prandej, per me pase vlere historike objektive thaneja, aventualisht e dalun prej gojes se tij: "Un e Ram hartue dlfdbetin e Mondstirit', typen prove tjera pozitive te' dokumentueme, pse, si e din gjithkush, do t' a dije edhe Lut Shkurti, te ciI1it po i a kishte ande aq fort ~itatet latine, se: nemo iudex in CaUSd proprid. Mbasi Z. Lut Shkurti paraqitet sl t' Ishte i rrahun edhe me filozofi skolastike e me theologji katholik<: 2), duem t' i a kujtojme se vetem nji persones se pagabueshme mund l' i pershtatet arsyetimi i tij mbi D. Ndren ne kete ~ashtje: "D. Ndre M;ed;d Rd Rene nji n;eri qi s'rrene. Por d; kd thdne se dlfdbetin e Mondstirit e kd hdrtue dl

Det.e. Prd D. Ndre M;ed;d asht hdrtuesi i dlfdbetit te Mondstirit" Praemissa maior nuk asht e provueme vetem tue thane; "E un prel8 misdt e mild i kdm proDue tue thdne se nd mund te ;emi mordl8 /isht kre;t te sigurte se D. Ndre M;ed;d, Meshtdr kdtholik i oyrty'" shem e i perDu;te e 'burre i ndereshem e me kdrdkter si e ka cillsue edhe At Pdshk;d Dete, nuk kd mu;te me kene kurrsesf n;i i tille n;eri qi" me :;enderg;ue n;i rrene dq t~ mddhe me qe11 llim qi me i d mbeoeshe Dedit n;i meritim te pdpdsun". Per ne kje se Z. Lul Shkurti nuk ka kurrnji themel tjeter per me provue se Dom Ndreu asht hartuesi i alfabetit te Monastirit perve~ thanejes eventuale te tij, nuk dij a ki.!sht~me I mjaflue njl encomium sado i madh per rreth jetes se tij, Pâ&#x201A;ŹF me e vleftsue, ne baze te rregullavet te kritikes htstorike, thanejen e Dom Ndreut. Perfundoj: Affirmemtis est probdre. Vetem asercioni a se thanja nuk asht nji prove. Prandej Z. Lul Shkurti e ka kot se siellet e permblidhet velem ne thanjen e D. Ndreut, pOI.' do te paraqese gurra tjera te kerkueme prej njl kritike se slmdoshte e serjoze. E del.'sa mos l' a Mje kete pune, kam te drejte me i thane Zotnis, se ky asht mendlml i tlj, pOl.'jo njl e vertete e provueme historlkisht. At CjODShllaku O. F. M. ') Hylll I Drltes 1935, (C/. 9'.2. 2) Parlml filozoflk skolasUk I shprehun nga Z. Lu1 ShkurU .actiones sun! supposiforum e testimonium auriculare ash! nli prooe kryesore deri ne fheologli nder Iradita Rish!arB" na hjedhln njl drite mbl personen e Z. Lut ShkurUt, e na bajn me pa se Asht njerl ql ka te baje me rrethe klshtare.

...

fronar. Provinc;:jalati Franc;:e~kan - Drejtuer I gjegjshem. A. A. Harapi SIIKODER SHTYPSBKROJA"A G J ERG J }' I S B T A"

o.Lm. 1943

9!'URKA E BUSHTI

12[\

I PRAIIUEM

brumbullak e me veshe te gjate e na asht ngerbheshe

e na kci Mire se u gjei, zogjt e kryemabhes! Menboi nji grime harusha e tha: - Po, ai bo te jete lepuri; por ka me e pague at fjale me Ikure, se tash po rri e e ruej. U msheh mbas nji I,;ube e qe se lepurit 5' i KU venbi veno e eroh prap tu strofuIli i harushes e nisi me i a shpotite zogjt:

:.shpotite:

zogjt

- Si keni nojehe zogjt e kryemabhes? A po merziteni, e kryemaohes.? A po rriteni zogjt e kryemaohes? A ! nojeu a 5' i nojeu harusha ato fjale; t' u I,;ue e briti:

- Po ke sha n ti, bre! kryemabhe?! - e vura! t' i u vu ne shpine. Ai nga, e kjo nga; I<je hehe kah e Ken, kur lepuri fishk ! kcei nberri1jet 0'1 lisave binake; m' at turr kcei ebhe harusha; por i mbet kryet nbermjet by lisavet e 5' munb e Kuer tjeter. Sue II I<ryet lepuri me pa e tuj qeshe vikati: - Nji bite m' a ka bhane Zoti eohe mue. e qi mos t'a harrojsh, - i tha ha-

rushes -

po te kpus bishtin.

Q'at oite e at bite mbet harusha cubele. ~"

FURKA E BOSHTI I PRARUEM. Kish' pase kene nji moter e 'i vila e kishin nji shpi Ievogel ngjal nji prozhmi. Vllau oelte me gjuejte si 'i bite i' oite e motra rrite tu shpija e bate gati dllen e punote. Shkojshin mire noer ve oi e ouheshin me gjith zemer, pse 5' kishin rob nierit, .

qi kujoesej per ta. Merr veshl nji plake punen e tyne e i a perspjete tu shpija. Vllau kishte pase bale per gjae. Trokate ne oere e bel I,;ikae i a I,;ile.<;ika ishte e bukur, qi kurrkuno shoqja mos me i u gjele - Mire se te gjeje! - Mire se vjenl - Po a ke keno, mori I,;ike? - po pvele plaka. - Po, e kam nji vila - i a kthei I,;ika. - Po ku asht tash?

- Ka oale per gjae, pse na pasuni nuk kemi, e jetojm vel,; me gjae. Die 11-16. -

< PHiULl.A

1'. D. K~/'li.

l~tI

FUT{({A E BOSHTI

I PRARUEM:

-Po a te bon vllau nbopak? - e pvete plaka. Ebhe fort. - i a pret <;ika.

- vijon plaka nuk kishte me te lane keshtU; par kishte me l' a marre furken e bas htin e praru~m ne breg te betit. I () len keto fjale <;ikes e shkon. Hur kthen vllau prej mbramjet, <;ika po rrin menbueshem e s' po han as s' po pin. E ven oroe vllau e i thote: - Shka ke, mori mater, qi s' po han sonte? Mos je e lige; a porte ka rrejte kush? - Nuk jam e lige: _. i a kthen m01ra - pOl' ka kene nji plake e me ka thane, se po te bote vllau me gjith Zemel', kishte me l' a pru furken e boshtin e praruem, qi gjinbet R~breg te betit. - Un po shkoj - i tha vfIau - ne breg te befit; POI' ti po jet pa mue. Ne e nesre nabe heret u nis vItau, e rruges po i buket Ora - Po shkoj ne breg te oefit me marre furken e boshtin e praruem. - I pergjegje ojali. - S'munb l' i marre kush, - i a pret Ora - pse 1'i pamen, bahet nieri gur. - Po a ka si i bahet per me i marre; - i thote bjali mbasi un s' munb te kthej tu motra pa to? - Po te msoj vete - i thote Ora. - Me hyp ne shpine, se po bahem kcH,e ke me shkue ne breg te oetit me sy mylle e, per ne mujsh me e kape furken e boshtin e praruem pa i <;ile Syt beri te kthejsh tu shpija, ti ke pshtue; per noryshej je ba gur. I hypi Ores ne shpine, e atye ne breg te betit me sy mylle. Shtrini boren e...!ne te paren i a njiti furkes e boshtit te praruem e kthei tu shpija shnbosh e mire. - Qe, motel', - i tha - shka ke Iype, e thuej tash, se nuk te cue. Motra u gzue fort, e i u bukte vetja si t' ishte e vetmja ne bote. Mbas 00 bitsh po vjen prap plaka e trokate ne bere te shpfs. Vllau kishte bale per gjae. U <;ue <;ikae i a <;iIiberen. - Mire se te gjej! - Mire se vjen! - A ke keno, mori <;ike? - po e pvete plaka si mos te - He! me te bashte Iy vllau si po thue

bijte

gja.

] 27

'FURKA E UOSHTI 1 PRARCEltf

. -

E kam nji vila. - i a pret ~ika. Po a te bon ai vila nbopak? Ebhe fort.

He! po me te bashte vllau, si po thue - \ijoi plaka 5' kishte me lane pa t' a pru zogun, qi gjinbet ne breg te befit e qi s' ka sog qi knbon ma bukur se ai-

M' ato fjale u ~ue plaka e shkoi, e ~ika mbet si keq. Kur kthei vtlau prej gjojet kjo po rrin menbueshem e s'po han, as s' po pin. - Shka ke, mori moter? - pvete bjali - qi s' po han as s' po pin? Kush te ka rrejte per mue ?

- Ka kene nji plake - i thote motra - e me ka pvete kesie kesi e kesi e me ka thane, ne kje se pernjimenb te bon vllau, nuk rrin pa t' a pril zogun, qi gjinbet ne breg te betit e qi s' knbon 109 ma bukur se ai. - Un po shkoj - i a kthei vllau - ne breg te betit per hater t' anb, por po me vjen keq qi po jet pa mue. U nis bjali e rruges po i buket Ora. - Kah po shkon ? - e pvete Ora. -

Jam tuj shkue ne breg te betit,

i pergjegje

bjali -

per me marre nji 109, qi kurrkunb shoqin s' e ka per kange. - Mo! - i thote Ora - mos shko, pse s' a kush burre "

qi e merr

at zog tuj e pa me sy.

- lie pra, i a pret bjali - un s' kam si kthei tu motra pa te; por me mso qysh me ia ba. - Kam m' u ba kal - i thote Ora - e ke me me hype me shpine, e kam me te <;uetu asht zogu. Ne kjofte se ti ke me e kape zogun me sy mylle e ke me brebhe tu shpija pa i <;ile syt, ke pshtue; pernbryshej je ba gur si tjeret shoket tu. U nis biali ne shpine t' Ores e vojt me sy mylle ne breg te befit. Shtrini boren, e me te paren e kapi zogun e brebhoi tu .shpija pa i <;ile syt. - Qe, moter - i tha - zogun, qi me ke lype. U gzue motra fort, e i bahej se ishte ma e mira nber shoqe kah kishte furke e bosht te prarl1em e zogun, qi s' kishte kunb shoq per kange. Shkuen bo bit e zogu nuk kn()oi tjeter. Pse s' po kn()on zogu? pse s' po knbon zogu? as vllau as motra s' po ()ijn, pse s' po knbote zogu, ve<;u bane marak per te.

128

PURKA

E BOSHTI

I PRARUEM'

- Do te shkoj - tha vllau - me pvete nji oijs, se c;ka ka ky 109, qi s' knoon. Hajt, hajt, hajt, vojt ne qytet kii rrite mbreti e gjet nji plak nanoeohete vjec;, qi i a oiftote gjithkuj, si ishte halli i tij. . - Mire se te gjej, plak! - Mire se. vjen ! - Ham arbhe - i tha bjali - per nji nevoje; e ne oijshe' gja, mos m' u msheh. - E ai oiftoi punen e furkes se prarueme e te zogut, qi kurrkuno shoqin 5' e kishte per kange e e pveti,.. pse e kishte lane kangen. - Ti e motra e jote - i pergjegji plaku - paskeni Ie ne hVll te mire, pse ojali.i mbretit oashtka me e marre motren l' anoe per grue e ty bashtka me te ohane motren e vet. - Je gabim, more plak, - i thote bjali - pse i biri i mbretit nuk na njef. - Mbaje meno - tha plaku - fjalen t' erne. l<e meshkue tu i biri i mbretit e ai, per nji qi te shofe k<ime te njofte,.. se ti e ke marre ne breg te oetit furken ~e b.oshtin e praruem e zogun, qi s' k<i kunb shoq, e k<i me t' a Iype motren e me te-' fole te veten. - Tybe! - tha ojali - mos e provojsha fjalen e pla~ kut. - U fal me te e vojt fill tui biri i mbretit. Porsa e pa i biri i mbretit, e njofti e i tha: A ti e ke marre furken e bosh tin e praruem ne breg' te oetit e zogun, qi s' k<ikuno shoq ? - Po mabhni - i a priti bjali. - E pra - tha - ti ke me kene miku i em. Motra e. jote kjofte grueja e eme e motra e erne kjofte grueja e jote. N' at bite qi u martuen, n' at oite knooi prap zogu e nuk. pushoi ma. Prralla ne lesh, shnbetja prej .nesh.

...

"';;1 I ZOTI I SHPENDVET

1~9'

I ZOTI I SHPENDVET. I<ishte pase kene nji babe me nji bjale. Djali kishte pase.

ruejte byqino grosh. Nji oite menbon vebi me vebi e thote:

qar me to.

Pse nuk i shti ne pune keto pare?

Nboshti po bat

- U ~ue e bleu njiqinb grosh tjegulla; por te gjitha i u thyen tuj i barte. - He! i mjeri un i mjeri :- tha - si i hupa njiqino grosh! Po shka te baj tash me pare, qi me kane mbete? Po bh~j qepra, pse nooshti po fitoi nboi senb. - Bleu eohe njiqinb grosh qepra e i bolen te gjitha te breme tejet. - He! i mjeri un i mjeri - tha - si u fika! Hajl, rri te rrim tu shpija, ha e mos puno eroh e u merzit. 0

Babe

i thote

t' el -

nboi senb tu shpija. - Rri, more bir, asht fitimi.

po oal e kerkoj,

i. thote

i ali -

pse nboshli

po bij

pse ti 5' bin shka

- Jo, po shkoj, qi po shkoj. - E \I nis bhe ne bhe e. vojt tu bo puntore, qi po punojshin ne nji gerbhate e po xiershin gur xhevahirit, qi bate nji napuljon (opa. - Puna e mbare! - Te mbare pa~! - A keni pune ebhe per mue ? - po j pvete bjali. - Po - i pergjegjin ata - ne oa~ mp. na barte kesi, gursh me mushk, patem me Ie bhane ka 'i napuljon si 'i""bite 'i. bite. Punoi nji bite, punoi by, punoi Iri e qe se po het(jn n' al gerbhate n.ji shpelle me gryke te ngushte. - Hejr! po ketft thole - shka bo te jete? -' Hini mbrenbe e ajo ishte pa 'kene e kthellte. Ed, e ed e ed tri bit e nel e mbrrijti tu nji shpL Shpija ishte e mabhe me byere e oba, e bymbbhete bit bate nieri me i shetite te gjitha. Aty rrite ai qi sun bote shpenbt e u epte me hanger. Hur mbrrijti bjali tu ajo shpi, u ul me pushue ~ fshani, prej se lobhuni ouhci! Sa e nbien i zoti i shpis, buel ne prezore e briti: - c;e ke ti more, qi me thrret ? - Kujtoi se i thirri bjalit kIlr fshalii ouhci! pse alij e thojshin emnit Ouhci.

, I ZOTI

130

I SHPENDYET

por e pa~e me - Nuk Ie Ihirra Iy, - i a P1f~t ojaJi vebi, pse jam loohe e kpute. - Mbasi ke thirre - tha i zoti i shpis - n' emen t' em hajbe mbrenoe e pusho. E shlien ojalin mbrenoe, i qet me hanger e me pi e e pvete, si shkole e shka punote, e manoej i thote: - Per ne oa~ me noeje me mue, t' a kam Ishue ty krejt shpin oeri ne nji ooe, e kam me te ohane me hanger e me pi gjithsei te buesh. I pelqei ojalit ajo pune e nMi me O-ha'n, te z6'n e shpenbvet, e ai e oote fart. Nii oite Ouha-ja i a oha ~ilcat e Ie lana byerve e i tha: - Un po shkoj, e per oymbohete oit nuk kam me kthye: ti tnunoesh me e shetite krejt sh pin e me i ~ile te gjitha byeret ve~ nji nuk ke me e ~ile. - E i a oifton cillen 5' bo t' a ~ille. Si u nis Ouha.ja, ojalit i mbet marak me oijte, se shka 00 te kishte ajo obe, per te cillen e kishte porosite i zoti i shpis, mos me e <;ile. Shkon ngjat ooet, shikjon per bire te <;ilcit, nuk shef gja; ven veshin, nuk nbien gja. - Shka 00 te kete? - thote veai me vebi. -- A t' a ~ili a mos t' a ~iJi? Hajt se po e ~ili te nbobhe shka te nooohe. - E pa .tjeter xierre <;ilcin e e <;ile. Kur e <;ile, shef tri <;ika, si tri hyjr(, qi kurrkuno shoqet s'i kishin. I a ven synin ma se vogels e menoon me e marre per grue; por ato i zhouken e biaJin e lane ne kujoes. Mylle beren e klhen n' obe Ie vel e smuhet. Kur klhen i loti i shpis e e gjen te'smut, me 'i here kujtohet, se shka kish' ba. E pvete; por bjali oron me kallxue. S' mbramit e ngushton, e ojaJi i oifton, se kishte pase <;ile ooen, qi e kishte pase te noalueme me e <;ile, e se kishte pa tri <;ika, e ma e vogla i kishte pase pelqye fort. ~ A bon me e pase per grue? - i thote i zoti i shpis .

- P.o te msoj vete si me e marre. Ke me noeje me e ruejte neser, kur Ie shkojn m' u lei ne lum e, per nji qi te hine n' uje, ke me i a marre kmishen asaje ma se vogels e ke me e mbajte gjith here

nen sjetull te krahit te shmajt,e, e te jesh i sigurte se

ajo ka me arohe gjithkuno mbas tejet.

U <;ue ojali e nMi ne e nesre e i ruejti kur shkuen tri <;ikal m' u la. U zbeshen e hine n' uje e ai nbei gati e feshk! e Hapi kmishen e ma se vogels e e shtini nen sjetull Ie shmajte e iku. Kur bueIen <;ikal prej uiil, ma e vogla nuk e gjet kmishen e i u vu mbrapa bjalit e shkoi mbas tij beri jashta shpellet tu

,---"'-

'~~

I ZOTI I SHPP;NDVET

..,;"~~

IJI

shpija. Nbei me te per gjashte vjet e i fali zoti by fm!. Djali men bote, se ma s' 09 t'ikte aio fare grueje, e nji bite nbersa po rrijshin ne kopshte tuj luejte me zogj e me lepuj, u merzit tuj e bajte kmishen, qi kishte tash gjashte viet nen sjetull, e i tha te shoqes te hite ne shpi. Kur hini mbrenbe e shoqja, biali muer spaten e <;;auper gjyse nji oarohe te vjeter e e shtini kmishen mbrenbe, tuj kujtue, se grueja s' 00 t' a oiktote. Grueja ishte e me<;;mefort e e oite mire, se shka kishte ba i shoqi; pranbej, porsa pat oale per pune i shoqi, kio vojt tu oarbha, xuer kmishen e e veshi" venooi fmit ne by eepat e krah.ve, e fluturim iku tu ish' kene ne fillim me shoqe te veta. Hur kthei ojali tu shpija, i thirri grues e s' i pergjegji kush, lypi e kerkoi e s' muno noeshi ne te. - A ka si me me pase ike 7 - tha me veoi. - Vojt tu oaroha me pa pale a ish' kmisha; por s' e gjet. Shka me ba 7... Shka me ba 7 Bani menoim me shkue prap te i zoti i shpenbve, e me e pvete per grue. Ee, e ee. e ee, mbrrijti ne gerohate, kft xiershin puntoret gur xhevahirit, i u avit shpelles e hini nper gryke te saje, e per .Irf bit e net, mbrriti tu aro shpija e maohe. I thirri Ouha-s, e ai i <;;ili beren e e shtini mbrenbe. Djali i kallxoi gjithsesi kishte nbobhe puna, e i zoti i shpenbve ~ noigjoi pa merzl. - Mire - i tha i zoti i shpenbvet - po <;;oie i thrras shpenbt e ata kane me bijte, se kG gjinbet grueja. Thrret ~e gjith shpenot e mbhaj ber ne zogit ma te vogjelt e i pvete

nji ka nji 7

A e keni

pa nji nuse

keshtft

keshtft ~. keshtG 7 Asnjeni 5' bijti me i bhane te gjegiun. - Po shikjoni mire - tha i zoti i shpenbvet - a mungon kush prej jush. Hqyren mire e mire e pan, se mungote nii. - Shkoni e m' a thirrni! ~. u tha i zoti i shpenbve. - Shkuen e e thirren e ai 109 s' u gjegj me u largue prej <;erohjet, f>se kishte zogit e vogjel. Erbhen e i thane Ouka-s: - Nuk gjegjet me arbhe, pse i ka zogjt e vogjel nee <;erbhe. Rishtas tha, <;oi i zoii i shpenbve nji "tjeter 109 te mabh . per me' e th'irre; por as ket here nuk u gjegj.

Se tretlt i <;onHale: - Ne kjofte se nuk gjegjesh me arbhe as ket here, te ka shkue kryet ty ebhe zogjve. "

31S 6S" 0 132

DJALI

I FOI<1ÂŁ

E E RI,JA E DIVIT

U f;ue ai zogu e erbh tu i zoti i shpenbve e i tha: Pse me ke t.hirre? t - Te kam thirre - i~ha - me me biftue, a ke pa nji nuse. tuj ike? - Nuk e bij - i a kthei zogu - se shka ka kene; por un kam pa per hava si nii gjasenb me by fmi ne cepa te krahve. - Vete njajo paska kene. - tha i zoti i shpenbve E i nisi te gjith shpen()f nber venbe te veta. - Kqyr! - i tha bjalit - Ti gruen e ke tu ke pa tri ~ikat; por rri e rueje, kur te shkoje m' u la, e merria kmishen, se bo Ie vije mbas tejet. Rrin bjali e e ruen, e njef te shoqen, qi kishte by fmit ngryke, pret qi te hite n' uje e manbej, feshk! i a merr kmishen e ike me gjith te. Kur bel grueja prej ujit, kerkon kmishen e nuk e gien, kape by fmit e nget mbas te shoit. Tha, i a kishte pase shkrue Zoti kesaje grueje, qi njat bite . qi te shifte ujkun, te biste. Nbersa po shkote rruges me te shoin e me by fmit ngryke, nbeshen ne bo njerz, kah po ~ojshin nji ujk me e shitE,',Pors3 e pal.1grueja ujkun, me bekik bila shpirt e biq. Prralla ne lesh, e e mira prej nesh.

1 ~ '~

E!J

DjALI I FORTE: E E BIJA E DlVIT. Kishte pase kene nji bjale i pasun; s' kishte rob te gjalle . , tu shpija. - Pse te rri vetem? - tha nji bite ve(li me vebi. ~ ~ .e," As ma mire po bal e po kerkoj ? Shiti gjithshka pat'e bleu nji kal te mire, e u vct per rruge. Hajt, hajt e erri nata ne nji venb e hini me fjete' ne nj:i han. I 7.oti i 'hailit shtini me pvete,. se kush ishte e se shka bote, e i pelqei fort ai bjale, e ne nabe, kur 'hoq me i. bhane paret, i u avit e i tha: - More bjale, un e kam nji ~ike e kishe me bashte me e bhane; por bj,ale ma per qefi se tv nu.k kam mOjte me gjete