Hylli i dritës data 1944 nr 03

:~ 4' ',,,",).

i

.~

,f

:,,:

.L" ~

~, .',"..

<,;

'Ii! ''''',- ~,L~ '" '.>'1>..;:'"~{-o'.";~~~.("-

~

.;,.J"r':'~'

'"<"..,p'

---' - ~- ~-'.--- ~- .- ~'"I DRITES

HYLLI

E perkoheshme kul/urore - Ie/rare e permuejshme theme/ue ne vie/in. 1913 nga A. GJERGJ F/SHTA. Drejtimi PAJTlMI

dhe

mbareshtrimi:

"

I.

KUVENDI FRANC;:ESKAN SHKODER

PER NJI VJETE, ne Shqipni Ir. shq. 30; nii 'numer Ir. 'shq. 4.

Perjash/a Ir. shq. 40; nj; numer Ir. shq. 5:' ~

.'" ~ ~, r

'-';

'\:.

- _..' :.

1..&

';,

,~ ..\ '.

'FaM'

VJETI

XX

MARS 1944

*

"*

N r. 3 1215}

HYLLI

I DRITES

E PERKOHESHME

KUlTURORE-lETRARE

.""!!

TE PERMBYSUN

DY FLAMUJ

CUR

GURAKUQI

RI

vr. me 29 mars 1925

vr. me 2 mars 1925

Nga zemnit l' una te plagu::mlla, llga zemrat l' uua le pergjakuna del afshi i nji pushke se harrueme." Pushka qi vrau dy shqiplare. Pushka qi rrxui dy flamuj.

Toka e jone e robnueme xjerre, nji dite Mesh e gjaku, Bajramin e Luigjin, 1 nite me halle, i llgrohe me clashuuf, i ushgen me shprese.

Bajramin i a rale malit. Luigjiu i a ep l\ytelil. Te dy bashke i a kushlon shqiplarizmes.

Djali i Kosoves Mhet, uder malet ziliqare, nder malel ~ veshtira, «Plaku» (Kosuves. Plaku i madhnueshem, qi, me nji flamur ne krah, kaloll permes zjarrit. Luftari i palremun, qi ngule Bajrakun e vel aly ku kishill ngule synin Dushani e "

S1fl1lani.

«Na thrrel Bajram Curri» - e lridhelC lllije vete i ndigjojn ZiJuil to tij. Zani i OJ - zaui i Shqipnis. Kalaja e g~lle hece. len rruges gjurme gjaku, hape rruges ere baroti. Me gjak e barot . e mban Shqipnin ne Kosove. Por Shqipnija... PO'!'Shqiplaret...

Shqiptaret e ugllshte qi kufillin e atdheut e kane rreth vet~-

-,-

" IN;. r'l'A ~

II,

TI~UI!

--=

~O~Q:

..;::.~~.

,q'

..

'~~" I.'.,f},,~

vehles, I:>hqiplHriH0 orrel IIi <luon 1lI08hue drilal 0 PUlltol'e-vel, drilal e Luftarevet, versulen mbi Pyrgun ma te larte, verSUlell lllbi Flalllurin, mbi Shkaben, e Burrin i a lane ne dore zhandarit r Para shkambit te Dragobis, zani nUl i nalle i nji gjaksori Ie paguem herliti; «Ndal »... POI' luftari i pergjegji me pushke ne dore: «Bajram Cuni uuk ;Ishl ndalull kurr ne jete Ie vet ». ..... :i.I

Bajrallli lldoqi Luigjill. Luigjin, Flamurlarill e Vlones. 'l'e dy hashke, Ie lidhun dora-doras nga 'i.lari i uji Marsi trflgjik, u rrxu- . en. U vrit Gurakuqi, u vr{l Bajram Curri! Guraklilli, dashunori i « nji» flamuri, Gurakn![ i, hesniku i «nj i» f]ate, Gurakllqi, shCrbtori i «nji» Atdhcu.

Trimi i mite me shoke pal\. 'rrimi i bardhe me illumll shume.

Km: SohetHri i 191:2-le8 kalon detin me t'laillurin e l'Ilejtuli.

1mI' Mesnesi i predilwn kelij vendi Ie hutuem e Ie sha.l'tuem Vel'bin e Komhit, ~akajt e keSHj toke Veshperisin dyshimc, kerkoju. me e padile gojen e Gnralmqit si goje t(j pagnellle, ideal.in e 'ri!j, frJ'me tregtije, zemren e 'rij fule Ita.lije. E ltalija e vran.'~ vrau me dore shqiptari. Pse Guraknqi nuk pati Aldhl> l1lC shite, pse .Gurakuqi nnk pati flamur me V11peng.

NJi Shqipni te drejW. Ie plote, Ie hashkuellle, hI[ b.iri mos>t,o t~ahet nga Nana, desh Ii Gurakuqi. Nji Skqipni Ie .mire; 1m yUan mos Ie jete shel'lJtori as gjaksori i vHaut, nji Shqipni j'Ctese 'C jo nji Shqipui zije. nji Shqipni drile e jo nji Shqipni t' elTeb .

IY]Ji GuraklHli.

E luftoi kllndra mono]Jolil Ie klikavct, le lIjerz\'el, kundra atyne qi ~lruen tC vertel.en, q i lidhin kronologj i' me genjeshtren" hajllin, turpin.

Prail/dej Ihin;i rreth vehtes lljerze me mend e u kerk<:>ipl'Ojeklin e ndamjes se tokes. Prandej i prilli se ]Jari nji shkoHe, 4i .. I

2

*

do te qitete apostuj, pishtare. POI' njerziHme mend sa here i dueJen te shitUD, te robnuem ala vetiL E e lane vetem. Elane vetem si Fenln' i ndritull. si Fener i pashuem n' ate «hregun tjeter », si Felli',!' i rrxucrn nga dnl!gat e zl'za.

'

J(ur gjaku na xrn r.din, kur inati na vi'rl)on S)'t. kl1r Komhi vehe! peng nder duel' te hueja, Shqiptaret e lodlmn ki'rkojn vorrin - « syrgjyn », kerl\Ojn Shpellen e Dragohfs. Aty gjcjn nji ('ope Atdhe. Aty gjrjn nji copii Flamur. r\tdhrn e Dr.shmorevet.

Flamurin f\ Luftarevet trnth tariivel.

(' ti' Pl1nlorh'rl

Ii'

paster,

mallkimin

e

FLAKA

~

PaId}, nder pdsa e udlteheqes, Jane ata ~Q,jojne e t' i 11;rlrisinrnenrljen popultit,

qi mundolten

t'a

qi i tltone kjarisltt te ver-

teten e qi pe11piqen t' a drejtojne it' ttdlte te mbare. Ka, mierisltt, put sltume a~islt fJ.i tlwne SfJ vullndeti i popullit nuk do 111.a1'1'e .. para 'syslt e qj, {1J.,(kmsee quejniJ veten popullore, 1lIendojne se po. p.ulti 'dulte.t tti ~!iJroltet e te ndig,jo,jiJ, e te leltet :me u d1;ei~1JI3m

¥"

vetem [Jl'ej aVIJl'ne,pse ata vetem. e askllslt ijeter, jaffle Ie zotiJt fme e ¥;;i}sllillllemper tif mire e me jJ1'egatitun t'atbardhsin e tij. . . .

;,

UJIGJ GURj\KUQI Ora ~ MaIel'~t" I'j: "Nr. 37

.* 3

LUIGJ

GURAKUQI

Z. F. KOl1ilza, l1ij Ire arlikuj 111esi'rii. W holuar l1i' «])ie1lin» me liLullill «Pikat mhi i-tC», shpjP,gOll ngjarjr.1 r rundiL ne Shqiperi dhe propozon nje zgjidhje mr Ie eiWn (10 Ie jrle e mundnr te marrin funt te keqijat, te ('ilat pl'ej kaqi' kohe mundojnli dlw mjerojne yemEn l' ene.

Renjen e Ie keqijavet Ie derisoleshme. Z, F. Konilzfl e gjrn

po Ihua ne personin e W lldyeril Gurakuq. tlurakuqi qe nje njeri i eiJi jo me pak se 20 yjet te jeles se lij H\ shkurti'r i kish pl'r-

.

dorur, per Ie mirl; a per Ie keq, pi'!' idene sllqiptare dlte per Shqiperin; pnmclaj (\"lyra dltp veprat e lij do zljnlj ndonje faqe. te bardhC ose ti\ zr.zl', te Itistoris shqiplare. gsht pl'a e drejle qii mbi te dhe vepral e lij te hisedohel pail: mr leper Sf) per~' do njeri tjeter, dhe sa Ie jete e lllundur me paanlisi.

Perso.nalishl Ii' ndyerin Luigj Unrakuqi e ]Jjolt qi) prej pesi' vjetve, po pel' se afermi dhe mirii f) njoh prej Ire vjelve. Kur Gurakuqin e njihilje pel' sl; Jargmi dhe me IHlermjelesin e tjervel, kishe. mbi Ie nje mcndilll afro si ay qe lIij (1rlikuJt e permendnr shfaqeL dlte prej Z, F. J(ollilzes. d. Ill. lit. qe Z. Gnrakuqi qe nje antipalriot, k01l0nisl pel' shkak anlil)atriolizme, i herel dhe ~~'ka Ijeter mr Ie kpqe. Duke Velle per baze anlipalriotizmcn e tij, me te kerkpnje Ie shpjegonje <;'do ngjarje 110Shqiperi, dlte prapa dhe~ ngjarjevet mr Ic nalyrsltmf' shikollje fytyriin e hereL (melafora me hen Ie qIlanj II' herel nje fyt,He li\ qesltur. Ie Imkur (lite simpatike) dhe gishtin tnrll\lllolljeS Ie lij. Plolerisht asltLtl si j ngjan sot Z. F. Konilzes. Sa perfnndillle Ii' sigurla sjell propaganda e vazhduar dhe sa Ie palodhur Jane [JropagandislCt eillteresuar !

Po qe kur e njoha Gurakuqin se afCnni, lIle syt e mij dhr me mendj{)n t' ime Ie painleresuar, e gjeta krejt Ie Ildryshem, patriot sa s' Jane shume. te kthjellte sa pak veta dhe te bule e Ie embel sa aSlljeri tjeter. Me keto elemente Ie ra Sllll1l10ndr,\.she i shpje,

4"

*

gonje Ie gjitha ngjarjet, te gjitha veprimet e tij te fitimshme ose te demshme per Shtetin, dhe nje indinjasjon ndjenje per kallumniatoret e tij dhe nje meshrire per viktimet e (\"re. Dhe lani Ie tC hyjmr ne fakte t(j caktuara HotUJl te cilavet sillen akuzimel (' tij.

Po/itika proteksioniste

e Kabinetit te Durresit

Kabinoti i Durresit !lite Luigj Gurakuqi si pjesiHar i tij, kerkUiln prej Konferenees se Paqes se Parisit mbrojljen e nje Fuqije Ie Madhe ; e nje Fuqije te Madhe dhe jo ate te ItaUse; dhe k11l' Mufid Bej Libohova me Fejzi Alizotin nenshkruan protokollin e Romes, Gurakuqi m~ shoket e tij te tjere u ~uHn Z. Dhimiter 130ratin dhe u bene W njohur se ata me asnje menyre nuk pranonin al(' prolokol1. Do te thole ndonje se nje kerkese e nje mbrojtjeje te liUe fsheh kerkesen ~ mhrojtjes italiane; mbasi per ~eshtjeI( ni' bisedim me duket se puna nuk ka asnje rendesi dhe per Ie 1ehtesuar hisedimin pranoj se kjo kerkese kish kuptimin e kerke~es se mbrojljes italiane; po e kerkuan se u digjej zemrrt per llalin, pse qene tradhiHore, a po pse kujtonin (Ie veWm me kete menyre rlhe me kete sakrific do te shpetonte kombi shqiptar nga (!time mr te medha ~ Se ft' ka tjetri ne zemer nuk JIlund l' a dije nj':)riu qe s' ka qeramet, dhe vetem nga vepra te tij te jetes se kaluar dhe 1e pasta;jme :esht e muntinI' Ie gjejme mendimet e tij te brendeshme; velem kesisoj do Ie jete e mundur me kete rllse Ie caktojme se keta veprouin me kete menyre se qene antipatriote a po se qene . patriot po (;monin keq konditat e asaj kolle" E sllkuara e Gurakuqit deri ne kohen ~ kabinelit te Dnrresit ka lJ~ne piHriotike per

shi\mbell dlle pa leqe. Ku ka pasur ndonje levizje shqiptare me r"do forme, dhe nuk e kemi gietur Gurakuqin orenda?

Q' mund te

jape nje patriot per Ie fituar kete titull, dhe Gurakuqi e ngurseu ~ Mendjen, penden, (jalen, djersen, vjet me te zgjedhur te jetes se tij, jeten vet, i ngurseu Gurakuqi~ f~shtnevoje te permendim ngjarje te eaktuara~ Nuk mu,llgojne dhe te gjithe i dine. Dhe sikur te kete paM sysh njeriu se ndjenjat e njeriut ndrrojne me zor, arrin me Jehtazi .He perfundimin qe Gurakuqi do te vazhdonlete qe-

.'

*

5

si rlhe me -par~ipatriot, dhe ni' qoftii se ndonje yeper e tij u p1'oYUIle demshme kejo do Ie kele rrjedlmr prej ndonje gabimi, nje ~mimi Ie keq te konditayet te asaj kohe. Guralmqi dhe shokiil e' lij mejlohi~shin ki\sisoj: Shqip1'ija e I>ushtuar po I1111 a e tere prej Irupavel' italjauf'. e lakmuar prej k~\lyre, prrj Greki'yet, dhe pl'ej Serhi\vel, qi' mbroheshin W rlyWt prej Ingilterri's e W Ireti\t prej Frances. e coptuar me traktalin e fshehte t~, Londres UH5, nuk do W qe e Illllndur te shpelonte nga copetimi po Ie mos kishle e paka mbrojljen e interesuar te ndonje Fuqije te Madhe si ltalia, e cila kish nene pnshtim to)din l' one. per U' shpetuar nga n,ii\ e Iwqe si ajo qe ata imagjinonin duhej qe Shqip~\tari'l W hi\nin sa,krific makar <lhe Ie in<lipendenci's si' I,He: koha kush r di sr (munl W pie.llte. S' esbl e 7.orshmesol knshdo tr Iholi' 'se mendimi i tyre qe i gahuar, se .1IgangjaJ:je te pastajme u provua qe sakrifikimii ind.i,pe.ndences shq ip-tare n~\ favor t~ Ital is jo veWm nnk sl\pelonle inleg-riLetin tohor t.e Shqipi'ris. po p.erkuadrazi qo n:ie rrezik per eopelimin e saj. Po alehere sh-Utlne pak qtme ata Ie cHet ID)l11lniu Ie pa~as.hikonin nje gji\ Ie IWe lilie preya t'isht se shume Shqiplare, per pakiotizmeJl e tl' (~i1evetkurri\ nuk ka pmml' dyshime, kani' qene te ki'tij mendill1i cieri ne .Iev.izjen q,e perfundoj ne Kongrasin e Lushujes. Po (Vle nga H,ta patriot qr i parashikuan Inmet si rodhen me Yon~\, d~1C prandH,i qii llC kr,"o kumders11tuan proteksj@nin ilaljan. nji' shumid' i rendonle 11i~zemel' nje dyshiltll se mos me jJoli,l.iki\ne lyre inI.rallslgjel.ltehlunbis.o.in t.e gjMha.N:je tlyshim mundonjes ti' lille e ndjenim me Z: J(o~o 'l'asin 'dhe Rasim ,Babam('lon kur kUllde.rshtonim me 1918 Z. M.yfid 'Rej Wwhoyeni eiJi ,ne tlje mbledhje ne Gjinokaste.r na pmp~monte te MrJ\Onilll mlail'ojljen itaJjanp, mhi Hjinokaster. se pi'rndr~<she-kejo do Ie pushtillJH~jprej 'Greke,'et,

Vendimi i .l(onferel1eessc

PHi!,Jt.S

ne dhelor

1!)l9

lie IIlIIS ga-

bllh6!}li ([e yonchimi i shpa.Ujes'se faJ~mentil.te politikes Ira.nsigjente Ie ,Ki1!1J1i~}et.it he finITes-it. (Lhe ~me rrugel1e nje polilike intd'ansi.gjeJdt~ te IPolitikes se deshperimit. Pa~ ketij veIHlimi s' kishin ikurrgje te humbisnin 'shqiplal:et nga <.i',doveprim (1;he <;'do 'fJo,Jifjke-

-inlransi~ente, 'se Ie .fcra Ii kishin ()

*.

humbur, Tashli me pii~ asnje

I

poltlikall

lIuk tlllllej Ii' Ki:.;ltll' uyshime

liS IIWlldiule I;; dyla:

Sllqi-

peri illdipendimle dlte inlcg'l'f' Ii:' hawal' lie fo)'('al Komucl'(\l'e: ala qe do fij Idsbill melldim Ii) Kllndi\1'1 ose Ii' qeni' :.;llIlIlIe, lie gndc qe :.;' t'alel, W hUll1l1ul' 11:';1'lIi\ mala fide. ~:. IIi'l'i GUl'akllqi pas vendimit Ii' pi'l'Iut'lidul' Ii' l\ont'l'I't'u('es :.;i' Paqi's Ii; ('ilill P ~I'isi KIIIIg'/'e:.;i i Lushnji':'; 1 K,\', si dhe :.;llIlIlIi('a t' :.;hllkiS\'e! Ie lij (Tul'han Pasha, Sallti Hej Vriolli, ~Iehdi Bej~'l'a:.;hi'l'i elj.) i 1111111<1111' dhe i ralinwnLual' II hoq me IIj' aile, dolli jasltte ShLelil, kul' II kel>biJlua, KU ndellji IIl'li; dheu kethye lie Shqiperi veWm kul' IIII'gjitM lut'Wn e I'l'epll) dll!: pa :.;hkl'.nr,1'I qi' i u IIi', II Ihin prej Pl'efektul'es :.;e ::Shlwdl'i':.; I'a pi'l't'aqi;slIlIt... ni' Pal'l.lllwnlili Shqiplal'. Dhe qi' W 1111'1'1'1'1 ve:.;h q("lull'ilili i lij pall'iolil\ dhe i IIdel'shi'lil lie all' Kohe, h' Ie IIal'ahihd pi'l' IIji' IIlillllli:\ m~' alp Li- 'I.. Myfid 13ej Lihohoves, ujerill i eili IIdudllt'j lie IIjii gjellJje sltpil'li Ii:\ IlIuuduril. Ky II, r. me kete kohe heu nj/' qal'KlIl'e ila Iish I e u(Snshkl'uau d he II II <;011 gjilh~ rJl'efl~Klu/'llvel e 110t:1pl'eJ'elduravel duke i pOl'usilur qe g:jithe a.ulol'iLeleL dhe pupull i Ie mos u japi II a:SIIje I'ellaesi «aventllrjervet., vagahundijvet, IIjel'os veL Li:'I>hilul'... qe jani' Lllilled1mI' ne LuI>hmje» (Laman ala 'l.oterillj prej Ie ciliivel sol ~I'yfid Beu disa i ka shokii use 1(l'y<l1are): i Kerkull XbellPral PiaceDtinil ushWl'i per W shpendar KOlbg'I'esill e /'n::;hlljes dlw tc ma.rij UI.1H:Wl{[lllldra krycfl.gritCs\iUI, (!\Jj(~118~komisjolli ]JHlriolesh lli) i u shfa(l ue Vlore dlle e f.tlbj ha hiqLe dore uga kUlHlersllLiIl!li se kesisoj demwule <lhe (;lIller0dc ,Slbqipeh'iu, u piil'gjegj se «uueri i iIP t[elJdJ:(~111I,IJJil~deJ:i(\ e Shqipet'is ».

Prallillli

i Kl'yesis so Delcgm'ionit

Ie ..Qcveris

::;6 Luslmje$

II~

f'1ti'is plrcj glll7.ot Btull<;it, IJjeriltl qe sido kudo ndodl1ej ,nitj,1!l inill'lHmCOl'l e GuraKuqi1, k'iolllewu ndjelljat e tij per leV1izjen e Lu::rlnJIjes.

Nb1HI'ja qe Qevcria e LuslHij6s rrezoi qcvel'in e Dtl'lTesit krij~9 t:1je rl!.tlil'jc midis nj'er-e7.\'cl 'dlle '1I8sal~i'kcvet IC d,\' q:enriyet; kel\.c IDelarj'e kushdo e gjen perpara IIC Lere kohen e paslajme dhe l,jo 'mer

rOl'lnen e lIje soj anlliqcs~je. J(cto armiq8si

clhul' prej njii

ol'<>2e

e quanj

qc Iw, rrje-

te amour-proprit (ke€[.kupi\i~lwr)dhe jo prej

lIjc mara?:isc u nclaJnaJi W virelJ nii zbatinl qelil'ime1.IJ'Hclhi8hme.

Hi €lep:lblallliujgj Gurakuqi lie IIjeriu. ~e pUlloI1leme tepU!' so

... 7

kushdo tjelCr nelJer komisjoneL parlamenLare; nuk beri aSllje hap, asnje proponim, asnje levizje qe Ie mUlH.lLe,makar per se la1'l:,"Il, Ie proyoje se deshi t.' n ndihomje italjaneveL, jo velem per l'a kollonizuar Shq iperin, po dhe perle ('enuar dhe me Ie vogelaL interesa te saj. Kush di ndollje raid Ie tilW Ie I' a ('akLoje.Ne parlamenl n ~faq kon~esjolli i (;iflikih'el Ii) Shlelil me nje kumpani italjane dhe Gurakuqi mbajti (lendrim ill qe lIlbajtCll Ie gjite llaejonalislet: kllndershloj nenin 10 tC kOllvenejonit treglar ilalo-shqiplar, perjashla parlamentiI, mhas si ky link u shraq I ne par lamen t.

Deri me ku Gurakllqi kish per program kollon izimin e Shqiperis prej ltaljamet, proyohet dhe nga ndjenjat e zyrlarvet italjan (Ihe nga qiindrimi i lyre knndrejt lij. Nje mot (' gjysmi\ me pare kur u bene zgjedhjet per asamhleni', qeyerija italjall(' i dlta ,\hmet Zogut 700.000 Lit. nen formen e IIje kaparri te hlerjes disa pyjeveL, po me te vertete per t' a udihmuar n:e zgjedllje (jane IJale Ie , shkruara pak kohe me pare prej gazeLes fashiste «II Tevere»,-dhe Ie cilat Iii gjithe i dijn ne Sh(liperi); dhe Iii gjithe e dijne se me keto Ie 110IIau lutlua GuraktHfi lie zgjedhje. Gjith' ashtH po me ale rase minislri i ltalis ne Shqiperi, Marellese di Dur~zw, shkoi ne Shkoder dlle sheshazi lutloj personin e Gurakuqil. Dile sol ne Minish'in e Jashteme (e Italis Jane zyrtare qi Ihone se Uuraku(li leflonle italjanet. Gnrakuqi kur erdhi ne Brindisi heren e' fundi! si refugjat u perdor me, ate menyre (Ie dhe gjithe tjeriH, i sl1lruar dhe ay po me nje soj kllfizime. Nuk munt to malT vesh pra t;('fare soj patrone Jane ala (Ie luftojne axhenlat e lyre, dhe ~;'fare soj axhente Jane ata qe u sl1erbejne atyre prej Ie dlevel lldiqen dhe vdesin me se fundi ne ato kondita qe vdiq Gurakuqi! E dilli cilat Jane keto kondita ~ Kur polici i Barit, pa, ditur nje keshille (Ie vinte nga lart, nga nje bote Ijeter, «kerkonte xhepet e Guraktll[il », te vrare, per <;udi te atyre qe s' e njihllin, pa se xhepet . e tij kisl1in vetem 350 lirela, per ~udi te alyre qe e nj iluiin vuri re se keta xhepe qene xhepet e pandallollavet Ie grisura, dhp. per ~udi dhe l' atyre qe dinin punet e Guraku({it mesoj. se ato pandallona te grisura, mbeshtillnin nje bark gjysme te ngjilljur I ../

8 *

'?~

(Gurakuqi me pare se \i'do Ijeter re1'ugjat ,1'illoj Ie haje nje here diten ne restorant).

Gurakuqi ka qene nieri i ,dmtnr, kundra vrasjevet dhl:' kryengritjevet. Kur u vra Abdul Ypi nuk ka qene ne Sh<Iiperi; hetimet mbi kete vrasje u bene prej .nje qeverije kundershtare te tij, po me gjithe kete e.mri i Lij as nje here nuk r.iret lie goje ne ki\le pro\ies.

Nuk kish gisht aspak as ne c(mp d'etat Ie shenendreut le 1921, as ne kryengriljen e mars it 11)22, si~{II provua ng-a hetimel e bera prej nje komisjolli parJamenlar (Ie s' kish as nje simpathi per te. Levir.jet e malesorevet s'kane palm Ie hejnij kurr me shLyLjen 4i ila1jane, po velem me shtyljen serbe; duke, qenij pra se Gurakuqi, liuk eshl zene ne goje kllrti~ se ka paLur Ie hellje me sel'het, keto levizje s' kane palm kllrre lidhje me Gurakuqin. Velem dy 1evizje ne Shqiperi Jane here pa as nje shlYUe ose ndihmij ptej jashta: 1. 1evir.jal) Hajram CurriI dlte Elez Isufit ne mars 1922, dhe e 2. levizja e VIores se (lersl1Oril 1924. Me le paren si fhame Gurakuqi s' kisb gishl; ne Ie dylen Gurakuqi u Ierhoq pas nje kon-r dershlimi Ie forte, mUlIl fa dishmojne sa 11 hdodhen lie Vlore.

Dhe me qe fJasim per kete levizje po signrojme se 'Italija ne ate rase nuk u (lha kryengrilevet asf nje ndihme, as nje 1'ishek. Incidenti i poslavet italjane ne Dunes nofta ka le bejne me axhamillekuli e Z. Reni' Ficos ateher~ .pre1'ekt i Zogut ne Durres, dhe me . hesimin e ~ke(r te italjalivet, po s'dij si rnunt te lidhet me Gurakuqin i cHi n' ate kohe mungonte nga Shqiperijit. Ne kohen e 1evizjes se q~rshorit 1924 My1'idBej Libohova u nxuat' jashte Shtelit Ji>asnje telegrami qe mori GUr/.lknqi nga Lnslmja prej disa.

GjinokastriIevet kI:yengrites, m~ giithe se Z. My1'id Bei Libohova nnk donte te delte jashte. Gjinokastritet kerkuen largimin e Z. Myfid Bej Libohoves se ~ishin frike se mos ky, ditet e para Ie 1'ilimit te kryellgritesvet, pesonte gjesendi te cilell gje llnl< e donin, me as lIje menyre.

.

Gurakuqi Minister Mbi veprimel e Gurakuqit si minister i Kabinetit Verlaci nuk mUllt te behet f}alC, se kjo minist;i vazhdoj pak diU\. qurakuqi si

/

*

\)

minister i Finaueavet i Kahinetit ElIIzot Nolit J)eri <,;uuira. Gjeli kater milion franga ari 10 papaguara; me administrimill e ti~ 18 shkelqyer, me ngursimet e lij (ngursente parat e Shtetit me teper se parat e tij) arriti qe jo yelem buxhelin e ri t' a mbyllnje me nje tepriee prej 1.000.000 franga ari, po d1w Ie gjilhe borxhet e ShIel it te kohes se' kaluar Hi paguhen: nepunesit te dIet qe prej uy e tre yjelevet qene mesuar te paguheshin me nje yonese 3-4llluajsh, arritne dite!" e fundit te admiuiloiLrimil te tij Ie paguhen rregullishL Dhe IJamsimiH e huxhetil e heri pa mbyllnr Hsnje pagese te dohishm':) lie areloiilll e p, BoLon', pa pakesuar.ushtrin dhe duke i dhene xhalldanneris sa kerkoj J(olllanda e Pel'gjthe~hll1e.

Dit~t e fundit Ie KabinetilNoli, knr luna heltej aWr '-l'iranes.

Gurakuqi filloj dhe mbaroj biloiectalme perfaqesuesi I e nje grupi inglis. te gjehll' prej Mehmet Konilzes dhe tp porositnr prej bankavet ingljze me rendesi, duke zgjidhur kesisoj <;eshtjen e zhvillimit ekonomik te Shqiperis. Nl1k esht e vcdete Ioiei pren Bandes «Vatra» subyencjonin, perkulldrazi i eaketoi kesaj ~() ose 25 mije franga ari ne mot '113dlat Ie tjere me pare rlhe jo a," i a kishin prere. Pranoj Ioiubvenejonill e 10.000 fl'. ari per korin rus qe kish krijuar Emzol Noli. Gurakuqi ushqente nje !:$illlpathi Ie ve<;a'Iiteper «Vatren» dhe Vatrallet dhe s'linH\ rase qe tC mos c s11afqte kete me Yepra; Ie Ie kallzohe~ me emer cite! ~lrane «u trenlpne », «.U larguan» ose «u shkelmuan».

.

Ne Ka:binetin e Bmwt Nolit Gurakuqi nie t~ verLeLekish nje rendesi fe vegante, e cila i detyrohej 'situates po'litike tC forte fje kis11 dhc meritavet Ie tij personate te ralla. Emzot Noli pa dyshim illfluencohej prej 'Iij, po sc mos Gurakuqi nuk iupueneohej pl'ej Nolit 1 Nje e met' e madhe e Gurakuqit ka qene l\.ejo qe in-rJ uencohej shume prej rrethit 1m lldodhej dlle prej shokevet me te <:ilet 'bashkepnnonte: suples-i ,i dll:hur per r;' <10bashkepunim tck ay kalonte kufit e prudences. Po 1-lUkdij asnje veper te 'keqe qe ie keLe bere Emzot Noli ose sbok,c,t e tij ne.u illfluelleen e Gurakuq it.

PoliLiken e jashtme D. f. e drejtonte Z. Sulejman Delvina dlle Emzot Noli, i pari si minister i Punvet te iJashteme dhe i dyti si . me 'kompetenti ne hte. dege 'uga gjitl1e shokel e tjere; Guralk'll'elii ".

10 ...

'

:. ,\

nu'k meute asnje pjese aktive ne kete, se qI'J dhe shame i zene me degen e tij to cHen e gjcti krejl le shkateruar; p. sh. GuraJ(11qias nuk dinte se me f mijnyr'o do W flislp I~ml.ol..'Noli ne AsemhlclI e Lidhjes :-;ij"](omh~m\l. Ilin gjilhi\ qi' (' SI)(H[ijrolllp 1<;111wtin lIij kijle lIIision! 'h. ~'ejl.i Aliwl.i qe riahilitl1ar prcj klllldi\rshlaril. 1i' koliollizilllil ilaljan, Z. Ahmet Zognt, qe dy vjet me parij mc dergimin c lij lie Ro111 fj ne misioll per te hijrQ konvellcionin treglar italo-shqip-

la.r. EIllIjrimi i .Iij prej Kal.inelit Ie Eml.Ol Nolil.u ha si mhas lljf\ velldimi Ii; IG\shillil Ii: :\Iinisl.ravrl, ti\ marre me shumirii volash, knl' G11l'nkuqi dhe 1-;ml.OlNoli ndodlwshin. ni\ Gjenrvlj: ijshl e vi;r1(,!lese proponimin e ki:-;h here Gnrakllqi, po gjith ashln b;ht e vi\rleW se proponjmill e voluan gjilh nla qe kishin lurlnar kUlldra ilaJjnnvet dhe ndodheshill lIi\ '['irani' ate dite. Pra proponimin e Ourakuqit pse lij mos e qUHjll1esi llje rrefim miisltire (~' kit dllf) Iii paJileriluar) per nje njeti qe qe pa pune prej kaqe kohe ose P shnma e shnma :-;i nje kallezim ndjenje mi(]esije pel' nje hashkel~Ur:lOlljesIe vjeter 1naka.r dhe me lIje 'Punij qe t'alilllentoj ~ Z. :\rnsla-

lit Krmja n fal prej, a.samhlesene 'kohen e (fCVeri:-; ~. Verlaci ose I. Vri@ni, knr GUrihlmqi kish dherae doreheqjen:

u mnar ne shor-

bim me di\shi,rotl:e Ie gjilhe kryengriliisvel,sp u quajt i nevoj:-;l1em.

Int!~I'/JjJ])e~dhe .hUl;~~lIletIn(~ qindra e dini sa jaJle ~ Prej ShkodJ~e nnk 1I.buIig;of;; asnjo, dhe uinlernll<tn gjilhe g:j.iLM vetem 25,. dhe ~lHuni;G'e J,yft'ekur Guralmqi mungonle. 'L'i,\ internuarit qel1f\ qytetas dJw O1aWsol'i;:disa nga Ie eilet kishin djemt e lyre t.ijaJ'iltisll1' nc Serhi; vele qenij (jij ti\ -gjithc kundershtare Ie regjimil IW, ri: 'dl\e I'e I'ezikshCm TIe rasi\ Ie ndonje levizje Ilga jnsb W. ,Kelo internime 11 henij velem si ntHSi1 sigmimi. Sikur t' i njobf) njeriu n.crsonali:-;ht leinternnaril c pcrnwndtll' dhe sikur Hj dijo se nj'e pjesij e 1.\Te qe inll'rnna.1' dlw prej qe\'eris :-;ij ~(~gnl dy vjet rile 'paro, link do Ie mllnlnjr Ii' Ihole :-;e koln qmri; :llllikolionisia dhe '[Jl'andaj 11 inteJ'lJlIall.

Dhe fundi i I:iillijs, HtIl'a~uqi e dinle. hnmlJUl'i

:-;ir, e cli sol dhe

katolik, se nij r1lsl\ 'Iij njii qeveri e huaj

Shqipijri,' kijjo d.o lij coptohcL

dhc-. ali,'here'

RhkoJ.ra

me

i

ve 'dore mbi do Ie hjerG

. 1

*

ni)

LL

~*~=:'

duart e Serhevet, anmiqvet shekullore Ie populJates Ie asaj krahine. Si munt te miret vesh pra pje pl,lDimsistematik pro kollonizimit italjan prej Gnrakuqit, ieili si shumie(l e shqiptarvet qe mjaft I]okalist Jhe kur ky vdiq me 350 Iii-eta ni; xhep. panla11ona Ie grisura dhe g:jysmei nginjur ~ Sa me na1t thame janij faktf' qt; s' nmnl Ii' konlf'sloIH>n,ns .

Ii' shpjegohl'n me antikomheta.fin l' Gurakuqil.

Kish te meta Gurakuqi, dhe eili s' ka! E mer e tij me me renclesi qe qe ay nuk qe shum i qendrllal' (rigide) ne mendimel

~

. e tij. Prej natYl'e njeri i paqes: egjeni kete gjiLhmone anelar Ii; pajtimit, meses prej natyre, prandaj dhe pro zgidhje';eL Ie mesmn dhegjysme-masavet.

Shifeni ne bisedat parlamentare, si dhe k11(16: do t.' a gjeni si po theI1.1.Doni te shpjegoni Ii' gjitha fenomenet r aktivitetit te Gurakuqit, te gjilba gahimel f' tij ~ kini pi)r haze kete

eilesi ti\ tij dhe nuk do te mundohi. Kejo e mel' e tij qe mjaft.e

rende, po s' ka valle renjel ne nje 1l01lesim dhe zln-illim 1.1\ndjenjavet te lij ne clem tii fuqis si; I'ullndetit 1 Dhe sikur W marre parasysh njeriu individualismen antishoqnore qe mbreteron ni) Shqipei.j dhe !Hler POlitikaniH e saj. (kur ki'ta s' Jane raje) nuk e dij se a duhet. l' a quajme te mele II1Ullgesi\ne lij te permendur !

Pm Z. Konitza gjrlki' (lliltel te kerkollje relljet dhe shkakel (' tekeqijavel (Ie po JllUlHlojutj popuHin I' cne dhl' jo ne a,nlikomhe. taresin l' Gurahiqil e ('ita s' ka. eksistuar kllrrc. vet; se ne gojen e<;pifal'akevet ICinll'resnal' dhe IIi; mendjen e viktimevet Leketyre.

Roml;, III/Ii STAVRO Marre nga fletorja (,1,110)

ÂŤ DIELLIÂť

me W-7-192fi).

- Boslon

.Mass.

- N. 28RIi - (429) me [4-7-192:; e Nr. 2RR7

~

... /

12

*

'-

,/ '......

VINJAU

.-/

,;t'i;~

EMzor NOLI

..

PER

GURAKUQIN ~

Kif1ufOV(fmi! interesvi! t(; 'helle ilrtikullin magistral Ii] miku/ rlhe ish-kolegut Um Z.it S, Vin}ah rnbi te ndjerin GurakuqiJl, te botuar ne dg numera te «Diellit», dhe shpejtonj t' u biJnj te JIjollUr shokevet t' Amerikes qe kjo apotlogji, ku r;faqet e verteta e t/tate per11;je martir te (;esh~jes kombiJtare, ka pelqimin lim Ie plote qe ne krJ/e g,jer ne fun t. Stavro Vinjaltu mun t te liJvdoliet me te rlrejte qe ka mundur t' a qanje Gurakuqin me paanesi e me SJJte {'tohte pre} akulli, si 1~jiJ!tistorian pre} race, ndonese i litltte 11;je' miqesi e ngusltte, e lindur prej vje bashkepunimi te g,jate e te sinqerte per r;eslttjen e perbas!tkme.

I vetmi cen i ke~aj apollogjie- esltte sltkurtesia e saj, po duhet s!ttuar me I{fe here qe s' rnunt te be!tej m' e gjate posa qe do te botohej ne 1i:fegazete. 1.e te. slipresojme qe apollog,jisti do te lJ.fe11;je ras}en t' a r;1)illm~jesufdektin e t~f me gjere e me Iwllesis/t/ me l1je broshure te vogel ne te pritmen -e aferme. GU1'akuqie meriton dhe !Tinjah1/'provoj qe munt t' a be11;jeme mire se cUido tjater. Ahere. bes01V, do liJ insi8t()J~jemi njiJ pike, te cilen ka qene i slt/l'el/guar t' a kaperce11;fe me pal.' kete here: Guraknqi si piouar i qytelerise oksidelltaJe ne Shqiperi. Nga S!tqipe{aret e pake qe thet/titne'mire kullluren e Perendimit, Gurakuqi ish a,if qe ka panuar me g,fate dhe me rel1de per te mbjellur (aren e saj ne Shqiperi. .'E g,j~f'lllene radlti]lI e pare gjtMnfe, me ca intervale te , shkurtem- te sltkaketu(fra ng(f t'orca majore, qeme 1909 gjer mj 1925. Nshti! Ive rekord, te {'Uen s' e ka arrire a.'N{je.tjater-as per {'e/'ra, neper pusira, neper si]mun. se largu, rek(JI'{Ii litu,,/' Iteper . ~ {[Je, ne J.;eneta kaluesie morale dlte materiale, ne nji] vent ku zem-. rat fane te t¥shkura dlle si/te te zgurd!tullua1' n,qa lakmimi i plar;kes me te sotmen te erret dlte te nesermen me te zeze, me privacione e me vo.Nje e me tortura te r;do rninute, perpara Ie cilave {'erri i Dante-s es/tt lVe pan air i bukur.

"'; )3

Te tiere munt te levdohen qe e kaperce,jne kete kj';l/et1'im vigan ngamadlteshtia e salwi{iceve. Po une .'I'kU,1:01~jte matem me 'te a.'! sot as nesi!r, .'Ie mi; duhen dIU! dymMdhjete vjete te "iem lJUne, llllte dIU' 'l'o,jf:jes!tnl; Shqipl;ri qe t(J kem pmtenr;jen t'i rri wane. Z. fi'((ik 7;'onitza es/it i t!lifn((jf's qif k((11l.qene ve.qla e Gurak1l(1it, Nllk e /Jesonj. Po rI!tesilw?' Ie iete e vertete, e kam e

do t' a kem pel' nder. 1slde mjaf't i math sa te kisltle vegla .'Ii . mua e .'Ii te tjere novice Ie luftes nl; Shqiperi, kupa e Itirlltu?' e .'Ii; ciles Ita lIfjjeth m.is!trat at.llre (Ie k(lIIi; slii;juar e /IIim ti; /Joti!s .'Ii; q.IJlelh'1l((1'. \,ipn(',

,jeten

111 pje,'!frt

~(;-H-I !)~;)

F, S. NOLI p1arri:

prrj "LIBJA

1\O~1R~:TABE.. - Ge!l,\rn (Rllisse) N. 7 me 9 slitah1l'r

1!)2!)).

......

NjeJ'iu nu.k mltnd til -kenaqet vetem me /Jukif. pOl' ka nevoje edli.e pel' ,q,jellen e slipir!it. Bilk' e ]Jnne kis!tim, lIdoslda, me gjetun MIte ?U31ttIwmbren e fi; !tltejit,. ])01' do t' isltle Imke e mb,1Jllll;ljerne me turp, do t' isldll }Jnne me dje1'se ,qjaku, M(1. mire p1'a ie tif kiinaqemi me pak, e te f'iJrfjohemi Ite 1Jo,jin t' one,. pOl' t' 11,81iqejm e te fOJ'(~o.1me slblJi1'tiu IIW irlliea,le te nalta (j'i nnk 1Jti.esin 1.:11,,'re. ..

LUIGJ

GURAKUQI

3 Nan(\uer

Ora' e Malel'et

1!J23

"

NI/,k

!Gam aS1~li {l,'nkim' kundel'

Shkelqeses

.'I' Ue} (liS k1bnae'l'

(J.skUf}tjete/' pOl' vete1l}"kundeI' fatit t' em, qi. task 27 1Jjet nuk 1fte ,jep ku'r1' pusli,im t}'ul'i as ken,Uqes1 sltjril'ti.

Fiti-met- rfi kam paS/MI, deri me sot pre} fetes s' eme Jlolit1/~e ,jame keto: /'1'ezik jet13, tii shmne e borxlie.

(Prej EpistoJ.arit tr

H

*

LUIG.J

GUHAKUQIT.

27 Korrik

1924)

JETA DHE V'EPRA PATRIOTIKE E

BAJRAM

I

CURRIT

Kosova e haljet, Kosova e l'rylesluue, l{i(movatrilIIneshe, ,Isht lie gjendje te na jape jo vetem huke, por edhe hurra te mdhej, tri~la luftare, njerez qi nuk u a nen synin as amhclsija e kulltul~ut, as tillgullimi .i aril.

Nji kesi burnish Ie mdhej, nji kesi 'aldhetaresh te pa zhigla,' ., ,IsM Plaku i I(osoves ", Hajram CUlTi, qi per te miren e kesaj toke dhe per te drejtell ethnike u rrzue lIga plulllbat Irathtarc atje,De shpellen e Dragobis l11e 2!)lI,lars 1>925.

BajraUl Curri tlsh,t ilJiri Sha<lir Currit, i dli, qe para Lidhjes se Prizrendit, me sokolat e vet i shpalli luile 'l'urkis per te ndalue mizorit e saja !tundra Shqiplarvd. Shaqiri ishle nji uder familjet mil bujal'e te !Krasniqes, pOl' lJanimiJil e vet e kishte ngrehc ne Gjakove, ku i -ngujuem ne kullat e veta me 1860 i1ga Mahmud Pasha, shten'g6het te terhiqet me vullnetar~t e vet ne' Krasniqe dhe at)' i dha nji grusht te rrepte Pashes turk, tue e thye...,.keqas.

Pasha at'ehe'l."'i:',i zemruem, klheu ne Gjakove, ku rreshtoi familjl3n e .1Jidxlbe disa pari te vend it, tue i bill'gose ne :J(rusMn e Madhe, ~atunel fie rrug-en Gjakov~ Prim'end. --Ketu, i burgosun dhe i 'l'J'ellluem> prej ushtarevel t' anmikui leu Bajram OuIiri me '1862.

Mbas gjashte muejsh Sulltan Azizi shiel"l.igohet me lidhe hose ,llIe KosovariH tuen njoflue disa te dl'ejta, dhe keshtu Bajrami u, 'lime nga burgu dhe filloi te rritet pr:ane NotreS se vet shqiptar.e. '~'kkolla e tij e pare qe.ne kanget e trimnfs <Iindigjonte te percjeHun,a ,me lahute apo me <Iyleli dhe tregimct e histo'rive.t sh(fi,ptare -uga ' goja e pleq;yet vmadas. Si femij, .ishte aq i s~luel elhe i gjalle mendisht dille fyzi.kisht, sa qi fie te gjitha lojM. me shoke nuk i a delte kush. lshte dhete vjetesh kur i pelqe.nte te SUh'1"itejne shpin~ ,Ie kalit dhe te, vr.iste shojin me pushke. Shkurt, qe ne fi\mini d1ia ,

-

* '15

shejet se da te deIte nji luftar i mire dhe fHoi qyshe i vogel alo virtyte .burrnare qi i ruejti te patrandeshme ne shpirtln e vel ne t~ gjithe jeten. Besnik e bujar, guzim te forte dhe trimni te rralle, mprajtes i te vagjelvel, i te shtypunvet dhe. i pakieavel, njer! auktariteti dhe disipline, i das1l1ln dhe i shoqnueshem si pak kush.

Tue qene se n' ato kohe shpirli i lire i Shqiplarevet te Kosaves kishte nise me u zgjue dhe pothuej se i gjilhe papulli e urrente taslJI1111zgjedhen e. Turk!s, si edhe tue pit namin qi kishte fitue i ati tue u shpalle lune pu,>htuesevet I' AnadoJlit, edhe Bajrami i vogel i mishnoi keta ndjenja lirije dhe atdhe-dashullije, dhe menjihere i a hyni luftes per idealin e shejtLW liris.

Kur nji here djelmet e lij, lue mos q(~ne ai," Bajrallli qi te kryesonle ndeshjen, u thyen keqas; kur nji lIlengjc;t, gdhill i ne-

thuem ne shlepin e Ali Bajraklarit prej 1\raslliqje nga Muslatit Pasha me gjashte bataljana e i a del te shpi'rlheje naten me 38 sh?ke perme.s urdivet ~nmike; kur nji dile mi\syni dhe dogji kl[Jlat e Hiza Beg Gjakoves, per te mprojte d~' vajza te njij gjakavsi te vogel qi dante t'i fejaje ilegalisht, Bajram CurTi, sado i fi, fitai nji emen Ie madh ne krejt Gjaka\'en e rreLhet e saja porsi pl:1s i miref porsi shqiptilr i flaket qi nuk duron zgjedhell e 11uej dhe porsi lunar i feudaIevet qi tue e s11perd orue populi ill punojshin per perandarln otomane. :..Dlle zani i tij u perhap si ITufeja dhe aq fort, sa t'i shkonte ne vesh edhe tleveris turke, e eila, tue dashte nji komandant gjindarmerije qi Ie kishte ndikese ne papull, e zgjodhi kapitan ne Prizrend, tue e shperguIe mil vone major ne Prislltine dhe se fundi kolanel ne kry.eqytetin e Kasaves, ne Shkup.

Si n~punes ushtarak i njij f'utlije se huej dhe ne kUlldershtim me ideal in e tij kombtar, dijti t'i dallaje kurdahere interesat c' atdheut te vet nga at.o te pushtuesit shekulluer, pa u 11ftasnjih~'e vegel e verbet ,ne d.oren e tij. E din Prizrendi, e thale Prishlina, e ITefen Shkupi se Bajram Curri, si kamandant gjindarmerije, u perpaq me te gjitha fuqit te perkrahe drejtesin, te mpraje ~e vagjlit, te ndershmit dhe ata,qi ndiejshin qe n' ate kahe per nji Shqipni te""lire. U perpoq t' a bashkoje popuUin dhe l' a ndaloje

16 ...

\

llga liMo grindje e pen.;amje e mbrendeshmB, tue pergatite sheshin per levizjet e kryengri~jet e shpetimit te Shqipnls nga zgjedha turke.

Ne kele lllenyre u I)il nji eksponent i radhes se pare per sa i pihket <tashtjes shqiptare. Ne ShImp-pali edhe rase te njihet dhe te perpiqet shpirtnisht me perfaqesllesit politike te krahinavel te tjera shqiptare, qi siknrse ai vete, synojshin tij rrzojne sundimill e Abdul Hamidit dhe t'i gah>jne Shqipnis nji kohe te re lirije.

U perpoq dhe ndej vijimisht ne kontakl Ie ngushte me iiltelektualet shqiptare nij Selanik, Siamholl, So(je e Buknresht dhe me kluhet shqiptare Ie MOllastirit, te Dibres, t' Elbasanit etj. Shtepija e tij ne Shkup u ]Hl qender propagande per te pijrgalite sheshin e vamvarsis.

Kjo veprimtari shqiptare e tija qe all e dendun, sa u r(l ne sy edhe turqevel, te eilet" per mos me <;ue peshC popullin tue zhduke nji njeri aq te ralldsishem dhe ~e dashull prej tij, nuk munden l' i hajlle tjeter ne fillim, ve\; se t' a mbikqyrin ne <.;Mo veprim e hap qi bante. POI' tue qeue se keshtu nuk munden 1'i a pengojne aspak veprimtarin e atdhetare, u shternguen te marrin masa te rrepta. I qene premlue te holla Ie shumta atij qi l' a zhdukte dhe se fundi pergatiten kundra tij dy atentate, lljenin neper doren e njij shqiptari te paguelll dhe tjelrin nga nji oficer i ri turk me qindrim komande arer baneses se tij. For Curri, i ruejtun prej IiJerezvet te vet, u shpetoi te dyja ketyne pritave.

Q~ prej vjetit 19U8, me emllill e llladh qi kishtg fitue, men pjese ne te gjitha levizjet dhe kryengritjet e Kosoves, shume here edhe si udheheqes. , Ne kryengritjen e madhe te Kosoves ne Korrikun e vjetit

. !J)12 asht e pashlyeshmebetcja perfundimtarene Qafen e Pru-

shit, afer Gjakoves dhe hymja e tij triumfale ne Shkup m,e nj' a 20.000 ushtare vullndetare, ne bashkepunim me dy prisa Ie tjere, .

Hasan Prishtinen dne Is(l Boletinin. Ne kete rase asht per l' u vu ne dukje se gjate hymjes triumfate dhe tlindrimit te tij ne .

Shkup, mbajti (letesip. ma Ie plate dhe - sbka ndodhC sbume ... 17

rradhC ne lIji ushtri vullndelaresh - Jluk u lJil kurl'l1ji plac;ke.

Qene ngatrresat dhe dreelhit e popujvet lJalkanike te mbeshtetun nga Fuqi te MdM europjane, qi nuk e lane Bajram Currin te ngrehte aso here Flamurin Shqiptflr ne Shkup tue shpallun nji heri edhe pamvars[n shqiptal;e, ne nji ndennarrje te pashtyme elhe te panelihmueme ng'a kurrnji hUli e jashtme. Dhe shpallja e pamvars[s qe ketu dishiri I.WIi flaket i Bajram Currit.

Mbas shkatrrimil' te perandoris otomane ne gadishullin ballkalLik dhe lllbas pushlimit te tokavet Ie Kosoves nga Sllavet me pelqimin e fuqivet Ii' Mdhaja europjanf' ,IeI' keW grahil,(ele padrejIe te visevel shqiplare, Bajram Cuni !Jilhet cihe pilraqilel lie Ie gjithe jeten e vet si amnik i papaj tueshCm i serbo-malazezevel, shkeles l' egjer Ie Kosoves, Ie Rrat'shi I W Dukagjin iI dlte Ie Dibres.

Ne vjetin HHi3 i terhjekun nga 1'uqit e sllUlllta atlillike prane 1'isit Ie vet ne Krasni\Ie, ku ishte mbledhun ajka e kosovarevel kryengrites, vijoi Ie luftoje pa nderpremje Ie gjilha n'denuanjet serbo-malazeze per c;1'arosjen harbare te Jfopllllsis shqiplare te vendevet qi lakmojshin per vehte. Ne keto kohe Ie veshtira Ie jeLCs s' one kombtare, personi i Bajram Curril me burrat qi e nethojshin, paraqiste te vetmen fllqi mprojtese Le jeles, tC pasunis dhe Ie nderit shqipw.r nder Ie gjitha vendet ku ai vepronte.

Jo velem ne krahinen e Kosoves, pOl' edhe ne Sh({ipnin e HH3-tes, Bajram Curri <1sht nji uder faktord kr~esore Ie mhaJ: tjes se naIte te njij shleti shqiptAr Ie lire, tue 11 gjele porsi shtylla mil e forte rreth mbrelit Wied kuudra fuqis rrebde te Shqip- nis se Mesille, ku (Iindroi !Jesnik i ides se shtelit shqipt[lr deri mbas Iargimit Ie mbretit' nga Shqipnija per shkaqe ndCrkom.btare.

Mhas vjelit lU14. gjendja e Bajram Cmril vcshliresohelmjajl, llIbasi Shqipnija e .Jugut ish Ie n' agoui dlte lIenlmcrrin e sundimit grck, kurse Shqipnija e Mesme po perleshej ne In.ften e vlIavrasjes, (Ii perfundoi ne fitim t' Esad ToptanH, W ndihmuem nga serbo-malazezet dhe Italija.

I kisbte lllbetun vetCm Sllkodra porsi vend ku lllllnd Ie (Ii-

18 *.

ndronte, pOl' kur edhe ketc me 19 15 e pushtoi per se dyti Mali i Zi, Currit i u prish edhe kjo qender (lindrimi tue u detyrue te marre perseri malet shqiptare, streha e tij ma besnike.

I ndjekun ne Ie gjitha anet nga serbo-malazezet dhe csadisleI, nji nga mil te rreptil luftare te liris qi kishil1 mhete ende ne kamhe, Bajram Curri gjeli perkrahjr dhe hanim prane fisit 11\

forle e fisnik shqiptilr te MirdiWs.

.

Kur hyne He Shqipnf ushtrfl austrijakl:J, me nji Hull te rrufeshCm shkoi e pushtoi Gjakoven para se ji' mhCrrijshin ato. l(etu f[il1droi prej vjel it 19 16- UH8 tue uintereslle per rregullin dhe qetei'fn e vel1dil ne fl'yme k01l1hlare dhe, ni~nji menyre krejtesisht 11\ve<;anIe, per zhvi IJimin arsimuer.

Prej I~endej ne 19 18 largohet e shkon ne Vjene ku, ne lidhje 11\ngushte me qarqet diplomtike, perfilon te pljrgalisi\ sheshin per te drejlat dhe per hashkimin e te gjithe shlliplarevet ne nji shtet I.e lire. Ne hashkepJmim me intelektualel shl[iptare qi nji pune a nji tjeler i kishte grumlmllue atehere n' ate vend, perpiloi nji ankete, ku rreflhloi 1e gjitha mizorft dhe harharizmat serho-mala:.-:ezekundra shqiptarevel. Veshtiresft jetsore qi u kishte sjelle mharimi i luItes se pare hotnore, nuk u kursye l' u a lehtesoje. me Ie holla stlldentavet shqiptare qi nuk mund Ie kishin ma perpjekje me al.dM, si edhe atdhetarevel 18 mhetun keq. ~fbas KOHgresit Ie Lushnjes, me vendimin e Ie rilit shpirtnisht ishte .njij mendimi, ktheu n' atdhC, dhe me njerezit e vet i erdhi n.e ndihme Qeverfs s' alehereshme Ie Tiranes, e eila i8hte ngujue mhrenda perifer[s Se qytetit nga ~etat esadiste. Me nji vepritntarf Ie l't'llfeshme ne l't'ethet e Tiranes dhe, sirlomos ne betejijn e Pre:.-:es, i shperndau dhe i :.-:hdllki rranjesisht kela penguesc t.' iMs shtetnore shqiptare: Ne kete kohe pergatile perser[ anketa Ie njimhasnjishme mbi tC drejtat e Shqiptarevet Ie !\osoves dlle' mbf gjaksit sllave kUlldra nesh, te gjitha ne mhrshtetje te slatistikes. te eilal i qene paraqite shpesh here Lidlljes se Kombevel.

Luna per iden e hashkimin e Ie gjithe Shqiptarcvet qe e pashlyeshme ne shpirtin e tij dlle te gjitha veprimet e. tija synoj,... 19

shin ne kete pike. Per hIe arsye r{1 ne kundershtim .me disa qarqe politike shqiptare dhe, keshtu i pandihmuem dhe i lanun mbas dore, po edhe i luftuem per mos me shkaktue ndonji gjakderdhje qi muml te rrezikonte qe ne themel qenjen e shtetil shqiptltr - u terhoq vullndetisht nga jeta polilike dh!' u Iargup ne rrelhin e vet famiJj{ITdhe mil vone ne krnhun e Kl'asniqes.

Paras kjo terhcqjc nnk c pengoi \ij mcndoji\ Ihellesisht dhe Ii' vcproje me Ie gjilhi' fuqin e yet per tij 7.hatue cIeri ni\ fund ideaJin qi i kishte V1l vehtes.

Kete here ngjau qi serbet dhe malazeziH, tue e pa randesiu c lij te jashtezakonshme dhe tue mos pase mundesi t' a zhdukill ne ndonji meuyre tjeter, i afrohen si shumi\ herii te tjera mil pari; tue i premtue sasi fantastike te hoJlash cIhe nji pozite Ie ve~allW te' Koso.ves uen sundimin e tij ne SUa7.en e shtetit jugosllav. mjaft qi te hiqte dore nga luftimi qi i b,lnle fuqis jugosllave ne Ba:J\kan. POl' kjo menyre trathtije qi u a ka InrbuJlue I11cndjen shume shqiptari've, nuk pau as gjasen 1ll<1W vogel I' a tronn is!' shpirtin fisnik dhe idealist te Bajram CUl'ril.

I thirrun ne mlihme nga Qeverija e Fan NoJit, Ie paren heri' spastroi knl,hinen e Kosoves dllf' mandej. tue kalue. nAper Lnme e Diber dhe i hashkuem me ~elat e atdhelarit cIibrani' Elez Isufit, hyn triumfalisht ne rrirane i hrolJOritun nga e gjithe rinija e kryeqytetit ellle emui i tij It pennend me (;mil11uii ka IeI' anH e Shqipnis. ,Qeverija e atehereshl11e. ne vend qi Ie perfitonle nga fuqija morale dhe eumi i Bajram CnlTil, lue e naJtesue kele njeri Hi jashtezakonshem me nji pozile Ie merilueshme shl!'luore, gjil qi do t" i jiplc; fl'yme e fuqi kl'ejl. atdh!'uL b,lni gabimin Irasluinik l' a CleSene pcnsjon.

CUlTi uuk 11'azohel pel' kele ]June, mhasi ai nuk lakmonle as pozita as pasunf, dhe ideali i tij qe me i sherbye atdheut pa reserve. Bujarija e shpirli I Ie tij u ~faq edhe nji here mil teper kur qe thirrun se dyti ne ndihme Ie Qeveris kombtare ne vj.

1924 dhe u ni ~etaYel kundershtare te perkrahuna nga qeverija jugosllave ne krahun e Kosoves, dlte doli fitues, por Tira.na nderkaq i8hte pushtue, dhe Plaku i Kosoves tue urrejte luften "l1a7.-

.20 ~

nor~, u ferhoq mp, pak shoke dhe ne nji. dimen te Hofte mori malet e mbushuna me bore ne krahinen e vet. U perqendrue ne shpellen e Dragobis. POI' as ketu kundershtaret dhe njerezit e shitun serbo-malazezevet nuk elan;; te qete. 'rue e kerkue skutii. niSskute tekembramja ndeshi ne lIji grup lHljeki\sish tl'athla1'e. H' dlel i iJertiten; «Noa]». POI' Bajrami u a ktheu me pushke ne (lori': «BajI'am Curri nuk fishI udale kurr ne jelen e vet», dhe kur i 11 mbaruen fysheket n\ fli mbi krepat e Dragobis. kll nisi dhe mbal'oi oJ «RI'ufe-ShkaiJa e Molesis!\», falozi fla111nr1;,1'i levizjes komhtarr piS]' lid.

.

Dr. REXHEP KRASNIQI

.......

* 21

PLAKU

MALEVET

Rryma I'atale r hislorisi; hjen,

111\

jelrn e popujve, me hoy

rrokul1isjeje, heri\ mbas here, dilema W nj ij raudi\sije Hi pamahm : jete a rdekjeje, shvetin1i a shfarimi. Zgjedhja, nder keso ~astesh. nuk lllUlId to jete Ye~ se kategorike: neushlrimi kercenimit ase shperlhimi i qendreses heroike. Popujl e Iigj. pOplljt C bastanIhllem, nat.lTisht, lIuk ngurrojni; me shfaq do!lesini\ e I.rne: ulin kr.rrt para rrezikut, rolmohen, asimilohen, lllhan~jne: Popujt e gjal1e, pi;rkundra, krenare te Iraditavel Iu1'larake mijayjclesh, ~ohcn ne kflmhii, si uji njeri i vetOm, piir f a Ieshurm britmell lmerruese ti\ hmrnise: dy duel' pel' nji krye!

RrokuUisja ~ ngjarjere nderkomhelare ne nji ane dhe yeledija e (1etyres s' oni; ne tje!ren, do l' a ([ese, gjasesish L edhe Kombill Shqiptar para diIemi\s: lakmija e vjeter. fnndrrine e imp,erjaIizmit 1C shgenj~'el11ti~ fqij,'e megalomalle, mund Ii> perpiqet, erlhe nji here, te sbfryej mhi Fisin Arhenner per I'i permhnshun. ne ndonji ~ast fatkeq. planel e yela djallore mhi Pinjnjt e pathyeshi'm Ii; Shqypes lup synne. ni; mos !jeter, shpartallimin I' njisise se lanesise ethl}ike te Shqipllisr.

ShqiptariH. tue u hfime thirrje clIergjiYe Ii; t.me Ii' pashterreshme, do te dijne, pa tjeter. m' u di1'lue. alehere, zhrites te dej\\ t' atyne qe. heret e Yone, i a kane shlime dridhmen krejl Sinisisi\ ' s' one: do te I;ohell te lane ne kiimbe e, si nji hIok i pashka1CHueshem, do Ie shperthejni> qi\lldresen heroike. nelPre (' lawl i pavdekeshem i Fisit gjate rrjedhjes se mijavjet\'e. Alchere. shpirli i Shqiptarit. tue u mprne, tue luflue dhe tup dale. pa 'tjpter lIgadhel1jyes mbi knlldershtari'l e lij. do t' a perlrije, mp (;do perpjekje. me ~do ~lIlim, me ~do fJi, IaYdille e pahalTneme te se shknemes se Iargli' dhe I' aferl, tue krijlle epoprn e tij Ie rc qe do 1'i

perjetesoje, para Zotit e para .njerzve. Lirine. Palll\'aresine dhe IIjisine epiote

22 ..

elhnike.

:\Iendimi i popullit, uuer ke~o rre!hana~h, urejlQhel, IIlfi fort ~e perhere, kah ata qe, mil shume ~e te tjeret, shk.elqyen nuer perpjekje per t' i dalun wt Lirise dhe !anesise kombetare, jo pse aj ndien nevoje qe, tue i perkujtue" l' armatoset me guxim ~ka nuk i mungon as njij Pinjulli te Shqipes, pOl' per t' u kHjtue Porosine e ]fInun, vulJnelin e shprellUn dlJe tra>;hegimin shpirtenue1' me Ie vetmin qellim qe, kill' Ie bjere ora fatale e rrezikllt, te nuermarre, nder vargje kompakte, lldhen e nderpreme: atC te ~henjueme prej gjakut fisnik te Martirevet.'

Qe, pra, pse po perkujtojme sot IIji nue]: Pioniere l' iuealevet !e Shqiptarizme.s: Plakull e Maleve, l3ajram Currin, Flamurtarin e paperknleshihn te 'Poro~ise ~e tra~heguellle prej te Panel.

-x-

*

*

Perpa1'a kujtimil te ketij Burri ye uha gji!heshka uhe ye nnk uesh asgjiL; perpara ketij Burri qe' foli rralJe e per malle, tne n a liLne vendill e fJaJvet velem vepravet, lIe foWn gjithemone shume mil 1'01'1dhe ~hume IItil mire se lJaleL: perpara ketij burri qe nnk u dishpme kline: as atehere knr, tue i u IIgjitun majave te thepisuna te malit mil t' epert te Truellit A1'lJenue1' ni~i t' ~ p1'itel ken;iku dhe tl i topitet tmpi, ne llueshje te paprellle, dite e nate me elementat e natyres qe, bash nder ato uite, kishin shperthye krejt furine e tyne te stuhishme, ~j me uashte me provue deri ku mberrint<e fuqija e ~hpirtit te Viganit te pathyeshem; peq)ara ketij -Burri, po thom, nuk munu te mo~ kerkoj qe te tane Shqiptaret, pa dallim besimesh dhe krahinash, pa uasi priljesh dhe mendi,

mesh, te blne ne nji ane grindje e gergasa, menina e ahI1111rrje, tue shue, keshtu, nji her~ e pergjithemone, r.;do pasjon te poshtel' llder mendje dhe nder zemra Ie tyne, pert' a mekilmbun rishtas, lne e ITanjo~un thellesi~ht nder shpirtna, frymen e shejLCLCvellazenise kombetare, ate fryme qe na shpeloi, here! e vone, prej ~uo rreziku, tue Ila ~bnderrne, me nji here, ne nji murroje, te pakapen:yeshme, rreth megjeve le paperdhnnu~sllIlle t' Atdhent, te Lirise, te Pavaresise dhe te 'ranesise komlJetare.

..

*

23

Poh; perpara ki'lij Heroj, qe e shkrini krejl jelcn kreshoikisht per permbushjen e idealeve te Shqiptarizmes, qe rrallc pat l'atin te qetohet nder gezime Ie Volres .pl'indore, tue pas gjithemone per strehe shpellat dhe per jastike gurel: pel'[Jara ketij Lrilmni Ie popullit qe nuk i mungoi as guximi as [Jerllimii drejtesise qe shkurtOll largesinat ndennjet klasave shoqellOl'e: perpara Figures madheshtore te ketij Trimi mbi lrima (Ie guxoll I' a ndeshkoje ne menyre shemhellore del'i imponil,nin e padrejle Ie nji ('eudali Ie tmerrshem lue i a kalle, ni) krye Ie turmes si' Vegjclise, zjarrnill pallateve Ii' lij uii mes Ii) qylelil Ie Gjakovcs: perpara kclij kl'eshlliku fisnik qi', e(lhe'lnll' po i afrohej t;ela qi' do t'i silile vdekjell, kryekepul i patundun, si yele the[Jal e lal'li' Ii' Dl'agohfst, i JCsllOnte shikimel e mhrame, plol malWngjjm, panOrallleS madheshtore qe i shlrihej perparH dhe qe, ne gjanesf Ii) vet, pershinte krejl Shllipnine, li' lire e Ie rolmuem(' e, sikl\l' Ie kishle lexue ne Ie, lliiper mislikizem r idealizlIlil te vel JIlislerill qe kapertbellle, n' at t;asl, krejl t' ardheshmen e Arbenise, bri tie, me hov profetik: «Shqipuija 1Iuk des !», «Shqjpnija do 1111helashlu si e duen Sh~liplare! e mire!» e, Iue" u kethye kah Ie, velel. «Duenje Djelmosha Shqipnine: Disni pa fare dhime. per t{.!» dhe, lek e mhnlmja, si nji rrej'im i epert i Besimil te lij, qe lluk njotli kul'J' ndryshim as dredhim, shperthell: «Ah! Sa e .lmuel ashl deb per DhC te Parve ! », perpara kesaj figure vigane, qe duke! e gedhellun ne gure, perpara kesaj jete Ie laydishme Heroj legjendar, (Ie munJ .te shkruhe! ne IJronz, na, !rasheguesa Ie drej t per drejle te Vepres dhe te Shemhellit te tij, Ie t' i harrojme, pashi ZOtill 0 Burra Shqiptare, te gjitha kotesinat e YOghl te jetes se llljerc to perditeshme, qe na kane nda e penil; Ie t'i harrojmii, tashm.t, inadet e haqet e vjelra, prodhe e mjere egoizmash te vorfoa, per t'i ~ue lllendjet dhe zemrat fona nalt. nder sfera Ie larla to pasjonit to shejte t'atdhedashunise, ku digjet, shkrihet e shkrumohel ~d()ndiesi e pitdeje pel' Zojgj Ie Shqipe~; Ie te nxftme, BUlTa, nga jeta e ketij Heroji to paharrueshem, se si mund te ngjilemi, ne sherIJim Ie Shqiptarizmes, ne meritimin e pavdekesise: Ie fa kemi per norme iete Shembellin e ti], Udhen e ndjekun prej tij, Flinine e kry-

24

*

eme krenarisht prej lij; Ie Ie nxibne, poh, prej tij, si m'e pd, si me dashl, si m'e sMrbye Pop ullin , Vegjeline, ket hurim Ie pasblerreshem gjallnije, guximi dhe '-trimnije l,ij pashoqe, ket Popull Viganash lie, ne ndeshje te perhereshme, gjate rrymes se mijavjetve, me anmiq teperbeme m'e zhbl prej faqes se dheut, nuk u mposht, nuk -u perku], nuk u shlyp; ket popull qe, edhe kur u mund, nuk u thye, nuk u asimilue e, edhe nen rohni, lue u ba thirrje energjive te mbrame, dijti te hahet dhe l' i kaIli robnuesit aq bne1'1'esa l' a detyroje m' u sjelle me Ilderimin 11111 te p]ote, pa muncie me i preke udjesinat, traditat, besimet dhe zakonet e tij Ie lashla: ne saje te se ci]ave mbeti, heret e vone, kryekepllt i patjetersuem: qind per qind Shq iplitL

*

'k

*

Ishte, n' at shikim, gjilhe njL pershendetje e maJlengjy~shme : Plqku i Maleve, (Ie hajJi syte n' agimin e njij kryengritjeje kundra robnuesit asjatik, jeloj gjithenji 116 kryengritje kuudra dhunave te .hueja e kundra trathtarve. tue i mbylle, mandej, n' at prendim te tristueshem, te levizjes se mlmlme; Plaku i .\Ialeve, qe lie, protagonisti i njij pjese alJ Ie madhe te historise s' one te 1'6,- per te mbarue me epopene ma Ie ndri teslune: me ate Ie Dragobise, i dergoi Kosoves se roJJllUeme dhe Ie harrueme, da&hunine e lllbrame te shikimit, Jemimin e mbrallle te mendimil, rrahjen e mbrame te zemres. Nji bekim i. shejte zbret, .atehere, mbi Shqipnine mbar. neper pershendetjen ekstreme i'8 Plakut, i cili, ne prakun e kalimit lie jeLCn e' pertejshme, lll~rr perpjesetimet e njij Vigani dhe nder-

dukjen e njij Shejti.

'

'

Figura e Currit ishte nji nder ato tC rrallat qe, veW natyra, i plazmon per Pomendore, nji nder ato figura qe i perkasin mil fort Jegjendes ~e sa historise; nji nder ato figura <Ie,ndersa arrijne megjet e perjetesise, marrin trajtat e njij madheshtije qe; perpara, nuk dukej, ase qe' mortarve te mjere, te kaperthyem nga ethet e arit ase nga dertet meskine te jetes se perditeshme, u ikt~

*

25

si hijet ne prendim: figura e Bajram Curril nuk mund Ie harrohel, nuk mund te vdiret, nuk mund te dahel' nga Ie lana levizjet shli-' gjate gjitM perjudhes se ngushle, teper llgushte, me te tana ngjarjet Ihemelore Ie lilldjes dhe te mekil.mbjes s' one kombetare: ajo figure asht, pra, e palldarshme nga ato te se tane Herojve t' one te rendil te pari", pse (te Bajram Cnrri aj qe, kur Shqipnija dirgjej ne letarg, leshoi zilnin e fuq ishem te kushtrimil nder fusha e llder male (Ihe ~oi Flamurin e k ryellgritjeve ; figura e Currit do te mhetet" herel e vone, e gedhendun lie mRrm 8i Prise lHler ]Jrisa qe, me vepra Ie tyne, mherrine nder qiellna t'epopese, 'me aq guxim sa m' u dukun luftare Ie kohI'e. mil te lashta; isMe, ajo e CUlTil, figure (Ie shprehte, nder tjaJe dhe nder vepra, mislikizmin e apostolit dhe enthusjazmin e Herojit, Ushtar'in dlle l\fartirin, Kryetarin dhe Luftarin, flaken dhe zjarnnin, mend imin dhe veprimiu, Ret Prise besnik I.e.YegjeJis~dhe Fr,l'mellUeS i kthejllte i djelmeruese qe shpei'thyell

e vlueu ne Shqipni

-rilindjes s' one' pse, ajo figure, asht e lidhun

nise mentare qe dijti Ie rueje, edhe ne pleqni, Yirgjinillee meneli,dlirtine nlil te ku-

mit dhe vetvetishmenine e veprimit, lJashke me Ilue! t'ilndrres

ideale,

bash si ne lule te rinise,

IIiI nuk mUlld t'a

mendojme, ne fazen e flillise se epert vert se si nji HerlJ te kohe-

ve Ie lashta (Ie po e ~ojme ne krah dhe qe, lldersa. i kushtojme l)derimet e lavdise se perjetesise, na zhdnket ndermjet n'ajl'in e lire,

- perpara gjallesise se pambarim te detit e Ie tokes, Ie fnsha.ve cl1Jete maleye, lIlveslnm ne blerim prendveruer, ne nji nale legjende omerike, !e popnllueme prej ka.nges~ dhe yjesh, prej hanash dlle hymnesh. *** Bajram Curri mbaroi si fiHoi: pOl' ne nji orc lC Irjshl~leshme dekadence, ku daslmnija e Lavdise dhe vuHueti i se mires ishin mpime ndermjet Shqiptarve. Aj, prandej, u shduk ne heshlje; si dishmilar i ~jij se shkuemjeje Ie madhe Ie panjoftun prej kol1es

26 1<

;',t

se atehereshme, u shduk, poll, si drita 0.mhriime 0. qiriut te ml)fame ne nji tempull te braktisun. Veti'm ndonji besnik, veH3dijtes i shejtenise se misjonil H\ kryem, pat guximin t'i mbledhe fl'e7.el e fuildit t'atij Djelli, per Ie nde7.un, ne '7.jarmf1i~ Iyne,. shliresen e mhriime.

Me Mle drite qe shulle!, 7.bret, me ]Iii here, nji efl'~sine c madhc mhi udMn qe, qysh perpara ishle plandosun nder hije Ie 7.e7.a.Asht nj i erresine (Ie 7.gjuen lutjen l' oM: qe Shembelli tij Ii' jete, neper rrjedhim te sllekujve, rre7.e 0. pashueshme drite gjatC shtegut qe do tC ngasin, njani mbas tjetrit, bre7.at qe do Ie vijne: Porosi 0. shejte pih' t' u krye nga moshae re 0. AI'henise se perjeteshme, Trashegim i paperdhunueshem i 7.emravc dhe i mendjeve te te gjithe Shqiplarve.

Jeta 0. tij qe nji veper heroike: deka 0. tij qe nji veper Besimi per te lana Viktlmat 0. Andnes: prej ndeshjeje ne mergim, prej predikimi ne perpjekje, prej votre ne luftim, prej 7.jarmije ne dhime. Besimi i tij nuk pat kune, as nder veshtirsinat 111,1te randat, pergenjeshlrim a ndalim. Edhe kur, mhas kll.limit te stuhise, profesjonistat 0. politikes, wen te biljne ndarjen 0. pozitave, Iribuni i dlirte, qe pat oferta edhe Ie randesishme, nuk. pranoi qe, vepren 0. tij, kryekeput te vetvetishme rlhe, prandej, krejt te dlirte, l' a h,lnte mall spekulIiml per sigurim interesash partizane, per dredhim Ie nji ane kundra njij Ijetre. Kesaj loje, Plaku i Maleve, i gjegji me nji refu7.im te preme. Aj mbeti, keshtu, shka ne te vertetC ishte: shprehje authentike 0.vnllnetit te Kombit, personi;

fikim i aJij vullneti dhe, per ket, jashta parlillave, mbi PJutina.

Edhe atehere, pra, aj qe nuk i hegenisi kune as rytbet as titujt, as dhnntinat as arin, as prej Ie huejsh as prej Ie velesh, si nji fetal' i patrondileshem ne Tempullin e hraktisun, mh~ti gjithnji i pandryshueshem e besnik i ides; mbeti si nji roje e palnndun Jj.e vend te vel: liuk desbt me dijte kune ~:ka don me thane dore7.im. PopulI dhe Atdh6, Liri clhe pavaresf, njisi etlmike e Truel1it Ie te Parve, is'hin kufijt 0. shejte qe i kishte eaktue Plaku I Maleve Doktrines se tij te veprimil, Besimit te tij te ndergjegjesllem

. 27

.

e, pertej ketyne idealevet, qe i mproi me palundesi te nji Kaloni dhe me guxim fij I1ji Regl11i,asgjfi Ullk c Irazontr e nuk e mundoutr. ,~. .x-

.x~

Curri, edlte kur populJi e desh! si Perfaqsues to vetin ne Kuvend te Kombit, refuzoi. Refuzoi pse aj, i dlirle mhi Ie dlirte nuk arrinte l' a melldonte mundtesine e njij jete dredhiuaslt dlle intrigash, kombinimesh dhe kundrakombinimrsll, si janc alo Ie jeli's parlamentare. Nuk pranoi, pra. as nderinw as pozila r. aq ma pak, fitime per te grumhullue pare. Aj jetoi, atehere. 11i'hije, pii!' t'u mbajte ashtu si kishte deshirne gjate gjithi\ jetes se vet: kryekeput i dlirte. Keshtu shpjegohet edhe fakti qe, ky Trihun i ndritun i Vegjelise, edhe kur i mbylli syte nder shpella Ie Dragohisl, kah do te ngjitet, nji dit, ne shtegti te shejti~, Mosha e n~ shqiptare, nuk pat asnji pare ne xhep: lindi ne udM to madhe, ui\ mjerimill "m,l' te madh, ni' vorfen1: diq ndi'" thepa, e(lhe mfi i vorfen se kur lindi. Diq i vorfen, Bajram Gurri. pSI\ nuk dredhoi kurre nga udha (Ie kishte zgjedhun q.l'sh kur Perendija e Shqipnise e dergoi per r i pri, ui1 perjudhen mil ti' krilikeslulle Ie rilindjes, Popullil Shqiptar; diq i yorfi'n ]lse. Bajl'am Gurl'i, qe nji Prise qi\

Imk ndenoi Flamure: nji Trim <Ie uuk L) shit.i kurr,s trimnine: nji Ushtar qe nuk eshili kune pushkell :" nji Apostul i Shqipta- fizmes qe s'oj ra knrre mohit Besimit to l'e1.

Prandej. edhe mendimeI e mhnltlle Ie Martirit, nnk mund t' ishin ve~ se gjith' aq shprehje te Besimit ere r frymezoi : Shqipnija dhe Kosova, kete pjesi' li\ palHJaslune te 'rrue1li I W Lekes, fij Pirros dhe Ie Kastriotil qc, padrejlesija gjaksore e LOllclres dhe e Parisi!, hraklisen ne fatin ma te sllUl1lluet: nell zgjedhell slave.

POI', Plaku i Maleve, ne lamtumireu e mJmlme <te" i leshoi nga thepat e eperl te Dragohise. Naues 8e tij aq Ie dashtun, N'1nes s' one Ie perhashket: N,lnes SIHJipui, i d~rg()j edhe uji mendim' plot malle, bashke me nji urim te nxehte, Ie burnem llga\ thelh' i

"M ...

,:"'.,::''"''~;O~ ,.

zelnres se tij te madhe, Kosoves kreshnike qe, atehere, si askurre, fshllnte tmerrshem nen shkelmin serb. Ishte nji urim qe shejtenonIe dashunine e te tane kosovarve: hekonte dhi men p VigaIHtYe te J(osoves cllle konsalnonle Ii- drejtat e pamohueshme, para Zolil e para njerzve, mhi Ie laiHl ato Vise kll. si gjama p n'i'fese zhgjPlal'p. kumhon gjuha r: Zogjvr Ii- Shqipes.

MAlAR SOPOTI

......

.It 20

..

FATOSI

DLIRTE

N(li'r ngjnrjrt e triRhtnesllllle (lIll' W gt'zueshme Ii' 'kesaj ethjcjp Ii.' perditshme q1; na mortari:\t c qncjme jete, ne pi'rpjekjen kundra njerzvt' I' 1)\\11ye qi;, ne yalen ciderI' dhe te mendesinave. te ~ojne ne gndhnjim ose ni; hlllllbjr, shpesh here. jpmi H; shtCrnguem t' a keqyrim yeprimtarine t' oni; nt; prizmen I' Ildonjij yepre yigane, jo yeU'm per t' u frymZllcm prl'j nsaj pOl' ma fort ph l' a ng:jalhm rishtas nr hUl'imin e pi;rjeWshem t' Idest; dlil'till L'one.

Me folun pt;1' Heron l' oni;, me pl;rtl'im nt. kujtimin r iki\hi;m Ii' njel'zye gjestet c yel'tytet I' Bajram Currit, asht nji punt. dlirtiji>, pSI' Aj q6 Burri' i Dlirti'. Nllk duelll Hi haj11lPI:mlini' e dlirHst.. se Burrit Ifero, nuk dllem

r a kujtojme per nevoji;ri'thorike ase pSI' n(Wrketo dite mhushen disa vjet

prej dites se martirizilllit ti' tij; pOl' asM I' dctyreslllUe IIII' shkrue dill' me fohlll shu11l per Bajram Currin, sidomos nder kHo dite, nder Hi ('i1at njerzit kane bjerrnn kuptimin e dlirtisi;. Qe se pSI.' qellillli i jem asht te lnvdoj, ne figuren e Bajram Currit, dlirtine qi' ql; dll!' do ti; mbetet pika ma r Imknr I' jetes se tti.

Personaliteti fizik i Bajram Curdt humbetne kujtimtn t' im, pSI' e kam njoflull nti feminine 1'imp te parr; pOl' kjo pnne nnk ka randesi per mue ql', ne zemhren f Ime, e kmn rindertne nepenlljet fantazisi' R'eme. Bajram Currin un I' kam rindertue nder trajtat fizike te nji gjiganti, ne shpirtin t' tij si nji femije, i pajnem me at dlirLi qe nsht karakteristike I' ldisaj n)oslte.

Ky shikim mund te haltet nji el'ez), sidomos per ata qe lavl'oine knltin e fuqise, mund te duket nji rpyoluRjonim i personalitetit I'lll'l:jan~ pal' 1m sodis. ne jeten e C~llTit dlirtine I' tij, ma fort Re ~do rertyt tjeLer. Djelmenija i ka ndi'rtne gjithmone idealet I' saja me nji yegilll andrrues, ma shpirtnuer e, ndo,shta. bash per kt;W, aj0 ka paSUIl, shpesh here, shgenjime, Idealet do t'ishte mirij l' u ndertojshin mbi granil; pel'kundra nn pjesen ma te madhe t' idealeye t' onn e kemi ndi'rtue me yjame qiriu, ne menYl'e qe, qysh prej hovit ti' pltri; te diellit gjitltshka ash! Rltkrl. tur lanun liquidin e bmmestlem.

Bajram Cnrri. Burri i Dlirtl'. pi)r kUlldra,-paraqih>! )Ie nH'nrljen t' nui' si nji perRonifikim i marlhenise shpirtnQre, permishnim i fignri's 'legjendRrp te fitores, pOl' per fitm'en si arritje e. njij eaku shpirtnuer te persosun, Mue me pelqell, pm, ma fort se ~do figure tjeter e jona ase hotnare, fignra e Bajram Currit. Pervujtnija e tij me te vorfnit, dlirtija e tij shpirt-

30 ...

.r~~

nore, Ilderslimenija e tij e perSOSUlI<[e,Jane c;faqjc karakteristike te personalitetit te tij, Jane shenjat qe e dallojne nga mortaret e kohes se tij, Jane ITezet e ddtes se vleres se tij shpirtnore. .Teta e Herojit asht lihri ne te cilin na ie l'ijte lexojme pel' te krijue mithin e herojt. .Teta e Bajralll Currit paraqitet si deslnnija' ma e bukur e yleres se tij shpirtnore, e dlirtesise se shpirtit te tij. Jane disa ngjmje te jetes se Curdt qe lIuk kane krahasime lie historine e shpirtit njerezuer: Bajram Curri, ne kulmill e fatbardhesise se tij politike, do te kishte mundun me ndertue pallate c do te kishte mlllulun m' II dhane mhas shfrimere Hi salltanetit; do te kishte mundun, fare mire, me pushue mbi fitoren e sprovilllit 1e tij te gjate; jJor perkundra, yetedijtes i rJeres superlatiYish morale qe ka vorfenija nr vetvete, mbeti shum . i vormn .gjate. gjithe jetes se vet mortare. Me lolun e meshkrue per dlirtine e Bajram Cl1l'rit asht dishka si m' u ngjitun ne perulje 11\derotshmc, n' Altadn e ldese; si m' u r;yeshun . nga te gjitha rrjedhjet e perditeshme te miserjes morale te jetes, pes t'iu afrue pak madhnise se Dlirtise. Si te lIlOSmjaftonte shembulli i gjith njij jete .Ie kalueme ne njilllij reshtiresina, ne njimij sprorime, Bajram Curri i patundeshem dhe'i paperkulshem ne drejtesine e idesi; se tij 11\Madhe, na ka dhanun, nder lIluejl e fundit Ie jetes si; vet, shembullin ma te bukur te personalitetit te tij madheshtuer. E njimend, asgja nuk munden me vjefte ll1iljonat e l'asi\it, ata miJjolle qe, aj ka dashlun t' i epte Herojt f one me duel' plot, per f a bame mik ellie, po tC mos ishte e mUlldun kjo pllne, ne m6S tjeter, asnjanes: asgja nuk vjeften, zotimet e lradhCtarve t' Atclheut per fa bame te padamshem me ane tC premtimit tC se mirare lanelore: Bajraw Curri desh e vdiq i vorren, por i pasun me elJirtine e tij. Q'shembull madheshtuer per hrezat e rij te Shqipuise se tij! Q'lIxitje force dhe shfunbel1i per te gjithC, ata qe, nji dite, te lindun ne dritell e Lavdise se 'l'ij, kane dashun t' a ndjekin n' udhen e Shembellit! 1 lindun ne yorfenin e landes, i rritun nder veshtirsina, Rajram CUlTi, Heroj i Dlirte, jetoidhe vdiq. tue mesuem. Kur, ne Marsin e larget tC vitit 1!):/:), Bajralll Curri u ndergjyrsue . ne pambarilllin e misterit, tue u lanun anllli<[ve lakmuesa landen e. mjerii truporc, lindi n' Epopen e He te popullit t' one mitbi i Figures se tij Vigane. .

Neve djelmve te l'ij nuk na pelqen t' a kujtojme Fatozin e DlirtC neper llgjiujet e perditeshme dhe te ndryshme Ie jetes se tij mortare; k,;o.i pei'ket tashma kolJllav~ te kalueme; neve, perkundra, na pelqen l' a kujtojme ne piken ma te nalten e jetes se vet: ne diten e Flijimit te Tij, pse, hash ne keto !laste, Njeriu Curd, tue bame flinine ma t' epert shnm te dlirte tC jetes se vet n' Altar t' Idese, ka jJushue se qenuni, per t' i lanun vend Idese~ Cnrri, d. m. tho burimit te math ku na pijrne per ~do dite, ku e gjejme bash asbtu si \' e duem na: Curri i Dlirte.

Ata qe kane pase fatin te jetojne .me Te rninutat e fundit te jetes se. "

*

31

Tij, na c pershkruejne si personifikillli i Burritldealist: ndersa fuqinat c trupit te tij te vjeter Jane kah ~arten, ndersa lurta vlla\'l'ase~c vlon, Aj, i vetem, Zot, i rf i popullit t' one, i mbeshtetun 11lbi thepat e larti' tC Malsise se tij, keqyre. ::)yu, shprehje e dlirte e shpirtit te tij, asht i ngulull jo IIlbi fuqillat allmike '([e perparojne tue sjellun;llIe "ehte vdekjell, pOl' larg, larg kah e ardheshmja.Q' intercson Herojt ui; qofte se nji' pushkC vllavrasesc asht kah e kaperdin plumbin e vdekjes, ~. intereson ni' qofte se. vrasi'sat c tij Jane prej popullit te tij! Aj i ka faluu. Atij' I intereson qi; Jdeja te mos shuhet. Aj Hies vetem, mbassi ni; vetml asht Martyri, kaJrm prej kesaj jete ne pejeteslllneni i armatoslln n](' annen e tij te forl1.;: me at(. W Dlirtise.

KHe na ka lanun ni; trashegim Bajram CUITi: Idene e Dlirtisi;. Aj na ka mesue qe t'i sherhejmii Atdheut pervujWrisht, dliri.;sisht. :\Ii.'simii tij asht ma i forte se ~do rethorike Shlllil a pak e inlcresumne mi;siINi.i lij asht i fon;uem prej !'linise. Klish nuk dill me u ha fli pi'r Shqipni, asht c kote (Ie te kerkoje nderna prej saja. .

Na djemte e rij te Kosov1.'sdhe te se gjithe ::)h(!ipuise, ne ketC lufte qe ylon nMr te gjitha kontinentct, ne kete lune te' tlnenshme (Ie detyron popujt e raea, e kemi zgjcdhun ::)hembullin t'~one: Cunin.c Dlirte. Jemi hetue mbi Altarin c tij per t' i sherhye Atdheut pi'\'VujWnisht, dliresisht. Ni' ketC pike jemi krejt te bashkucm.

Ngjaljet, here te gezucslul1e, here te tristuesllllle tC lufti\s neve na interesojne fort pak: na intereson vetem detyn\ 1J1'u perg'atitun per flinine c dlirte ne qofte se do t' arrije ora 11ert' a ~veshuu shpatCn dhe pert' i da. lun wt Tansise s' one Ethnike.

(Trdhenimi i Herojt Curri asht: me sherbye Shqipnini" me nlekun per 8hqipnf si Aj ka vdekun: dliresisht.

Na te rijtC, llarjonalista tC Kosuves dhe te ::)hqipllise, e kcmi permishdlllC kete Ide. Per te jetojme dhe per te do to vdesim.

Dr. XHELAL I

~ /

32

,..

MITROVrCA

TRAGJEDIJA

E SH PELLES SE DRAGOBfS

Mhas nji illuej nlleshjesh e luftash me ushtare jugoslJave dlle mercenare shqiptare ne sherbim tC te huejit, ndeshje e luna q' u zhviUuen ne Krume, ne Rukes, Bicaj, Byty(~ e tjem vise W Kosoves, ishilll Wrhjeke ne Krasni([e, ne f'isin e l3ajram C:ulTit, ku Plaku i lIlalevet ];ishte shpresi) me bi1 edhe nji tentative te f'undit per slllirimin e atdhellt te dashtun. .Iemi ne ~';lng fMnlosll1ilnaj, ni; kullen e Bajraktm.it te I\rasniqes, tue ngrane huki; me Bajram C1Il'rin. Ulwma e mbllslnm plot me -bUlTa te njoftun e te panjollun qi kani- rrethue 'dy tryeza tCmbedhaja huke: hurra te vjeWr qe kishin Illftlle sa e sa here nder. sheslle lufte kundeI' ushtrivet Turke, t)erhe e Malazeze, dhe tiS rij qe pOsa kishin rillue me provue armr.t per 1'i dale wt lids kOll1hetare.

Me gjithse alimiku kishte,ardhe, si me thane, tu dera e shtepis, aq sa kufini gjindesh mu lie breg te Valhones, kund nja nji kilometer, biseda vazhdonte ende me q(~nee nxehet dhe plot shqetsim per falin e vendit.

Kush mendoNte se mhas ujizetekater oresh kuJla e t)alih Manit e me kte bashke edhe shmue te ~jera do te digjeshin dhe do te bl1lieshin hi e plu\ hun prej mer.cenarvet ~ Ndersa njerzija ishin hutlle tue ngnlne buke ase tue biseuue shoq me shoq, Piaku i Malevet, si llloskurr i mendllesMm e i heshtueshem, kishte ng'lle # syte ne shpatul1en . e dashit...

Ndoshta Kryetrimi i Kosoves,"qe me kot orvatej me organizue qindre- . sen e fundit me nji grusht malsoresh e pau deken e tij tragjike ne ate pike te zeze te kocit tC berrit qi e vrente me nji kujdes te jashlezakonshem.Aj -kishte kalue te tane jeten e tij ne lune tue u-perplase, si valet e detit, here ne nji shkamb e here ne- nji tjeter: nji jete krejtC tallaze e peri)letina, ve<;se deri tash kUlT ndonji here nuk i ishte ligeshtue besimi ne t'ardhmen. e shprcsa ne fitim kUlT s~i ishte shue ne Zemel'.

POI'ket here atij ndryshej i dajshin shCjet: dhe punet e Shqipnis ;lÂĽlkveshin aqe pill' se mbarit: Shqiptaret, b;l vegel e verbet e tC huejv.et, organizue e armatose prcj anmiqve te kombit, kerkojshim me ia b;l vete v,orrin lie JIljeres t)hqi1Jlli.

*

133

Ikja nder male Aty kah mjesnata e 1.1Kallnorit 1\J2iJ, mbassi nuk kishte mbete. ma vend e uzdaje edhe per nji perpjekje tjeter JIle al'lne kuncler mercenarvet te shitun, muerrme rrugene metlit bashke me Plakun, prane te cHit ndodheshin nja 40 vete.

'1'e nesermen lllbrama, mbassi (Ii diten e kishim kallle ne Markaj, ne lagjen ma t'epermen e Bunjaj, mberrijtme ni' bjeshkl' te Geghysenit.

Me gjithse ne vrri, koha - ni; kundershlim me stinen e dimnit - ishte shum' e mire dh'e ngrohet, perkundrar.i ni; bjeshkL' Mnte 'shume Hohet dhe petku i bardhe i dimnit kishte mbulue hllkur trashe faqen e tokes.

Disa prej shokvet, me t3 qindl'lle ne ate vend, e me njihere adreqen njifare shlreset me lugjet e sb)nevelrlhe ndezennji r.jarmte madh e ti\ kandshem.

Aty prane r.jarmit filluem me ngrilne nga. nji kafshate buke kollomboqit Ie pjekmene ~erepqi nji shok - Hysen Brel'a Jlga Valbona - kishle sjelie nga Krasniqj~ dlle na e pjestoi 4~ Vf:'typt.

Tue u-ngrohe e shlodhe aty pi'r ITeth zjarmil (Ii na ishte bft njiherit ushqilll dhe argtim, Bajram l3eglln, mbeshtjelli' ni; nji gr.of barijsh. qi e kishte ble ne Bicaj te Lumes, z(\ m'e kote gj11lni.

Gerhitte, trimi revolucjonar, sa me te rlhane pershtypjen se ,Isht tue t]ew ne ndonji shtrese me pupla dlle na te rijte qi i rrijshim prane mendoj, shim ~fare vuejtje shpirti e mllndimc tmpi ka pit ky njeri ne jeten e tij te gjate e revolucjonare per hfr t'idealit tC sh(\jte te nji Shq.ipnije te lire dhe te pamvarun!

Pak ma tiltje, ne trollin e IIji slani brl ronit, kishin zane vend e pu ngroheshin rreth zjarmit te tyne .antoret e nji ~ete Kosuvaresh me Mehmetin e vogel ne krye, shoke' Ie trimit te shdukun Azem Galices, te ciIet, nji' Kosovarit nga Drenica (je kishte ne trup te tij plot 14 plage pushke, po ja mjekojshin keto, lue i a Iii me angun e bores.

.

Ecje neper akul/ e bore E me gjithe ket, asnji ofe! asnji gjame ankimit liuk Iirlegjohejprej gojes se trimit fatkeq, qe mbi plaget e vjetra, ende te pasherueme, kishte malTe, para tri ditesh, edhe 3-4 plage te reja, ne nji ndeshje me mercenaret e Jugosllavise.

N' e nesret, porsa agoi drita, fillllem t' erim ne njifare drejtimit tue pa-

34 *

se si ud.hehjeksa tre katundare nga Valbona, pOl' bora e madhe dhe akulli mjaft na pengojshin dhe nuk na lejshin ~e bit nji ecje si duhet.

Aty kah oret e vona te mbasdites, mbassi nuk na qiti kurrkund drejtimi i ndjekun~ kethyem dale dhe zume vend ne stanet e Bunjajt-kund nja tri-kater ore mbi stanet e Geghysenit - konak-i jone i parr, dhe aty kalupm naten.

Kjo ishte e treta natC qi nuk kiRhim shti huk!' 111\go,Was gjumi\ nr sS'.

'1'1\kaU'rWn diW vijojme !Tugi'n e ashpih' tue ~n horen me kamhi' dhr akullin me kazma e lopata qe kishim marre me vedi pel' te luftue me furin' r natyr~s; veri j forte i Kallnorit tue krij lie smete e pengesa prej horet e hilnte udhtimin t' one aq dishprimisht te veshtire e te kadalshem sa me na detYl11eme lane mhi hori'n r ngritP I'dhe kuajt e ngarkuem me shka kishim mit te vlefRhem. ,.; klljt j hintr mil n(Jiirmend pl\1' pla~ka e gjana ti\ vlcfilshmr!

Akfi mB i fmerrshem

i frag;ecJ(s

Tash kishte fillue akti ma i tmerrshem i tragjedis s' one, pse shumiea shokvet - tue pIt udhtimin e ndjekun pa drejtim te caktuem dhe pa shprese arritjeje ne f'ak - kishin fillue tC demoralizohen si mos ma keq dhe pak pa u-erre, posa mbCrrijtme ne nji shej vendi te quejtun maja e Maroeit, dishprimi kapi kulmin. Ishte qysh prej mjesdites e mbrapa qi Plakun idealist po e bajshim pel' krahesh nder te perpjetat dhe rreshane nder teposhtat: trupi j tij vigan, sa nji lis maUt, randue vjetesh e yuejtjesh, kishte nisi! me dhane sheje se lodhunit.

Peshperitjet midis shokvet: «Ku po vemi ~ Kemi hS' shteg pa shteg !, Dote mbarojme mhi bore»!, f'iilucn me u dendesue e me trondite thellesisht shpirtin e setcilit udhtar! [shin r;aste panikut e trishtimit qe provojshin edhe njerzit mli te shtS'm

per kah durimie guximi.

.

Ishte muzgu i nates, kur Plaku i madh, ulun bri nji shkambi, na u drejtue te gjithvet me kto (jale: - «Djelmosha! deri ketu erdhem me gajret dhe me uzdaje se po gjejme nji rruge, nji shteg per me kalue ne Dragobi e prej andej ne Valbone, ku do tC gjejshim strehe sa me kapercye dimnin, e me arritjen e prendveres mandej do l' u pregatitshim per shliridmin e Shqipnis nga zgjedhja e tyranil. POl', vaj medet ~ nnk paska qene Ulane qi une l' a vazhdoj rrugen kat here me j{l deri Ili' fund dhe l' a arrijme qellimin se bashku.

«POl'Ju, ju qi jini te rij e te forte prej kambesh, mos e humbni uzdajen ne l' ardhmen e Shqipnis qi lisht krijue me shume sakrifif'R per. t' a ge-

*

35

r.ue Shqiptaret e mire, velem shqiptlirH p, klUT t]'athtl1rH e komhit I1SIf' huejte !»

«Mue me leni ne ket vend - vazhdoj me nji r.11qe nnk neple aspl1k sheje ligeshtije e dishprimi - se nuk mundem me h11mil asnji kambe mii tntj'e, as perpara as edhe me Htllye mbrapa, pse ketu paska qene shkme me vdeke mbi bore [lhe ju, si te rij qi jini e trima, me I1rmene do]'i;, do Iii mundeni me ki'tllye e me kalue prap neper Krasniqe, c ne f'i1\im te prend-

yeri;s me });1aW qi .pret atdheu p]'cj Shqiptanct. ~1'a b11ni. ha1\all, djplmo-

Shl1c lamtnmire; kini besim ni; ychICn t' nej dhe ni; I"alin e Shqipnfs se dashtun !».

Ndersa Ilel'oj i maleve l' ona po sllqiplonte kto t:iale q' i [!Plshin plot 1'01'ei' nga tllellesija e shpirlit te tij te madll, Ie gjithe na te tjeri't ja filluem YI1jit plot dnese e ngasllrim dhe zume te pershCndetemi me njani tjctrin: sqena ishIe teper tragjike: 10dhe prej gjumit e prej ujet, rrahnn prcj se flohtit p -:erit tema1itqilementesllpirtin.isllte - e pamuIHlnn m' e Yijuc rrugen.

Por m' ane tjcter nnk isllte pune qi bahesh edhe m'u rill prej atij q' ishlt.' e yetmja sllt~'lle JIlbi W eiWn mllnd ti' mMshtetej nr.daja e komhit pi;r rifitiJIlin e liris s1' bjerrun.

All! a mundel m' u mendne nji ,:a81 11111 i, Imershi'm pi;" nji b[1' Shqiptaril?

Njeriu i mjel'1' ve~ nji shpil'tc ka me dhani;!... " Me kot u-mundue i mjel'i Bajram Curl' qi; Ie na bindi m' c lane veWm ne ate maje tr malit, me ko', po, pse kjo do Ie kislite qeni\ korija ma e 1IIadhe qi do t'i mbetej fisit LCShqiptarit. Te frrmwem uga kjo ndjeji' daslmijet e sakrificet, naude yell' prej nesh vendosem m' e da me Pla:;un fatill e tij tragji'k, qorte edhc tne vdcke m!:Jibore: \) Hyse~1Breca, ':!) Ismail Ahmeti, 3) Rexhep Brahimi nga Valballa, 4) Kup /-Iafizi,:J) NlIl'edin S)rl~ja ngl1 Gjakovl1, (i) Sheyket. Draga nga "jlitroviea, 7) Hysen Bajrami riga Yokshi, 8) Met Vcjseli nga Krasniqja dhc \I) kush po shkrllen klo kujtimc W r.er.a. ~'i\le mbassi qi u-dame prej shokesh dhe kla n-rnne per rrug.e qi 11' kethehen, (edhe na Ie dhelet me Plakun 111'krye filluem l' ef'im ; jo gjithaq pse shpresojshim me mherrijU; kll dishrojsJlim, pOl' sepsc me [Jindruc mbi bore, te rrahnn pre.i. eres se sinhishllle qi po hante gl'umbujl e bores si 01'teku kur leshohet prej malil, ishle nji pune e padurueshmc per nt>.

POl' Plaku, nonse ishtc i lodlulll ni.' trup dill' kishte nevoje per ndihmen t' one, nuk nepte asnji shej demoralizinri rlhe var.hdonte gjithnji te. na nxitte'

per m' e vijuc cejen.

Fenomenet l' natyres sikur dojshin me U-lllate n' egersi njani me tjetrin : b(jra e lJIadhe, aklllli, era c malit dhe erresina e nates, te gjitha klo ishin pengimc te pakapel'cyeshmc ne drejtim te ('akllt qi na nrliqshim. Asnji pyl1e,

36 .*

asnji tl1lp lisil nuk dukej ne ale vend qi te mundeshim me l\-s!J'uke f' me nde7oi; nji 7ojarm! ' A din me me kallxue, 0 Rexhep! ne r;' vend jemi! - pyel I3ajram Eegu. .

- Ne maje I' Hekuravet, lungjate jela ~ - prl'gjeg,j Rexhep Brahimi.

E maja e Hekur:t\'el, e mhuhwme me bOI'I' t' amshueshnw, nnk ishIe., pi;r me Ihane pak, YelHIii pi'rshlalshi'm prr 1111'slrpluw njer70ilnr slini;n ma .

I' ashprl'Jl e motlllOlil !...

Nzit;et

e p/8kut

I'~ va7ohdojme rrugl\n, sikurse Ihash edhe 1IIa siper jo pse ishi1llIUf'ndjcke uji drejtim te njoftun e Ie (~akluem ase kishim gjithaq shprese perle 'mberrijtun ne rak; por. sepse uuk Illujshim me xane vend; e pra, pl'Pj si; flohlit, prej se dridlulIIash na ishle e domosdoshme me ece, me levi7oe.8hpil'tnisht mRndej kishim npvoje me e rrcjle clisi vplvehlen, me e perl\l1niH', si me thane, dishprimin.

Unja, Ie ftohtit, lerri i nates mjeglllla, pamllndesija ,me nde70e zjarm perm' 11ngrohi; e m' u koW nji fije mbas kaqe ditesh mheilln pa .gjume, e Mnle pel' here e m:l leper te pangjashme qihldresen t' one dhe \l7,daja per Ie gjallnue mft ne kCt jete ishte nji pune Ihllejse krejt e kote.

Tash shokCt prrgjithesishl kishin 70ftnem'l1 l1lo1isefare disa prej tyne

-

pel' ~udi

-

i 700(1)gjl1ll1i e shlrihesbin

mbi bore per Ie tjelun.

- Mos 1 lilli, djelm! - na briti Plaku - lek Jane merdhi. Mos i lini pm Ill' u ndc mhi bore!

'Njimcnd mos t'ishte nderhymja e nere disave. qe ende" 7ootnojshimnjifarr fortet ue trup, sakt qi ala do te vdisshin al~' pel' aly.

Bajram Beu uuk lT1uu{1.'onte me na dhane zemel': ..:- B:lni gajrel djelmosha - na thoshte, - se tash shpejl po gjejme ndollji pylle e po mlezim nji 70jarlllLCmire per t' u ngrofllu. .1'01'kot... rrftnxal e majes s' Hekura rei, krcjte te ~veshllna nga di'l1lli, sidomos ne kH stine. nnk paraqilshin kushle jeteset as per bisht' e egra.

N;i ainanet Ores se Shqipn/s Dlsa hapa mhas nesl1 ka ngeli! nji shok dhe nuk mllndet me biI m:1 as llji karnbe: trupi i dridhel si thupra dhe dhambet i kereasin ne nji meuy!'e Ie tmrreshme siku!' t' lshle lue pe!'type ,copa gastal'esh.

*

37

r shkretishok i joni ishte nuG me v.deki' mhi hori'.

- Gajret, bre Hysen! - i thrret Plaku.

1'or ai nllk mundet m;1 me fole: nji Wrqethje e forte ia tronditC krejte tmpin dhe mbas dy minutash te dridhunat e trupit i mejne farr.

MjcguJla dhe terri i nates nuk na lE'jshin me ia p;1ftyri'n.

I thirri;m disa heri', pOl' liP kot, ai nuk pi'rg:jegjej m;1. ~Ip 'j heri' ndrzi'm lIji shkrepri" pOl' <,;'Ii' shorim?

I shkreti 1I~'srn Bajrami i kishtp mbylli' syti' pFI' mos 111('i (;1'11"mil pdhr njihera.

Tl11pi i lIysenit tashma isht!' qetsue fare: aj nuk ndljte mil as llnji' pi'r buk!" as neyoje pi'I' zjarm e srnde tjera. Aj po flente g:j11lllin I' pi'l' jetshem, i qeW dhe i knaqun se kishte hI horxhin l' nat~Ti's nl' shi'rbim t'atdheut te dashtun.

- Trupin e ketij deshmori qi vjen t'i shtohet vargut ti' giali' W Ii' njmvet n'altarin e at!UICut po ia lame amanet Ori's si' Hlulip1l1s,thoii' I'laku, s!' neve tC gjallvet na duhet m'e vazhdue udhen.

POl' neve te gallvet deka e ZE'zi"te gjithvet, po na kercnohcj.

Aty kah mjesnata u-kapme no nji fari; shpati 1m me shuml' vi'shtirsi !' ngjitmi' Plakun r ?lladh.

Rrokullisja "9a shkrepat POl' ishte shkrue qi; tragjedija e jone te mos mbarontp vctem me kaqi;: . fati i zl na kishte ruejte e(Uw te tjera te pa pritu.na: mbas kater dite vuejtjesh Ie papershkrueshme dhe luf'tash te deshprneshmr me furin e pamshireshme'te natyri's rreth malit m;1 Ie nalte qi ka Shqipnija lash na ishin merdhij edhe kambet dhe <,;dohap qi bf1jshim ishte sikur mr shkele permqi gjylpana. Kishte mberrijte \:asti sa me lakmue fatin e Hysen Bajramit.

Midis tC tjenet Hexhep Brahimi, 1I~'senBl'cca dhe une ishim ata q'e nd\jshim disi vehten mil pak te lodhun e Ie marrnn kamhesh dhe si te tilIr na shkelshim te parH hori;n per mE' u ~ele udhi' shokevcl qi na vijshin pi'r mhrapa.

Ndersa po ecshim keshtu istinktivisht velem sa per te levize trupin dhe J"astesisht per te gjeti' ndonji shteg daljeje, ni' nji fare vendi qe ishte si. rrafshine e qi na dukesh se do Ie shtr1l1esh edhe' In.l tutje, Hysen Breca, une dhe Ismail Ahmeti, mherrijtnn pa e pase kuptue ne zgrip te rrafshit, vazhduem ecjen dhe... rreshitmc e rami) poshtC njani r.nhas tjetrit qe te tre tne u perplase neper kepa te ('ilet, mos Ie kishin qene tC mbuluem me hore, sakt qe gjalle nnk do te shpi'tojshim: me u l'reknye prej nji naltesije gadi

38 *

"00 m~b'ash dhe mos me n bil cope e grime neper ata kepa, kjo nnk ishte tjeter vet;se nji mrekulli e Zotit.

Po si na i mori Zoti mendt dhe nuk i britme i pari te dytit se kishiJl1 mbelTijte ne skaj te rrafshit!

Hysen Breca dhe nne kishim marre nga disa plage jo fort te nlnda, por Ismail Ahmeti, j shkreti, ishte dermue aqe 'fort sa nuk mundej me InejiC prej vendit. Qysh prej atij t;asti mbetem edhe te <;annatosun, pse edhe armet na u hodhen n'ajr e na u eoptuen fare!

Bajram Begu, i ('ili po vinte 111<1 mbrapa me shoket tjere e ndjen britmen fone dhe krismen e perplasjes neper ata kepa dhe me 'j here leshoj nji za te madh tue thirre: ÂŤA shpetuet gjalle, or-e:" r 'rue permbledhe vehten qe roos te kuptojshin se <;'nakishte gjete u pergjegjem me njihere e u thame se sa i thyeshem e i rrezikshem ishte ai vend dhe se deri le zbardhte drita, per te mos e psue fatin t' one, duhej qi te qindrojshin ne vend ase te ndiqshin nji drejtim tjeter.

Dikur ma vone. tne mos mujtC me i M balle eres se ftohet qi frynte atje nalt dhe tue kalne neper nji shteg tjetCr, rani; poshtO e u bashkuen me ne edhe Nuredin Hyl~je e [(np Hafizi.

.

Ndamie mas m' u pa ma kurre

I<:dhePlaku vet' i katerti, tue mos Illujte edhe ala me dllrue IIU\eren e stuhishme n'ate maje, filluen me eee ne nji drejtim tjeter keshtu qi, ironf e fatit! u-ndame prej shoqi shoqit per to mos iI bashkue Ill.l kurr nder vedi !...

Tete dite. ma vone Hajraktari i Krasniqes me shoke, te ('ilet ki&hin dale ne kerkim tC jI/'isit, shkojne dh'e gjejne Bajram Currin bashke me Shevket Dragen e Met Vejselin ne nji lugine mbi Dragobi qi <;onn,ICurraj te Nikaj, te struken nen nji shkamb te madh q'i IIlbronte nga dy, anet, ndersa n'anen tjeter pritte forcen e eres nji trine prej thuprash qi veti\. Trimi revo]u('jonar e kishte pase thurre me dnert e tija, Deri atehere ata nnk kishin mnjte me hy n'kalund mbrendc, perse nji kOlllpani men'enaresh, e komandneme prej Muj Hoxhes, kishte okllpnc Dragobin qysh para nji javet dhe nga ky shkak kishin ngele per shumc dite pa buke, Prej kendej shkojne mandej ne nji shpelle gurit te quejtun Gryka e Matines per mbi katund te Valbones, ku jetojne ma se dy muej 'deri ne diten e zeze te 29 Marsit.

Merret ,me mend se c;ka do me thane me kalue te tane dimnin nder

, * 39

ato shpella tC ftolla, primitive e plot lagtshtine q'cdhe ne vapen e Ullshlil Jane te pabanueshme.

Por stoicisma e Plakut Legendar nnk ka fund e Aj i duronte te gjitha: mizerjcn, semundjet, vnejtjet e ndryshrrie si me thane jelesen, mil te shl11l1tCn e kohes, pa ushqiru,pa shtroje e pa mbuloje etj. etj. qi s'mund te pershkruhen. Te gjitha kto i duronte fatosi i maleve me shprese se nji dite do t'i penlorte prap anuM e tij ngadlm.l'ese per Hi, miri'n c ~hqipnis q'e kishte aqe per z~mi.\re e adhuronte mbi fJdo gj11tjeter.

Gjithashtu cdhe trimavcl qi kishte afer vedit u duhesh me cce llji dite ase dy dite rruge larg' psej atij vendi, tue t;a boren, shteg e pa shteg, neper male, e me shkue t;ak lie Vuthaj te Uusis per me kerkue buke, vctem c vctem mos m'u duke e hetue prt'j ndokuj e mp ndjelJi' njkul1 ne torishte, si i thone njaj I]ale. !shin dite tC veshtira, dite provash ni' le rilat Shqiplal'i, j dhauuu teper mbas p1\reS e fitimit, kishte ril1ue te bastardhohe!: nuk ishiu pak auoo Napoljolla per me prishe moralin e JIll' korrnptue shpirtin t' nji njerin lie JIlund tC pasuuohej vctem tue i trtigue qevelT!s I'eudin se kll jdonle Bajram Uurri, i rili e dinlc mirefillit edhe aj I'ete se kerkohej prej d.I' mbrelnil'e: prej agjenta\'e te shitun te qevorris Shqiptare dhe prej spijunVt' te Jugosllavis s' Aleksandrit: andrrat e keqija qi Aj shifte rast mbas ras!!, ndjekjet e forta nga an' e mercenarvet dhe pika e zeze e shpatulles se dashit qe kishte pit ne klllle te Bajraktarit, ia foreojshin gjithnji dyshimin.

Dinaki;a

e Pashiqit

Ne kct nderkohc edhe Pashiqi Plak, atje lie breg te Sal'eS, tue njoftl' mire karaktel'in e mikut Ie tij, Ahmet Zogut, kel'konte lIIe i krijue kCLij nji rival.

POI' si Ill' e shli ne dore e Ill' e hit per I'edi anmikun e tij te papaj\ tlJJCsMm ?

Mendon e shmendon e mil ne fund i..shkruen llji leter. drcjte pOl' se drejlti patriotit be Madh te :>3hqipnis,~ctijr qi percillet me ndermjetsLn e Nenpr.efektit Serb teGjakoyes, Miro P,l'G,tif,i e Qazim CUl'1'it,' tue iu derguc me anen e Lsut Hamzes nga IYrasniqja hashke me ket poros1 e premtim verhal: ÂŤBajram Currit i vehen ne dispozisjon dy miljon dinare dhe i nepet liri bruniLll<i ku te dishroje aj ,"eto no uji qytet te Ju.gosllav!s dhc disa priviJegjc te tjera ne Gjmte sc pmnon Illarreveshtje dhc pushon lullen kunde.r JugosllavisÂť.

Mibas shulJ~o dite pe.rpjekjesh I!lhe kerkhmcsh lsui' 'Hanna. mberrine te

4.0 * ,.

shpella dhe i dorezon Plakut letren bashke me fjalen e bajtun amanet prej Nenprefektit Ie Ujakoves.

Pori shkreti udhtar pat nji gortim shume te rrepte nga prisi i Madh i fisit te .tij, i tili 'pezmatue teper prej atij kuvendi, vr;l vetllash e c;arte buzesh, ia pret shkurt: ÂŤshko thueju atyne faqezezvet me i \iue fjale asaj dhelpnes plake te Shumadis se Bajram C:urri nuk ,lsht burre qi, per te shpetue nji shpfrt, te korise vendin e te trathtoje AtdhCnÂť.'

, dlirfe robi fe dlirfe Me ket pel'gjegje e me kl\t poros! u kCthye per Gjakove i shkreti lsuf, ulun kryet teposhti', i, pemlucm e i idlmuem deri oe kulm kundra vetvehtes dhe plot mllo1"kundr" atyne qi- ia kishin vft bal'l'e 1I1e ia proponue ket- pazarllek Ie poshter I~ryetarit. te Mal\ll te fisit.

I~ pra k,I' lIuk kishte ne xhep ve<;senji napoJjon adt, qi i kishle ngele sa per be, edlle. ndodhej ne kusllte e rl'ethana aq te .!leshprueshme qi vetem A.j mundej me i durue.

Nji dite prej ditesh, aty kah mbarimi i Marsit kur ata, ngele pa ushqime, kishin dergue nja dy djelrn nder katunde Ii) largta per me kerkue buke, marrin vesht se nji Kompanl shetitse, e KOlllandueme prej K~dri Mehmetit kishte h5' ne 'gr.vk!' ti' Dragobis dlle shperch\ anesh .I)er te ,gJur1lJue \' arratii:ijlllill e rrezikshem Ie Hepublikes ~hqiptare.

Per koineidente te \I~Lditeshme edlle Plaku vete kishte pit ate nate nji anden te keqe dlle plot kujdes po mendonte cmos u ka ndolle ndonji rrezik Rexllep Abdullahut e MaxhunNimanit, q' i donte si t'ishin djelmt e vet, djelm te tilet kishin shkue per te man'e buke ne Katundet e Vuthaj e ende nuk kishin kethye.

- Qou, bre Bajraktar I e del e shikjo njihere a duken kund tue ardhe Hexhepi t Maxhuni - thote Curri dhe Bajraktari merr dyrbite e del nga sh,Pella.

POl' \I' e shikjonte i mjeri Bajl'aktar.

Atje poshte, ne zaJle te bardhe ku rrjedhe i argjente ujet e Valbones, duken gl'llpe njerzish ne rroba te zeza qi dajne te jene ushtaro, dhl' me vrap kothl'n te shpella per me dhane shejin e alarmit.

Bajl:aktari, tue dijte se Plakut riuk i punojshin kambCt me eee mcndoi m' e largue nga shpeJla tue i dhane me vedi Shevket Dragon e 'Met Nejselin dlle vete u dha urdhen qJ.e njihere djelmvet 9i te rrokin armet dhe tc dalin shpejt me xane pl'itat nedrejtim ,te ,grykes se Vfllbop.es.

- ~i qofte thane, u Mfte I -. fshani ,KreshnUm: - e i Lumi Zot na qa{te ,me faqe te blj.l'dhe!

* 41'

Dishronte edhe aj yete mos me u da prej te rijvel q' ishin shLCrllg1le n' arme per t' u ndeshe me men:enaret gjaksore pOl' kambet nuk i punoJshin dhe tue l;110Sdashte me perbuze deshil'in e bajraktarit me shoke qi insistojshin me largue prej andej, n nis lugines pel'pjete, ndersa. Bajraktari me nipat e tij, Ademin dlle Abdiun etj. vrapuen me :\i1neprital mbrapa nji kerrshi qi dominonte krejte gryken kall Valholla.

Pa kalueshume kohe fillnell me u duki; gjandal'et e Kadri 1\lehmetit, qi tC.dame ~eta ~eta, po ngjitesllin me nguts! grykes perpjete ne drejtim Ii,) shpelles, dhe porsa iu aviten prites filloi pushka.

- Ku po veni, bre trathtare te shitun ~ - hertet ~alih Mani dhe mhas pak minutash ~eta e pare e gjandarvH asgjflsohet.

Aviten ÂŤetal tjera, U; hjedhuna ne sulm te terhuelll, dlle lulla vazlldon c pergjakeshme per sllllllliSore, pOl' prita llnk kalohet: lurtaret lrima, sogje . besnike te Prisit te tyne te Madh, po pl'itshin me anile pet. raqe sulmin e kundershtarvet, te sigurN s~ ana e shpeJli;s dill' vendi ppr ku ishtc nisi; Plaku do 1'ishle i patrazucm dhe i pa arrijlnn.

Par djallezija e b'athtarit Kadri filehmeti nuk kishte IJelnu dhe si llji strateg i mesuem kishte shperda gjandaret ne shume grupe dhe ne te gjitha anet. Ora tl'agjikc po afrohej.

Bajram Curd mbeshtete bri nji shkambi po mendonle se ~' po biihej atje posllte, ne log te lunes, dlle po bisedontc m(' Shevkel Dragen: -

A do (a

mbajsh

besen qe m' a ke dhane,

0 Shevket! ..

-

i thote

e aj ia kethen me njUlCre: Mos e kerkoni ate punt; prej meje, Inlll Bajram Begn, se llHI pare vras vehlen se mundelll me vit pushk~ kundra Jush.

Mbar;m;

heroik ; Pr,s;t

1 mjcri l'lak i kishte pase kerkltCbesen :::ihevketDrages qi ne ([ofte se ata do te ndeshen me merccnarCt dhe aj ne fund nuk nitet, t' a \TaSe vete :::ihevketiper te mas u Z11negjalle rob prej tync.

POl' Shevketl i shkrete, trim e djalosh i pashoq qe, pa n trishlne aspak Bdukte gishtat e merdhime dhc l§ kalhun te kamhvc e i hidllie pel' elM si mas l' ishin copa mishi tC tlUpit te tij, nnk mundcj me qcne aq zcmer-gill' sa me i ra pushke me dore te vet 1\tij q' e adhuronte si syt c ballit.

Hijet c nates ende nuk kishin fillue me n shtrl n' atC gl'yke zanash kuJ' nji za i vrazhdet gerthet prej nji kepi atje siper.

- Kush asht atje ~ - Lidhuni shpejt!... .

- Mue njihere me ka lidhc Nana, brc tl'athtare Ie shitun, St' Curri i 42

*

gjalle nuk dorzuhet-

hertet fatosi i malevetdhe gryka e Valbuncsush-

tou prpj pushkvet ne te dyja aneL Gadi nji ore lufta vazhdon e ashper dhe ndersa te kuqt e qiellit po %hdukejn' horizontin e larget per te nlbulue faqt'!n e dheut n' ensine, nji plumb kobtar eklipson jeten e atij f[i ve~ ndere e lavdf i pat sjelle Kombit.

E lufta mc I... .

Te marrmen fund tragjedija lajmi perhapet si rrJeja ne te kateI' anet e ::;hqipnfs: ,1shtv1"<iBajram Curri. Patriotet e Shqipnis dhe shqiptaret e 1(0soves qesin futen e zeze.

Pashiqi ne Belgrad lemun mjekrren prej gezimit per zhdukjen e nji anmiku t8 drashtun I Kryeministri i sl[(1ipnfs,Kl\<;OKotta, qe njikohsisht ishte edhe Ministri i MbrendshCm, i dfejton. ket telegrame urimit Prefektit te Kosoves ne Krume: ÂŤN' emen t8 qevenis shqiptare Ju falenderoj dhe Ju pergezojper vepren patriotike qi keni krye tue zhduke nga t'aqja e dheut njerin e shpellavet qi kercnonte qetsin e Shqipnis I...Âť TAHIR ZAJMI

~

... 40

PAVARSIJA

E SHQIPERISE Ky Brlikull ashl i nxjerrun nga l. Gurakuqi.

pre; doreshkrimevel

Ie lanuna

Sh. i R.

l\.ur lie II/IUl;jIe qeJ'sllOJ'it (Iii sitko; Kr/Jelwinislri i Itatise, Z. Giolitti, hiM de/timet e tija mbi CeSItf;jellsitIfipetare, tlta, ndifJ' te {.jerat. se ndollse QeverrUa italjalle isMe at/ijt(Jre e n.Mltte e pavarsise se Sltlfiper;sif e se per kete s/ikah' po Itirfte (tore llfJa !;'tto lare protektorati a mandati lIt!)'i te, prape nuk munt te jipte a~1fp.er at;1f'OOl1dilllpel' lesftimil1 e ploti! te Vlores duk(/ Ifene se slfelja e kes(4 do te behej l(jif rrezik i matlt per Italine po te binte nif dore te lldol(jiJ arlllikll te Siujipiirise e t' Itatise. 8 keti; ars;lje lier te Jll.OSlesltuar I'loren Z. GioliIi e lilbesltteste mbi 'fIje arsye tjater jias te cite:; Sltqiperi,ja. e doblii dlte e pao)'yanizuaJ', lluk tto t'islde e zOl(ja te liljJJ'OjiJVLoren llS nf/a ana' e tokes as ll{fa alia. e delit.

D.1fliluaj me pa:;taj ministri i jJunevet te jaslttme, Z. Storz/I, duke dMne sllpjegillle ne Parlament mbi traktatill e lidlntn ne mest t' ltaNse e te Shqiperise. dejlei Sf; nje nga sltkllket me te para 'Ie i mbushiJn mendjen Qeverrise italjane pel' te zbrasuJ' Vloren, Ifene edlte provat e shkelqyera 'Ie po ipte kombi sltqipetar se islde 'i zoti per te tltemeluar nje sldet te forte, per te formuar nje qeveni te rreyultslt?ne e per te ffljirojtur ku/~njt e pavarsin' e vet.

Keto dy deflime mbi pllvarsin' e SltlfiperlSe e mbi aftesin' e kombit sltqipetar per t'u qeverrisun mbe vete, te bera ne keto koMt e {undit ngel dy perj'aqesonjesit e perm{lndur te (j(jvel'rise italjane, r duhet te mbusltin me yaz zelilrat e Sllqipetarevet, t'u shtojne sllpresen e t'u apin l/'uxim edhe me te math per te 'vazltduar vepren e larte te Urimit e te sltpetililit t' utdheut. Esltt' e vertete se /'qinjt

44*

e S/tqiperise,

Grekerit e Sllaverit,

duke 1flo!tua1'premUmet e per-

paresltme, nul.' po dlUtn te Itekin dore n,qa kerke;;at e tyre,. pn, . ne tjater' ane, edlte Sltqipilta l'iJt po japin [/.jitlliJri;jeprova te shkelq/Jershme se do t' i 1JtjJ1'ojnekuf'i1i;jt 1//e vuUendet te patundur e me t!terorin e jetiis se vet. (2endl'imi kres/mik me tiJ cilin bw'rat

e Kor(jes u bene !Jatll!kel'cni/lleve! te Gl'eqise, e s~tlmi patriotik qe ngriti me kembe Sltqiper'in' e tere kundeI' te mes/Jmevet te ./ugosltavise kanii arritur' te tundin pakiJz apathiu' e Fuqivet te Jlilertha e t'lt al)in te kuptojne al'miflvet t' an;; se gjaku i Skenderbeut kll nisllr Ie vtojiJme I'rembi/II nii dej! e Sltqipetar'vet e se toke! e ~lfr'e Wtle )}filiI! Ii! IJ/(Rhtohen ,'et;!/II . /lie 11;je shetitje uslttul'ake.

NdoJlse (2ever1'~ia fi'en,lje nitI.' ka dasltul' akoJ!ta t' a tregoje z,yrtarisht mendimin e so) /IIbi ciJ~lt(jen sltqipetar~, me gjitlt kete .

,

kemi a?,s;ljete besojme se do te slttrellgohet te heke dore nga IItbes!ttetja e kerkesavet greko-.iJlgosllavee r/Uk do t' u kunders/ttohet me /lie ashprimin e perparesltiJ/II teresis' e pavar sise se Sltqiper'ise. Ne tjater ane 1ngilterra, e cila per sa e sa Iter'ekishte mokuar )}fefJojen e Ministmvet te vet te dn:jtat qe i vijniJ

shqipetaJ' nga Vv11di/llet e kon{erences se Londl'es, ka nisur taslt Jle funt t' a ketlteje pakez {teten e ne detlimet qe beri ne keto dile ne1lJltinistr'i i punevet te jaslttme ne Dlwllte te Komunevet tlta se Fuqit' e 1I1edha kis/tin qellim t'i rijohin' Sltqiperise te dl'ejten qe t~ trajtoje lye Slttet te paanesl?em, Sa per Itatine sltpresojme fie !.jo, qiJ ne' keto koltiJt e spra:;lIIe nisi t'i kupetoje mire interesat e saja, te cilat leerkojne nje Sltqiperi te torte e te lire. 11;ukdo te kufisohet vetem te njoltiJ ajo valiJ pavarsin' e Shqiperise, po do te perpiqet qiJ teresija e pamvarsija e Sltqiperise te ryihen e(llte nua te tjerat Fuqi te Medlta e, sidomos, te nde1'olten nua {qinjtiJ Sltqiperise, Greker SUaver, Po nga Ital~j{(, Sltqipetaret pre;>in nje ndill11z'edke me te 'mad/le, dOlltetltiJn~,qortimin e kut~lyvet nga ana e veriut, Edlte ra,sa nul,; i mungon. kombU

. Ne bisedimet qiJ .do nisen tani sitpejt ne mest te delegatvet

itafJane 'e juuoslluviJ per te zfJfid/tUr (jes/t(jen e Adriatikut,

tlw/tet

*

45

se Itatijlt do te ke1'kujijpel'. jJuputtiJ/.e lJ/alit-te-zi te dre.jtene vetvendimit, Po kiHe te drejte nu!.; dultet t' a kerkojiJ vetem per pjesen sUave te ketij poputti. po edhe pel' p,jesen sltqipeta"e pel' te citen si JugosUavija si Mali-i-zi jane te IWl(j. Duke u mbesldetur ,

mbi ate parim Ie kOlllbesivetpas te cilit kerkojne Datlllatine e Istri-

ne Ita/ija dultej te kerkonte te dl'ejten e 1:etevendimitedhe pel' Sltqipetaret e Ulqinit e te f{1'l(jes, te /lutit e te G1'Iute.~,tiJ 'Priepsltit, te Plaves e te Gasilljes, te Gjakoves e Ie P,,!jes.

Pel' ndl'!Jslte, kerkesa e vetvendililit pl!l' Mat-te-zi nuk do t'ishte /jater ve(J nje e sltkelje te drejtes e nie sltugurim i paudhesivet te tmershme rje Mal-i-zi e Serbija kaneberij e po bejne {ditM kundeI' popaUit shqipl!tar tl! visevet te permendura.

L. GURAKUQI

~

j '., 4(j

,

*

PADREJTESIJA

,

E GJYQIT

TE TRANI-T

Me ':1mare 1n2G nilet Lnigj Guraknqi lIi; BlIl'i tne clale, njaty kahe om 21, pr!'j restaurantit "<:<1.1'0111'», 1m kishtc hanger dal'hn TI)e clo shoke te yet, prej Baltjon Stamo]]t's, J vrami me lre pllllnha, baret me tt' shpejte ni' vendim ma t' arermin per mjekim, ku doklorit nuk i kishte mbete tjet1.'r ve~se me' konstatue d('ld'n, \'l'as1.'si,mhasi mnndohet me ike pOl'xehet e r,ohet ni' Kueslnre.

Lajmi i zi e i shemtneshihn idhnon e pezmelon Riithi; shqiptariH e at(lhelaret e verleLee han nji pershtypje ti; thellij edhe nder te gjithe ata tjm'et qi e kishin 'njohte ase e kishin ndigjue zanin Hnrakuqil tC shkl'ete.

Rhqiptal'ete hikun ne Bari e ne Brindisi i mblidhen ne Bari per yajtimin e ketij Aldhetal'i ti' Madh e formojn nji komitet per me pregatite me ndei'ime sa ma W mdhaja vOl'rimine ketij deshmori W pa harrueshi~m.Vorrimi caktohet per diten e (lielle me H mare, Percjellja do t' u bante nopeI' gjytet del'i nder YOlTete Barit, 1m Trupi i (illrakaqit do te kishte pushimin e mbmme; pm knestura e Barit han me dijte se funerali nuk mund t' u bante neper gjytet, pOl' vetem mbrenda mureyet te yorrevet. (f'letorja «II ,Popol0d'Italia» me date 7 mare 1925, keshtu shkruen: «Per domenica son6 preannuneiati i funerali dell' on. Gurakuqi. La Questura ha fatto ieri conoseere alia nnmerosa colonia alhanese ehe i funerali non potranno e~sereeffettnatiin ('iWt, ma potral1110svolgersi solamente nell' interno del <:imitero»). .

Gjate gjithe javcs, pa i ada, shqiptaret e ndodhun nc Bari e tjere t' ardhun pr~j yendevet tjem, si edhe shum qytetare italjan, shifen varg mbas vargu qi shkojne me yizitue, me nderue e me ruejte 'l'rupin e Deshmorit. Diten e shenjueme per vonim nji shumice e madhe shqiptarcsh t' ardhun edhe prej Yiseyettjera t' Itttlis mbJidhet ne KishC te V01'1'evetper ITeth katafalknt te ngrehnn mbi tt' cilin ishte VCIarkivoli i pshtjellun me flamurin shqiptar e i rrethuem prej qinl\'et. Paradite thohet nji Meshee pershpittrshme prej kanonikut Don Sebastjan Ranieri. Mba::;dite,diten e dielle, shvillohet funerali me nji shumicc tr madhe shqiptaresh e disa qytetasbarez. Arkivoli haret mbi krahl; tue u sjellr nepi;r rrllga te Vorreyet i primun prej katerdhete kunoravc! llllesh, tC (lergueme prej personalitetevet ma ne za shqiplare, prej miqvet e dashamirvet e pref koloninash e studentavet shqiptarr t~;BIlI'it, Brindisit, R(ll111;s,Napoli!, Vjeni's, S, Demetrio Comne, .

47

Kosoves, Dnrrsit, 8hkodr[;s,Triestes, MinUtes.Tol'inos, Borgo Rriz7,O(Zarn) etj. Mbahen fjalime prej 7,OjesSotir Ujika, prej Prof. Sc'hiro Ii ardhnn fill prej Napolit per me maITP pjese ni' vO!Timin e ish mansit te tij), prej Hasan Prishtines, prej Lazar I"nndos,prej Anaslas Pandeles, prej Rrqil' \ValleI'll r prej priflit (Ion Sebastiano Hanieri.

Rhtypi italjau, tlle hotlle lajmin r zi W vrasjes, n!'pte dila me cliW lajIIII' Ijera IIIbi hetimel I' hallie. Mhas lajnH've Ie n(h'~',~hnH' \1' dil\'rl Ii. para, flelorel italjane i1isen me kjHr\le se ytasja kishle ngjyri' politik!' (\ sr dOJ'i\si nnk ishte tjeler vec;sr nji silcar. 1.'jJ1oime dale ni' shesll qi vrasja ishll' nji delikt i organizuem prej njij dore si' pregalitnn me mjeshtri, r jo nji atrntat i bam ne krye Ie vet prej Rtamolles, sikllrse Ihote aj vrii'.

Nji nder dishlllilmH, qi kani' ndodlllln ne rruge ne c;asin e vrasjes. thoW se ate nate, pak para se me qW' pnshke StamoIla, e Idshtl' pa k!'l IIII' role ne nji qoshe at.\' afer I'estnurnntil ml' nji djaloc; bloml I' !'ll'ganl, I' !"ilion te dyshohrt se ky d,jnlo(,:lIIuml t'ishtr (oalin Sara(,:i,konslil i Shqipnis

ne BarL (Shi{ 'GIORNALE

.

DELLE PUGUE)

Nr. 59 dale 9./0

Nr. 60. dale

11 marc /9251.

.......

Kjo c;eshtje vjen gjiUmji tne 1I kjanll' ma tt'per I' shtypi i hjeki' rezeryat qi pat mbajtun mbi lajmin hal1afaqimit tC (:atinit me z. Pollastrinill, f' e difton se perfundimi i Ie \'Il1nit balli' pi'r haW' ka dhane nji pi'rfundim pozitiy. Z. PolJastl'illi' ka njofti' e ka (1isllllllle sc aj djaloc;i elegant qi n gjindte ne nji ([oshe arer restanl'autit pak para Sf' Ie kriste pnshka,' ishte vete konsulli i 8hqipnis, e se ky aty perpara Komisarit nuk ka mujti' as me e mohue. Vete hikja c Qatinit prej l3arit, per mos me u paraqitC In Gjyqtari hetnes, e vertrton fjalen e dishmitarit.

IShii ,GIORNALE

48

*

DELLE PUGUE)

~ ~ ~,

J

i!"O'j ~,

':~

,~

.r

N' e nesrr fletoret bolojn Sl' Knestl1l'a kish v\lm balW pi'I' balli' z. 1'0Ilastrini (dishmitari qi n pernwnd sypri) me (:atin Sam<;in per me m\ljti' me vertetne a mnnd t'ishte kO!1sllllivete aj djalor;i eleg'anl. Mbas krlij pcrballimi fletoret heshtiu mti perrundillliu I.' tij, pOl' shhuejn lajlllin se ~atjn SIIl'ac;iikn prrj BarH, para se t'll pHraqitrte me u perhaIllle rishlas me dishmitarin Pollastrini prrpara (:jyqtarit hf;tlles.i c~ilii kishtr pasi' thil'mn pi'r n' e nesre.

DELLE PUGUE)

;.,IJ

marc 1925).

.......

(Shi{ ,GIORNALE

,

Nr. 61 dale /2 marc /925).

-~ ~

~ "

~

j~ ~

i

I j .[4 .~

~~ ..:1$ ,~" .iJ ~ ~

Po t]nlPj se te gjith shtypi i Imej 11sht marrp pak a shum me nasjen e Gurakuqit tue naJtne eilsit e rleshmorit atdhetar e tue pershkrlle fytyren e vrasesitsi nji nieri vagabond e i burgusl1n disa heresh per vjerlhje etj.

- Siltypi i Sllqipnis, ne mos kjosha gabim, ka heshte f:1rr'; nuk clij asnji flptore :1S t1' pi'l'koshme qi te kete holne ]ajmc mhi krt vrasjr. \'rlrm nji zi1 IHlil1(,(kl11Hlt'l' (:lIrakuqil ti\ dekun': asht zani i Faik 1\1ni('i's qi niI"IP!OI'PIl«Diplli» 1"1')1kundra Ii' \TamiL .

1\11ndrapa(lil'et qi Faikn i han hotnisht Ii' ndjerit Luigj p ndipn pi'r detyri' Z. Stavro Vinj:1n me qHe ne shesh ti' verteten tur shkrllr nji arliklll1 U. gjaU' qi hotoltrt nder dy numra tr netores «Dielli ».

IShii

< D/ELL!»

- Basion Mass

Nr. 28B6 e Nr. 2887, me dati! 14 e 15 korrik 1925J. ~

"'has hotimit t' al'tikullit te shkrl1elll prrj SI:1\'I'o Vill.l'llit nji tjetrr artllmll mhi IJl1igj nurakuqin, «pionar i.qylrtrisi' oksidrlltalr ni' Nhqipi'l'i ». shkruhet prej hnzot F:1n NoliL IShii

< L!RfA KOMBETARE»

- GenevelSuisseJ

Nr.

7 me 9 Shaluer

19251.

......

Nji dishmi qi qet ni\ sltesh se Vfasj:1 e Ollrakuqil ishte p ol'gal1iZUellH' prej nji komploti te prega(litu,n ne Nllqipni mhrendii, asht edh(> nji dokulllent qi botoi fletorja «Lil'ia Kombetare». K~' dokument i1shl kopja e folografueme prej origjinalit W nji lelres qi Bal~jon Stamolla i k:1 dergue Ceno Beg .Takovi's ]frej burgut U' Barit ni' Tirani'. Kjo leter i i1sht rlrejtl1e n(lrr Iri wlresa nii Tirani'. .

IShi! < L!R/A KaMBEr

ARE.

- Geneve

'ISuissel

Nr. 5, me 26

gushl

19251

......

(DokulIlcnti, pel' te ('ilin flitet ma nail, i ra ne dOl'e rasesisht, prej nji nieri qi delle nga burgu i B:1rit, ku u gjindte BaJtjon Stamo]!a, z. Salih Hoxhi's nga 1~lbasftni. K.r i mller fol()graffn letri\s, rlhe e perejelli' kopjen e foto~mfis me kto ~iali': Bari IH-7-25 «Kopja e origjinalit Ii' shkresi's qi Baltjon Stamolla tue qene ne bur~ i «a ka dergllc Ceno Beg .rakoriis ne 1'irane diten I ;J-()-::2Gme ane te nji « person it qi rlue! .lJrej Imrgllt nH' lid prGyv,ore ».

S. nOXIIA

. 40

Pullel rlijl rdhp se z. Salih Floxha ket dolmmrnl i a ka pal'lIqite 1'l'Okuroril LCPerg:jithshem ne Bari, r ma poshtC ka pel' t'u pa se Gjykatll e '1'1'1\nil nuk i ka vu veshin e as nuk e ka thine si [lislunita!', Mr date ,jl ~lIshl t!)2;j hitpel pro~psi kun(lm vmsl'sil Lt. !:umknqit 'nl' gjyleliu e'l'ranil. 'I'rupi ~j~'kurs pprbalwL perver; Kryplaril' W gjyqil r te Pl'okmorit, prt'j 10 gjurali'sh W zgje(1IIIIn. Tre advokPlen jane mprojtsa pi'r anen e Ie palHIehllnil. Ana e Ii' \Tamit nuk ka a(lvok:t1mprojWs. ({jy~i ngjaW vetpm tri (Iiii'. Ndigjnhen nji pjesi' e dislllnilarvpt qi. jani' mal'l'i' 1u'n [lVPtjp nl' Bari prej Knrstlll'i's e pl't'j Ujyqtaril Ilelnrs, e leht'n ja&hWdisa tjpri' (lishmilal'l' me rmulsi qi kishin mlljW me 11dllani' (Irite gj~'qtal'vel. Nuk thirrel as z. SaUh IInxha, Ky, para se tl\ mrrrte fnnd gj~'qj i Tranit, tue pa se nnk po u lhirrle me di'shmllP ne pt'OC;t'spermhi dokuuwntin qi i kishtr paraqite I'rnkurorit ni' Bad i hani Kryl'larit ti' (:j~'qil nji !p!pgl'mn. Qp (plpgrami qi holnj t'lplorja "II Nuovo Corrierp" mp daW :: - \): tiN TELI';!:nA~nL\ Ci t. prrvrnll!a nolizia du' ipri t. staIn trasmpsso at I'rpsirlPnlp dplill Corlp d'.\ssisi di Trani il spgllpnlf' tpjpgramma a !'inn:! ili Salih lIoxha: 1'n'si(lenle Cortp Assisi «80no

THANI

luttom in atlpsa di ('ssrrp udito a ('onferma mia dpposiziol1<>

«suo tempo faUa I)I'PSSO1'1'0('ura !:pnprale Bari dove psihi doenmento merito «pJ'(lCCSSO l\!inislro (:lIrakllqi. I'r('go SIlO intpfrpnlo nOlllr (:illstizia (Jmanit;\ «riparan' laculia ».

SALnI

IIOXHA

. Me gjilh kp! tp,]pgTam, Salih iioxl.lI\ )luk kj(. thirrun aspaki' f,i' g:i.\'qin . r Trani!.

1\1' proc;es, mhasi nrligjohen (lishrnitari'l, e mbasi ndigjohct edh6 konsuIii i ri qi ishte (;ur nl' Bari ni' Yf'nd te (:atin Sam~it, rtasin me radhl' 1'1'0kurori r tre advokelrnt, mprojtsat r Baltjoo.il. 1'rokurori i Shtelit, qi :lsht per me mprojLC Ii' rlrejten e tl; nrietrn (' IIUl fort anrn e ti. dekunil, ne ket proc;es mban pa kurrl'al'i; lurpit anen e gjaksorit, lue u mund\1e m!' p, qite si te ~ml'll(lun e tue n pshtele mbi /.!'!'l1jeshtra Ie disa (Iishmilan'ct te pag-uem e Ie gjati', tnr dashti. me shpjegue se kush Ii' poshter, Mbas nji parathanjeje

ashl SI<'tmollae shka i rlha sllkas me qite pushke, dr] me kto ~jaW: « Tn'

{/lrono Ie .'<olllzililli I'!I!' .,<irIeltf'l'o f' {ilro'/lo I'a!/Iiate: 1111/.

811 /In(/. soltal/to tli P8sa si tll'I'I' jiOsal'l' it !/illtlif'I' j}f'I' III ('lilil/amill Ii jle/' 10 sO/II?:iolle. La pl'ima tlelt' implllsli sOttli I' il/,qilll'ia. j}al'ete sellti/n tla !lIi. Si .'<enn f'ltia1//(/,/,e ,"pia.

50

.

I' l'iq!il/.f'CIi,

JIP/,I'!I!) nlill

1'0111' ael'l,tfal'l'

l' illeal'if'li

tll'I/!!

jlropa.-

!Janda. HUli I/.!!'illfjillril/. risjJllJule ('()It altra inuiaria. Allora rli rilllll/ulo il MiiJistra I/lza it baslone I! rolpisce. Fa I/lta,m ctw 10 Stallla!rt lil'l) i ('al)}i ili 1'ivalteUa. I tesllll/oni pOSSOIlO('.w'lllriertl/.f 1.0 dWlltteltl' Basile, il urllJillo ([fi I'oltl'ilnli, eollaslriltt ItOIt seltlllno a./clll/a }Jaroll/. Ma it lIwmenlo

riel llJ'fl;r~(;allOlfllio, II/II) essel'l' 111/11.I'erilri. 8 SI' (' I'e/'ll! It lIli-

semtrile 1'/,1'0so/!,I'I' 111'1'tal/II', l'rI I' ,'I,il/rnato Slli,l, IIII() ris}Jallrierp: ti I/O nm'lllaz:w.tll rial hl/llI'!Iptfll, 111 ent 1'1'allie, 111'1'la .lIIia. tilll/e. IIIIJIrimalll'vI/no 1'/11';; !i1'1'.la larlro rli l'I'lltil/ltin Ili llii.lfliaia Iii lire.., ».

Qese si u shpreh Prokurori perparl\ gjyqtarvet. Pshtctet ne (jalet e gjaksorit qi pat thani) se Unraknqi lIle ka sha e mi; ka ra me shkop, kurse aj vete e rrfcn Sp dishm itaret tjeri\ si ponastrini, Basile, e shoket qi kane ngfi ne restaurant nnk kane ndip asnji (jale, kill' dishmitarCt e jashtclll thone se ka qite pllshke trathtisht pa tlumr knrrgja.. Hiqte keq pel' bnki\ e nnk kighte vec;se 5 lira ne xhep, thoU; Prokurori, kurse nder hetime te para Baltjonit Kuestllra i ka gjete me \'adi 170 lire e kete e kane botue ude!' ditet e para te vrasjes fleto!'et italjane, l'rokurori JlIerrlu deri me vu goje e lIle e thine Uuraknqin, per gojct tC gjaksorit, hajn qinda mija lirash! ! ! .

l'l'Ocuroric perfuudou lJalilllin tue thane: « Il SUII Ilestinli 10 Iw portu/II il/ill/.nzi (ti fjillm/i ilaliani. Voi direle

1'!Ie in Italil/. si ".II/mil}islm la fjillstiz;a.

1/011si ta/t11J1 CI'II.rlelte III' rIi sallf) lie, 1/1' le!Jale.

«EUli jJurtel'll Ifllestll inse[flUllllenlll Ira i sUlii lIett',t/tra 81lo/trla, IttIruwJ'8o l' aZZllrJ'lI, I(.l 1/11/.1'1'I'/te III/ill ita di ff/tl!J'l'u. efjli IlOrtel'l/. la. fjillsti.zia. I'ullerta delia. sle88(/' Imlld iaa. BUll dil'll Ifuella c!le 1101!CIIlt08COIW: " Gi II"Iizl". e pace !'Iw si IlI/ciul/o". Pur'e e ffluJ'ia "i murtiJ'i delle idee: sia slatu il IIwtliria, il SII,ltgue II la fj(tlem. « Clle StwlIlIl,{ turni in Alballia, seltza IIdill, IIIIt 1'011 IIlIa IIIissiUl/e rli lMurli /ewndo.l Date '1lIeslll missione andw arl UtHltdo Slilill/ola ell IWl'ele f/illsti:?;i(p>.

Fjalimi i l'rokurorit te l'ergjithsheJll ashl i hotnClfl lie fletoren «IL NUUVO CUltHI.E1U';»ne Nr. ~)':2me date H sl1tatuer 1\)':2;),prej kahe u Il.'\O~ ren fjaWt e pcrshkl'llcJIlC sypri. Po, ne keW uumer, jane edhc !jalilllct e . advoketelWct e vcmliJlli i falll~hem i GJyqit te Tranit, ~a i' pa pritnn all i ~lIditshem mbas W l'ilil nasesi i Ulll'akuqit de! i pa fajshClIl e lll'dhnohct lirimi i tij prcj burgut mClljihere. ......

Muml W illerI'd llIe meur! persh!J'pja shqiplare, ky \'endilll.

qi k., e qi ka lani;, sidumus udcr

Deri vcle italjanCt unk kane lIlujW me heslite pel' kct turp te drejlsis ne Ujyqiu e Tranit. Flcturet italjane, (Ii ue raseu e Vrasjcs kishiu

. 5.1

.

shkrlle, mbas lajme\'l~lIe Illarruna ne pshtetje le hetimel"elle para, se ish!e iiji komplol i organizuem e se Baltjoai nuk ishte tjeler \'e<;sc nji sikar i paguCUl, nuk hajn tjcter Ye!; lI1e ndjeke e me shkrue mbas rrYl1les :;rejt te kllndert me tC yertclen .qi ka marre gjyqi i Trani I. Velem nji fletore e Homes nuk Immd te ITije pa cham nji koment mbi Vcndil1liu e 'I'ranil, e kjo ashl:

«11 Giornale

.

d' Jtalia.

IShii «/l GIORNAlE 0'1 rALIA» me dale 5 shlaluer 19251. .....

~Ibas do knhel prap ndihd, pn'j I"eli' ilaljanl"Pt, uji za Ijdi\r l\IIndra VClHlimil Ii' Trauit.

Mu Hi maje 1\)':27 rillon ni' Lect'e nji pro,;l's Ijeter kllndra nji alculalorit shqiptar 'Ii, me ':2':2prill. kishle gjnejLC ne kare «Torino» ne Brindisi :-;hefqct I\orr;en, Xi' ket pro<;es, si I1lprojtes i :-;Iwfqel I\or<;es [Isht AI'. Annihale AngelureL I\y l1i' t:ialimin qi II1ban peqmnt gjyqil pennende cdhe ':rasjen e Ullraku'lit ni' Bari, me f]ali't «/IjI,Ij/'1/ e /Ioshll;/, e Slanwl/l';8 I' fijI/kit Filmik i i,,/I-

fi; iiilll/lI{'(l(('I» c IhoU': IJ('J' /l/.I II; 1.'1'1181a/JI1I1l1/ it ('Iil'/ll'. .Ililli"lril rellllillli i ('lirimil jJe"I/li1l /'(IJIr/I; mhi 1'lIIlIill I' lIIin' II; r/rc,jfi;"rs ill/ljal1lJ e ,,/ikakllli llji 1111'111111 Ul'fl;'/,.

1)ul1('1dijW se, mbas Yl'asjt.s se Uuraknqil ni' Bari, po l\~" avokal Angcllleri, ish Ie gali me marre mprojtjen e te \Tamil ne pro,;csin e Tranit. .10 velem, pOI' per mos me bjel'l'e kohe e me 1I pregatituu, ne prilje le prukures qi u Inite prej familjes se Uurakuqil prej Shkodre, kishle shkue ne,Trani per me Sludjuc aklet e gjyqit. Mbasi kjo proklll'c nuk crdhi, as advokaIi nuk mnjli me u paraqilc porsi advokat mprojtes ne gjYIlin c Tranit.

(Fjalimi

i mbajtun

prcj AI". Angelutei-t

ue protesin

ni' Lw;c

flsht i bo-

litem ue rletorell «LlRL\ KOMBE.'l'ARE» Nr. 4\J lIIe \J, ;3, 1\)':27 ni; gjulwu fnmgisht,

(' nc Nr. :)4 me 13-4-1\)':27 shqip). .......

,

Po ni' ket pru\:esin e Le(:('e-s mhilu uji Ijalim .\li Kel::;,\'I'ilsi Ilisllll1ilar, I~dhe ky liC I]alilll pen liende Vendimin l' Tranil tile thane se Vendillli i dhanllu nuk 11shl \'elem nji padl'ejlsi, pOl' edlte nji gahim i maUl poJilik pse ka ,'enue prestigjin e Halis ne t>h(!ipnl. Advokati kundel'shtar proleslon e don t' i prese fjalen qi mos te flase kundra yendimit te Tranit, pOl'Pruk 1I1'0rii gjyqit thote: «J{a, Iii Ilrl~jtij de..>1/I/lilari. Velidimi i Trltllil ds/lt IIji flabi///, i III11th.:

52

it

.

J~

t.I)})('1qi f' a pohojlili! lif !/jitlll>, Aj vendim, u k~ dhani; .<jll,l:imedlu} tj(wv(}[ qi te vine e t'atentojne n' ltati», Avokati kundershtar proteston gjithnji e kerkon fjalen prej Kryetarit q i tC shpjegoje ,gjyqin e Tranit, pOl' Kryetari i Gjyqit i pergjegjet: «Asht kot, zofni avokat, te lIumdoheni me IUt shpjeyue uJ.l)qin e Trani!,. e d~jJlle ma mil'e se si une llShtU (jdhe jI/'Oku/'Ori. Disll1nitol'i te tiJ vijoje fjaten. (lJalimi i mbajtun prej Ali Kelsyres Ilsht i botllem nc fletoren «LIllIA KOMBE'l'ARE» nr. 50 me 1U-3-1927). ~

A. Kelsyra: ,Keshtll qe verdikti i Tranit nuk asht \'etCm nje padrejtsi, po dhe nje gabim i math politik, se jo vetem ka vene ne rrezik jeten t' one n' Hali e ka shtrengllar alltoritetet tC marrin masa te jashtezakonshme, po ka celluar dhe prestigjin e Halise se madhe ne vendin l' ene, AVI'. Massari (mprojtesi i atentl\torit) protesto)] me nxchtesi dhe don tC shpjcgoje vendimin e Tranit. l'rukurori: Ka Ii! drejte desltlltltel;i. Vendimi i Tra nit ei;ltt njiJ gauim. i Ifwtlt,. t,IJPset t' a polwjme fe gjitlt. AU vendiln u ka dltene uuxim dlte te fjel'vet te' vijne f' atentojni! n' ffatL Avv. Massari proteston prap rreptesisht dhe kerkon fjalen qe te shpjegoje c e te justifikoje gjyqin e Tranit.

J\ryetari i Gjyqit: Rsltt kot, zoti avokut, te nUi/utohi te nu. sllpjegoni uflJqin e Tmnit.. e d~jme me mire nua ju si une rille pl'oku/'Ol'i. Desltmuesi te te vazhdoje ne 'tJltti. .......

(Mane prcj «LUUA KOMBi~;rARE» date 1iJ pri!l 1\J27).

(Prej fjalimit qi mbajti Av. Angelucd perpara gjykatCs nc Lc('(;e S1 II1jJrojtesi Shefqet Koni~s),

Ketu pasqyrohet fantazma c te gjithe atyre qe \'diqen per lirin 0 ~hqiperis. Dhe fytyra e posMel' e StamfJUes qe del'dlti' ne Bare gjaklln fisnik te ish "Ministl'it Gurakuqi ptekset 71le fyt/fl'at e kift:lJl'e qiJ desliifn -

te'vl'isnin nierzit me te'shkelqyer nder l'elugjati!tsltqiptal'e.

Po ju mnnt te me tlwni qe Sfa/nottn u '{;lirua. PO'I'pel' lat te' keq ne pergjigjerni: Au vendim rlil'imi rendon mui emel'in e mh'e tiJdl'(jtsise ita~jane (lite sh!wktoi nji Mentat ~jetel'.

*

53

LUIGJ NJERIU

GURAKUQI

SHTETIT

E SHKRIMTARI

Shkl1len c\tfred de Vigny n' at libel' <lq terheqes, «Servitude et grandeur militaire», se na i perkasim njij breznije se lindnn ne nji shekull plot me kujdese per jete ushtarake, klu' mendja na ishte M tufte qyshi' prej hankavo te gymllazit. Lodertijal e trumpetat, shton aj, sllllejshin nrWI"veshet e mij zllnin e mesuesvet e gjuha e mshehijt e tillra vet na nilte ni' llji lIIi'nyre krejt te ftohte e merzitshem. LJogm'itmet 0 tropat ishin pi'l"syt t' oni>, \'ijon Vigny, vetem shkalli', noper te dlat mund do te ngjiteshilll deri ndi'r hyjt e Legionit Ndere, pCI' femijl hyj keta ma te bukurit e qiellvet. «Itr ndonji nga shol,et t' one, qi para pak muejvet targohej prej gymnazi e paraqitej n' nuiforme kusare, na turpnoheshilll llga librat t' one e u a ftakrojshim mesuesvet.

Vete keta nuk pushojshin te na lexojne T;1johtime mhi IJsbtl"fn e Madhe e brolwritjet t' ona: Hrofte Perendori! keputshin pi\)' gjysme 'Pacitin e Platonin.

Askush nuk ka per t' u gjele me i I'It mohil se e kalertll pjese e mbrame e shekullit te kaluem, shenjon ne historin e popullit t' one nji kohe randcsipfote, t' a percakloj nder dy fjalC :ZlJ.jil/;in J{o/llbiltar. Asht koha k(~r u Ie e u rrit .Luigj Gurakuqi, atehere kIll' levizjet t' ona Kombtare, u nisen rreth vjetve te Lidhjes se Prizrendit e crdhen tue u vijuem me gjith forcen qi paraqitshin. MUCl'en shkas jo tjeler, pOI"si njajo peshe guri rrasik qi e hjedhim n'uj. Nga ilji fillese e vogel vjen tue u shperndll nder rrathe perhere' e mil te mdhaj: rratlle te valevet kaluese qi shkojne t.ue e mhushe hapsin ,

e ketij llji. Kush ka Ie e asht rrite ne nji ambjent plol me lurbullime e lu'fta, ,lsht gati e pamundum te vijoje n' at heshtimin e vet. Njerill ne kel rase 11shti kohes, Theorin e njohtun Ie Taine-it: Ie mdjlj W 1f(('l'kllte Iii I'retlwnrwet, mllnd t' a shUjme ne pun'e per te 'njohun njat jetii plot me ngjalje e turbullime, qi e kaloi deri lie mbarimin e vet tragik Luigj Uurakuqi, Kollet e pershkimet e tija vijne e perkojne nder sa rasa me ate shka . na rrefen per vedi Vigny. * *'iI-

54 ".

-~;,.

U Ie nl' Shkoder me 20 fruer 1RiO. Kjo dale kujtohet ndl'r W gjitha . jeteshkrimet e tija, nga te 0i1at aj i Gjikamit ilsht m:l i plotesuenii (1).

Nji sqarim do t' ishte i nevojcshem dhe, mbas mendimi 1'im, jo aq i veshtir per t' u M. Drejtimi i Kumbones se te Dielies p. sh. ne nji nga numrat e vjetit. do ti' mnnd W na i njohtonte shenimet e Jibrit te pagezimit W Lnigj Gurakuqit, nji pi;!'nji si u veprue pel' jeteshkrimin «Pashl,o Vasa» hotur nga K, Kmnsi (2).

Hhti'pija e tij r mor;nw Dllo(lhet ni' nji nga lagjet p NhkG(lri;s, n' at rrngi; e ('WI end!' sot h{lI1PlIlnin r famiJjrs sl; Uj ti' vjptl'1'. "jo 1'I'1lgi'qnhrt e (:lIrakuqevd. Vjett e pari) i bIoi nU Shkoder ku ndoq Kolegjen e vjeWr t' gtenvet .Teznite qnc,jte KolegjaSaveljane. Atehere kjo shkolle, nepl;r bankat e se pili's kane kalne SI\.e S{lp~rsonalitete qi e nderuen dhe e nderojnl; Shtetin t' one, kio Kolegje ka pase nji ndamje te n(lryshme nga ajo qi u ('aktue prej Luftes se Madhe 1014-18 e tekndej. Thorn keshtu HLr kam pa- '\ ra sysh rf'ndet e saja W mesme. Po te duem te njehim nj i rend kalimt{lr t' atyne femijvet qi prej Azilit J';lizabetin te Shkodres kalojshin ne shkollen fillore, kjo Kolegje me at rend kalimt{lr ka pase gjithsejt gjashte rende a klase fiJlore. Simbas numrit te nxanesve te qytetit shtoheshin edhe paralelet. Nji nder meritime te posar;me te mesojtorevet konfesjonale te Shkodres ka qene, .io veUhn luna kundra analfabetizmit, pOl' edhe ruejtja e frymbes se qytetnimit ]Jrendimuer qi ka vazhdue prej njij breznije ne ~jetren, Kurdoher() ka pase nxanes nga U' gjith elementat e viset e ndrysheme te Shqipnis.

Kolegja ku Gurakuqi ndQq mesimet, i dha shkas ish-nxanesit te saj Faik Konitzes te .shkruej n' Albaninse, ne mes te k.esaj shkretije ne pikepamjen e qytetnimit, keta tempuj mesimi te .ketij qyteti dukeshin si oaze )1e shkretnin e qytetnimitshqiptal' te koMs. Kolegja Sav(~rjane, krah perkrah me Shkollat shqiptare Franr;Rskane e tjera institute, kani' b:1 njaq, sa ne shtieHin e dis;'l dhetCvjetoreve te mnndet me u vertetue se, ver;an n' elementin e . trishtene tC ketij qyteti analfabetizmi u shue kryekeput.

Rf'ndet e mjesme tC Kolegjes Saverjane, ne kohe k(lr (iurakuqi ndiqte mesimet, kane qene te ndame nder d~' dege: ne d,egen teknike-tregtare,

(I) Luigi Gurakuqi

~ Vjersha»-me

mji jeWshkrim

te shkurtC

prej Gjikam (Laterza)

Uari 1940. Keq. fq.7-19, Shenoj ne ket rase se, nga dS' fleli' te daktylografueme shkrue ne W folme toskenishte, f1eW te gietuna nder shkrime W tija, lC cilat m'u dhan nga r~daksija e Hyllit W Drites per shqvrtim, lexohet kjo (jail e pare e jetc.hkrimit Ii' tij: « Ka lindur me 19 Shkllrt 1880 ne Shkoder >, (2) K. Kamsi «Pashko Vasa. (<<Leka. numer kujtimner i XXV vjetorit te pavarsis kombtare 28-XI Veil. II fq. 578-5R2), Aj shkruen nder sa tjera: «Dati'lil1djen e tij, te vertete pati miresin me na e nxjerre prej regjistrit tC Pagzuemet Ie vjetit IR2~ j Nuel'ti Dom ~:rnesto Qoha >. (Shenimi 1 i faqes 5789). . \

*

55 f

gjithsejl gjashle. r(~ndesh, e nl' degen tjeter ll\ gymnazit klasik, U' rilit edlw i perkilte. Mund te numrojme mbi te edhe dy vjel studimesh te nalla theologike, ca~tue pel' ata qi mirrshin rrugen e meshtarfs. Ne ht Semin{tr, qi Mnte emnin e Seminarit Papnuer, u edukue ajo pjese e Id!)rit katholik shqiptar, qi mil vone do te sherbente nrler kuvendet e ndryshi;me fran~eska-

ne apo jezuile, ase do te numrohej si kler shekulhlr.

.

Nga nji numer pi'rkujtimuer i vdekjes sF Gurakllqit ni\ fletOl~'n e 1(0slanr.l\s «Shqipi\ri e RII» (a) Gjikam-i (Lin I\amsi) shhurllle: «Si mi'sillH'1

ashtu galimol'e e ti' gymoazil i ndoq me ('eni', ni' ShkodeJ', lli'n ]mj-

fillore

desin e nji edukatori W vlefshem P. Mazza, reklor dhe W profesomve: At Pizzolari, Chiocchini, Galti, Roverio, Xanoni, Gasper Jakova dhe Gaspi'r. Zag pm duhet dijte sr drima. Prej Kolegjes Savmjane duel ne vjelin lHH7. !'jeWr Gurakuqi (i ati), nuk njifej ndryshej nt. popull, ve<; burre mendeliri', sinonim p1ifeje. POl' ne mesimet e priljel e te bidt l' adhl1l'lIPm, kje veshtrues i ceneshem me i a lehtesue hovio kudo e kahdo Iii mund t' ushqrhej mc kuJture te shend{lshW». .Ni; rendet tehnike tregtare atbole mesoheshin si gjuhi' te hueja, pen'e~ gjuhCs zyrtare nrn regjimin otoman, italishlja, fJ'engishtja e germanishlja.

p Kef dege e ka ndjeke nji pjese krejt e madhe qyletasvet, mund te thomi ka qene shkolla aWheri\ne mode, pi;r qyletasil ue shpirt tl'eglare. Gymnazi klasik ka pase kurd0hcri.'ne shumier xhakojt. tl' vOm per rruge te me~htarfs. Aty ne nji nderlesi.'te posa<;me,shkepuW prcj degt\s ,tehnike-tregtarc, njohte endr sot me 1\lnninndertesa e Seminaril Papnuer, xhitl\.ojtkane pase edhe banimin. Botimel e pelTjetshme W perparimit, si sjellje e perpadin, nder grade, pa hy nder vc<;orl,botime te shperndame dilen c tGndamjt te <;mimevetvjetore, I,Hneper t' i . vlefte atij qi do W min'ct neser tf ~1~kl1lej

mbi keto shkol1H, tC kete nji pikrnisje lljohtimesh sc si ka qene ridjek.1a r lyne prej qytetasvel e perparimi i nxanijsvet. LetCrsija ml1i kef.o ~likolia,jlC perjashli.min e njij hotimi para ]Jake vjell'ct, nr rasen e mbushjes s.e pesedhete. vjetl'ct te Koleg:ji\s SavCljanc (4) a Ii' 11(\0'i njohtil1li te shklU:tun, fI; botucm at~. htu ni; shtypin shqipwr c W huej. leiCrsija lIlbi to IISht kl~ejt c vorfen. 'I'~ pra mund lC thollli pa droje gahill1i, sc roli i tync ka qenr r,an~iisiplole. Ato kane hapi' lljat !Tugi! ycpl'imi nr lamen c arsimit W Shqipnfs ne. roJmi c tC 8hqipnis sc lire. Kqlcg:ja 8avel:jane ka pase 'po njat systhem kolegjash tjm'ate jezuitev.et nder shtctet e .n~lryshenlC. Ne ra~~n c provimcyct ne mbal'imin (' vjclil shkollucr, ~l tlontc atehcl'e parija zyrtare

(3) Gjikam : «Lote e R6» nr. i 28-Xr 1933:.

(4) Kol~gja Sa,'erjane

56

-If

e Ilile p~r mi varr W Luigj Gllrakllqit rroklill 50 vjetvet.

Shkoder.

"(Shtyp.

(Keq. fletoren e se P,iperl).

«~h!(iperi

e kishtare e vendit, perfaqesuesl e shteteve te hueja qi mirrshin pjese si ndegjues nder keto provinie. ~i tash i a paraqesin vedit ish-nxanesit e kesaj Kolegje at sale, salen e hijshme te theatrit, stolise ane e kand me shenajt madhnije e me flamuj, te hijeshuem me kunori.;lari. i\lhe syni i njij manesi te kesaj Kolegje, i Luigj Gnrakuqit, asht ndale pa dyshim plot ,Iakmi,tIH' II ba pjesetar i fitimil ii' njij prej atyne flamujvel ranlastikr, ne kohi'n (' Shqipnis si' rObnUCllH', pi'r t' u l)l'('galite.nji rliW \1. rroki nji FlamllJ'tj('li'r.

111ftte b1]kurin (' Ii' g:jithi'v('t,PlIlnin e ti' rilit nnk do t' a koritte as l1i\ nji «;;asti\ vetem.

Rysthemi i le d,lmit W (lmimevet ka v\jue pi'I'1nb1peseclheti\ vjet, si eelhe aj i pusullave te kuqe e W barelha, dhnne si nji jave per jnvi' kolegjnlevet, simbas sjelljes se tyne. Klasa e trete e mosmanjes se pusullavet, mbas le bardhavet nuk mbeti e mbrame. i\jo pat ma vone nji shoqe mbas veelit: pusullen e 7,eZe,pOl' Ie ncHme neler rasa krejt te l'I'alla e me rrjedhime ii' p{lpeIqyeshl11e per n'xanesit qi b<1heshinpiir to.

Vjeshta ne ket Kolegje, edhe ajo ngjalJte plot shpresa nder prineli' (' nxanes: Dasen e \(mimevet. Akademis shkol1ore te Nandorit me program W zgjedhun: nji apo eIy pjese theatrare, deklamime vjershash, copa mn7,ikel\1asike e kangesh 'te lehta, lojc. gymnastike e tj., (rasa kur nelaheshin \(min1et.

TCesajakademije te vjeshti's i shoqnohej nji akademi tjeter e 'njij rrethi 111ft te ngushte, akademija tradiejonare ne mbarim te Majit. I~nd(\ ruhet neler letral e asaj Kolegjendo' i vjershe latine ne hekzametra, v'jersha te cilat, si nxanes gymnazi, ku qindroi deri ne vjetin 18\17, perpilonte e' deklamonte vete ne keso 1'asash Gurakuqi (5), ,Ne jeteshkrimin e tij te kujt<iem ni: shenimin 1, ndoshta vitae eurrirul9m i tij, lexojme keto rradhi1: «Qe ile vegjeli ka treguar deshire te madhe per gjuhen shqipe; vjershen e; pare ne keI 0 te gjuhr e ka shtypnr ne Shkoder km ishte' akoma 1;J vjetesh. Dllke qenr

.

nxenes ka bashk~punuar ne te gjitha .fletoret e tei:>ei'lwbeshmet shqij1e ».

Me te kryemt e mesimevet gymnazjare ne Kolegjen SavCl:jane, vijoi lyeeun ne Kolegjen e ArbCneshcvet te sh~n Mitrit Korone te Kalalrris. ~)iplbmen e pjekunis e mori 111'Kosen('c. .leteshkruesi i tij i njohtun 'Gjik'iini na!'tregon'se f:ui-illmqi <lhR dishmit 111,1Ie bukUl'at e vulhietit' te forte e te m~hajes 8e' nalte. Ne ket kobe, nc I\olegjen e kujtucme t' ArlmeshCvet mcsonte gjuhC shqipe romantil(u Hhqiptitr Hjeronym de Rada, pmni e \lepra e te cilit I8shin nise kahere The i a zbardhe faqen \ Shqipnis. Nder l'J'1tdhct ~

kujtimeve tii veta Gm'akuqi kCt njohje me Kimgetarin e Milosaut dIn tt; '

0

(5) Nij vepren e mhitregueme ke oreja e pare. u botuen Ilt; te gjith prodhimin e Iyrikiis se tij Ill' Shqipe edhe tri «Elegidion» latine ndr-r rlistjha. hekzametra e 'pentametra (fq. S7-R!I).

"

*

57

Skan(Wrheut Ii' Pitfat, r kuj ton ine nji hov S{ldashunije aq rdhe mallengjimi pel' kN Pionir tC Rilindjes Shqiptare dhe nuk pritet pil thani): «... tue pit syt e tij tC mrkl1n kah ndir.eshin e shkClqeshin, tue e permende Shqipnill" une gjith pennalhw, nuf, nllljta me u ndaW pa leshue, bashke me d.v pika

lot, nji te puthun tC nxehte mhi at dori' qi punoi Sit e Sit per Atdbe ... ! » Prej Kosence shkoi ne Napoli, ku u ni'shknw ni' Fakultetin e Mjeksis, simhils jeteshkrimit ii' b;lm nga (ijil,ami ni' rJetOl'l'ne ~ekun «8hqipi'ri t' 1:11» (ki'q. shenimin 3) dhe ni' frpri'n ~ekun «VjerShil» (Id'q. shl'nimin I). Ni' ~Iji jl'teshkrilw te kl1jtul'm po n'at shrnim Ii' pari' thuhet «... a rl'lli1i'tAfundil Ii' !!:jymnazit i ka mharnnr n' Itnli ku kll hi'ri' I'dhe Degi'n e. Shqisevet Ii' natyres (Sciences naturejfes) prane Universitetit Ii' Napolit». Pra]) 111 hi stl1dimet e tija to nalta Gjikami ke «Shqiperi e RII» (numer i Itekun) na thoW se «mil vonr n laurue nr' Shk('nen elhe b;lni studill1CW posaltme ne filor.ofi >'.

Ni' r.g:janimin e kHij jrteshkrimit Gjiknmi ke vl'pra «Vjersba» shkruen: «I'rej Kosenret kaloi ni' Napoli pl'r stlHlime Ii' nnlta» (li). Pak nUl andej, po n' at faQe yijon me kHo njohtiJiJl': «IT shk1'l1l'ni' Fakultl'tin I' Mjeksfs. qi e ndoq me kujdes e fryt tC inadh ».

Kelu nisi' e yijon ajo miqsi e ngushtC qi hashkon ]Joetin e ina(Ut t'A 1'beneshiivet Zef Skiroin, (profesorin e Gjl1hes e ii' Letersis Shqipe n']nstitutin Lindner tC Napolit). 1111'Luigj nurakuqiu. «j\lili e Ilajdhia» aj poemth idylik aq i kandshem, e sht~'u Lui!!:i <:urakuqin W. perpilojP njipnrothaneje te bukur W krsaj kryevepre sr' vogi'l, W cilen Konitza ndel' vijime ne te perkoheshmen «Albania» i a paraqiti botCs frenge me nji perkr\thim fort te bukur ne ket gjuhe. Milin e Hajdhfn Luig:j Gnrakuqi, njeriu i shijes letrare. e percaktoi me shum aresye: «nji margariti'lr tC letrat.l'res shqipe ». Miqsija e marlhe e Skiroit pel' t(\ .;, g:jen kl1norimin e mbrame, Rtehere'kill', ne vorrimin e Guraknqit. si !'it flija e njij atentati ti' shemtllet ne Rari (me ,2 marl' 192,») plaku Skiroj, (i eili nnk do ti' rononte t' i shoqnohej ni' vdekje t 17 fruer 1927), mba;jtimbi yorr ti) tij a1 (jaJim Ii' fuqishent, rlalnn nga zrnu'a, tjalim te rilin Ii' Inmfshemt s'(\o t'a harrojni.' dhe, si e pi\l'shkruen Gjikami, ndegjllest do tC klljtojne ni' kCt rase ve~anerisht (\,1'vargjet e para te kanges se Vaso l'ashes, tC ken(\neme ng-a Skiroj «... ni' Vli.j,me at kadencen r tij tC plakun. pOl' ti' nji kangtari ii' fuqishem, per ma H' madhen rlhimben. t' one ».

N' Universiletin 0. Napolit r han per \'edi kryekepul ajo rryme, qi e joshe aq fort rin!n akarlemike, d. m. tho e kapi' rryma e knjdesevet politike !Hb! fatin e Shqipnfs, atehere te mjerueme. Ky knjrles do te "inte rlalengadale tne e largue per nji kbhe nga lamijrt lrtrare e rlijtunore, per t' a piir-

r

(6) Luigj Gnrakuqi

58

*

. Vjersha. vepj'r e 9pkun ni' shenimin 1. Keq. fq. 8 ti' kesaj Yel're.

.

ejeHlln ne yaWn e lliftavet per lirin Komhtare. j kiipute sludimet pel' gjysme, me u largue asaj qandre studimesh ne nji koM k(lr pushket e Maleve t'ona per Lirt filJojne te merzisin perandorin otomane, pushtuese e tokeve r ona. Z,lnin e kushtrimit te Shqipnis per Lirin e bardhe, Gurakuqi e ban tC vetin. Aj Mhet nji me zemren e Maleve t' ona tue marre edhe emnin e e tyne, pseudonimin e njohlun Leke Gruda prane njij pseudonimi tjeter tC tij Jakin Shkodra. Ne zf'mren e Gurakuqit, n' AtdM e ne mergim, ngjalJen shpreset ma te bukurat e Liris se popullit Shqiptar. Keto shprese te nguluna Mhen drejtueset e veprim~ve te s(lvje\ime qi do t' a perciellshinme valet e veta nder sa sheshe ku do te ndahej fati i ]\oltlbit t' one dhe i gjuhes Shqipl'. '1'e shkrllejm~ histortn e tij (lsht nji per nji si t' f'ndim fJetCte mbrame te Historis se Hilindjes J(oll1btare.

Mos te kuptohl'1I1i keq tile besue se Gurakuqi i tlwte nji here e pergjithmone lamlUlniri~JelCrsfs e shkenel's gjuhore, qi kane qene k(lrdohere prirjet e tija kryesore. .10. Nder vaIet qi e kapi'rthyen, Gurakuqi ku mujti, . afroi fuqfn e pf'ndl's me at\. u; trimnls 0 t' armevet, tue u diftue ne nji ane nji shkrimlAr i shquem, njerin i dli mhas gjykimil fAt .Iustin Rrotes «gjuhen shqype e Iljofli 1I1iLmire e m(1kClhellW se lido ,shqypl,tr» dhe nga ana tjeter dha dishmit e njij' hurri edhe ni' logun e lriu~nis e te luftimit per Lirin Kornbtaro.

Me themelimine Sl!oqnisletrare tCShkoures'<l3ashkimi»ne IH\HJ, Shol!nl e eila i la gjurmet e kethella te vetat ne jetCn e ne kulturen Shqiptare, qe nji nga anetaret e shquem te saj, sl muml te vrehet nga historija e ki!saj Shoqnije, te theme]ueme nga abati i Mirdites Doehi.

Vitae curriculum i tij na kujton se ne 1n04 pati ngalrresen e pare me qeverfn tyrke nga shkaku i njij botill1i te vogel mbi kolonit Shqiptare t"ltalis: «Dy Kolonf Shqiptare n' j tali dori tash te panjohtuna» (7). Ne 1\105 u shtelngue te malTi malet per t' i u hike eshpetue ndjekjevet qi i bhnte qevelija e asaj kohl', Me \ipallje tC kushtutes se Tyrkis u f!tIeo te gjykuemit per faje politike, ne grumbullio e te cilevet ishte edhe Luigj Gurakuqi.

Ne shtatuer tC vjetil 1\108 u nis per Selanik bashke me shum tjere, si i derguem i vilajetit te Shkodres. Ne ket l!ytet mbajti nji fjalim. ne gjuhen shqipc mbi drejtat c KOll1bitHhqipta.r ne pranin e Komitetit te 'l'yrqeve te Hq. Ne vjetin 1n08 0 shohill1 si perfaqesues i Shoqnis letrare. te Shkodres ,dlash!,imi» ne Kongresin Kombtar l' abcs qi U II1bajte ne Manastir nen kryesfn e Lumo Skendos. Hroli qi luejti ne kel Kongres te randesishcJI1 pCI' historin c alfabetit Shqipt1it. e per jetCn C l'tJ mendore tC Shl[ipnis, ky rot

(7) «Dllc colollie aluilncsi in Italia finora sCOIlOSCilllc» (uolilc ne vcdi cdho ke c perkoheshmja c A. LlIrccchio-s «La Na~iollc AIJJancse »).

*

59

i liji ,Ish\. ngit nUl te njohunit. Kongl'esi e (>1I1noiPI1' nenkryelilr. E v['rlete se, kah kam para sysh nji fae-simile te vendimeve te Kongresit, botne ne te perkoheshmen e L. ~kendos «Diturija», (H) eaktimi qe ky: Njij heri per gjnhen t' one I1heshin dy abcl'c: i Bashkimit, att. qi ](emi sol (me ndryshime te paka) dhe alfabeti i 81lOQerisese Shkl'Ouji\wI'et.. Ie Slam!JOllit; pOl' nji vendim i marrun aty per aly ne I'avor Ii' Sho([nis qi mt' Al tljergj I<'ishlenperfaqesonte Luigj Gurakuqi, do te kishte dall' me m<1 shl1ll1 humbje se me fryt, sidomos per vellazenl e yut. te jugut ku alfabeti i Stambollit ishle ba i pergjithshihu, Si lexojme nga vcndimi i Kongresit, ky i a la kohes(e eila fatbardhesishl 1Iuk qe e largte) kur gjuha e jone do te shkrllhej I'elem me nji alfabet. Nji vjet m<1vone 1m e shohim njij heri, me themelimin e kesaj 8hkolle, si Drejtuer i saj prej telorit W vj.1 !)O\J del'i me korrikun e vjelit 1910 me basll1dipunimiu e Ylefshi'm Ii' 80tjl' Pel'it t' t'Aleksander XhuvaniL U shternguc t'ikte nga P-Ibasaui pel' al'es~'e Ii' udjekjeve tC 'l'Il\'gul Pashes tue wbete jashte me Aqif "ashen deri ni' I'l'Orin t' vjelil I\JII. Ne' Prill te vj. 1\1\I me.!'!'pjese ui~ kryengl'ijljen e Makis, pi'l' W eili'l shkl'ou I,ibrin e I\uq kn pi\nnblidheJ) kiirkesal e malsori.'vel pi'r antonomi administrative.

'I'ue !Tadbue njohtimet e jeles 51' tij, <In!' te pi;l'ml'udi nji konrlikl qi pati me nji flelor{!.!".ti' hncj e ne W I'ilin Uuraknqi vuni nd(ir dOllllla jeWn e vet. Aj Ilga lami i \ufWs i niste rregullisht korrcspollllenl'ale vela lue i paraqitun inleleMualet Shqiptar~ si yegLa Ie rerbeta t' ishmonarhis AustroHnngave, Gurakuqi e gien ne nji dile ket fleton)!' ne nji hfe te 1'l)rlgoric~s Ili; shoqll,in,e rly velvet. I afl'ohet yele i treli, tue ndeji\ ata Ii; dy si ne te slJlnangun (nga Ii; ('ilCt Djani ishte Bile Mlisi) - Ie gatS!lem per c:do eve"u-

'tualilel, ne rase knr dy tjeret do te ngrcill'shin me i date ~ol shoqiL E pyeW ne mos ,Isht aj konispondenti zel!t{!.re aq i inIo~lIlllemprej Lami te

luftes. ~1basi pr~zentojne shoqishojne, qofte si qorte ata te paraqitun, Gtu'a-. kuqi nilk vonon shnm e me rlisa grushta e shkopij Ie mire . e shtje IJ~mend i kerkon ~~uftlm ,fletorarin e huej, ShtS' nga shokCi ne e nesre i rrahuni Luigi Gurakuqit, tue .kujtne se ka per r i n k~thye nderi ne v()ud ,veti me nji plag-osje te lehte. Gurakuqi e prar.oo edhe, si i grisliun ne dyluftim e me te drejtC ne Ie zgjedhun t' itrmes pel' kCl rase, i kerkoll nji dylu.ftim me pushke te shkurtC, tue qile prej njij fare largesije me rend, gjithnji lue n ba nji hap perpara, deri ne .ydekjen e njanil a tjelrit. Si u mendne i rralumi pel' ket dyluftim jo femijsh, hjt'ke dore.

Kjo nalyre lJeaguese e tija vrehel edhe ne nji rase tjeler, k,ur ,1'sht ne ~ashtje ccnimi i nderil te lij ne.Du!'res prcj njij b('gu sh<!ipt,i.r k(lr k~' u !Tah prej tij,

(8) Ke(l, (Dituria»

.6U~*

- Salollik,

, lIJU!J, nr, l3.

Ne 1912 llluer pjese ne kryengrijtje te Toskenis e ne fund le gushtit te vj. 1912 shkoi ne Shkup e s' andejmi ne Gjakove me' qellim qi 1'i keshillonte kryengrijtsit e Kosoves qi tc biijshin kerkesa kombtare. Zjarmi i pergjithshCm i Balkanevet ne 1\J11-12,e gjen si pam, ne Kosove. Nandori i vjetit 1\J12 e gjeti ne grupin e atyne qi shkuen prej Bukureshti ne Vjene, Trieshte e prej kendej ne Shqipni per te ngrijtun Flamurin e Shqipnis ne Vlone. Asht I,jo shtegtija mii e randesislnnja e historis s' one Kombtare. Si shoqnohet me Ismajl Qemal V](iren, Isa Boletinin e tjere; del ne Durres, me l[e11imte ngrehe aty I<'lamurine Shqipnis. POI'ki'tu dis!1pengime te mdh u a ndalojne veprimin !\ 1>l'Ojektuem.

Data historike e is ~andorit i kishte qtn.e l'lle.jtenjij qyteti tjeter fatllladh te Shqipnis. Nise neper nji rruge te veshtire per toke, del ne VIone, ku melT pjese ne ~;palljen e Vettjeverimit.

Shqipt{lrprej Ismajl Qemalit me ~S Nanduer I!)12. Mbledhja Kombtare e 28 te Nandoritl n I~ e zgjo(lhi'minister l' Arsimit, ti' ('iWn barre e mhajti deri ne fund te Qevcris se I'i'rkoheshml'.

Ne qeverfn e Mbretit \Vied, Kryesue nga Tur' han Pasha, u zgodh, nellminister Arsimi ndersa minister u emnue Dr. Turtulli. Besenikijae tij kundrejt Mbretit, qi me i mare 1n 14 vNe kamben per te paren here ne Token e Shqipnis, kjo besniki qe c madhe. Me rrezikun e pushtimit te Durresit, tue rroke vete pushken i prilli rinis Shqiptare. Pralle te vdekunvet per Lid te ShqipniB, CelloSharres, Haki GEnes, Agostinit e /tjercvet, aj vete u varrue tue mbete nder duert e kryengrijtasvet. Nji nderhymje e perfaqesuesve te huej u a hoq dUel'vette kryengrijtasvet. Me Immbjen e shpreses se mbrame per nji here e la Shqipnin; pOl'me ndryshimin e disa r;'ethanavet politike u kethye ne Shkoder me Aqif Pashe t;lbasanin, Ketu' e shohim anetaI' te njij Komisjoni Sundimt{lr Ie Perkuheshem ne 8hkoder, ne nji kohe kur gjendja paraqitej mjaft shqetesuese dhe miqet e bashkimit te vertete te Kombit ne rrezik, ishin plo't kujdese per pritmin e Shqipnis. Me l' ardhun te Malazezvetne Shkodi,\r, Gurakuqi internohet nga ta prej li-VlI-1!Jl5 deri ne ka11nduerte vj. 1916. KnjazL ep urdhe.a, qi pritja r. i bii.heje mire, mbasi kishte pase rasen l' a njohi ne sa rasa e Cimuesi nji njeri qi e don Atdheun e vet. Me te iamt e Malit te Zi nder duert e ushtrivet Austro-Hungare, bashke me Serbjaj kaluen neper Shqipni Vete krajl Niko11ane hikje kalonte ne nji karroce me dy kuaj kah lagja Skanderbeg ne Shkoder, per te marre rrugat e mergimit Ie gjilhmonsMm. Ushtrit Austro-Hungare nen komandene generalit 19nazyon Tro11manepushtojn~ se pari Shkodren e mbas saj nji pjese te Shqipnis. Lufta botnore asht 'ne valen ma te madhen. Ne ket koM Gurakuqi ndodhet ne Shkoder.Bashke me Salih Nivitzen SoliI' Pecin e tjere arsimtare, i anise njij veprimtarijeplot fryt ne larnene arsimit Kombtnr, Ne vjetiu 1916 me shtymje e madje ne disa rasa, me urdhen te se XIX Korparmate te kryesueme nga Generali'1'1'011'

... 61

mann, nisi jeten e vel auministrala e vcndil ne gjuhen shqipe. GjiUmji\Ill' urdhen te kesaj KiHllande Ushtarake, krijohet Komisija Letrare Shqipe me

qander ne Shkoder. QeIlimii saj ne rend to pari; ishte eaktimi i njij dialekti . leMu' e i njij orthografije. Caktimet llcn keto. Per dialekt letnir to gjuhes s'one u caktue e fotuna e Blbasanit me disa ndryshimc te vogla, te kujtueme ne botimin e perkoheshem te Komisfs Letrare: «Lajmet e KLIllisfs Leh'are» dhe pl'r orthogl'afin r one u eaktuen Rreglilla, tC hotlll'me ne 1911i ne nji broshure tr vogel «Rregullat e Komisis Letrare Shqipe» (Shtyp. Fran~eskane), percjelle ne fleten e pare te boti\llit prcj njij LJnlhni te gen, '1'1'011mann per zbatimin e perpiket te saj. Bashkepunetuer nen drejti\ll t' ish-profesorit l' Universitetit tC GraJz-it, tash prof, i tJui \'crsitetit te Ljllbljanes, Dr. R. Naehtigall, Luigj GlU:akuqi qe nji nder ala qi ]JlIlHl'm 11111 mire e 1m! shurn ne kCt KOlllisi Leh'are Shqipe te 8hkodres, lli ne historin e zhvillimit t' one gjuhesuer xen nji vend Ie permendun e se ciles enell' sot administrata shqiptare do t'i pel'lldcret shum. Gjate pushtilllit te ketyne Fuqivct Qendrore Luigj Gurakuqi vazhdoi pel' tre vjet to kryesoje Drejtorin e PiJI'gjithshIl1e t' Arsimit. Nga burrirni i ~ekun ,biografik, i pabotuem, kujtoj keto rradbe: «Ne Ie gjithe k(jte kohe ka punuar pel' perparimin e gjuhes'shqipc e te shkollavet kombtare. Me mundimet e tija u hapne mi; teper se 200 fi'hkolla fillore ne gjuht; shqipe ne viset e I'lISJltlllH1!]Jrej Austriakevet, e gjuha shqipe beri perparim te math aqe sa arrjjli Ie futet e te perdorot ne te gjitha zyret.»

Veprat e tija shkollore janl) kCto: «KlIdime t(; pam pel' Illesojtore fi 11tare te Snqypnfs «(Napoli IOOf»»;Abetari i vogel shqyp-rnbasabevet to Bashkimit e te Stanlbollit me Iregime ne to dy d:lrialektl't «(Bukuresht 1906). Luigi Gurakuqi apo Leke Gruda 11ebashkepullirn me shoket e Shoqnis Dijtunore te Shkodres «B1Ishkimi», botoi veprat e ndryshemc te saja.

Bashkepul1imin ne lamen e arsimit keqyri t' a bunte cdhe me .D(JIOl'i) H (ariton) ne kohen kur Gurakuqi ndodhej ne Jl1ergim, tue e pregat.itun Jl1l'It, krejt landen per shkollat fillore te Shqipnis, me at «toskenishte tC qirncme qi nj aqe mire e dinte, si nl) IJal1)ashtu ne shkrim» (V) KCla toksta sbkoIIOt'e,te shtypun n' Atbine, arriten ne Vlone ne kohl\1l k(ll' Luigj Gurakuqi ishte Jl1iu'isteri Arsimit i se pares Qevcrf kombtni'e lie VIODC,Mhi keta teksla shkollore per 4 rendet fillore (jjikami thotC «se» i kish punlle se bashku .me Dhori Hariton n' Athi11e (ne 1012), kohen e mergirnit », ~10) 8i 'Vcper shkolJorc per rendet e l1!esme reale e klasike, botoi se pai:i nder yijime ne Ie perkoheshnw11 e F. Konitzes, bashkepunoi dC'ndun per shum vjet) - \'e(9) Gjikam : (Vjersha.

(10) idem fl!. 13.

6.2 :jr

(v, e <;,).

pren «Vjershenimi ne gjuhe shqype» te cilen veper e shtypi De Napoli ne vjetin 1906 nen pseudonymin L. Gruda tue i a ndrrue pak titullin «Vargenimi ne gjuhe shqype«. Po ne ket qytet nji vjetC para kishte pase botue «Ver~i» nji vellim lyrikesh n' ita1ishte.

N' Alhania e J(onitz(is perf'shihet ne nji pjesr W madhe hashkepunimi i tij nl'n pseudnnymat Leke Gruda e Jakin Shkodrn. KCtu u shrypen nl' vj. 1non tresllet (tl'rcinet) «Deka e Zallw:et». Ne lexim W tynl' komi rasen tC vem }'(\at f'rymbesim poetik e pasuni mendimesh, qi vijne e u veshen ketYM vargjeve, te nalla ne hoy dhe kah mbarimi te njij ironije per Ii' vetquej tunit vjershetare, te dIet pa e pase dhnraten natyrore te vjershenimil, kani' guximin tC dhunoji\ artin e bukur te Poezfs. N' at Iyrike spikati' nl' nji ml'nyrc tC posa~mp, m;l shum se kudo gjetiu, aj klasicizem i tij. Ketu paraqiten gjurmct mfl te 1'00.tate njij menduesi, qi gjuhCn t' one te vorfen ni' 1900 e ushtron mbas shembnjve te klasikcve te letersive te mdM europjane, tC vjetra e tC reja. «Deka e Zanavet» ka shum aluzjone mythologike, e hislorike, tc cilat nuk muml W kuptohen, po qe se nuk 'njifen aty ketu sa rp~orf te besi'tytnis greke e laline. Prandej per populi, kjo lyrike e randueme nga gjithkjo landi', ;1shl jo gjithaq e lehte te kuptohet, megjithsekomenlel e vete au::torit, mjaft te denduna, ndjekin nder nete te ve~anta: k0mentari i treshevet ne (jaW. Vargenimi ne gjuhe shqipe, sot h11nji veper krejt e l'ralU', n" ep provet Inil te parat e njij gjuhe e cila, tue u ndodhe ne nj i gjendje Ie vorfnuellle, nepEr L. Gruden biln perpjekjet lTl<ite parat kah nji Ii1V1'imper l' u shennc (11). Nen penden e tij te kesaj kohe gjuha fisht, s1.' po thom gjithkund e rrjedheshme, por ne reridin e pare e pastrueme u~a fjalet e hueja, ti. cilat sidomos gjate shek. XIX e veshin aq keqas gjuhen l' one. Nder kaptina Ii' ndryshme te Vargenimit, Gurakuqi, sidomos n' at vend ku yi'het e sltkruen mbi ~ashtjen e e-s se pilzane (e) e mbi vleren e saj ne gjul{e shqipe, bjen dishka ne lidhje me tr. Na difton'se si e foluna e jugut ka qene ajo qi ka pase aq per zemer, sa qe nji kohe kUl" deshti te shkruej vetem ne ket te folme a dialekt, Studiroi mb{ ~ashtjen e e-s se pl\zane e perdorimin e saj ne vargnn shqip, edhe sol mpas Sft dhetevjetoreve do W meritonte te mirrej ne kujdes. lI1basi ketu Gurakuqi, sidomos atyne qi shkrnejnc nc te folmi'n e jugl1t u Mn nji kritike mbi perdorimin e asaj eje ni' shkrim e ne 1(. fohm, tue prel si shembnj sa viersha 1(; Xaamit per-

.

.

'-..

(II) Po gj..j rasen te kujtoj se ne mbarimin e shek. XIXe np fillimin e slJek. XX,folja e so<;me 1/Ie 11 !avrue xewndsohej me folje me u nratisi;, pi'rYe~ atyne qi'p<;rdorshin foljen e IlIIl'j : me It.knlliv1U!. N'eyolucjon qi Mui gjuha asht e tepert Ie sht.oj l1e ket. rasp se ne knptim Ii; so~iim fulja rile It am/isi! ka nji veprillJ krejt Ie ndi'ysMm. nga folja me n Jar rue.

.

*

63

kethimet e ketij vjershHori nga nji kange e OdhiRes Ri' HOlllerit) e caklon nji pjese rregullash te kesaj e-je se p{lzane.

Gurakuqi qe, p{l dyshim, nji studjues i nd{lID ne shenj i gjuhes shqipe, aq sa me qene dashte e me u ~mue edhe nga dijetaret e huej. Ordina'ri i Filologis romane n'Universitetin e Ljubljanes Prof. Radomir Nac.htigall-i (kujtue parandej) ky drejtues i dikurslH'1tI i Komisis Letrare ti' Shqipes prani) Dr. Gjergj PeknJezil, shkruesil te ki'tyne rradhi'yet ni' nji rase (ni' pral1i;\'c-

1'0te 'vjetit 1932) tue e kujtue Komisfu Letrare Shqipl' tij Shkodri;s, i xlIui ne goje dy tre (luma Shqiptaresh qi 11\;1fort i kishte ne nderim, mWr Ii' eilet kujtonte Luigj Gurakuqin. Nachtigall-i ne lamijet e Albanologfs i la gjurmet e veta te ndjeshme nder botimet e ti' pl'rkoheshmet shkeneorc. Ha per nji prove te ketij intcresimi Ui Naehtigall-it permrndi se pari nji stu(Jim 36 faqesh «Mbi alfabetin e ]~Ibasanit» (12) dhe nji veper germaniRhtp ku mprohet drejtimi ((1 i pari Luigj Gurakuqi, ani,tar i njij gjuhc sl' pi>rbashket e te mesme e mprojti me aq dashuni. Kjo vepi'r quhcj: «~ashtja e nji.i unjisimi gjuhe shkrimi te shqipes)~. (13) Nc mbledhjen Kombtare te Durresil me 2;) dhetuer 1\11R f:urakuqi qe pijrfaqesues i rretheve te Shkodres e te Mirrlites. I' zgorlh pjesetar i Qeyeris se Perkoheshme se Durresit. Kjo r ngm'koi U' Rhkoji' ne Paris per te marri' pjese ne Perfaqesin Shqiptare prane Konferenees Ri' Paqit tue u kerkuc ngn aj areopag botnuer H' Drejtat ~hqiptare, ti) cilat mjerisht erlhr l1e k1't rradhe nuk u keqyri'n ,si duhet, tue mbete jashta kllfinit t' one nninrl te thomi, edhe nji Shqipni e rlytr, e pjcsetueme ne Illes te hotes slaw e greke. Ne Paris qenrlroi I;) Tnuej. Kerkesnl e Dcrgates s' OTIP.u botuen shqip ni'" kujrlesimin 'e tij. \' ete n YCie i punoi lIIe at gjuhe HI ki'thielWt dy yi'llimet shqipe: «Shqipnia pcrpara Kont'ereneeR sl' Paqit 111'Paris. 'I'e pm'in e botoi ne Home e te dytin ne 8hkorler 111'Shtypeshkrojeu «Al"(;jer~:i I"ishtn».

Nder zgjedhjet e p~ra parlamentare, JIle rrximin e Qeveris se l'erkohUsh1)1ete Durresit c me krijimin e Qeverfs se Tiranes qi ngjau mbas mblerlhjes historike te Lushnjes, u Jajmncn zgjedhjet per l'arlament. GlIl'akuqi si Deputet i Shkodres lIlerr at emen, ne renrl le pare si perfaqeslles i popullit e mft j vone si minister i Financayct. Ujalr ki'saj kohe qe pert'aqeslles hpsenik atij

grupi «Ora e alalel'Pt» I' eila cdhe ncpl'r shkimet

I'

tija, qP knnlolwre I]al-

prise, nder ~asat mft kJ;itike te jetes s' one K0111 btare. .Me tC dunt e asaj e asaj Qeverije, qi kishte lit. kr~'e Fan Nolin, n 'all' qi 10il voni; rlo l' a vajtonte ml' at rle!!! aq U' malli'ng-.~'('shme «Hyrg'j~'n \'Ileknr» (14) (:nrakllqi (12) R. Nachtigal:

,

(13) R. Narhtigall: 1917.

64*

0 elbasanskem pismu in pismenstvu na Djem. (Arhiv I fsh. I-II). < Die Frage eiDer einheitlicheD albanischen Schriftsprache.

Gratz

<

bashk1\ me ajken e intelektualevet Shqipt.:'lrc kapi rrugi;n e mergimit. I' vra ne Bari me 2 te marcit 1925 e 0 YOITUeperujtenisht.

***

,

PjcsP c pabotocme l' shkril!1cvl' te tija enM, - pjesa mil e randi;sishme - i1sht epistolari i tij, qi dohel Ie JeW nji (loknment:\r i r;murshi'm, qi do Ie kaloje ne tryesi;n c hislol'jaknt Ii' se neSi;I'I!H'Spi;r Ie njorte c 7.hotile sa e sa sende ti' p(ulijtnna. Fatbardhesisht «Hylli i Driti's» po e melT nji l~so inisjative me botimin e cpistolarit te Garakuqit. Nga shkrime tjera t{; pl\botueme kemi nji gramatike shqipe. Ke «Shkendija» (numri perknjtimuer i A. Gj. Fishtes) u botne mbas vdekjes se tij perkethimi italishl i I1jij pjese nga Lahuta e Mal,cis: <<'I'elTra e Rr7.hanices». Gjikami hotoi ne nji Vjershal e Gurakuqit, ne vellimin e \(ekun, vjersha tC shtypuna kohe mbas kohe nMr W pi\rkoheshme; flclore e kalendari' Ie Rindj~s Komblare: «])rita» e Soris, «Lajmlari» (Elcija e diktlrshmr), «Alhania» e Konil7.ps, "Liri e Shqipi'risp", "Kalendari Komhjar" !'Ij. Prof. FILIP FISHT A

(14) «Liria Kombetare»

I'j. 1926. ViI. n, nr. 35.

*

6:) \

51 E NJOH UNE GURAKUQIN...

Nder shpipt1ue nuk njohta kend ma hije-Iehte se Luigj Gnraknqin. Kujlimit t'em nuk i \(faqet. nji hurre si ai : i urtil, i mendshem e njiheri edhe trim si 7.ana. Personaliteti i tij qe nji krijese origjinaJp, kn shpirli shqiplar, i pajisnn, me knJ1uril e q.\"If'lnim. shprphej i madh, i nalW, I'isnik.

Kele pala fatin lHP e pase mik 7.elllre e shoq pnne, hashkepnnlner erlhe prls: mp 1(1r)i\l'poqellli(lealet, dami' ge7.imet c idhnimel: lirija e besimi qi pal~m shoq me shoq, kaptoi nder hapal mil Iii gnxueshem, u ul e pel'l'shini fjaWt e punel edhe IWI f(j 7.akonshmet.: pOl' deri I'dhe nder kelo kande Ie jeles, ku edhe shpirIi i ratosil ka hijet. e vela, ne fundin P 7.emrils si\ lij nllk pashe Ijrlrr ve<; SP shka hinde. lerhjeki\ e hiln pill' rehtr.

Ne LlIigjin gjeta IIjeri II, helova shqiplarin.

Cilesil e rropamet e shpirlit Ii' tij i kam para sysh porsi iM. porsi symbol. pOl' n1lk vrhpm ('i pershkruej. Sferat e jeli.'s si' Luigjil, nuk ka pende shqiplal'L qi i perfshin. I 7.oli nder Ie wliH, i madhi nder Ii' mrlhejt. i miri nder mil Iii mire!. l.Juigji qe i mtJa.re Shqipnis, i tegjithr Shqipt.arevet,. pOl' Shqipnija Tluk ile pel' /(1.

'l'e paren here qi me ni l'a njoh. ishelll ende pa hS'1n nder valet. e jeles. gm7.01 Do~i. Paler Fishla e Luigji hisedojshin mbi problem in shqiphir. Dne. si i d, rrijshem e ndigjojshem pa mane pjef:;ene kllvend. Abat.i don il1e me ba me foIl', e thote : Po ky frati i ri a mcrret me ~ashtjet shqiptare ~ a e don Shqipnin ~ Luigji, pa me njohle pa me (lijle, si me pau ashtu te frikesnem e Ie. turpnuem, mori (jalen per mue: -;- POJ tha menjihere, edhe ky (' ka per 7.emer at.dMn: edhe ky lash e jelJ kontrihutin e vet, pOl' tash dOll te 7.flje prej Ilesh. M'u hft s~ m'u <;etperdja: njohta opti- . mislin e dasham.irin e te rijvet. Mora 7.emer. (j(j *

1:;)'_<;"1>

Shkuen vjete e vjele pit u pit lU<1me !C. Kur, ja, e ~ij ue Kuvendine Fran~eskanevet ne 'rroshan, ku i skredituem e i luftuem, me durimin e fatosil, ne qelsi te plole, pritele te dyndeshin ret e zeza te goje-keqivet, te nofej pasjoni i ~nlliiqevel, t'a ndiente Shkodra e Shqipnija nevojen e tij. Nuk e mbaj mend shka folem, pOl' e dij se folem gjate, folem me zemel' ne dore, folem si burrat me kulture. KeLCve~<mbajta mend, se ishem pjeke ne IIjiujeri me ndiesf te nalla shpirtnore.

Sikur nuk mjeroi kur Shkodra pa e njohle e perllUzi, ashlu uuk i u t'i'il meuctja kur Shkodra dhe mbare Shqipnija brohoriti pel' !C. Ne nji ode, ue uji tryeze me tC, me jave e muej bashkepUllUem ue fletoren ÂŤOra e Maleve Âť. Aty vash zotsin theorike e praktike, aty turrel e enthllzjazmit dhe. anesin e perqendrimit, at)' s)'perjoritetin

e fisnikin

e lij. -

LlIigj,

I thorn nji dite: Na me pendiJ

e Ie tjeret me pushke, ua me t:jale e te tjeret me plumb, lash po na e dalin e na lane ne z<illue me gjithe Sh(lipui !~ r~aHihere kush e pat e pat, e mjere kush i Ilan shpina dM ! - Ani, Iha, perzol'a; Ie te na vrasin, se une Shqipnin nuk due t'a l1grehi mhi gjaqe e intriga, por mbi ide dhe' mbi lIdiesf.

Nuk kam lllane kurmji sheniln permbi ato kohe vcr11'-ideale , ketu vetem due Ie pertrij disa nder kujti'!le te ~mneS'lllneqi shpirti i em rnejti mbi ketC shqiptir ;yerie te jashtezakonshihn.

Ishte. koha e zgjedhjevet. Entihllzjazmi i yne Ikishte shU, deri ne popullin e ulet, nji inieresim te g:jaBe. 'Lutw elekloraJr. vlol1le, njimend e qete dhe e organizueme, pOl' me te tane intensHeti'1I e vet. Kurr Shkodra me rrethe nnk u ,gjet ne nji levizje mLideaJe, mft Ie moohe e mft t'orgallizueme. Ishte e para here qi 'IllulHMnedaue 'e katholike Ie lid-hull sinqerisht lie l1jenen ane, 'e 1l1l'J.hamed'alie e kalhoJi.keFIe tjetren lflle, Opozite e Popwllore, Inftojsh.in sho~1 me shoq si nder vende te qytetllueme,jo me arme, pOl'me tja1~u e lire e me propagande.

Na e kishim shpalle listen. e deputetevet. J kishim b1l Ilogal'!t 'dhe me \sigun 'perfundojshim me fitim, deri lie i[}jibndicla:t. Naien 'e zgjedhjevet hlldershtaret na Qojne ,fjale Iler .nji kompromis, ]'I?

'It 6:7

0

desbem t'a qesim ate depute!. K.io PUJle ve~ 11uk ki::>hle::>1me Il bel pa nji dredhf, qi ishte trathti. Qe kush tha se do br1 dredhija mbasi qellimi ishte i shejle. Nguli kambe Luigji: Kunen e kurres - tha - nuk e pranoj intrigen, me e dijte se e bjerrim krejt c;ashtjen ndel' z:gjedhje! Qe i ]Hlel'shem e burre ne veshtrim te fjales. Si ai...

Kishin sht! njeriJl mOe Vl'i'toMelT ves.hl se kush ilShl. E kerkoll dhe e gjell naten tue kethye ne shWpi, velem pel' vetem ne !Tuge.

Te nesermen me bllzeqeshje dhe me nji qetesi te kandeshrne shpirti me kalIxon: - P. .Anton, e br1na duelin! "Ihrame u lldesha me N. N., i dola para dhe me dore ne revolver i thashe: Ne (lo1'sh burre, me vn't njilash, se sa ph mhas ganlhi qet pushke e'dhe i dobli. - Po shka hr1nit shka Ie Iha ~ si Il dave shendosh t Keshtu une geweshelll, pOl' !.urrshem. ~ Uli tjalel - Iha - e me Mni be e rrefe se nuk do Ie me vritete lie kUlTuji meHone. - Po ti L.= Shko, i lhashe, se mMgjilhese lIlundem me Ie vni, po te fali, jo pel' be rrejshem qi po biln, pOl' pse nuk ilShl burrui per mue me shli I1Cnji njeri te Jig sikurse IS'. Llligji qe verle trim, pOl' trim i Ulte e fisnilL Njimend se nuk kishle Ie flOJla per Ie maITe njeri mbas veh,tes, pOl' nuk donte t'a marre as kur me lemoshe I.'atyue qi e <tlllOjshin dhe e dojshin, i a. im[Jonova gadi perdhuni. - Pe pse, more Luigj, ti keshtu po don me e mane ne qafe vehlen dhe Ie gjilhe ndjekesit e HI 1 - P. Anton, me thonte me te gjitha ndie~il e zemres, m'il.sht mJmshe lllendja se e para pushke nuk me mbyte,

e sa per te dyten e shpraz:i vete.

.

Mbasi e provoi njerin qi i dhashe rojc mbas vehtes, te lane gezim me tha: - P. Anton, me kesi Imrrash, po, muml t'a bajme ShqiplIill ! Kur prekej ne dellin e ,;et ishle enlhuzjasl i madh, Il derdhte nc nji optillliz:em tC <;udileshem, gadi> me thane te lepruem. .

A::>htusi ishim Ie perVeShll11lue shkrue, ai ne njenen alle Ie tryezes e une ne tjetren, vjen postari. .dhe i dorezon nji t~legram.

Porsa e c;eli, ngeli me te ne dore. Perdihet e permblidhet ne vetvehte. Si e shoh ashlil te prem, e py~s: - Shka asht, Luigj 1 -

68..*

r

".'X

,:~_m -~""-''''''

,~~~

. "''''''''

..~...".~

Na kane fike, P. Anton; ja, e hne shpalle revolucjonin atje ne VI one deputetet t'ane, pOl' asht e kote te qajme; duhet te jemi solidare me shoke; <;ou te fiIIojme edhe na. Larg-pames dhe i kujtueshem, syperjoriteti i shpirtit te tij kapercente sflJren e njij ai, per bese e burrni, qe i zoti t~ veprokarakteri te - zakonshem; je edhe kundra bindjes se vet. .

Ishte emnue Minister i Financavet e nuk kishte te holla as sa me shkue ne Tirane. - P. Anton, me thote, m'i jep dhete napoljona uM, se per fjale te nderit po me vjen turp me i a Iype kujt, mbasi null m'a zen bese kush. Edhe vone m'i pagoi, jo pse nuk donte apse harronte, pOl' pse nuk i tepronle gjit ne iPep prej rroges si minister.

Shpirtin plot e xhepin thate, rroi pernjimend i vorfen, pse verte idealist i paster.

Kishle nji mamendje te <;uditeshme. Nuk mbante « notes» me vehte, as nuk merrte. ndonjihere shenime per mos me harrue. Nji dite e nguca fort ne kete pike dhe i u vuna teper te mirrte shenim per nji pune. - Me provo, tha, P. Anton, a shkruej gjit per mos me harrue, dhe a harroj gjit, kur thorn «po».

E provova dhe me .

'duel ashtu.

Si u thye Opozita, shkova dhe e ndesha. Me lirin e zakonshme turrshem i baj dy pyetje te thata, pOl' '"te forta: Si me falimcntue keshtu, Luigj ~ si me dale e me hike Ju tash prej Shqipnije ~ Kishte vdeke ne kambe burri i dheut; me e pase pre gjak s' kishte qite. U kuq, i u muer goja, shlerngoi buzet e i dha vehtes,; P. Anton, lha, na kane skredilue teper keqas. na kane deklarue komunista n'opinjonin publik l' Europes I Pe:r: Zotin, nuk due te hiki, pOl' po ndeja une ketu, e dij se derdhet gjak, e derdhet kot.

Te kishte pse, nuk po 'shikojshem fort per gjak qi derdhet, se ma. per vehte jo se jo, pOl' po me vjen si . trathti t'a marr ne qaf~ popullin e shkrete.

Doli" dhe e la Shqipnin, per te mbramen here. Ne Brindisi nji fletorar del t'a ndesbi:\ dhe i kerkon nji interviste.

E mbaj mend, se n' ate rase tha nji fjale, qi qe testamendi i tij : Partit e rry-

e

met

sltkojne

nija

e humbi Pavarsin

vijne,

por

don

me

thane

shulIIe,

."Ie me kaq

Shqip-

e vet.

*

69

Luigj, pennallshem te falem! Me te gjillta lHliesit e zemres te kujloj! Ne kujtimill ('{~rn,per pa vdeke 11llkIe leshoj! 'l'i lljimelld <[e, por edhe je. Njimend nuk lae as hir as bije; nllk shkrove shume, as nuk u ndjeve aq fort: e po me kete modesti t'anden lae trashigim Ie pavdekshem llji ideal Ie mishnuem, nji jete Ie deje per shqiptari'; madhnin 0 shpirtit shqiptilr ti 0 shpreho ne to tane vleren, sintleritolin e verldsin 0 vet. 'l'i vdiqo Lu'ig~! Kjo i\~hl kunora, qi lie kele perkujtim duo te ve mhi von'in I' and: I njcjte, i pit dange si ne jele si no vdekje! Pasel kush Ie Ildjekel!

P. ANTON HARAPI

..

......

'-

70

*

'j

~ -~

P R EJ

EPISTUlARIT ..

TE

lUIGJ

GU RAKU Q IT

Me 12 Gusht 1919 I dash'll1' mik

Z. MYFID BEJ LIBOHO VA ne ROME Besoj se Z. Mustafa Kruja Ju a ka derguar nga Brindisi letren qe i kisha shkruar me 28 te muajit qe shkoi e qe ay e kishte mane ne tren duke ikur.

Me ate Ie tel' i kisha dhene mjaft lajme mbi gjendjen e t;eshtjes s' Epirit te Nordit edhe" i kisha treguar mendimin 1'im mbi Ievizjen qe lypej here aty me anen e deputetvet e te shtypit per te mprojtur te drejtat t' ona. Prej asaj dite nuk kam mane ndonje lajm prej Jush e edhe une nuk kam mundur te Ju shkraj sidomos nga frih qe mos me ndalohen letrat nga censura.

Duke mane shkak nga ardhja aty e Z. Nouridjanit po Ju shkruaj keto pald\ rreshta.

Te friksuar nga lajmet mbi marreveshjen italo-greke i kishim kerkuar nje pjekje Z. Tittonit.

Ne vent Ie ketij na priti Z. De Martino, i cili na shiguroj se !talia nuk do te beje accorde per te keqen e Sllqiperise, po na shtoi se !talia vetem nuk mund te na shpetoje. e se duhet tC kemi edhe mbeshtetjen e Amerikanevet. me sa kemi fuqi per te fitual' kete mbeshtetje, Na P9 perpiqemi e cila kemi shprese se nuk do .te na mungoje.

Edhe Ju at)' beni sa tC mundeni 'per kete qellim.

Ne keto dite eshte dhene urdher ne Minister fe Punvct te Jashtme qe te ndreqet bashke me Juve <;oshtja e Administrates se Shqiperise mbas deshirit l' ene. Ne keto rasi\ do te mirrni vesh edhe se cili eshte qellimi i Ttalise mhi pun en e Ej:tiril e te Vlones : .Ju Julem Ie na shkruani.

it * <::

Mbassi kemi frike te Ju shkruajme me anen e postes pune te fshehta, Ju Iutem te na deftoni adresin e ndonje miku qe keni atyqe te munt te Jua dergojme Ietrat n' a(h'es te tij.

Shume shendete te gjithve.

I juaji L. G u l' a k u q i ......

Paris, me 4 Dltetor 1919 .

I ndershem e i dashur mik Z. M YFID BEJ LIBOHO VA ne D URRJ3S

Kam marre vesh me gezim te math se keni kthyer ne Durres e se keni nisur punen per t' i dhene administrates s' one njfi ngjyre fjesht shqiptare e te pavanne. I dij mire pengimet e kundershtimet qe keni ne shvillimin e vepres s' uaj, po shpresoj se me durim e vullnet Hj mire do te mUllt f'i kapercelli te gjitha te veshtirat si te mbrendeshme ashtu te jashtme.

Na ketu po mundohemi t' a hejme si me mire detyren l' one, po Iteshtja e jone nuk ka ardhur akoma lie bisedim e Zoti e di se kur do te vije. Prej nje raporte te gjate qe ju kishim derguar me II:nene Z. Rexhep BejMitrovices do te killi mundur te kupetoni se ku gjendet puna e jone e shpresat qe mUlld te kemi per nje sgjidhje te mire te saj.

Per sa'i perket shpetimit te Gjinokastres ~uk jemi duke kur~ syer asnje mase; nuk jemi duke Iere pa here asnje ~ap qe te na duket i nevojshem dhe i fitimshem. Sa per mua veltanerisht munt te ju perserit edhe nje here fjalet ~qe .iu kisha thene perpa.ra se te niseshit se ketejmi, dometheni" se jam gati, po t& jete nevoja e te shihet me udhe, qi te vij edhe Ie vrilem per Gjinokastren e per nderin kombetar.

Duke pritur lajme te 'miriJ,prej Jush, kam gezimin Ie Ju paraqit shendetet e mija me tenxehtat.

Miku i ,'juaj

L. Guraku'qi 72 *

.

Me 7 Gush 1919 I dasltur mik Z. MIHAL GRAMENO,

Mora me hoM te dy letrat t'uaja te shkruara me 18 e me 24 Korrik dhe ju falem nderit per kujtimin e mire qe mbani per mua si Mhe per te gjitha sa me shkruani e per lajmet qe me jipni.

Posa te me lajmoni se jeni gati per te nxjerre gazeten, do te nxitoj qe te ju dergoj lajme e do te perpiqem qe te ju mhleth ndihmat e premtuara.

Nga Imiot Noli perpara e pastaj edhe prej jush mOravesh se keni ~pallur Kishen Orthodhokse kombtare alltoqefale,pOl'nuk kuptoj mire shkaket qe ju shtrenguan, te mirrni nje mase aqe radikale. Do te ju jem' i detyruar ne qofte se me jipni mbi kete ~eshtje me ralldesj lajme me te plota e te shkoqitura.

Z. K. Tromara do t'i shkruaj per se shpejti nje letre te gjate dyke i treguiH gjere e gjate rrjedhjen e punvet si edhe pikat themelore te programit te Qeverise se perkoheshme. Sa 'per programin e p.astajme, une nuk mund te marr barren e atyre te tjerevet qe, do te vijne pas nesh; po do te mundohem t'i treg-ojmendimet e mija te ve~anta mbi kete ~eshtje dyke u mbeshtetun mbi vrej~jetqi kam here ne Shqiperi prej viti! 1913 e gjer me sot.

E dini mire se mua m'esht mbushur mendja se sot e mbrapa kemi detyre t'u thomi te drejten Shqiptarvet e te mos i llshqejme me me shpresa te teperme as te mos i genjejme mbi gjendjen e vertete te punvet te Shqiperise. Mjekes i mire e me vetedije esht ay qe e shikollJtrnpin me kuj(.les per te zhtJluar semundjen, e p,astaj perdor masat me te rrebtat e baret me te veshtirat per t'a sberuar. Edhe ne dullt te sillemi ashtu me ~eshtjen t'oue, per ndryshe do t~ daHill,genjeslutare e de te ,Hliwri,tti, ne qij,f,eAtdhene fel'le.

E dij se Shqiptarvet nuk u peiqen e d,re:jtadhe Jever.tetfu..kUlr esht e hidhur, e qe shekojme per armilL ate qe guxon, e n a thotE,

*'

7,3

pOl' une nuk trembem per kete; ata qe do te me shajne sot, do te me japin te drejte neser.

Edhe disa nga delegatet shqiptare, qe ndodhen ketu, nuk donin fa kuptonin Ie verteten, po tani ne funt e pane se udha e mbajtur prej dergates s'one nuk i'5hte e lajthitur e keshtu u mblo. dhen e u hashlman te gjithe per rreth saj. Nuk u a kisha thene se e drejta heret a vone gjithnje triumfon ~ - Ja pra se kolta mii dha arsye! Shpresoj se nuk do te jete teper vone.....

Kur mirreshin me trazime e me kryengritje, atehere punonin dyke u rregulluar vetem pas ndjenjavet te zemres; po sot esht koha e ndertimit e per te ndertuar duhet mendja.

Themeli i ndertimit te Shtetit jane kanunet e rregullorret, po keto duhet te jene te bazuara mbi zakonet e vendit P, duhet te pelqejne me kohet e me gjendjen e pun vet. Per kete gje pra Iypen njerez qe, ne keto vitet e fundit, te kene ndare te mira e te liga me kombin shqiptar, qe te njohin shpirtin e ndjenjat e tija e te mund te kuptojne virtytet e veset e tija. Po ketyre njerezve u duhet Mne qetesi per te kryer detyren, e nuk u duhet thene me nje here tradhetore e te shitur ashtu si e kemi zakonin ne !

Shume shendet prej meje, Bum~it, F.ishtes, Beratit, Lef Nosit.

Mehdi Frasherit e te tjerc\'et.

L. Our a k 16q i ......

Napoli, me 17-XI-1920 Te das/wl" miq Zz. SPIRO KOLEKA e K.' KOKOSHl lIe ROME Dje me kishte ardhnr nje leter nga Z. Brratti ku me tl'egonte cleshirin'1' uej qe Ie gjendeshe IIty per r u pjekur l.Jash~c e pCI' Ie kuyenduar mbi ~ijshtjel e clites: sot m' erdhi postekal'la e jUllj me 15 te k. Ill. me Ie cDen pel'seritni po litO iJale. .

J 74

*

j

J u fa1em llderil nga zemra per kuj limin e mire q~ kelli per mue. Harrimi apo heshlja e juaj per sa g sa kohe me kishle he1muar. Kam shume vjele qe mirrem me punet e Shqiperise e pra jam mesuar me te veshtira e me kundershtime sa qe tani nuk me hejne me pershlypje ; po harrimi i ndOllje miku te vjeter me lurbullon. Munl t' a kupeloni pra Ju vele se sa me kane gezuar IJa1et t' uaja miqesore.

Edhe mua me ka mane maUi e ueshirollj Sllllllle te Ju shoh e ne qone se nuk kam ardhur gier me sot qe IC pitlemi, shkaku ka qene se i kam vene veles per barre qe le mbahem sa me teper i paaneshem e te mos influencoj n' asnje menyre mendjen-e vullendetin e atyre qe kane nil dore shpetimin e Atdheut.

Nga ky shkak nuk kam shkuar as ne Shkod~r kur nisen perpjekjet me Jugosllavine. Shpresoj e besoni se nuk me mbante as semundja qe kisha as qe druhesha nga p1umbi i Serbevet, po qe e hera pse as me gjendjen t' ime n1tk donja t' i sillnja ndonje pengim rrjedhes qe donte l' u jipte punvel Qeverrija.

Me kete nuk dua te lhom qe Ie mos perpiqemi e Ie mos sherbejme kur te jete nevoja e Ie na kerkoje detyra po qe duhet te ruhemi nga nisjativat e ve'tanta te cHat .munt te da1in ndonje here te demshme ~dhe po te kene qellitn te mire.

Ne kohe si keto 't' do shqipetar duhet te tregoje ndigjese e diship1ine.

E mendoj veshtirsine qe keni per te perkryer marreveshjen me Italine; kejo veshtirsi, ndofta esht sl).tuar prej traktatit te Ra-. pallo-so Nuk i dij pikat e marreveshjes se TiraI!es as objektin e bisedimevet te sotshme; po De qofte se esht ay fie tregojne fletoret e qe permb1eth 'teshtje po1itike, ushterore dhe ekonomike alehera bisedimet t' uaja besoj se do te i\gjat~n e qarku i kupetimit do Ie jete mjaf't i gjfme.

Mendja e atdhesija e juaj me japin shprese se, edhe duke mos u tregu.ar teper t' ashper, do' te dini te mproni indipendecen politike e ekonomike te Shqiperise e te lidhni nie kupetim qe te jete per te miren e te dy popujvet.

-

* 75

.

J u uronj pune te mbara I~fitim te plole. e dalshit faqebardhe. .

Zoti J u ndihmofte

Me shprese se do te me shkruani, Ju perqafonj me mall shum.

I juaji L. G u r it k u q i

~

J1arigi, 2 Giug110 1919

Caro Gurakuki, La conversaziolle di ieri eon Lei e con Kruja, venula dopo una serie di fatti che c i~utile' riassumere, ha 1'inito col convincermi ,che non 'sara superfluo di scriverLe. Nulla dir,o di nuovo perche a voce ho sempre ogni volta es[Josto francamente il mio pensiero; voglio soltanlo eviLare che permangano 0 nascano equivoci che talune frasi sentite pronunziare ancora di fjuesti giorni mi pare lascino tuttora sussistere.

Parlo personalmenle e si tratta quindi di opinioni personali.

Che io possa essere eontentissimo di quanlo e finora accaduto it Parjgi spero che non 10 penser:'!. nessuno.

Ma quello che desidero ora di dire si e che io incomincio a chiedenni in cosa differisca la condotta del gruppo al qUllle Ella I appartiene da quella degli altri. Non c'e stato sinora un 'soto atto . nel qllale si rile vi differenza. Se quelIi protestano, questo protesta.

Se un' ombra si leva e quelli s'inalberano, queslo s'inalb~ra.

Ricercare Ie ragioni di tale atteggiamento e voleI' pervenire ad una sola conclusione; che mancando forse la pratica del rrattare af;fari j901itici{orse il temperamento, 1'orse la convin.zione; .una cosa deve essere constatata, MANCA LA LINEA POLITIGA. Al rigoroso esame dei fa.tti se ne deduce ehe l'opera mia non s@ltanto non 1I;ova aiuto, ma viene oslacolata ad ogni passo dagli atti che coOOstogruppo, al pari di qualunque altro. compie di propria injziativa senza tener conto ne delle circostanze, ne delIa Ile-

~....

eessita di llna collaborazione senza. della quale il raecolto non potra mai corrispondere all' attesa.

10 non posso accettare la facile giustificazione di ritenere tale condotta frutto di patriottismo. Questo e un modo arbitrario e nuovo di intendere il sentimento patrio, e per convincersene basta guatdarsi in giro qui dove son convenuti da ogni parte del mondo i rappresentanti delle correnti e tendenze politiche pili varie di tutti, e tale linea basava e basa su cOnvinzioni, ne cambia .ad ogni .

ora anche se talvolta stringe il cuore e 1'anima in una corona di spine.

Ma se piace di considerare quale patriottismo tante instabilita di condotta, diventa pur giusto che io ne tragga Ie deduzioni che. con-

vengono a dare norma alla mia.

Quale situazione abbia l' Albania al Congresso non e un mistero per. nessuno. Le circostanze di fatto rendono an cora menD gius-

tificabile il persistere nel voler fare cia che e impossibile mentre aumentano il dovere di ricercare nel campo della realta i modi migliori per raggiungere i risultati migliori.

10 non ritengo che la situazione si possa migliorare col voler sempre vedere nell' ltalia la fonte di ogni male per l' Albania, col tendere sempre a seminare diffidenze e malintesi, col tempcstare gli Uffici della Conferenza di proteste che contengono, aperte 0 ve.late, continue accuse contro la politica italiana. Ritengo jnvece che in tal modo si toglie forza ad ogni azione nostra in favore della causa albanese e che di cOllseguenza si reca danno a quella Patria ehe tanto ha bisogno di sostegno di fronte aIle mene di avversari organizzati e attivi che ben. altro fanno che non logorarsi in discordie intestine 0 in vane queri~onie. .

Ho detto.

Le stringo cordialmente la mano.

Col. C a 8 tal d i ~

Gentil.mo

Big. Colonnello

CABTOLIJI,

Perdoni se rispondo con molto ritardo alIa sua del ~ corrente.

.. 77

.

Le critiche ingiustificate, che Ella muove a me ed al gruppo al quele io appartengo mi hanno cagionato una penosa sorpresa dalla quale 110durato fatica a pote'rrni riavere. Mi pare impossibiIe che Ella possa continuare ad addossarci colpe, che noi sentiamo di non aver commesso, e a renderci responsabili di situazioni diffieili e di incresciosi incidenti, la cui origine risale a cause ed atti non soltanto estranei alla nostra volonta, ma dei quali i poveri Albanesi sono stati an'zi Ie vittime innocenti I Ma ache scopo continuare nella via dei mezzi termini e delle reciproche accuse, che poi non approdano a nulla 0 che, piuttosto, concotrono ad aumentare i malintesi ~ A che pro ripetere cdse trite eri:trite, che ci siamo dette e ripetute ogni volta che ci siamo visti senza venire mai ad una conclusi'one, senza ottener'e mai un risultato quahinque' Sap'elldo di parlare ad un uomo franco e' sincero e, sopra1udo, convinto co'me 10 e lei delia bonta della nostra causa, I\1ipant pili opf>OI:tUllO mettere una buona volta il dit(} suI1a piaga e, piuttosto che perdermi in inutili recriminazioni', tent are di s'(>iegarle s~condo il mid modesfo IilOdo di vedere, perclu) lIon s.i sia mai iiusciti aU illtenderci compreta:mente e ad inizj1are quella leale colliluorazion'e Iii clii ella: deplora giustan'lente la ma'ilca:nZal.

L. Gu l' iJ,k u q i

,

VREJTE. 'Mjl3'riSltt /JijUni i !.)esaje letre, "if pjeSfNt e vet /Ita tif

ntndsishmen, 1n!tngon.e duket se. ka llJltlnban.Nderkaqe n paraqel!i1ll {~xuesit d1J telegrarnet, qi i derfJoi i ndieri Guraknq s1dypit italldri t' d!'IJltolies7terh ne perkjekeje me tashtj~n sltqiptu're. ' ....... ""

TELEGRAMMA

RASSEGNA ITALO-ALBANFJSh 317 Corso Vittorio Emannele PALERMO Sentiti ringraziamenti siiice'ri auguri opera prezil'J'sa irliziata stop Pregovi ihfiuire che stampa italian a tratti questione albanese maggiore benevolenza serieta evitando considerare Albania oggetto compensi e popolo am-anese iiIlIll1ituro per vita ihdij:ie'ndente e bisbgho'So riHllldato colbn'i'aJe proptio aUe tiibil asiaticne afticahe stop. .

Farigi, 7- VI-19 L u i giG u l' a k, u q i

78 * /

1

i

,

.

CORRIERB DELLA SERA

MILANO Nel vostru articolo editoriaJe del venti corrente intitolato la pace balcaniea e il compito dell' Italia dicesi tra altro che neane-he fr(Jntiere Albania possono essere tracciate base criteri etnici linguistid stop - Nt>n sembraci tale concetto risponda verita stop Nei differenti memoriali che nostra delegazione ha presentato Conferenza, Pace domandano siano riparate ingiustizie commesse contro Albania da Congresso Berlino e Conferenza Londra ha limitato sue rivendicazioni a quei sali distretti dove elernen.to albanese trovasi" assoluta maggiora,nza su tutti altri elementi duniti stop Tale e caso delia Ciameria al sud ,e di quasi tutti /i distr,ettlsettentrio,-

il

nali e orientali sacrificati al Montenegr.o ed alia Serbia stop Tra questi i distretti di Giakova e Kaci<m-iked i clans Hoti e Gruda possedono maggior.a1Jzaassol-uta albaBese â&#x201A;ŹleI cento mentre distr.etti Gus~igne Ipek Rozai .Pl.izrend,jPrillhtina Dibra hanno rnaggioranza assoluta albauese qi piiI dell' oUanta }i>er" cooto stop Per tutte ques.te regioni elnicamente e lingaisticam.ente albanesi n08tra deJegazi:one ha reiteratamente chiesto plebisci\o base awtodecisil)ne popo.Ji stop Pregandovi voleI' pllbblicaf(~ quan:to sopra sol~citiam0 vos-tn) valida appo'ggio iN difes~ nosh:i sacrosa.ati dil1itti mamomess-i d.a, Greci e Siavi Hr8lnneggia:ntispie.tatamente su nostri frad:el;Jiirredenti stop.

Louis Gurakuqi, 81 rue' La Boetie,

-P(Ji1'is" me 6 Dhetor Fort

.

e ndershme

1.91fJ

:Zonjes P. KYRI,AS,

, .

Per sa i perket sje-l1!iesse DelegatveLe te Pertaqesonjes-vel.te Kolollirvet s'hqi:p-eta.re, mund; te Ju thorn se tas-hti e kane J!ldrnal: ÂŁ01:tqendrimin e tyre. E ky nd,r)[shim i Uilendi~v~i cluket qe I(a ndodhm p.dbe rt~ mest te: ShqliJpetar.vet.t' Ameuikes p@.te gjykojme prej mendimevet qe na !ifaqen ketu Z. Z. Kol Troman, J.li-iaPana e VeJi Hashorva, te cHet, mbassi ndejten ketu uj' a dy jave,. shkuan ne Shqiperi 'ille' ane fe Romes ku ndodhen edhe- sot. Per te sjelle

*

79

kete ndryshim mendimesh ne mest te drejtorvet e keshilltal'vet te «Vatres» besoj qe te kene pasur pjese keshillat qe u kane diirguar Perfaqesonjesit e tyre n' Europe, e sidomos nje artikull i Faik Bej Konitzes, i shtypur ne forme bisedimi ne numrin e15 Tetorit 1e gazetes «II Tempo» te Romes, te eilin po Ju a dergoj ketu mbyllur.

1 .; Sikur te mos kisha frike qe Ju hump kohen me kot, round ,-4 te Ju jipja lajme te fiuditeshme mbi keto ndryshime mendimesh; H esht mjaft te Ju thorn se njeri nga me te rrebtit armiq t' Halise, 11 qendodhen ketu, m' u pergjeq nje dite me keto fjale: «~sht kot, 'Ij Z. Gurakuq, qe te mundohemi t'i kundershtohemi !talise, e eila. J1 esht per neve nje bekim.i Perendise!» Vetem Ju qe jeni ndo- ij)~ dhur ketu edhe i njihni mire 'njerzit e punet munt t' i besoni j .1 keto ngjarje te pabesuarshme.

-; Edhe une vete, qe mbahem per profete, nuk mund te kisha kurre shprese se do Ie vertetoheshin kaqe shpejt profetite e mija.

Ju bie mire ne ment se Ju kisha thene shume here se, pas I5jashte muajsh qe te ketheheshim ne Shqiperi, ata qe i kundershtohe. shin atehere Halise do te beheshin 'mpIojtesit e saj me te nxehtit.

Nga fetyra e nga te qeshurit t'uajme dukej se nuk'me besoshit; mirpo, faktet po me japin te drejte. pike per piki\ pa vajtur akoma ~.~ ne Shqiperi e pa' u mbushur gjashte muaj. Me.27 te Nendorit qe shkoi, Perfaqesonjesit e Shqiptarvet te Turqise i dhane nje darke, bashke me Z. Mehmed Bej Konitzen, Z. Kol Tromares dhe shokvet te jij. Z. Halil Pashe Alizoti, sifi e ka zakolli, nisi te shante Haline dhe Ie qortonte. me ashprim Ie gjithe ata qe nuk. i kundershtohen. Munt 1'a mirrni me ment se kush u ndoth fie t'i pergjigjej e 1'i diIte zot ltalise ~ - Jo tjeter njeri, po MehmedBej Konitza, i cili i 11suI me aqe rrembim Halil Pashes sa qe kapereeu fi'do kufi e, per me teper, ngriti edhe doren 1'a rrihte. Kur Halil Pasha e pa se asnje nuk po mirrte anen e tij e se te gjithe shoket e vet ishin per Mehmedine per Haline, 11deshprye fare, iku nga shtepija e sot lldodhet velem ne «Campbell Hotel» duke mejtuar mbi ",. hallet e veta! ... ~. i. .. .

L. .Gu r a k u q i Pron.r, PROVINC;JAlATI 5HTYPUN

FRAC;ESKAN

TIE SHTYP$Ht<FlOJA

~.J.I<A.

-

Drejtuerigjegjshiim, Dr. A.

TIRANK,

RRUcaA

S-ATO.

GJ°'i'

J'oIr,114..

SHllAKU,

T~"'BF9f'11

1~9

O.F.M .. ~9"""

~

s.,

.~, 't.

"4

-

j.'"

)'

,'. ;~

.,.

/

.

"Ii:.

')ir'

Kane mberri;fe

I ::

2. \..

~ PERPARA

'0;

ne RecJaksrn l' on~ :

1. j<OSOV A, Djep"i i Shqiplariz"'.!'iI ,:>rej Mesagjerite Shqiptare, Tira.p~ 1943,

.

MATWRES (14 rrelime:'o\jigiinalel~p"ej,

,<, ,-'

-

M\f,.k.

"

:t')' '. "j

:)_."'-'~

:;..~o.

,.~~

.

\.,;

.

<.'

~<,R'<?1!'~NI.1 T.~JSi~~f'f:~.~~: Q'eIk,'tt\ye.iiga"B~q1f~;iJ~;'

;t~{~t~~~~'e"~ :~~~~~)"ti'~;

.~".~

..f

.

1943.

::~

,~::':-

-

E~fli,~;a ~o.s~.p'1-, gjer1]e :'BhqipJ\!/e: e. . .

'

~

'~\if:

'~.

'-"'-"

,

."'-'tA,i:'('

KO'KBlcirJt;:,

Hamit.,

Mikelinit - Shtypsh~roia fShte,lit.Tirane

.

".,;"

li.:-!,

,_." "":"'it"'~ .~ .,' ~.."- -. . 3. K4Sg,LUA nga Vicenl!!, ~I!ls;o, Ib8(1@Z. per~r~y.e FAn $: Nol - Mesagjerjj~ShEJlpra'ie.

Tira(\e, '194,4. .,', '"

"

! :"

,,'"

":.}...

.

i'