Hylli i dritës data 1944 nr 04 by Shefqet Cakiqi

HYLLI

''\:

1 D R I.T E $

E perkoheshme kulturore.. fe/rare e permuejshme themelue ne vietin 1913 nga A. GJERG! FISHTA Drejtimi dhe mbareshtrimi: KUVENDI FRAN<;:ESKAN SHKODER

};'

, .

P,l>.JT/MI PER NJI VJETE, ~e Shqipni Fr. shq. 30t~,;"ii numer {r.,shq. 4. Perjashta Fr. shq. 40; nii nJmer Fr. shq. 5.

:.i "'';,-'

').

.,'

-":.-t..., '.

'ยฅi

.AJT4A

< y.~~B ~; .

~.~, .,

. ,"" ~

,. :.-T,

' . .,

.-J' ."'''''''1'.

"" '( "

Robnis '",~ ~ ~'

Prill, 19,t) .~ .. :..ยง-

". .

'>;~)'1~'>~'"'

VJETI

lOr

1944

PRILL

~.,~

N r. 4 (2 16 )

HYLLI I DRITES E PERKOHESHME

DITA

KULTURORE-LETRARE

E ROBNfs

E thrrasim 7 Prillin «Dita e Robnjs». Ate dite, vetem ate dite, Lirija na u duk si nji hyjni qi denon lojtaret e Atdheut, mohuesat e Tokes, sherbtoret e te Huejit. Ate dite pushka e gjaku j Mujos Hie sa shoke te panjoftun, kuqen prendimin e Liris. Ate dite shpertheu, per h,ere te pal;e, .Kushtri}lli llga gjoksat e ri, e Flamuri i trathtuem u muer me rrembim nga dora sengsere dhe valoi disa 'tase neper rruget e zeza, neper rruget e mveshuna me hije robnije. Mandej u duk se gjilhshka ra neqetsi. Ushtariit e ri, ushuliret e paster 'tel~!l fsheht,as portaJ e zemravet dhe ndryne me k11jdes.Shqjpen mij,v,jl}'tare. Tjeret - ~hum tjere - grise!l nji ;fl~Jnul e puthen nji tjeler.....

.,....

yedo 7 Prill Shqiponja e burgosUIl' nlMr zemrat e reja troklloi ke portal e fshehta. Neper rrugel e heshtuna, neper ITl1gei e- mpita kaloi e rande parada e robnis. Prej qoslIevet te p'adijtuna, neIer koMI e papritu\ }la u 1eshuen, u mbloeIhen Flamurtaret. e' d. ,

,;. -'--

1I!f,,~

\:" 'J'1.. ~~r'Y'

II#:'~~

ft Rt:ijT~~ ! eM~' :,1 ~ftj . ) I. ttJ.J~. >,' ~~ff?~~~-:~':~'~:'~: '.. ~:: i~'~ .

<.:.'ioi:

;.~ ';;:~';'~~';':"

,; 1.

. .~

_ '-jo; ,

X~..:

)1','

fft "~~ ,,~~

~ ''"J

)i\

E kanga, britma, Ilajaku, pushka shphlhycn e krisen lider sheshe r Impe1'o-s. Pikal e para Ie gjakut njomen loki\n n shkelun, zanel e para Ie kushlrimil Ihirren shpresen e humLn1ll. Kot nje1'zil e paguem cleshten me na i kujlne emnal e vjeler, emnat e g1'indjes: turq e kaurr. Kot mbi porta Ie Xhamijavel 11 vizuen me qellim hyqal. dinake. Kot. cdhc shkoi zani i nllonji sherhlori I' lIL~I, qi nji dite per hesap Ie hnej, tha pa Imp «poshli) Kryqi» (1). Te gjit.he nji goje pergjegjem: «Jemi vllazen, ~' na ndajl1 dol ».

, Qeme vlJazen.....

Dila e pare e 1'obnis na bashkoi, na lidhi. Na bilni me e pa jashla nesh AIr/hen e shkelun. Na bani me e ndie mbrenda nesh zanin e kushirilliit. E kur armet nnk inrine deri ke krahet e ri, 1o\et zhberlhyel1 rrkaje para uji Flalliuri Ie kuq me Shqipe Ie

zeze.

Ate dite e ndiem so ishim Shqiplare. Velem Shqipiare. Qeme vllazen.

Nder dite! e fundit Ie robnis harruem diten e pare. Harruem se ~edo i huej u kqyr si anmik. Si 7.Otni qi vjen me rregjistrue rob. Harruem se ~edo 7 Prill u ndiim ,me kufi "ne token e robnueme, u kqyrem me meni, u gjuejt.em me (jale, me gur, me plumba. Na, qi s' mujshim me pit nji te huej pa f.' numrue shkaktar robnije, ndasije, pa e zhgjelue me shikime mosbesimi, inati, na

pranuem ne folet l' ona kryel1grilse njerze, f[amuj e urdhna te huej. Urdhnat e huej shkuen ne vend.

Fakt historik ngja ne Kor~e.

2 *

VUau u nda nga vUau, grueja nga burri, femija nga prindet. Mbasandej vUau vrau yUan, djali baben, shoku shokUJi..... Me mzi i a mbushem mendjen vehtes me f3 largue Shqipnin .

nga suaza anadoUake.

Me lot e gjak porsa u thye suaza e peraudoris fashiste. E sod, pa pi\. mire drite, pa gjete shpe1j.m, i leshojm dueret e pergjaknna me kerkue nji suaze tjeter: suazen sUave!..... E per kete kuader te ri hapim zjarre, hapim vorre~.... E para kt'tij altari Mhet fli rinija e jone e pare. Nji name e gj\len kete vend. I u shtruem suazes rromane mbas qiudresavel legjendare. kaluem ne suazen bizantine, sUave, venedikase; u mesuem ne suazen otomane, u kerkue e u shpjegue nevoja e suazes fashiste..... E sod ~ S.od suaza asht bii uji s~undje, nji nevoje, nji ideal. 'Ndryshon vetem atributi. Edhe ki mbas kohe, mbas moshe, mbas mode, mbas interesit personal, mbas fuqis Hjrheqse qi suI gjestjonon turmat. / Dje nji pjese nJerzish se pjekun epriti 7 PriUin me shpresa drejtsije jo fashisle, me andrra mirqenjeje zhvillimi ne nji suaze

te hapet.

Sod shume te ri b~hell mystike, sakrifikohen, presin diten e re, boten ere. Por jo ne suazen S4qiptare. "

Suaza Shqiptare auket shume e ngushle, e dobet, e pakuptim. Kuadri i kelij vendi te lire ne nji suaze kuq e zi nuk na e mbushe ma synin, nuk lla e mbushe ma zemre~l. Nuk na ep ma dishirin e shpreses, forcen e sakrificiL. Ashtu si u iildha pUlllorvet e lunarvet te Rilidjes ~(oJllblare. .Edhe kuadrin S4qiptar e duem, W pikluruem nga te huejt. /

'\ * ~3 ~ ~-(.v ~-.."'.' ~:..~. x;{'

Nga 18 huejt qi e ngjyejn me andje penelil1 ne gjakun t' one per l' a paraqile Shqipnin n' ekspoziten e ardheshme: si nji lum gjaku te rrombyeshem e kapricioz ne nji sfond zjarri..... Nji name e ka ky Vend! Shqipnija, kjo toke e ngushte, qel burra Shleli, eret kryeluftaro, drejtuesa, pionjere, puntore. Porte gjithe i fale nder te huej. E vete jeton ne vorfni. Vete kenaqet me njerze te zakonshem qi barin me durim vulat e pushtimevet te gjata. Vete kerkon shpotim JIga te huejt, nga njerze qi s' i njeh, nga njerze qi i prijn me ll'iumf deri no . buze te gremines. Shqipnija, kjo toke e vorfen, u faW prisa, luftare, heroj fqijve driteshkurte. (]reqfs i a 'pagup,~lirin me gjak Shqipl{tr. 'l'urqis i ep jete -08force me Burra 18 vet. Misirit i krijon mbretnin, i EJpfuqin, i fale mbretin e rralle e i prin drejte kah Stambolla. E vete kerkon ne plogeti Burrin qi do t' a ngjaIHe, 'Burrin qi AtdhCn t' a kuptonte e t' a donte permbi Mustafe Pashen, per-, mbi Ali Pashen. POI'Bun'at nuk gjindeshin ma ne ShqipnL ..

E rolmijau lalle me ne edhe per nji shekull.....

Dukel se pUllen e luflen na e bajm per tjere. Dukel se hashkimi i ,yne asht ro~ i tjeterkuj. Perelldeshat e grindjevet kane ~ka me hjedhe Ire llles t' 0110. .u perpoqen, lhuej peseqinu vjel, me hie me gjak tokel.l e grabituD. E ne fund shoke! e Ballkallit na duel en para te ngjallun e e te forte. Na lane mbrapa te per~{tm e te nohal. Prap dy vjet te gjata i Mme IIi Li.is ushlarel ma la mire!. E prap ky fund i tmershem ne po na gj6n ne llogore te vjetra, ne llog'ore te reja.

~ ..

,~<.:~~

Dje lune besimesh, lufte krahinash, lufte mentalitetesh. Sod lufte idesh. Shqiptare kundra Shqiptaresh. Shqiptare kundra Shqipnis. E i hueji e i shituni i bajn hesapet mbi shpina t' ona. Ne na rrofte mundi, ne na rrofte gjaku. Gjaku qi tjeret i pertrin, ne po na humbe. Kombesija q('tjeret i mbledhe, ne na largon. Flamuri qi tjeret i bashkon, ne na ndan. Keshtu dje, keshtu sod. Ne qofte se nuk besojm gjithnji ne jeten e Kombit, t' i a ngulim sJt 7 Prillit. Ne qofte se Jluk shpresojm ma ne fllqi t' ona, .1e kujtojm 7 Prillin. Ne qni'te se presim ÂŤlirinÂť nga i. hlleji qi premton, ne qone

se kerkojm shpetim nga i hueji qi robnon, . 7 Prillin duhet l' a thrrasim jo ma dita e robnis, pOl' dita e lirfs. Dita qi u liruem nga Atdheu. . . .

.F- a

~.,

. ,I ',.

,I,. -, ,~.

,,~'}~(',~"l~~z~,~~~i~

,..

PRILL

19.11. Nuk ishin sltume ata qi ruejshin nji flamur te vjeter. Nuk isltin pak ata qi t(Llleshin me Shqipe te Flamurit. POI' qeniJ mjaft sa me i dale para TU1'gutit. POl' qene mjaft sa me i sltkue mbmpa nfij Flamurl, njij Burri.

Flamuri i ltarruem. Flamuri i sulmuem zgodltiper Bajraktdr : Dede Gjo' Lulin, Luftarin qi nuk e kishte trondlte tingulli i arU. Lu/carin qi nuk e kisltte frigue kercnim'l i te MiJdltejvet. Perrnbi Tuz naltoltet nji mal. Mbi ate mal valon nji FI(Lmur. Njl Flamur qi nuk asht i yni, qi asht Shqlpen e zeze.

kuq,

1)()1' jo

PiJrmbi Defiiq, piJ1'1/tbi shkambij e guriJ, nji dUiJ te target, njl dite te paplitun, msยงjn.burrat. Ushtrit e Turgutit /tikin, tan vetem ftamU1in qi valvitej tash disa shekuj ne toke te huej, ne toke t' one. Permbi Defiiq, permbi shkambij e gure zbret njl flamur, nattohet njl /jeter.

6 Prill. Paratltanja e namurit te Vlones u krye. 1sht e para here qi Flamuri i kuq me SkkabiJn e zeze me dy lirena xen vendin e

graMtun.

Nji ushtri burrash rrethon majen e Defiiqit. Nuk dijn midi fi' asltt Atdheu, por dijn SI1,kush/on tras/tiglmi l te Parve!. Nuk dijn mire fi' asht Flamuri i yniJ, por dijn. mire fi' ash! ftam-uri i . \6 ~~.

huej, flamuri qi nuk bashkon, por per~a'{l, flamuri qi nuk nalton, por krruse, slttype e robnon... Topi ngn, Sltipslianiku zbrazet permbi De~i(J, pel'mbi Flamm' t' one. Flamuri qindron, qindron per kater ore. Mandej bjen. Bjen me sa deshmore. Balraktari i 6 Prillit qindroi. Qindroi de1'i sa i fali. djelmt e vet Atdlteu,t. Qind1'oi me pushke ne dore, me keto tjale ne goje: ÂŤE kush me ndalon mue me derdhun gjakun per vend t' em? E derdhi gjakun br'i Flamurit te vet, largoDeyiqit. MAGISTER

Ja folografila e flamuril hislorik, qi ne kohen e robnis olomane q.{ngrehe perle paren here zyrtarishl, nji dile plumbash, me 6 Prill I<m ne Bralile Ie De~iqil nga Dede Gjo' Luli. ,

M!'".".

HOT

E GRUDE

«At.dhetare perball te gjithe shqiptarvc ». Njckeslllu i quenle, tash do vjete, nji pende e njohtlln «Leket. e MaIds ». Hot e Grude. Nen kete dyemell tllmeL c tane nji epop(' legjendare trimnije e lavdije per Shqiplli.Keto dS' fise paraqe~in logjet, ku aqe lufta u zhvilIuen, aqe gjak u denlh, aqe nana mheten pa djelm, aqe vasha u veshen ne zi. IIotjanet e Grudasil. qene pararojet e tagrevet shejte te keti} dheu. Afa shkruen me gjak ma te bukurat flete te historis se rilindjes s' one komblare. Hot e Grude. S' ka shqipuh qi te mos u a kete ndigjue zanin ketyne dy fiseve, qi te mos kete mbeW shtang perpara qindreses titanike qi perhere i ndau ne shej, qi te mos t' a kete ndie vehten krenar perpara gjestevet heroike t' atyne sokolave. S' ka shtepi ne Hot e ne Grude qe te mos jete shemhe ma se njihere nga furija e luftavet per liri, s' ka pllambe toke qi te mos jete brumose me gjakun e paster te martirvet. I tane nji kapitull historije i kendon lavde trimnis se HotiL e te Grudes; edhe ai ma i thjeshti, e din se lokja hotjane i fali trollit te Kastriotit ma te rrebtet burra per ku ma i math qe rr~ziku, ma e forte potera, ma e gjalle perleshja. Ne Grude paten linde krahet 'e-<;eliket,ata qi dijten ma mire se askllsh me levite taganin e steFgjl)'iShavete me korre krenat e atyne qi dojshill ,me ndeze naik.ad~;j'D.e~otF.e.n e Malcorit.

'Ndrh'lOO ~e;Zotit e ~pushka e Motit! Njekjo thanje ndr~n ne .....-

v.eU\v..ehie1~gan:e,p.o~e;i;n ,e \i'im.nis s' atyne qi linden dhe. vdiqen I mearme ijI(etl1l1>J!a. Jl~~li .Fi";.)~1te ~K(fJmiID]lThJ;;jSllmmicen e kangvet te Lahut.es se pa yd:e!k!esllm~,~i1...a ;,k''a'fa1l!e'Lok<\le1 te HoW.. Ai ka kend ne ne to urt Ln e MI).'Fash,U(cjfl1,.)lle~eu e Ql1t1 M,u.Ws, HobLCsin e Gjeto Markut, Irim-

- ,J8"*' ."/i,~, !~-",,:):

.1"

'. :~9./'.

". "J". ...,r~ 'j<c'ti-'--,'..

';\

nin e Kole ~farash Vates, vrullin e Nike Gjelosh Lulit, atdhe-dashunin e Plakut Fatos Dede Gjo' Lulit. Dede Gjo' Luli, l1jatehere kur ne Rapshe te HotH me shtate martina qi i barshin me nclere shtate burra, msynte dhe dermonte Mojen e Kushe~, me 60 turq mbrende, Mhej shkak qi AJalcija te rrokte armet per lir! l' Aldheut. \ ,Mil i madhi kolos, ma i rrebti anmik, Sulltani i Stambolles, trand~j ne themel e ngelte shtang pa mujte me i dhane arsye njij shkatrrimi qi kurr, deri atehere, s' kishin njohte armet e tija. Ne Rrase te Hotit gjejshin vdekjen aradhet e Sulltanit. Dede Gjo' Lu\i ishte betue me u shkri per t~ drejta Ie Shqipnis, Leket e Malcis e ndiqshin. De(jiqi lahej ne gjak e po n' ate kohe lozhet e Europes fillojshin me mi:mdue di(jka ma serjozisht per Shqipni dhe per Shqiptare. Ne Lllft~n e Koplikut (1920), ne qe se Serbo- Malazezet nuk i a dUf'len ml:)e ngule Trobojnicen ne Rozafat, kjo ma fort se askuj i delyrohet krahnor,it te Lekvet te ,Malcis, me djelmet e Hotit ne krye, te cilet me gjoks i.u bane mburoje Qytetit zam,adh te Teutes. Diftojne ata (Ii kane pase nderen me marre pjese n' ate gare gjaku se djelmet e Hotit e kishin per ndere me pri, se s' pritshin tjeter ve(j si e si me 11 ndeshe me anmikun e trojevet l' ona. Qe, po n'ale kohe qi atdhetare te njimendet, me lote per faqe, perbefshin malcoret t' one me u sbue ma pare, se shkjau l' i a 'delte m'e shkele S)!kodren l' on~, ma pare se ai te mundete me- e i nalt,s'tte kanget e tIimnis se vet aty ku u linqen dhe u<perkunden heroj dhe fatosa. U pane atehere, sidomos, djel,met e Traboi~it, tue u zhyte symbylltas ne }'rebeshin e luftimi(, tue hi lesh ne 11arbaret

e Ballkanit, tue vu perpara aradhet serbe qi ishin betue ne Shej-

tin Sh' Pjeter me luejte kapice e me kecye valle ne Shkoder. Te tane e dijne mbarimin fatkeq qi psuen Hofi e Gruda e me ta bashke yiset thjeshte' shqiptare: Triepsh, Kaqe, Fundna dhe I

Vllani' e Vrane. Hoti, 0 fat i keq! nda.hej' d§sh: Trabojni qi.ki-

shte rrite db.e i kishte fale Shqipnis krenin' e Irimnis shqiptare, ngelte pertej kufinit e vashat e traboina;svet Ie mj~re, do te shkojsh in me i ba «t' U ngjate jeta» po njatij- qi u "kishte'J1"ibul\le TIe 'i~

, 'J

}

"" . .'

''£!io

~'\.:}::~t~Ji.~,~

dM te zi lo~ken e zemres, do t' i jepshin HQgad atij qi s' njifte meshire, qi s' donte me dijte se kush jane ata qi i u perulen ~asit fatkeq, qi trathtija e padrejtsija e jo e drejta aq rande i kishte denue. Trojet e burravet te dheut biiheshin prone e Malazezvet, shtepijat e kreshnikvet merrshinnji hije vdekjeje. arat p, tYlle bUheshin drome kualsh. .Mbarojshin Roti, Grnda, Triepshi, Koqa, Fundnnt dhe VilanaVrallja, pOl' jo ideali i Dede Gjo' Lulit, jo ndera e nami i burravet te dheut, jo gjakn i derdhuu ne logun e bnrravet. Torturat, .burgimet, Ia.jkat, paret dhe kamxhiku i shkjaut nuk i a dup.len me i perkulC sokolat e atyne anave ku kane ~erdhen shqipet, kp 10drojIl ore e zana, ku l~ja, si sot edhe dje, i kendoi ujomes ne djep shqip e vetem shqip, 1m nana rrili per kohet qi do te vijshin djelm "e jo pi~a, vasha e jo kuklla, Ne gjuheu shqipe folen burrat qi lane ne gjnk Det;iqin e pamort per lid t' Atdheut; shqiptare pernjimelJd qene perpjekjet, mendimet, idealet dhe nde1'manjet e atyne titiijvet qi luftuell dhe vdiqen si burrat.. Ne dashte bola te shembet, ferri me sa ka mhrende Ie te \ohet, nji e vetem nji asht e verteta: Gruda m~ viset e tjera per 1'reth, do te jetojne sa malet e tyne vigane. ÂŤPel' inaf te d/oUit e t' anmikutÂť ato VIS9 virgjina kane qene, Jane e do te jelle shqiptare e te Shqipnis. AsM e vertete se anllliku i sa qind-vjetave asht ~ue lugat e tjetCr nuk pret ve~ si e si t'i kendoje kangen mortore Shqipnis, te dhunoje hislorin\ e saj mivje\are, te n' a sh(!uke si Komb dhe si ShteL Aradhe se terlmemesh e rreUlOjne Atdhcn t' one, ~e!a ndermilrrjesh rrenimqare nguten me u pergatite, shpejtojne me i Jnejti. guret, me Ie vetmin qeHim: pert;amja e sotCshme, shkatrrimi i ne~erm. 'A ka'ne per l' i a dale ~ Jo, kurr pasha' Zotin; kurr deri sa ' te kete shqiptare mbi dM, kurr deri sa nalla shqi ptare te perkunde ne djep dj"elm qi, si te paret,kalle me u shue mii pare se

10 ."

edhel)ji here thundra 1m'bare Ie randoie mbi vlJazene motra 1'ona. Nuk ka se si me qene ndryshej qyshe se Ile Hot, Grude, KOlle. Triepsh, Fundlla dhe VlJane - Vrane. ndoshta ,mft mire se askund tjeter ne Shqipnf, l1sht rranjose kulti i Atdheut, nevoja e pergatitjes per sot e aq mil teper per neser, imperativi kategorik i perqendrimit te te gjitha fuqivet vIJaznishl t1) bashkueme. Mas te kujtoje IlUsh se me ka truIJue pasioni, se entuziazmi dhe elo:altacioni i tepruem ne kane verbue. Mo' Zot! Kush, si i nenshkruemi, i njef ata ana, do t' a ndiente yehlen pernjimend hemlT me qene shqiph\l' dhe malsuer. 'l'e shqyrlojme nji shembulJ nder sa te tjere : jemi ne Nanduer 1943. Partizanet c MaW Ie Zi guxojne me kalue lmfillin shqiplar. Vullndetaret l' one hapin zjarmin. Kerset pushka shpat me shpat. I u dha Malcis kushtrimi. Malcija ~ohet ne kamhe: i madh e i vogel, pleq e Ie rij, me pushke, e pa pushke, hanger e pa hanger, uaten e neper shi, te gjithe ngasin 'kah kufini. N'dezet gjaku, kallet luna, vlon potera. Partizanet leshojne toke, thehen, hikin e ku je djale l' a dhashte Zoti: «aman nji b{dl fisheke nji napoljon» ndigjohel nji djalo~ tue vi~ale: «duem fisheke », berlasin disa; «perpara soko1a"» ndigjohen do te tjere; «ne Mora~e», shungullon shumica. . Kemi 23 te plagosun e nji te vr{tlll: ma shume ka anmiku. ''\; Oh! gjak i paster arbouer: ah! kohe te kalueme: De<;iq i pa Iliort! Ah! kujtimc mo1:esh plot la,:di. Nipa e sternipa herojsh l U -past~ Shqipnija, u paste Malsija. Dede Gjo' Luli! N}lk asht shue, j'o ideal~ i yt: gjurme1 dhe shembulli i yt jane dhe do te vijojne me qone ndera e Malsorvet t' u. 0 patriot I Qyteti zamadh i Verit nnk e dij pse te la mbas doret. Rrugza ma e fundit lie Shkoder deri dje bante emnill l' and: tash as ihJlni i yt 9uk lexohet ma, Te njejtin vend ke edbe ne kryeqytet te Shqipnis. Ne kujtim l' and s' u ngrehen It1onumenta, s' u pagzuen rruga

'<" .;.'f~:

... -;,

Ji i:'

~\11

;s;':,-~

,,~<

,?~',' ~~:~~;~,~~,~;::,<~t£~~rJj

11Spa1'qe. Jo, por ihllUi i yt nnk vdes kUIT, knjlimi i yt link ka si slmhe!. Gjithc;ka harrohet !Ie kele shekuJl, gjithc;ka shuhet si vesa pe1'pa1'11diellit, pOl' kurr gjaku j derdhull per liri l' Atdheut. Dita (j Prill [!Hl, De~iqj sa krewir 111\rigall, do Ie vijoje Ie jete lllonumenti i ~.t, 0 Plak Fatos. Shkoder, Prill 1.944.

Kapit. GJELOSH

.....

12 .

LUll

NIKOLEJDA 'PoemJh herojkomik GE:GE TOSKA

I. EPITALAMION Rregji i Hales Jm lshon be:

- Pash njate qielle e p<\sh njate dhe Shka e ka gjetun l' erne re Qi m' asht lige

qi m' asht zM~

Ksaj ndo' i pune do l' m'i ket Ie, Qi prej gojes na i 1m hl.!.pegazi : Ase deke ka n' Cetine Knjazi, de Roma s' i asht pelqye Ase burrin s' ka per sS'. ÂŤT' u ngjate jeta! thote Krajlica, Nuk shan burrin, jo, Gogica: Nuk e shan Ramen leIica; Poi' kjan baben per se gjallit Ql Ii' Cetine asht lodhe prej hallit. Ka nji jave e nuk ka tj.eter, Se NikolIa,' krushku i vjeter, Nuses s' one. dergl1e ka'i leter. :M:brende-ne leter njai babe-shkreta S' bijes po i kjan hallet e veta: - Mori bije, moj rreze dielllt, Te forte baft ke pase prej qielIit, Me kene reja e Rregj Umbertit, Me ndeje n' Rome pa kurrfare dertit: Ti malcore e bija e shkines Rrite n'koIiba te Cetines... Ndryi>hejane hallet e mija: .

.(; \;,

';!; ~.

."-,. ;:~

'.~~ ~.,;";-

. >;~

$ "; ,~;~~~ ~.~'~~i .

;, "

")-'

_,...

',-;

~~r.'

1'3;'~'}

"'!

':-.k -~::&;' ..

M' ka manue krejt Perendija, Jam lwrite edhe jam fike, VehUm jam lmh pres me thike! Poplli i em asht kah des unit: Veli e n' hangert lendt e druni!... Kam ushtrin r tane zhele-zhele: Zdathe kerkojn !Jepel' zabele. Disa mueJ qe kane kaIne, Bajraktaret qi s' kam pagne. M' njaq hall vojtka Mark Milani, Sa me u thirrun ÂŤMark Zhelani Âť. S' i ka mbete ve<,)nji clollame E 'i kosh rrethe neper kambe: Njaq qi m' xehen te ely sJt Kill' n' Cetine vijn eznebit E m'i shohin tevabit. Rusi mjaft na ka ndihmne Pnshke manzerre tue na liue; POl' nuk vritet me pnshke uja Me sa. muhet me fjale grueja. Nonse rrin 5i gomar n' anden Qi n'mos kjofte se pak njai dhanden' M' a ngjet doren me ndo 'i grosh, Kam me plasun m' kambe e shndosh. Pni ndigjoma, oj bije, nji fjale : Ne da\l baben me p{\ gjalle, N'da\i me m' pshtue nder kto t'veshtim Ti m' i \10 pese miljiij lira; Un prej teje s' mbaj uzdaje, Pse t' kam nise pa grosh, pa paje : POl' thuej Krajlit a Vitorit T' i baje hallin ketij horit. Kshtu Nikolla, krushku i vjefer. Nuses s' one i u ankue ne leter. E un s' po dij me than un tjeter,

'Jt

Ve~ se Niken n'dac; me e pshtut' Pa vjerre vedin kund n' ndo'j pITHt'. Pesi' miJjflj i duhen c;ue,

Pse per ndryshe

m' ndigjo mut' -

Ate e bije kapote kane sh1;ueÂť Kra:jli i Hales tue men due Keshtu xen me tole me grue : Pese miljflj nuk m' kam qillue: Perse horxhet m' kane rrethue: A me plase a me i pague. Shqypnin Knjazit me j a lshue, N' kishe Dec;ane e n' Gilr t' Birue : Pra shi sad po i shkruej nji leter Knjaz Nikollit, krushkut t' vjeter, E kur nusja l' shkoje n' gjini T' a mane letren t' a qese n' gji, 1" i a ~oje Knjazit pBr dhanti E 1'i thoje se Shqyptarija Gj:ine e gjate :isht nder duer t' lija. Keshlu llusja ka me u gZUf' Kshln edhe na kelu' me u ljbrue Prej lIlerzis, u' I' cill' n ua poq Ora. . Qyshe se n hame miq me hora...

_J,

II. lDY1.JON (Odi! lJllkef. - N,ji fryezif e li!ltrue1ne pel' toki! - Xii mjedis If' tr.lfezes n,ji kllpi! me kortolla. - Rreth e I'l'eth trye.Ufs fi'miia e Knjazil. I11tu 1IIe fa). E SHOQJA (Dhimbeshem)

Shka ke qi s' han e s' pin Ii, more niri, Qi kaq t' ka rrilun uje e i thale kompiri. (Don me i dhane rne zOl'f me hanger nji kOl'fol1i!).

. 11) "-.'

~~..<:! -,~t,

-~;",::;,;,~;,~~'"t,~:!i.

K:-;.JAZI (Merzitshem)

.\1' II shpol'l', moj grue! pse kam' do halle fjera ~~jo kl1vend kompirash. }J SHOQH Un e mjera S' po dij se shka me t' thane. POI' se po m'dhimesh

Kah t' shoh t' u 1M per dite. POI'C;'farekujtimesh T' ramla, m' kallxo, lash tS' t' kane ra per krye Pse t' miret e t' keqt un due me i da me lye. K~')AZJ

Mos pvet; pse kaq IIllle halle sod m' kaue gjele, Sa me m' u hamun borxh me dale me trete I Ti e diu si vete, me lot tue i kjajtun dertiu, Per pese miljilj, jo 111.1,e lllta Umbertiu. .Edh' ai ne vend 'Ii me na i <;ue ato pare Qe, tha, se po i u lshoj token shqyptare ~;erdhen me griHha - e keq s' na kishte f{l: POI' hajd e preke, e al'here ti ke me p{t Se si po d~he. Qe te tane SIHlypnija Asht 1)<1me 'j ~iale kurr mos me r{t n'duer t'mija. ~~ SHOQ.LI,

POI', ne. lIlauzerret Me to Shqyptarvet,

na i kl1 <;l1e Moskovi: Ihom, u ndalel hovi. KX.fUI

POI', ma kadale! pse djelmt e Shqyvtarfs Nuk druen ma'ltzerret (' lana t' Moskovis.

j>.

t'f.. ~:. ~.,. ~~i'''.' ~f

Prandej kam ra tash pyke, e s' dij kah t' ftaje... Per miq nnk kam perse me mbajte. uzdaje : Jane miq me fjale, e rniqt e shpive t' veta; Pse mik e fis n' kete jete kish' k~ne kuleta. Buke poplli lype, e paret lype ushtrija, E vete, pose borxhesh, gja nuk kam te shpija.

Si do t' i a baj un hallin nuk po di

Prandej me hanger s' mnje, as mnje me pi. .

E SHOQJA

Nnk dij nji pune si kishte me na dale: Me shkne n' Stambolle ti bashke me rone e me djale. E vete ti Mbretit m' i a kallzne me goje, - Si t' dijsh ma mire - kete hall e kete nevoje, Knjtoi se ne pa gja s' k8\ me na lane, Mbasi t' na ndieje t' i n lntnn s' bashknt t' tane, .Asht babe i mshrirshem ai per nevojare: Un thom, ka per t' na i ktb.ye 'pnnet t'ona mba.re. Si 1'dnket ty kjo JJune~ Kujtoj s' a e keqe. M' ndigjove mne, punet f tna v.rik I ndreqe. ,KNJAZI

Ty l' lnmte e bardha goje!.l.. Pshtoi Cernagora I ! ! Ti, pe>,e shpis eme paske kemm. ora I Me 'i here do t' niseIiJ.}me !;Jh,k,nete Mbreti.... Por paret kn f i marr per nd,lie'i shkretH!... Por, mos e lllej... Pile paret i kaIl}.gjJ~te: Kam posten n'dore (1) "'. e s' ~e mftanq:ejps~ ..pvete Dh tash per mne me s~:QdIli1]e ,~al!ij d~t~IIp.at' mira!" Pade t' i ha nja dy a 'td kompira. ..

\1) ~l,as lajI)lesj1 se fl~torevet, ,Knjaz NWplla -.ÂĽJlli i Zi - i ka pase hanger ar pare Po~te: "",.' , A.u~W- U,ngeris 3"O.O.OOO'Fr. ...

"',

",: .-~

.. 1*17.\ 'Yl .j.. : . \.

.',.

's;

;.,:

,;;, ',~:~

>;l!i i2.Jj

-~..u

E AR T E NE SHQIPNI

KULTURE

{Vijon

prei.Nr. 2 {q. 191

III - Perjudha

helene

Mbas pershkrimit, ma fort se tjeter historik, qi kemi tregue sypri mbi disa qytete t1' Shqipafs ne peripdhen helene, fisht i dOI~mosdoshem pershkrimi i materialit artistik e monumental' qi kemi per doresh. Prej ketij materiali, me gjithse germimet arkeologjik~ne Shqipni nuk jane aqe fort te zhvillueme,na mundemi

me formue

ne vija te pergjithshme

nji mendim mbi gje-

ndjen kulturore l' atyne qyteteve te vjetra, si edhe permbi 11Izimine sa e sa tjerave, per te cHat dijm vetem se kjene, por se ku e si, presim te na e e zbulojn germimet e mavonshme. Na ne ket pershkrim kemi me i ndeje gjygjit qi dhane mbi at material Luigi Ugolini (1) e P. C. Sestieri (2). " A.sht pune dores greke, ase mbas ndikimit grek, nji sere enzash elegante te Finiqit, qi i perkasin mjesit te VI a fillimit te V shekull para Krishtit. Keshtu asht per l' u thane edhe per nji krye te bllkur mermerit qi tregon nji djalo~ Triton, veper qi ~faqe ndikimin e artit grl'k te IV sekull e sidomos te Scopas. POI'grumbulli ma i madhi e ma i randsishmi i mbetunivet jetike te Finiqit gjinden ne majen e kodres se ketij qyteti. Ketu ~fahet nji fortese e pajisun prej natyret me nji sistem mprojtes shum te mire e tC persosun. Duket ve~ se nuk u mjaftojte banorvet te vjl'ter qys11sei shtuen asaj fortifikime tjera te madhnueshme e te hapta. Para ketij akropoli anmiku ndeshte ne nji mburoje nder ma te fuqishmet qi dora e nierit kishte mberrijte me naltue. Mbi.kete qytet ma teper se liMo shkrimbir na flet Polibi. Ky nder tjera difton se si u duel Ilirvet te mbretneshes Teuta me e pushtue ate qytet, e se si ketu u firmue traktati ndermjet Filipit, mbretit te Macedonfs,e Romes ne 205 para Krishtit. I njajti dishmon edhe se Finiqi ishte qyteti m,l i pasllni, nul i fortifikuemi e ma i fuqishmi i mbare Epirit. Arkeologu me fame, Luigi Ugolini, thote se akropoli i Finiqis se vjeter do t6 jete kene nji nder ma te haptit e botes klasike. Ky ftsht. nja shtate -here ma i madh se vete akropali i Atines. Qyteti ishte ne pjesen e ulet, aty ky asht sod katundi Finiqi prej te (1: LUIGf M. ITGOLINI.- ÂŤ1' antica Albania nelle ricerche archeologi"che italiane.. (2) P. C. SESFIERI. - Ne rivisten' mujoreÂŤ Drini. viti IV, Nr.3, 1943, fq. 18-29. "

18 ...~

'1] ...

! ~ ~ 1

. . '",..-",. "i " ,>, J

cilit ka l1lejte emnin. Aty shihen mure me bloke qi mberrijne gjatsin e shtate metrave. Me germimet e bame jane qite ne drite shume ndertesa e ndermjet tyne edhe disa rese,rva uje me madhsi te ndryshmE'. Ndertesa ma e interesantshme asht nji ÂŤthesauros Âť, ase nji aso ndertesash qi ne kohen klasike u ngrehshin per sherbim fetal' pOl' edhe publik. Kjo ndertese ne kohen byzantine u kthye ne nji Pagzimore (baptister). Ne Finiqi kjen gjetUli shum rraqe, copina arkitetonike e skulpture. Ketu duelen ne drite mbetunit e njij cisterne (saranxhe) e punueme kahe mbarimi i te v shekull para Krishtit, si edhe te njij shkalle se ngjitun me murin e cisternes te syprithanun, edhe ajo kahe mbarimi i shekullit V para Kristit. Kjen gjete edhe tumbe tiJ periudhes greke me nji material te randsishem. Shum i pasun ne permendore e vepra arti asht Pojani. Edhe ne kohep. romake ky qytet mbeti si qender kulture heleIiistike; e kje selija e njij shkolle te fashme retorike (3). Germimet kane qite ne drite nji pjese te madhe te ndertesavet Ie qytetit, gja qi na li\jon me formue nji mendim pak a shum te sigurte mbi ,madhnin e Pojanit. Mbi kodrinen Shtyllas, nji kolone dorike asht e vetmja teprice e njij tempulli arkai)<; nji tjeter tempull - simbas tradites ai i Apolit,' pajtorit te qytetit - ishte ne vendin e monastirit te sotshem te Pojanit; 1 ndertuem e mgur qi dishmojn se jane marre prej ndonjij ndertese klasike. Nji tempull i trete gjindet mbi kalan; jane zbulue bazat me bloke te medhaja. ~dertesa publike If private jane zbulue; perball monastirit shihen germadhet e njij gjimnazi spnrtiv; e vende qi u viejshin ,atlctvet per me u zveshe, me u lye me voj, edhe per me u la mbas garavet: kjo e fuMit ka nji ene te 'madhe dheu. Pervert ketyne shihet edhe'nji pjese e palestres kater-kandshe. Puqun , me nji m!!r asht nji baze e cila duket se 'ka sherbye per vumjen e njij per-I mendoreje mbi te, cilen asht gedhene kushtesa e Afrodites bam prej dy pojanotvet nen:' pritanin Psilo. Ma poshte shihen teplicat e dy shtepijave te kohes romake republikane, trajta e te cilave tregon ndikimin grek. Nen kodrinen e kalan asht nji porte, shtyllat e ,e cil~s kane. pji kapitel jonik shum elegant; zbukurimi i ketyne perMhet prej lulesQ.me nji motiv zbukUl1les qi asht i rralle, pOl' qi shihet ne shtepijat helenistike te Pompeit. Muret baze te portes jane te ndertueme',me abside me !lji qell.im te d3'fishte: me vjefte per zbukurim, e me mbajte 'presjonin e tokes te kodrines per brije. Ne njenin prej ketyne ~ybeve, ne' skaj te portes, asht ba nji tempull i vogel, elteri i te cHit asht zbukul1le me drendafille ne riljev, Muret e rrethimit, te ndertueme me bl?ke te preme, mire e qi kane nji

(3) P. C. SESTrERI. - Si sypri, fq. 20. '

~....

~,)

~1~' .~:~,

;;:. ''''''':';:'~~~\i,,~~.;}..,;*~~~~4i

.,c

pjese te madhe te ruejtun edhe tashti, kane nji gjatsi rrethare prej kateI' kilometrash. Ne germimet e vjetit 1941 asht ibulue nji bastjon i vjeter i shekullit V para ICristit i bame me nji teknike te perso~un. ICy bastjon asht pajisun me di' kulla' katerkandshe, njena nder to, mil e reja, kishle sherbye si themel per kishen e vogel te Shna Prendes qi u rrenue ne luften e mbrame. Ne luginen e ICryegjatit jane vorresat qi na dishmojn bashke me monumentat bukurin e lulzimin e qytetit. Perver; vorreve greke, ka edhe vorre romake. Ne Pojan edhe arti ka kene ne r;mim te madh qysh prej kohve te vjetra. Ne kala kjegjete nji cope stolije ku r;faqej nji betej1\ ndermjet grekve e amazoneve,.e shekullit VI para Krishtit, ne te cilen zbulohen ndikimet e artit te mjesdheut. ICy riliev M me nji art te holle ilshl ma i vjetri qi njihet deri me sod ne Shqipni. Kur kane me u gjete edhe copa tjera, ne germimet e mavoneshme, kane me perM te gjitha bashke nji varg skulpturuer arkaik te d~je me qindrue krah per krah me skulpturat mil te famshmet e botes. Tri permendore te vogla t' Artimides, te gjetuna ne Pojan, dishmojn besimin e madh kundrejt kesaje perendeshe n~ ketO'qytet. Njena e gjetun ne gjimnazin sportiv asht me te vertete nji kryeveper e vogel. Ndermjet veprave arti mil me ,andsi e ma karakteristike te Pojanit jane stelet, ma e bukra e te cilave, asht ajo e Falakras e ruejtun ne Biblioteken Kombetare ne 'l'irane e ajo/e Parmeniakos qi tashti gJiudet ne Wien, ne ÂŤKunsthistorisches Museum Âť. Ne stelen e Falakras me skenen.e bukur te pellumbave tue pi uje ne nii ene te madhe perziehet r.ji skene tjeter e eger ky shihen dy luaj qi shkyenj nji dre; ndersa n' ato te Parmenisko ka nji skene Amazonesh. Te gjitha stelat e Pojanit kane shenje te ver;anta qi dallohen me nji te shikjuem. Forma asht si nji barake e vogl'l, ne mes te shtyllave te. vogla, me nji kunore lisi qi i siellet rreth e rrotull permendores. ~1andej shum prej ketyne kane edhe ka dy drendafille. Elementa te tjere jane ed,he Sirenet me krahe qi v~hen oroe ne fushen e steles, si n' ate te Parmeniskos, ase si alcrotera ne copinen e 3teles; si n' ate te Falakras. Ne pjesen e zbukurimit jane shum te zakonshme grifet. .Asht interesant me shenjue se te tilla zbukurime - sirene, drendafille e grifa - gjinden .

ne zbukurimet e artit italik e ve~anishtne Taranto. Stelat e Pojanit formojn nji prove mjaft bindese mbi lidhjet e marredhaI1jetkulturare e attistike ndermjet Shipnis e ltalis ne kohe te vjetra, POI'vendi qi njohim ma mire ilsht Butrinti. Ketu permendoree vepra arti jane zbulue ne sasi te madhe sa qi na l~jojn me formue nji mendim shum afer realitetit mbi kete qytet te vjeter. Kalaja e cilIa me bloket e saja te latueme mire terhoqi vemendjen e arkeologut,asht germue te thuesh krejt, pOl'edhe pjesa e poshtme e qytetit

'20 *

'"'~

njihet mire. Mjaft te randsishme jane portat; njena e quejtun Seea te duket sikur nji pohim i legjendes keIJdue prej Virgilit, tjetra e quejtun porta e Luanit, prejse ne ba-riliev figuron nji lull, asht nji shfaqje e njij legjende vendase e eila don tC l<ujtojn luanin qi coptojte grigjet e Amazonevet, qi ishin banoret e pare te vendit. Ne fund kemi Porten kaM deti, karakteristike per ndertimin e saj; perbllhet prej d)' kuBash, njena katrore e tjetra me abside. Gjith ky 110k fonl1on nji mproje shum te fuqishme ne pjesen ma l' ulet te rrethit muruer. Ne Butrint shihen euhe ninfa e llixhe. Prej ketyne te uytave jane gjelun shtate qi "tregojne se si Butrinti ishte i pasun me ujna. Kemi mandej teatrin e ndertuem ne kuhen greke, e qi ne koheri I:omake i u shtue ndertesa monumentale e shkenes me permendore e te/llpullin e I~uskulapit, i ndertuem mbi nji tempull te maparshem. Nji tempull tjeter i permendun asht ai qi gjinflpt mbi theatrin, i njohun' per shtrojen me mozaik: mandej me rands! jalle IJdeHesat greke e romake. Por ndertesa qi formon lulen e ndertesavet te Butrintit, asht Baptisteri, me mozaikun shume ngjyresh' e shume te bukur. Per kah pikepamja artistike Butrinti pa dyshim xen vendin e pare ne ShqipnL Nent1heu ka. qite nc drite kryevepra; si nji riliev ku figuron nji Nike e shekullit V para Krishtit veper thjeshte atike,' e eila ndoshta bajte pjese me zbukurimin e Anudtheion-it ase radhitesh ne kolekejonin e pronarit te saje dhe te famshmes Dea, qi nuk asht nji veper shlime e holle e njenit prej ndjeksash se tij. Ne theater perve<tkesaje jane .gjetun edhe dy tjera ,te di'!ja per studim e te kujlohen si «J<:r~Qlanell$jlle Madhe»; Mshlu e quejtun prej vendit te gjetjes, qi thohet se ka dale prej dueresh se Rmksitelj.t .age te Lisipit, te dy skulptora te famshem te shekullit IV para Krishtit. Rhume te randsishme jane ed'he skulplurat e lu£tarve, njena prej te eillave asht veper e Sosiklit prej Tinet. " Si shihet, qytete, _shume j~e Ky asht kuadri i arkeologj!s ne ~hqipnL \ per l' u zbulue e ijera qi dihet se kjene, presin kazmen e arkeologut per t' i qite ne drite; prandej vetem -sa per, ,\).ureshti po <tekim ndonji send te . vogel per disa nder ta. Fillojme me Shkodren, qyleti qi qyshe motit te jetes njihet me kete . emen {Scodi'aJ e qi nuk kje kurr qytet. .grek. Po ende ne vjetin 169 para Krishtit, kur Gjenei i u dOJ'zue ushtris romake, ishte qendra e llirvet. Me gjithkete ndikimi i kullures greke do te thohet se kje mjaft i madh.'Perve<t ledheve le tipit grek e te monedhavet te ~):J::kurueme me legjenda greke, . mund l' i shtojm nji permendare le vogel prej Gurit te Zi (katund i rretheve te Shkodres) e qi sot ruhet ne Muzeum e Louvre-it ne Fr;:.nce, ne te eilen figuron nji grue, qi ka nji veshe. jo si ato te zakonshmet te veprave greke - po qi nuk asht as vesha ilirike qi shihel ne «Vashen e Vlones» e te \.

'i; :i .-

~ "'j¥ )! .* - t21 "~ . :! , '~ ,, . r"~~~

'tilla skulptura - pOl' asht greke ne trajta, ne fetyre, ne menyren e mbledhjes se fJokve. Permendorja e vogel brunxit asht e shekullit VI para Krishtit. Lezhja - Lissos - emen, si kemi thane, ende mure si ne kala ashtu edhe ne qytet poshte; mure qi mund te caktohen se jane kahe gjymsa e shekullit IV para Krishtit e qi ndoshta jane ato qi themeluesi i saje Djonizi Plak prej Sirakuzet ndertoi. Shum i Ciuditshem11sht tregimi i Djodor Siculit i cili, mbasi ban fjale mbi themelimin e ketij qyteti, thojte se ky ishte i .

pajisun me li'dhe shum te medhajaedhe te fuqishme,po enelema te fuqishmet e Greqis, me gymnaze sportive, mbi brigjet e (\napos. Ne Lezhe jane gjetun vorre greke e romake. Durresi, qytet me shum randsi, pOl' pel' te cilin ne peljudhen helene e romake dijm fort pak. Vjotersit e tija klasike gjinden thelle n~n dM. Deti me sod na jime paraqite disa ene dheu shum t' interesantshme te kohes arkaike e copa te ndryshme skulpture. Pjesa ma e randsishme asht nji cope riliev qi ruhet ne Biblioteken Kombetare ne Tirane e cila si duket ka kene pjese e nji arku triumfal. Aty knndrohet nji }<'itoreme krahe qi shkrue~ ne skudin trimnit e Fituesit; ne df anet, ne te majten ka nji trofe e ne te djathten nji barbar lakuriq, i ulun ne toke e me duel' te lidhuma mbrapa. Per Amantin IUosin eKalivaCiin njihen vetem mureL Dishka mil teper 'se per keto naIt, dijm per Byllis. Ketu, perveCi ledhesh e pOltash, shihen edhe mbetuni ndertesash. Nuk ka dyshin se me germimet qi kane me u bc1ne kohe mil te mira, ne pak 'vjet panorama arkeologjike shqiptare do ll' jete shum mยง. e plote, ne menyre qi kemi me u sigurue mbi te gjitha ~faqjet artistike te ketij 'dheut t' one. P. MARIN SIRDANI o. f. m. .) ""

.I 22

:';'I!

FAUST I

I GOETHE-S nga

Perkthyem

PROLOG NE

D. L. SHANTOJA

QIELL

Zoti, Aradhet qiellore. Mandaj Mefistofeli. rre Kryengjujt datin para. RAF AELI

Tingullon n' menyl" t'vet jetike dielli tue u matun n' kang' me rrotat rrokulli G. klanacorda, nji nder perkthyes italjane ma Ie mbrame e te njohun te kryevepres goethjane, ishkruem mbi ket prolog: ÂŤEeje, muzikalitet, shpirt symfonije beelhovjane: vetem .ketu ndoshla, ,pOl' nuk ashl pak, Goetheja' ndeshet me Diol!i~n e muzikes. Nji andante i mrekullueshem: kanga e tre Kryengjujvet me mbarim'valleje. Nji scherzo i gjate: Mefistofeli shpolar ne oborrin e madh te Zotit e guximi i tij me u kapun me Ket. Ndeshje viganore jete nen grindjen ironike. Nji' sostenuto i shkurte: qortimi i Kryengjujvet. Ne fund nji brioso shum i shpejte: Mefislofeli i kenaqlln prej fjalve te e milvonshme - e drames e te Zotit. Kjo asht prehistorija shpirtnore - kronologjikisht parasuponimi theologjik-melafyzik i foreavet qi kaue me luejtun mbrenrle. Nji motivbibJik-rragatja e famshme ndermjet Zolit e DjalJit me te eiJen filion Libri i Yobit - shartue mbi nji sfond pitagorik - harrnonija e rrokulJivet motra - me ngjyra .te ndryshme plalonizme, spinozii:me e monadologjizme leibniejane; asht pxo. ketu per me shprehe nji vegim jete te ri e te plote. Ne Faustin Zoti aristotelik-tomistik i \eshon vendin nji Zoti spinozjan-idealistik shkrimun me boten ne veprim e ne perfitim t'amshuem. Asht perlimi i Engjujvet me u shy tun ne dashun!n qi asht gurre e pernjiherit edhe shprehje e po atij veprimi e perftimi e me ngulun n'Iden e panderrueshme boten kaluese Ie dn~jevet. Zoti, tue qene shpirt i palodheshem, don ,qi edhe shpirlnat e panumer te kJ:.ityem prej tij te punojne e te lodhen me pune. Kush ndalet e pushon, bjen' 'lien srindiinin e'Dja.lJit, i eili, pa e dijte e pa dashe, ploteson ne ket menyre shestimet.e Zot~t e biih.!\~ bashkpuntori i VBpres se Tij. Tashli ketu do t' a verne menden mire: si ne pakenaqes!n e idhet te FausI;t, ashtu edhe ne dhimben e Gites ne bukur!n e Heleu.es,' kemi nji gjasend shum ma te thelle sesa nji t' endun njerzuer shpirtnash apo nji harmon! te persosun vizash. Ketu perkundrazi kemi nji vullnet mundimi e prove qi perfshin boten mbare, qi e mban dhe gjalluon. Pa ket vulluet e pa. ket mundim, mbas mendes se Goetbes, as bota D.uk do t'ishte ma bote, as Zoti Zol. Pa bashkenjohtes!n e njanes e te tjeldt,. kallximi goethjan i doktor Faustit veshtire se do t' i kishteshka,pereye 'megiet e njanes nder. ato shurn . duh! romantike qi kane mbetun pa lima e pa s~p~ti':". '

Shkrue

ndiJrmjet 1797-1800. "

. .

'.\

"1.'.

>...

,"~

." .'~'

, ""..

\:.y(.~i,{!:

',,* ~:$' ,..

"'~":w:2iw.~fffiii~Jizt

e n' vertik l' bumbullimav~t mirfilli kryen rrugen qi shenjuemun i asht atl. Engjujt prej t' pamit l' tij ne fore' pertrihen ndonse kurrnji me e depertue s' ka mbrrijLe; veprat e nalta qi me mend s' perfshihen jan' madheshtore sikur l' paren diti~. GABRIELI

E me nji shpejtesi. qi nuk kuptoheL sillet toka per qark e mrekullueshme; e qarrija e parrizit po nderrohet me nji nate te kthell', te perfrigueshme, . .N' fund l' shkambijeve deti me suvalC Le gjana shkumbezon, e me shpejtim shkamb e det kaper~iheL, pse s' ka' ndale vrapimi i rrokullinave n' amshim. MEHILLI

E sa bashku duhinat kaperthye prej detiL n' tok', prej tokeL n'deL ulrojne, e kesodore mnershem tue shperthye nji varg rrenimesh rreth e qark shkaktojne. Qe flaka e vetetim' s permbi rrenime, e bumbullima rrug' 's ende s' asht ndi; por lajJlltar' t tli pershndesin me adhurime t" endll.nt e qet' t' dit' s s' ate, 0 PeI'endl. TE

TRE

BASHKE

Engjuj,t ne fore' pertrihen Lue te pii, .

'mbasi kurrnji me l' depertue s' ka mbrrijLe;

e veprat tueja t' gjitha t' nalta e t' mdha jan' madheshtore sikur t' paren dite, !~ .-If ./

,~ '\-

-;:

"".

"> "

-'" ---'

-~ :

MEFISTOFELI

:_-.

-I

Mbasi ti, 0 Zot, pO vjen dhe i her' nder ne e po don mbi pun' t' ona me pevete, e dikur zakonisht me gzim pa m' ke, me sherbtor' tu qe desha dh' un m' u gjete. M' fal, me fjal' t' mdM biseden s' dij me e veshC, ediLe Ille e uijt' se n' loj' tash m'ven' te lane: - paliLijae

eille sakl do l' b,lj' me qeshii,

gaziu li lash po mos t' a kishe lane, Mbi uiellna e bola Ull s'dij me ligjirue, Ull po shoh veICm njerz~t tue u munune. Zotlhi i ksaj bole qyme s' ka ndrrue fare, <lshl i <;mlitshem sikur ne uil' 1'pare. Ma pak ai, [hom,- do l' qate, fa!' mos t'i kishe rrezen e drit's s' ate; ai e quen mende e vetem e perdore l' jetoj' si shl<1s', m<l shtasa nder frymore, Ai me duket, (fjan, Zot, s' po d'ij me i mate), sikur ajo gjinkalla kambe - gjate, qi flutron pajad{t e tue flutrue kercen e n' bal' mejher' merr me kendue kangen e vel W "jeter; me qindrue kish 1'mujLte uemose gjilhmon' n' l}1ir l' bule ! Ai hUlldell He r;' do pleh ka per l' a fute.

,>: 'i; . "Ji :-1 l.<, -~ "<~

-',

~.~

'1 ZOTI.

)

-Ai

Paj me Ill' diflue ti s' paske tjeter gjft ~ Gjithmon' ver; ardhke ndoj ankim me bil ~ Er' sendit n' tok' del' tash s' te ka pelqy! "j

MEFISTOFELI

Jo, Zot! ~.af atje poshte un shoh me sy,

". "~:?

~ J~-...

';~-i~.:,'':7

;"I.:tl-1~~~i::~

pun't, si perher', po shkojn' nuk ka ma zi. M' a kputen shpirtin njerzit n' at mjeri, as un me i ngucun t' mjer't s' kam ma lakmi. Z 0 1'1

A e njeh F'allstin ~ ME FIST

OF ELI

Doktorin ~ Z 0 TI

Sherbtorin l' em! MEFISTOFELI

Po njimend! E ma ksi far' sherbimi! I marri, ngakjo bot's' do haje as pije. I vlon shpirti e larg trete ; vet/jm per gjyms' ka dije se kape e ka trenimi; prej qieIIit lyp ma l' bukrit hyj' qi t' kete, andjet ma 1'mqhaja toka don l' i fali e kurrgja, sado afer a larg l' jete, duhin e zemres s'tij nuk'mund e ndalL Z 0 TI

Dhe pse m' sherben turblIueshem tash nji here, prap un per s' shpejti kam me i primun n' drite. Kopshtari e din ~e landa e njome e e blere lule dhe pem' ma yon' tash ka me qite.

'P:

* "~::~t ~)1:, ~

\:-. :-.,-

; '''~''\i;

"'~.

.,=,.~~,...,

MEFISTOFELI

Me sa po losim ~ Doret ai l' ka dale, ne qoft' se ti m' ep lejen me i primun per rrug' l' erne dal-kadale! ZOTI Dersa n' tok' t' a key ndejen, lirin s' due me t' a hjekun. Njeriu gabon n' ket jete sa l' rrij' tue u ngjit' perpjete. MEFISTOFELI

T' falem nder's; pse per shpirt un me te dekelin s' kam" dash' kurr me pas' pun'; me kan terhjekun ma teper mollzat mbushun plot freski, Per nji kufome asht k-ot me ndej' n'shtepi; puna e eme si puna ernie's me mi. Z 0 TI Mil" pm, l' a lash' I Hiljd sb'kiule ket shpirt prej gurtes s' tij te pare, e doren n'mujsh me i a ngji1', rrug's s' ate teposhte ule,

edhe dishmoje ko~en

l' ande, kur' do l' 'S'htre'ngoReslh:mel rrM3'e se njeriu i mil", terr mendjen sikur nate, rrugen 'e drejf veliu ai. l}a. me msye. MEFfSTOF-EM"

Mil" mil" I Shum s' ka me ngif.lte. Sa pro; kusht f em un kr.yet asp,ale s' e xeJ~. N' i a mberrifsha qellimit due me shfrye, kaq ngadhnjim due. prej "Ieje. Pluhun do f haj, pa naze, me Iud si bani giarpni i famshepl, em-kusllri.

*, 0JfJ':

,;,;~ ." ";

.,y ~"<~ ,':.\~

Ti mundesh edhe ktu Ill' u duke i lire; un kundra shohe til s' kam pas' kurr mnL Nder te tan' shpirtnat qi lllohojn', ma mire se muej me bart' dinakun, kend nuk dL Leht' fort vepriuu j nJerit mund l' dohsohel, e pushim ~a ma f plote ai shpejt lakmou; praudej me qejf deshroj Ie l' i sho(IIlOheL ndokush qi l' a ngacmoje e qi veproll e luen per s' gjalli, ,si e ka zanatin djalli. POI'jil, te bijt e verteL.'te Perendis, t' ju gzoje pasunija e gjal1e e bukuris! Fuqija qi vepron e qi gjallite . n' ameshim tne u pertrimun, t' jll rreLhoje me gardhin plot me lule l' daslmuis. e ~a nder dukje t'vagta kolovite, nguftas mendimi i juej kurr mas Ie Ishoje!

(OIELLI MBYlLET.

KRYENGJUJT

l\IEFISTOFELI

SHPERNDAHEN)

(vcWm)

E shoh plaknn her-hem shum me ande, edhe ruhem, ine te fjal't mas j'j keqi, Paj t'knaqet shpirti, kur nji wIn! i randi\ flet njerzishl del' me lIlue qi jam yct' dre(li!

28 ..

"!t~

':J'.:"~-'.

. ~-'J.,,;</, . . ,

. .~-.!,

PJESA E PARE E TRAGJEOfS N ATE Ne nji ode golike Ie ngushle me nji kupe Ie nalte Fausli i shqeluem, ndejun para lexores.

F"'usn Qe se filoson pall' xan', heu vaje ! drejtesi dhe mjeki njimend me rraje e del', po, fatkeqsisht, n'theologji krejt mundin e kam shkri. Tashti ketu kam mbete, i marre, i shkrete, e mend sod s' kam ma teper se pall' dje ! Tash me quejn' Mjeshter e Doktor . madje, e qe dhet' vjet n bane

qyshse nxansit e mij po i ngreh' per hundet poshte. e perpjet', her' n'ket, her' n' tjetren ane -e e shoh se kurrgja njeri me dijt' s' mundet I Ah se gati me plas' don zemra e i~1J! Ma i holl' jam sakt se gjith kta pafIatare, doktora, .msues, shkrivana e me.shatare:' mue nuk m' trazojn: as shkrupuj as dyshime, Urama e qiellit mbyllet e filion ajo e tokes. Asht nji nate hAne. Ne punoren gotike, plot me armare e libra, gypa e kazana, Fausti plak, mjek e filosof, jurist e theolog, rriu ue mendim para lexores mbi librin e madh te ~eluu te Nostradamit magjistar. Ka et per dije, pOI' nuk i a shuen eten as shkenca. as ekperjenca; nuk ndien ma gzim j asht merzite. Prej deshprimit vendon me u kape me magji as nuk ka paqe; jeta per me mlljte keshtu te zgjidhi problemet e botes. Me ndihmen e njij Jibri magjijc ai mundohet me thirre shpirtnat e me u nxjerre fjale. Shpirti i Botes nuk e kenaqe, mbasi nuk asht i zoti t' a kuptoje rregullimin e rruzullimit, Makrokozmin, ve~se ne nji perfytyrim W bukur, pOl' kalues. Kerkon Shpirtin e Tokes, por edhe ky e largon dhe e mbushe me frike. Sa e vogel i duket vetja ketij ÂŤPermbinjeriu > .- fytyre e Zotit . para ketij Shpirti I Shkurt: edhe magjija i difton Pallstit se sa i kufizllem asht njerill. G. i p~t shkrue keto vargje kur ishte njizetepese vje~, ndermjct vjetes 1773-75.

... ~9

".~ ..: ~ ~. '.;~

II .-iI

, ,~~j

as nuk drue dreg as fene por edhe c;fardo gzimit e kam lJjerrlJ, un vetes nuk i thom se dij udoj seud,

un veten s' dij me gnjye,

se mundem me msue kend per t' mire, e mbar' me e kthye. Mandej s' kam gjii, s'kam mall, un jam xhep shpue, nji qell :s'kish mujt t' jetoj' kaq gjat' ksodore I Per ket ~Jlkak un magjis i jam lshue ndore, (Ii Ie mlllHlem me llxjerr' ntlollji lil1z1 nga forra e goja e shpirtit, qi k::;htu kot mos [.'lodhem i llgushtuem me than' ~a s' dij; t' Iwptoj ~a rruzullimit i a mlJau mlJrend' ugjilun hoshtin qi nuk 101, e fnqit e veprimit, t' gjilha fnr 'I due me i pa, qi 1110SHi rrij lue luejlun m", fja!' ma. Ah ti t' mujshe me pit per t' mlJrameu here, 0 hlin' flyrplot', ~a zemreu mue m' a Ihere I Sa shpesh un <;ne bri ksaj lexorje priln del' ne mesnate ; e e ftyres s' ale drita 0 mike e zymt', mbi !iura binle e flete! Ah mbi kreshlat e malevet perpjele kish t' u kapshem n' drit' I' aude dashunl)re, kish t' mujshem rrolull shpellavel, n' fushon te tuja t' mugta n' mal m' n kolovite e llIe lodrue me Shpil'tlla: jasht' me e qill! Ie tan' tymin e ndyel t' ksaj dijeui, e m' u kredh' n'voesen r linde e m' u pertrf! Ah mjerim! ne kel hurg un prap i ndryme' N' klo mure t'mykta, ne ket grop' t'mallkueme, ku der e dashna drite e turlJullueme lash hyn prej qiellit neper xhama t' ngjyem ? Ketu vendi me l.ibra me IIgu::;htohet

30- * ;i1 1:'

. "\

;,,~~ :\;;d.,:;.-, '~

Prej tejet bni, prej pluhunit mbulue, e me letra l' tymituna pshtjellue del' ke tavani turra e tyne t;oheL Rreth e rrotull galedra vec; e pota, almise t'grumbullueme plot per ploti me mbrola qi perdoren gjyshat moti Qe bola e jote! Ksaj me i than': qe bota! E ti gjithnji 1>0pyet pse te trishtohel e brengosun tash zemra ne krahnuer ~ Perse nji dhimb' qi m9 u shpjegue s'shpjegohel t' a pengon jeten, te lidh' kambe e duet ~ N' prehen I' natyres diU ty s' po l' kalojne ; aty i vu njerzit Zoli, n' natyr' t' gjalle: mjes tymit edhe mykut po l'rrethojue vec; l' dekun, kercij t' thate edhe kokalle. Hik, hik, del jashe e kapu larg n' hapsi ! Ky libel' plot mystere qi .me dore te vet shkrou Noslradami, me te pri a thue s' mjafloll ~ Ti ke me e njoh' ksodore rrugen e hyjve, e i msuemull prej natyre, ty mendja lash t' hollohet n' fuqi t' vet, e me kuptuemun ke fie t;fttr! menyre nj-i sbpirt nj i shpirli tjeter merr e i fleL Ashl pun' kote ktu n' t' that' me sterhollue,' shenjal e shejta s' kan si 111"u shpjegue. Pran' meje .krahte, 0 shl~irt'll'a, ju po i loui ; me pergjegjni, ne qofl'se me ndegjoni !

,t~ ;i!

~ ,~ .,~~ ~ ~.~

.;.J .'-':"

(Qele librin e dikeon shejin 9 Makrokozmit)

Ah C;'keuaqsi lrathllujnd nper mise t'mija po derdhet mbas klij t' pam.i I Lumllmija e shejte e 'i j-ete s're me .I.}Jizjarm 1'1'1 nder rremba po gufon e ndik d~j t' mL

. ~;~ 31

~:r.

"..". - );-':~'

'.,.)...-

Nji Zot kto sheje i ravizoi at here, qi duhin e permbrendshme m' a fashiten, qi plot me gzim m' a mbushen zemer-ngrilen, e fuqit e natyr's per fush' m' i qilell, rreth meJe me nji shtymje plot mystere ~ Mos jam nji Zot 1 Kaq drit' nte ka rrelhue! Un natyren n' veprim n' kto vizatime Ie pastra e ~hoh ndej' para TIlelldes s' ime. Vec;

lash po dij Ita Plaku na la shkrue:

ÂŤ Bota ku banojn' shpirtnat nuk asht ndry, mbyll' velt ke mendjen, zemra dek' t' ka tS'! Hajd', 0 l1xans, zhyle pa kurrfar' pushimit at krahnuer toke n' t' kuqen drit' t' agimit IÂť (t1odile ~hejiJlI

, Sa mil' gjithltafja plekset n' gjilhesi, nji gja n' tjelren vepron me nji gjallsi! Qe tue hype e tue zdryp' fuqit qiellore, e kalojn kovat ari Gor' ne dore! T' erandshme flalral rrahin e bekimin bien prej, qiellit kur ulen mbi kel dhe,

e mbar' men harmonija rruzqllimin I Ah c;far' shqene I Por heu se velt nji shqel1eI Ku me t' a ngjit', natyr', qi mbarim s' k6 ~ Jue, sisa, ku ~ Jue kroje n' I' cHat lene e tan jeta e.nga t' cilat qielli e toka varen, e i veshkt' krahnori po lakmoka.~

Ju pikoni e shueni eten, e kot un do t' a shkrij ksodore veten ~ (Shfleton

me idhnin lihrin e diklon

~hejin e Shpirtit

te Toke~),

Sa ndryshe njiky shej po vepron n' mue !

0 Shpirl i 1'ok' s, ma afer tash ti j6 ;

fuqit e mija, jam tue e ndie, jan shtue, ,,' 32

tek jan' bit zjarm si mbas nji vene t' reo E ndiej se kam guxim n' bot' m' u p~rzi dhimbat e tok' s me i barte e lumtuni, fylafyt me u perlamun me duhi 0 prej zhurm's mos m'u trcmb s'mbytmes Po vriihet mbi krye t' em DriUm hitna po e fshehe Qe, fik' kalldili!

ani.

\ . Po Mn tym! -- Rreze l' kuqe rrelh k"res po m' llamba;:isin - Nji perqelhje meuere posH prej kupes asht tue fry e po m' a ngjile ! Po e lldiej, rreth I?ejtJ, Shpirt i pergjeruem. ti po flulron. Zbuloju ! Ah zemra po m' pelset. Krejt pesh' jan' <;uem shqiset e mija f' ndjellja kerkjon' f'reja ! Me mish e. shpirt, e ndiej, l' jam truemUll tye ! Duku! 1\1'du k ! Me dij1' se e laj me krye !

(Kape librin e sh([ipton plot myster shejin e Shpirtit. Veton nji drite e kuq limte. Shpirti duket ne flake).

SUl'lRT(

Kush thrret ~ FAUSTI (tue sjelle kryet)

fLyre e menorshme! SlIPlRTI \

Perbetue me ke plot me fuqi 0 ke thithun gjaf koh' ne rrotulli t' eme e tash -

.* ~QB' ,,; \.. .t . .. l.,c-

1 ..

FAUSTI

Heu! Nu~ mundem me t' durue I .

SI.IPI~TI

Tue rektue ti po m' lute; don me m qyre, me lll' a ndie zanin, don me m 'pa 1.1'fytyre: deshirit t' and ka(l t' forte un po i ndegjoj, fie tuk me lie! - POl'ty Itfar' llahtarije, 0 penllbinjer, te kapi .me mjerije ~ E shpirtit t' and kelthima 'po ku shkoi ~ ~i'u bit parzmi yi n' vete 'i bot' pat btl dhe e bartl e e shtoi, gi J}rej ~arejet frJ desh n/ u n~jit' cjer tu na, me na pergja ~ (.' n bane, Faust ~ ~' Ye.sh zani i yt In' arrijti, e 1\1'U fme me Il1ne at fore' '(li pate. Mos je ti qi k'1r fryma te pel'kitj dal' prej meje, n' rraj' t' thelIa t' jetes s' ate 'prej friket Jfl' u drjd,h' z.('tne si i krymb i keq, Imlalt nper dM t' u shkrryc ~ FAUSTl

Fytyr' flake, a dro lash me t' ikull liRe ~ Un jam, jam Fausli, nji per nji lne tye! SHPIHTl Nder sln'aWL c jet's, UII valavilcm,

c zhyL' 11' veprim

ulcm posht' e lHtIt ngjitem, cud e vcj alldej

kudej!

E djep e vig, nji det qi s' ka mbarim,

34 * :,,-~'

'iiiJ.1f.

.'1<,"\1

':1

nji nderfim druga'sh, nj i jet' ndez' flake, kshlu n' avlimend' frs'l1~nues qi Rolla 101, pelkun e Hyjnis un qepi gjallniplol ! FAUS'I'I

0 li qi boten nibare e qarknllon, Ii Shpirl i papnshue, krejl amr,' un po e ndi,ej, jam lash me Iy! ~HPIJf'I'I 'Pi shp~rlit jo mne!

i, perg,!et, qi Ii kuplon, (Zh,luk'etl

FAU~T[

Jot)',

Kuj pra ~ Un shembylHyra eHyjhis ~ E as' t}' me t' gj~:~

. t," ;(' (ef,~et dera)'

MjlJrini! E' nj'ol'l

Nrli!kmthri i em: .pt' nt' Iype --

E' tlora:'tii!!-lln'llf l' J:tuR~erlr liIfutlnfi ! I

Gj'j'thWt8ft\t\i~a~ ifitWkU jlatgHt\i': me uf i pri~h' ~y ti'nzar (~~~' ~.:pa$:JfA)

.~~.

',_~ :-~] '1

, ,

,",,' "':,"",

,~ ,{,~

H ,.

7'~"',:"'~~ ';~J-~;}~-~')',l~;~'~tt~

KAT H 0 II C I Z M I N E S H Q I PN, f ..

E ANMIQT E TIJ PARA GJYKATORESSE HISTORIS Pergjegje

«Dhe e tij

tif

Ivana)

1'a.tlif kit

ambasadorif>

111('.1'harnbasltekun

e vet Ii! (ort ,Ihe '/11" il1lf'li.r;j,'w'('n intifl'esoje mb1'etift e pl'inei!!', kr,ljl'l1linistm e f(j 1ul1'ysftU1e }loli/il.-e lif'ir Ci!slj"n shlfipe parfim

111U1U/1t1'

diploIII

atif,

tare

l1'ana) 1m disa « lltpSllS» ?ne da,~ftje, ndofhf (a.sti lif thullet {J.jitft(a, 11Mpse do tif bofoj" p)esi/II l' ltq

fif pjekllJ'

Jlolilil.-isld

SII. t' a '/'e1l1if .r;jisldin

edhe tif 1'I'rfe!a !ii hidlitn. IImhel

kUrtloftel'i!

z, N. IVANAJ

I' led!

lIii plaff(') Iii dl'!l.jojmi/

edftl'

PJ'llndej nil kujfime

IISI' sot l1UI.- (""lit iI,ljfl;', POI' 11e jnui

Idslorike ('slit I' mil'a

ti3'

e rilrleta. (<<Bashkillli

Me keto fjjlle, nder sa tjera, organi

gymsc

i Komhit»

- zyrliir

!J - 11-

i Qererfs,

j !H.t flj, 2)

«Bashkillli

i KOlllbit» i a paraqet 1111blikutshqipl{tr librin e z, Nikolla Ivanaj «/lislori;jlt

e Shqipniifs sif 1'e, vue)!jet e l)ep1'imef e mija» to boluem ne Tirane vjeliu e kalllern nga Sht!lshk1'oja e Sldetit, 'rue kenc pm se na paskemimbcrrijhm ne nji pjekunf politike aqe sa «t' a ve/1,Jegjishlin edhe ne pIage, W degjojrni' edhe te verlela te hidhta» si 0 don Bashkimit i /{ombil, !Uruducillte ndrir;ojm publikun me anen e dokdmenlavet qi kemi pcr doresh mbi disa ngjarje te historis s' one komblare te kohvet te fundit, te eillat ngjmje libri i naltpermendun i z, Nikolla Ivanaj i 'paraqet ni\ nji dritC qi nuk k;.. me i marrun s5't e mendl as kritikut historik te moteret qi do te vljn. Nuk kjr rlera e fibrit te z. Ivanaj qi na shtyni «t' a velUe gjishlin edhe ne plage, te degjojme edhe te verteta te hidhta », pse si i tille ky libel' ndrS'n po ne yeti nji .materjal te r;mueshem per studime psyhanaJytike dhe prandej, nul forl se ne pikepamje his\orike, kishte me u dashte te shqyrtohej si prodhimi i rijij njeriu qi lengon nga nji varg smundjesh psyhike; pOl' me. Hne so organi gymse - zyrtar i Qeverfs, Basllkimi i Kombit, i han puhlicitelme nji artikull gati dy kolonash, dhe njiheri me kene se libri asht i shlyp:.:n ne Sht!lPsllkroja e Slltetit, na e ndiejm veten le ngushtuem «me vCtgjishtin ne plage », te cillen nuk kjeme na qi i ~ilem as qi e lame me it ~ile, ki;shtu .. ~

?6 *;.

, qi nuk randon mbi ne pergjegjsija, per ne kje segjate

ketij al'tikulli do edlte te verteta te Itidltta» tue kene se « ne kujtime liistorike asltt e mim tE thlthet klli'Clohere e tere e l,eJ'teflt» siklll'se thole e e don Bitshkimii J(Olnbit. Z. NikolJa Ivanaj, ne librin e vet, fq. 87, shkrnen keshtu: « Si sltilet pm, e lumiJ,ia Sltqipeni q/Islt atelier/! e 1m - si Shlet ne Shtet -interna{)Jonalen e Zeze (eleme'ittin e klerin kat/lOtik, don me thane z. N. IvanaJ), e {)ila nuk don lirien e plote~ bashkimin komuet'a1'e dlte pihparimin e pi!rgjithsheJu, as kU1'1'k1l1ulnil bote,. dhe mlt Be pakll nde1' Dhena" kit elementr>t (kathotiki~t) e sajna (sicI) jane pakice (sikurse b. f, s'" do'lll';lmshkirniu I} Gje'rl1iunii!Bme Auslri'en; bashkimin e ,htIJo,~llvies, ashln I;i asht sot Ifi perbahet preJ elementel";!te ndl'Jjshll1e,me kato!ikift 111'akice(sic I) etj. sikurse ma se paku e aoni;' Shqipnien ploti!Bis&te' th'e edhe Kombtarisltt te bashkueme». .' Ne fq. S6: « IsMe vala e z[J.jendhje'Cetpolitike pel' deputet niJ te parin l'arlamenl Ii! Shlfi}lnie:~ tire. Zu.}el~jet ishin te lim pel'Set i perkitete Qm,:eri(is./'or m.ferisht, shlfipta1'i!t Mule s' ishin te lil'e, Sid01nos katoUket, Ie cUll - mbas nrdhnit Ie Jezuitve: Perinde at. cadlwe/' - po]'s; tl'ujJa te dekunislt do t' i shtrohen nrdhnit te tyne I , DIze I.:jo rretlta'11e, sidoillos «

te 'de,lfJoJme

tue qene katolikel

mndesi

ne Sltkoder

me 1'rethi,

ne sliUmicen

e madhe - kishte

Prandajr si s!Jl!tues i kCti nrdhen, Aii' Gjcrgj Fishfa (ne lIlueje te dhetorit, 1919, ne Paris, Place de ]a Madaleine, ne sail. 23, ne shoqni rne Luigj Gumku,qin,' A Let NOBin) m' Ilta: « ti-Ili nl/k /linde, se i i 1,1JIW! Sltqipenil1s Marulati .; /talii!s-,jl' pi;r tll hdhi! 'dIu' rJ'((J!i; lIIe k07/op te

lagl;;»I

Dire e mJ1'tela,/Ish! 81' slrokel I! t~j 'It ("/Idilrw 1IIa lepel' ,~e

Il'1te"... GlIl'lIklllfi I' tliZft71J'OI'/},i1111'',q,i'i!1r8e - }I'/'I,i Irabijl't - nilI.' A foti usn,ji f.llth'.., LI'I No,~.; e k/l)ider,~h!/},j }IeI' ili!nindn leper te 1'IIltdiL Ii' si liihel mbo.s nji mue-ii' kla . JJ/.eslwki! Ie liel'i!;1'OnP 'It' rl'z/leJ/e ket~ fort..... Mire " po nil vend /fe, Bi! jlaku., lYel'i i lidlullt 'lItl' konop (ne i::lrej Ie pel'l'lIjti!Biiis,

rllN,qie8i!s

e 'rOl'fi!nii!,~) le'lel'hiqej,

tiJ 87M/la1lgej lJC/' 'litO!; '))/1' e }la

kush mlt' lIl'1'i qe t.iJ,jene gja:lIe-ky ,~gjillhet 1JQ"dep/llat ?,,' E se hie te' ve.l'teti! ky nuk hoq dare' 1Iga kJj deshil' e qplli'l11,del'i ne rlekJe shife! kjarlqzi nglt intp1'1;:istne I' tij me .illdo B)'usI'ani, Ii! botl/en 1)./J .lfazl'len

« TOI1/Ol'i"

1111',10 .11((,1'1:1;1940

fllJ Ii; 6111:11 m'

1II)I'S sP UI'l'IIrd

thoW: . « L' Acc(ulemi('() Fisltf(/, dil'e Imere f'ino dn Ifuando si troVlwa (/, Versailles, (:on la /Jele.lfttzione del SIl.IJPoe8e, sajJu,to ili veliere clrial'amente la neCI'Ssittbpert' Albania. tli 'vlcere sotto la jl1'otl'zione dell'Itabia, /fl;asi nn ImM ione amnzalo }IeI' la perennt' ,~/oricn 11/issione del/It Cl1.lt1/o1'(/,

,1' ,§;i , 'L, - "~i

., ~...

~~i..' ~,~~~

iloliIlIU/,

I' I'i //f/lJilll1fll' ill lion ItN'/' fltllo I' llU'a'iIt'/'/'ml/}1I llPi nll./I'a/li: 1111 mis/l'/'II di Irlil'sill ",/If, tOl,rinziol/(, »,..' 1)0 jll'II 1l111,j, ,<fljl'rlh)I'1 8' i"hin Ii; Ii-/'II, /Iii Shkodl'l' e sir/oil/os 1/I1p.1' Mille Ip. 811jilll, 81'I'SI' ndl'I'h,IJj81Jil/ 1/Ip.shllll'n kiliol/ki!, /rl'lllit I' pri/Y'I1JI-lIle kll1l1l/'(/, ali!dhl'da,~h1/1IIdhi!k i IIII', kl', JltIt I! I}i/'ll, nl' do 1'1'-1III> 1111II/'opaflnil/It' S'fl' Ie 1)('1'11'11' dIll' III'/' s!te/J!ol'n I' 1'1'1,., J(I's/d1i 111\'s' ';slill' dl'II/I/t'I, I}I' i,~hle i lil'l'; si '1t)l'/'i, I' sidoll/os 1//1' dill;; /Iii kiliolik , politik Jill slllll'le dhl' dredldna I' pall'iol

e II/i/'lldun nJi n)el'i

«Hi shirf't pm, f' Illlllf'ja Shqipi'ni. qyshe aWllr!'!; f' ka-,si Shlf't Hhtet - Intf'l'Tla('ionall'nt' Zt'zi' e ('ilia nuk e don lil'ii'n I' ploti.; bashkimin komhNal' IIIif'pel'parimin e pl'l'g:jilllslwm,as 'kllrkuml l1e BoW: tille mil s' palm mlr!' Dhena ku rlementPt (katolikH) e sl~ina jalli' ni' pikad\ (sikllrso b. 1'. s' 0 dOll bashkimin e Gjermanies me Austrien; bashkimin e .fugosl1avies, ashtu si asht sot, qe p-erbahet prej olelllentovet te ndryshem; me kaloliket ne pakice; t'tj); sikurse ilia s' paku e don Shq ipnien plotesisht ti, lire dho kombCtarisht tij bashkueme..... « Qe, pm sepse-me at rasje-ulle JllIk pata dale deputet. POI', mandej, ue Marce 1!)22 (po ni\ Lrgjislabren 0 pare), kure qt' ba zgjedhja, vet;lllli'l'isht, per lIji deputet, qii muugonte (tue pasi\ dhaue dorhjekjen, dhe-Illbasi qe, ket here Kleri katolik ne Shkoder, nuk m'kulldcrshtoj, POI' se ajo kolie ka kalue, per mos me u kethye kurre ma... « Pastaj si e qyshe e bana detyren t'eme nii Parlament-mbi t;eshtjon e politikes se mbrelldshe 'dhe te jaslulle Ie Shqipnies, pergjithsisht, si 'dhe mbi t;eshtjon e te dalllUni te Shtoti nga Tempujt e W laicizmit, per shkoJla, vet;anerisht-shifet prej dokulI1entaye zyrtare (Bisedimet 0 Pal'lamentit etj.), si 'dhe ng:! gazetat e ,asaje kohc ».., Pel' me kuptlle n)ire sc kCto thanejo W 7,. Nikolla Iyanajt a kane vi\lere a jo, ma se pari lezuesi do t'a dije so zotnija ne I'jaIe asht nji antar militant i l1Jaj/,ia-s masonike. Ne kohen 0 sundimit tC Shkodres prej Ndor-, kombtar8vet, zotni N, :vanaj pat shkue, n'emcn Ie dhote shokvet tjere, te Koloneli De Philipps me lype auktorizimin e ndima pel' t;ilejen e nji lozhes masoniko ne Shkodi'l', shka i kje dhane prej kolollelit anglez. Kryeipeshkvi katholik i Shkodri's Emz. Hereqi pat bii nji protesle te De Philipps-i per kete puut\. Arryrja asht so Masonerija e Katho1ieizma Jane dy anmiq te paplljtueshemnjani me tjetrin. Kett' e njohin yete shkrimtarCtmason: «Ces t!(JIl,:radvel'sai1'es i/'/'edu.ctibll's, II/. Jla(;onnel'ie et I' }I~qlise, a88url!nl arec ulte conviction rf.ql/.le,I['u'}'dell,}:jl/Ill's de la penseI' III cousel'mtion ITun bien Cli'/1/11I1I'/I, qui se 1'etl'OI/'I'I' (Tailleul's a la hase de toute ,tfllillJ,90phil': I'idee de l'lIuil'l'l'sel(I) ». Nc keti{mellyre udodhe qi «ale'here Ii! paj'aqUet (1) Maria

RggiRr.'.

- L'l F,'.

M.., ita!ipllne,

pdg, 1511,

ete slInthe(i?ohet luf!a

r (t111s1me.fne, ne Ie cillen shihe! indarn tiller dU llng01:enjerzimi mbaJ'iL Nfl njenen ane l'eligionel, Arishti, Mil/lluneli, a ~if/(trdo emni qi ato Ie keniJ, te ng'll/una n'ambultimin e ngurl'!esin e eel; ne tjetren anif ala qi duen me shkue rna perlej kah IIji ardll1lleni ilia e okulisti i permire e kah nji ideal irnpB1'fekjonirna te vogel (1) », ({Gjarpni, frymzuesi i mosndigjemendun Oswald Wirth, shkruen keshtu: 'sas, i mosne.nshtrimit e i kryengritejes kje mallktie prej theo,kratvet te hereshem, kurse asht i nderuem prej masonvet (2) », Pranrlc.ishkruen me vend historia~n nc za yl1stavl' Bord: «Les franr:s-ma{ons 1'I'IIi'(;Sentent a.tl point J<;

de 'vue clt1:elien rorg/,witde t'llOmme, l' ~sprit d16 m~tt, ta revotte cnntre men. Le dogmlJ maronnique est un,? chose !/rr,t,ve nnf! }lenSf!e dangerense" q II i cond~lit rilr.tf;pn tanttit

flolitque

les s.ocietes (tUX' pires un

eJUWhtt

on l'etigieu,1J

Shkl'imtrwi P.uissances

cJJ,'r

cataat.1/sme.s;

r;!terdtez

caste ou dr! nalionalite

tantflt

pas

d(t1~s Ie

ennemi

(3)

ren{erme en IIteme temps tous ces dangers»

nif z.d Leon de Ponciens, ne tibrin e t:et « La Dicta/ure secrets» q(,t nji IdeI' tf OCf;uttes d' ((}lms 8('8 do{,ulliI'nts

des

Vindicrt:. sh1tr16eN16billS:, }}e/if c.illen ldr!r {'faqf,t,kjar/rhs plani i }}w.~onf'rfs: It Est decide dans nos conseils que nous ne vonlom; lilus de cIl1'et iens: 1U)laison$. donc pas de .rnq,rt;1J1'S;mais popularjsons Ie vice dltns ({

Ie:; rnuttitUMs. Q'lI:elles Itl q'eSllil,'enl pltr les cinq sens,qu'e!les s'en sat'urent; et cette leJ'l'e wi I' Arctin rt sernA est tOlijoJ.trs di.sposee a re~~;oir

de lubriques e.nsei,qn.ements. Faites d{3s

c.aeIJJrs

1Jit;ienx et 1)ons n'ftlf,reZ

plus rj.eCrttllOtiques(4)», qi shqip don m.e,th,anc p,.shtda nrlll!'keshille ({

t'onii set I\~ llliJ1. i .dueJ,ll m.~, te ~J~~hte.Q~J: NaJ,lgej ~J1os t~ baj,m martyra; pOl' t'a hapim epshin nder turma, tC bajm 'qi t,qrmat t' i\ 't]li!:\1,ip,cpshin neper pese shiset e veta e te ngope.q Ip,e if,,; \\' kCJo J9M t~ ejllen Aretini e ka mbjellun asht kurdohere e gaJ~Em.e11),ei IAArrJjn;Jesjmete p.dyeta. Bani qi zemrat tc perLY:p~,enJ},l'ej ~lW.l,lit~ itUU\~r~ p,uk kepi m,e Pi\se m~, katho.

».

Ky pra asht botkuptimi i ndersltem i z. Nikolla Ivanajt. Ne baze tc 0 kotyne parime.vet, zotnija e tij, ka panue, punOM,{1JShtnrlimue me. panue e ndir.nohetme pal}ueper te miren e doMn,e BasJiikim1t ta Kmnbi-t!... Se z. Nikolla l.vanaj' ndjck;j keto parime e ban dish1mi me 'fjalO te veta ne librin c Yue.1ljeve fq. 45 kw' thote: « Nat:Yl'isht, C'lll1li i kiJsrtj gazele (Uorl'im:e

~t) lJ(,. HaUl/Wilt Corull\,', - ~YlIlhples i~U<fPJ1lIC,~ cl 1~I.ysler,e~ chr~liClLS p, 121 (2) (~s!Oa!4 l,Vinf.', -Le li!!!~ .du comp~g!jPn jJ.',4. Np \i(!hj~ me ala sbka u dha sypri gjipd,el edJIe ll!/I/!!ti i' Dja/.fo!t i F, '. l[drgucci..

13! Gustav Bord,', - La F.', M.': en Francep, (4) idem, ihidem p, 13;i.

..,.

. , ~""~q'9' {.,"',\'i.;

d'ltatio, [j(/.zeWktel'ikale 1!i;liJ eiten k// shkmele si kOl'l'ispond!'nl) me emnin I' Bissolati-t I' t'p,min, dukel nji l/jasend jlal'adoksale, e paplljluesh me. POI',as[Jja-man[jut. kla !lsht I' vertete, si edhe {aMi qii ne politikiilid/Illn me nevojat I' diti':~-shpesh here pajtolwlI end!! ('eshtjel, qi!' duken me qene Ie lJa}lajtues/l/ue!...»Kete men)'re veprimi, te dlen lIa e thrrasirn dallknukllek e ka ndjeklln z. Nikolla sa e sa heri' edhe ne perpjektlc me rrethe Ie l\terit kalholik shqiplar, e sa per tregim per me i a qilun ne mend

Nikolles, po na kand~t me i pel'lI1endlln rasen, kllr nder UI paral zgjedhje

parlamentnre tC Shqypnis se. lire i pat ra nder gjllj per toke (literalisht ne gjllj e Rni kif ~ Nil 1'1'II$ete madhe) Kryelarit te Fran~eskanvel t'atehereshem At Pal I>odnj-I,llle e IlltOqi t' a shtite ne listen e kandidatvet e 1'i ndilnole lI1e dailln depllla\. I';dhe vjeHn e knll1em, pake javi; para se te shtypi\le librin e vel, pat a['(lhllll ni; Nhkoder e Iypi ndimen e lljij I'relati Ie Nalle per me u b,1 antar i l(eshillit Ie Naltl! Ie Regjend5s. Kel5 laklike levdohel vete z. Nikolla so e ka ndjekun edhe me «Mbrl'tin Nikitza, tILe u iltllndne file 1TejliJnieni lil'trill". '1'hue. ndoshta, per kel lloj taklikt' a pOI'per ndo' i qellim ljeWI' edhe I1HiIi' ndershem i pat fjite Drages si\ Nel'hfs aU' kangen «

si !JOI'(/'», alehel'e

JIIoi I' hllrdhf

(IIi.

f1pr z.

Nikof(lI.

ltal/II):

1'/'1'111'1' lll'l/dil.

:!.iW,

alchere

e 1\cshillil l(ombtar

sllda

kill' Albllnia

1wzalosl

...2otni

e Belg;radit shkrllele

IIIIItom

plnlom

Nikolles Ivanaj

jlllktikant

I1l1k dij a do t'i ;, e I'ameshmc e !)i:J Kcshillil komhlal' me ~) dheiller

RP(j.IJ/'IIdll .'»

tohel ajo mbledheja 1\' oren

«A

kill' si sod.

perpiqej

me h;i demagogji.

Nder

kl1jI!)22

Bisedimet

lexojm keLC:

'h. N. Ivanaj Pasta.j ka dhe shulli prom kundeI' lirii!s plolif t' Atdheul. l\an1l. 1)1'111'11, pro I'll" Kashl i;shl I...

qi shl/III kune punaI'

2. N. 11'1IlIaj:Ash! Postlt e Shqipnis. 2. L. Gurakuqi: Asht Alb{tnia e Bel!Jrarlit me 1902. (b<ihen pes!' minuta

pushin)

2. L. ,Gurakuqi: Atlihere, Z. Kr.lJetar, thl/aj ztit. Iwnajt Ilf lIIarre . {jalen pas, se ndr.lJshej flas edhe 1tne per AUwufn n, Bel[J/'{/,dUItr 1M2-es. Jemi tC sigurte se kete. rase, kjo kje nder alo Ie paklal (ja1ime te Z. Nikolla Ivanajl, per Ie cillin «ne fund gj/Jse salwtit (nuk)ngin.tnedllel'- . trokitjl't e urimet», e per Ie ci1lin nuk « shkruene [Jazetat I' [Jjith Bates» si per sa konferencaqi thote se mbajti z. Nikolla Ijera here. (Shif 1ibrin

« Vuejtjet I'

Veprimet I' mija fq. 20 e fg. 25).

Per me I' pR edhe ma kjarle I' me M me e preke, si i thone nji (jale,

me dore mlershmenfn e Zolnis se tij, po bijm kete cope te xjerrun prej librit te lij, lue e perbCllue me nji dokumellt, tC ruejtun n' arhivin tone. Na lexojm fq. 67-8 Ie kelij libri keshlu;

. Ne fillesen e muejit Kallnduer 1916, shumica e ushtries serbe. me ne badhe Mbret Pjetrin e trashigimtarin Aleksanderin; me Pashic{in, te tjeret minister 'dhe deputet; si 'dhe me Mbretin Nikolle te Malit Zi, me tevalJin e tij, ishin te perbledhun ne Shkoder: per ikje-neper trodhin e Shqipnies !ire-kahe Italija 'dhe Franca... Dhe ikne e shkuene I... 'Po, ne ket kohe, ushtrija kombetare e jone, e perbame prej 1000 burrash (tue mos pase nevoje per mil teper), me ne badhe Prijsin e. Matjes 'dhe Dibres - tash mil shef i pergjithshem i Ushtries kombetare - - u nisme 'dhe shkueme, rishtasi, per Diber, me shprese per fa zaptue dhe ngrehe mbi gjytetin e Dibres flainurin kombetar. Mire, po mjerisht, pOl' sa qe i liruem gjyteti i Dibres nga ushtrija Serbe, e kishte zaptue ushtrija Bullgare... U poqme me Komand!j.ntin e ushlries Bullgare. qe kishte mberri at)', sepse nuk kishte mbete gjil tjeter... Por se aty gjetme 'dhe hetueme nji gjasenrl tjeter t'interesantshme. Si per kontrolle e propagande po!itika austro-bullgare kishte ~ue me te shpejte, \ aty: 1) prine Windiscltgraetz hungarez, gjyshi i te cillit ish Ie kene gjeneral i nshtries austriake ne 1848-1862), kapiten rezerve; 2) nji fare Basri Beg Dibra (f), Prince de Dukagjini (!), i cilli as gjuhen shqipe s'e dinte, as e njifte kush ne Diber. Natyrisht, ishte budalle, pOl' mil budalle ishte pase qene Qeverija .l!ullgare, si 'dhe ndonji shqiptar, qe i kishin dhilne guxim, tue i dhaue pare dhe keshidhe 1... Dhe ~udija qesharake e madhe ishte se ky kishte ardhe deri aly (me qellim qe me hi ne Shqipeni\, me letra ne xltep!... Pot, jo une nuk po tallem... Ky rrugaQ-aventurier, i kishte me vedi proklamimet e shtypuna, qyshe ne Sofje, tue elluue vedin per kryeminister, 'dhe per Ministra kishte emnue (!ista e ministries ishte e shtypun) :' Esat Toptanin, Prenk Bibdoden; Aqif Pashe Elbasanin, Aziz Pashi! Vrijonin, etj.!... Se mil, per Mbr~t dihej se kushte rezervU8... Mire, po kush k6 me emnue. Ani ne Shqipni Dheun e feudalizmit me shekuj, te 'qeverisun nga princet e atyne te cHet, cok n'at kohe . - megjithse copa-copa, pOl' efektiviBM, - 6 kishin Shqipenien ne dore.., Dhe, qyqari B~sriu, tue fillue, aty ne Diber, me i dale gjumi

e pranojse endeprijsitte Maljesdo te ia eptenji Ministril...Ani, kushe kujefl...

.......

Dokurnenti qi kemi na ne dOle,jane dy letra t'Ahrnet Zogut,qi i ~on ne kete nderkohe Basri 'BegDibres, keshtu te quejtunit, Prince de Dukagjini. T/

Mati, 17 gennaio 1916

Eccellenz{t f3ASRJ BEG DE JJUKAGfIN \ lri:'usposta al vostro ordine .p~rmettetemi di dirvi che verrb prossirnamente alIa vostra residenza. Attendendo mi perrnetto di dirvi che corne capo dei poteri esucutivi non avete scelto un luogo conveniente. Vorrei criticare la

vOf:traamicizia col comitato bulgaro, che spinge la Bulgaria ad una pace separata coll'.Intesa. Mentre il nostro interesse e la collaborazione con l' Austria. Questo c il momento di rinforzare l'Armata austriaca con una armata di volontari albanesi per scacciare gli italiani da Valona. E' percib che io prego . V. E. di guidarci a marciare verso Valona e addQare un luogo conveniente

.'. 4t

presso it mare, facililando eosl questa nostra azionc. Se voi regolerete una tale situazione saro anch'io, come tutta l'Albania con voi. Tlttta la nazione (tlbanese dorr(~ essere illuminata dalla vo.~tra intelligenza e c.ompetenza . senza pari (sic). Non oeeorre ehe io rui dilunghi; questo sarebbe una maneanza di rispetto (sic) alIa superioriUt delle yostre idee eonoseiute ovunque; in questa frase stanno Ie mie seuse. Spero che non sarete arrabbiato di queste parole ehe parlono dal mio cuore che non sbaglia mai. Vi prego gradire i miei pitt profondi olllaggi. A ell //let Zoglt ~

Dibra, it 21 Gennaio

1\)1()

Eccellenza! Eceomi qui, ma questa notte non potro disturbarvi per it lllotivo ehe verra trovarmi iI principe "'indischgraez da Vienna. Domani matUpa saro alIa vostra soglia. Profondi omaggi. Achlllet

ZO!/II ,

Tue i perballue kCto dy lelra me tekstin e z. ;;ikolla lvanaj, te eilUelB sypri, kerkush nuk e ka tc vcshtire tc nxjerre perfundimin e domosdoshem per dallkallkllekun e z. N. Ivanaj, aqe ma teper kurse zotnija e tij, qi i shkruen slId keto fjale per Basri Begun, ka kene djate mbas vedit i A. Zogut qi i shkruete Basri Begut ne tonin e letres se syprilregueme, e mbasi ky, A. Zogu, i ka bft-si thote Nikolla vete per te gjitha inicjativat tjera t~

kryeme prej tij -

natyrisht tC gjitha keto, nrbas kcshidhavete mija»

fq. 65 e si sekretar i tij qi asht keni.'. Mbasandej asht edhe nji pune tjeter. Kur z. NikoIla, nc tC parat vjelc te luftes botnore, paseka shkue nc Nish bashke IDe A. Zogun per me u perpjekeme Pashiqin,ky i paseka thane A. Zogut: «Se q.1JsM Zogll kit mujtl! me ardM me litlie, tile qene se Ull (Nikolla) e jlaskam 1'J'(1Jtij tri here (PasltiqinJ... Nde/'sa,me Ie verte/if, line s' e kishe pase ,qe'njejtfjku/'re vet; se, IIO, as (lj mite s' ka muj!iY (si besonteen at'ance, me giinJejtiJ),me m' binde per potitiJren e t,~j niJ Shqipni ». fq. M. Se rilli lisht kcne ml1 velet, ma i shkalhte e ma diplomat Pa-shiqi a Nikolla {valJuj, mbi kele pike., vC(j Nikolla ka guximin me evil nc diskutim; por ftka n:a inotereson nc ma fort asht se Pashiqi - si lllbas dishrnis se Nikolles - paseh thane sc ka mbcte i rrejhm sc paku tTi here prej zotais ne fjalc. Don me thane, pra, sc z. Nikolla, se paku tl'i here i paseka premllle l'ashiqil me bii ndo'i pu-

ne a dallavere, ill cillen,-thotC Nikolla, porse Pashiqit i paseka mbcte hatd tue mos i pase krye e ~ue ne vend planet e tija ne Shqipnl. Mire po, pel' nji kritik historije a I\sht (j'lehU; t' a xiije bese kete, kurse Nikolla e rrefen per yeti se ÂŤune e pata, sa Iwreslt In' u desltt, si ure Serbii!n, perJiJ sl1kue niJ f(OS011iJ(Kohen e Turk/s) ku Itislte tinzislttÂť flf. 2,9. E me tC vel'tete z. N. Ivanaj e ka pase. si uri! Sm'bin sa here ka dashte, e, se ka ba dallavere me Serb, e provojn edhe firmat e zotnivet qi nenshkl'uejn rlokumentin e . poshteshenjuem. Kur ne vjet1\ 1919 .Jugosllavet bajshin manovra te nrlryshme me e coptue Shqipnfn, Episkopatit katholik shqiptar i erdhi ky telegram ng-a Dergata Shqiptare ne Paris: .Tu,qoslw:i moltiplir'ano insi,~lentemente lorn sfoi'zi presso Conferenza per ottenere Itnnessione Scutari con t1ttlO territorio riva destra Drill, noneM Alessio Mirditrt stop /1}dunque di .9Omma impol'lanza l(t1" per venire 8011ecitamente Conlel'enza da parte Episcopato e clero cattolwo energica pr'oteslrt comlllativft contro simili pretese dichiarando che elemento cattolico albrtnese ha tutto interesse sia punto vista nazionale che religioso r'estar't! un:to AJbanw: zrulipendente stop Protesta sia irvviata direttamente per' tele,q1'ato Conferenza PrtCe com1Ttunicandoci copirt stop Copie ,~ieno pw'e consel/nate pr~s.w presid( milltltri alNtli stop. Parigi, 27 - VI - HI, Bum('i Fit~hta Gwmkuqi ........

Kleri katholik shqiptar.i' bani k\Jfe ttJlegram proteste Konferences se Pagjes nepermjet tC])ergaU)S' shqiiptare ne Paris: . Sottoscritti intend-onn ercerg.icamente protestare contro pretese ir/l.perialistiche jugoslave ohe tOrrebbero annettersi Ie regioni di Scutari ea Albania settentrionale pure provinci.e albanesi cite mlti sopporterebbero it detestltto domiriio slw;o slop &perienza fltftr/, 1918 da cattolid albane,~i

J!oRsati MUO g.iogo se.rbo montenegrinoinM!/na

fJuale barbarice servizie

'andrebbe eRpostrt 1.ritar'eligione ed onol'e degli abitanh ehe ])el' seCiJli hltnno combattuto per .~al!;a{juardare laM' patwia da pot81tH domini s(ra"'nieri stop Annessio-ne $cl&tani /1 Jl.tt}fl.ni,(~' dilt MO'I'{/.a Statn J<ugoslavo sarebbe colJlo mo.rtale nosl,ra lin,qcUfY -nOslll:icosufJf/bitrarlizioni nfJstrti nelA'girlne ed ass/l1"oiment'ocu.i pOPQl'azif)n(!.~iOfP'pom:ebtie con tult.e/,orzepronta

,* i~3

": :~

saeritieare rila e beni slop Qltesto e it solo rero sentimento pafrioti di Si'ufm'i e det/lt Albania stop,

di tltlti

Giae. Sm'e,qgi Arc. tll Scutari Giorgio Koletsi Vese. di Sappa D. Giuseppe Gionali Amminist1'at01'f! dell' Abazia dei MiI'diti D. Pietro Gj1t1'a Parl'oeo d i Scufrwi P. Vincenzo Pl'ennuslii O. 1". M. P. Anf/pla SI)I'f'-rmi8. ./. .....

Rreth kesaj kohe pra, ndersa Kleri katholik t;faqej botnisht para Konferences se Pagjes krejte ndryshej se thQte z. N. Jvanaj e se don me thane artiku\l-shkruesi ne Bashkimi i Kombit, atje ne Paris disa shqytare luejshin disa loje jo te bukura, te cillat u a kumton DergataShqiptare ne Konferencen e Pagjes disa miqevet te vet ne nji leter te gjate 24 faqes, kopja e se ciJIes ruehet n' arhivin l' one. Prej kesaj letre e tjeravet, te cillat kemi me i botue kur te jete nevoja,po xjerrim nji copeqi ka te baje me Vuejtjet e Veprimet e Z. N. Ivanajt, e prej kah shihet se z. N. Ivanaj me te vertcte e kishte ure e gurre Serbin. .....

......

DELEG,\TION ALBANAISE A LA CONFERENCE DE LA PAl! 81, Rue de 1a Bo~tie (Pari,) T~Mpb.;EJys~es 04-~9

Paris, me 24 Tetller 1919

N. 45'

Zotnijvet : Rasih J1ej nino Midhat Be) Fras/ilJri Pandel Tsali H. Be) Kelqyra SoliI' Ronrli

. . . . . . . . . . . . . . . . .

..........

. . . . . . .. . .. . . . . . . .

....... ......................

fq. 17 - 18.

Nji muej ma pare ka qene ketu z. Jake Ko~i (Cocci) i cili na tha se vinte prej MatH ku kishte ndejun per nji kohe mjaft te gjate prane z. Ahmet Bej Zogollit. Z.. Ko~i na deftoi se Jugoslavet kishin derguem per me u pjekun me Ahmet Beun nji fare z. Mladen, i cili i ~ishte bamlln premlime tC

. teperme tue e siguruem se Jugoslavija deshironte nji Shqipnie te madhe e fjeshte te pavarne, c, ne tjetren ane, se «ishte gati me i njoftun Ahmet Beut princnien e. MatH e te visevet per qark deri ku ai te mund t' a shtrinte fuqien e vet ». (~uk asht nevoja te Ju shenojme kundershtimin qi asht ndermjet te trajtimit te ShqipniCs se madhe e te krijimit te princnies se Matit, as te Ju kujtojme se premtime te tilla u kane pase qene bamun prej Serhvet nde 1913 edhe Bibdodes per Mirditen e Esad Pashes Toptanit per Shqipnien e Mesmc). Jemi shigur se Ahmet Bej Mati .c ka shporrun z. Mladenin me gjith premtimet e tija; po mjerisht, z. Jake Ko~i, tue keqperdorun besimin e AJnnet Beut, ,1sht paraqitlln ketu te. Jugoslavet s'i 1'ishte i dergllem prcj tij. Tasltti :Z..Jrtki! KO(ii 11sltt nisun, po ve]Jl'i!ne t~i /isM tue e v~jlle1n z. lrrtnaj, i cUli gjinde! ni! rna/'J'edhtini! ti! ngushti! e Ii! }iif/'dilsh11le1/11'..? .z. J'prsnitclt e lladoritc/t, dele!/eten ti! Jllgoslaoii!s ».

.. . . . . . . .

.............................

Me kaq11 Ju ngjatjetojmi' me nder L. Bllmti Mehdi li'ms!IPl'i I,. Gurakllqi DI Nosi .,

......

Per te skjarue'.e perforcue citacjonin e firmuem prej ketyne kater zotnivet, si edhe njiheri per t'. i njohtnem pllblikut se. ~e gjak njedhe nder dej .te z. Ivanajt, nnk do,te Jam pa permende se gjyshi i tij, Leke Ivani i Bekaj bashke me Marash. M'arklJn e gtje,povit, kjene dy ma. t11mdhajt propagandista qi ban11 ~e mos- te' kaJole 'l'r.iepshi e l' i, mbetete Malit te Zi. Leke I va~i-pra gjyshi i Niolles-kje vr/l one pp.zarin e, ShkodrQs-.prej Keqo Lulashit, te shtlm nga Turkija per me aHmarre :.trathtin -e sypritregnem.e te gjyshit, prej te cillit-thote z. Nikolla «e rne1'a.:§i,t1'ashigirn, vijimin e.detures veprirni politik.patriotik pel' lirien e',4..tr~h'eutIII» {q. 5)..... 'rashti, ku asht zotni ;Niko;l!ar'Ivanaj, te eillit P. Gjergj Fishta i paseka th~ne: «Ii-qi nuk hinrll;,. se 'i tupet ShqiplJ.ii!s rnanrlati i Italis, - je per .

t' It lidM' dhe r/'aM me.

kOTt<1P

te lagti!» {q. 85.' A8M e dijtun se

P. Gjergji ka mujti! 1711'. i thane z. Nikolli!s «ti-qi jff me politiken serhe, . jff per t' It lit.lhi! dhel~~'aM''\~lte~<jkonop ti! la.qti!», e z. Ivanaj, si e ka zakon nder shkI'ime te. vet.a:~~!e.{sb,tre.JRbnue,te verteten., peI'piqet me e sjelle

ujin ne mulli te vet e mei1Ja9§!:~!liM ,;tj~I'a.,here: me rrejte. Edhe gjate emigracjonevet

111ndrys1!tl1t\mP'Q~tik~tgjHM.,ata

shqiptare,

qi vete jane ~kene

\ /-.ft.

.' ,:5

.....

tC shitun 8m'bis e ina vone Jugoslavis, kundershtarCt e vel i kane mbajtun per te shitun Ilalis e kane pjeke keso lT~nash e shpifjesh per shoket e vet. Zati, z. Nikolles i duhet me hartua f.)edo gjli qi mund 1'i mane nderin njatij poeti, shkrimet e te eillit ndr~jn nji lufte menije kundra sllavevet, e per kete arrsye kjcne ndalue me hi ne Jugoslavi. Rrogtari do te blije, (Isht e djitun, njashlu si te jete interesa e si 1'i a lyre hatri zotnis. Por fakti lisht se z. Nikolla Ivanaj-si e dishmon aj vete e dokumenti qi pl'limeparandej-ban politike me Jugoslav.i e eilla thole Nikolla, «e 'm7J1'llejti(per nfl ko!li! fij s!lkllrtIJn) SltqipnilJJt ne ko!ie'n Kon/erenclJs se PagJIJ.~niJ Paris (1fJ19-1920)

(q. 78, pOl'tue pase si eksponent te velin Esad Pashen, favoritin e Pashiqit" ,e te Trumbiqit e per njedhim ,edhe te z. ~ikolJa Ivanajt. Ne nji leter ti! gjaW qi DergataS!lqiptarei ~on MidhalJ<'rasheritme shoke ne Lausane,letc!' . te eillen ma vone kemi me e botuem kr~jtesisht, gjt-jllltii shkrueme kNo fjaW «Ne tjeter ane mal'l'veshja me Balkanas,ma teper se problematike, na .dukrj e pamundshme, sidomos mbas hapavet Ie kote qi bani z. 'l'urlulli te Paehitch.i, Halil Pasha te z. Venizelose mbas pel'gjigjes, qi i dergoi z. Trumbieh me anen e Koxhamanit z. 'Konitzes tue i thane se «deri Slt Esad Pas!la, t' It 1Tijlf lidltjevet ql ka me Serbien, deleglttiHjugoslavlf nuk rnultd te mil'res!linl'es!l lIIe Shqiplarif fjere" (leter shktue me t 9 I{olTik1919). Prandej ne kele nderkohe kuptohet sepse z. Nikolla lvanaj mund W merrej vesht me delegetent e Jugoslavis ~,edhe me z, fl'rumbiehin, mikun e vet, qi dihet se ~e fare planesh kishte per te' zhvillue ne Shqipni me Esad Pashen, i eilli u vra me 13 Qershuel' 1920, pl'a mhasi Trumbiehi mbajti ate te famshmen bisede mbi parvarsin e 8hqipnis, gja qi thote z. Nikolla St' «e Idsltte prpyatitii, edhe blndiJ UJtUtili ketp ceshf;je" fq. 79. Gjate Kon&erer.ees se Pagjes z. N. Ivanaj ishte me E.:;adPashen e me serbjane. Per ket al'rsye, Dergata 8hqiplare ne Paris, 'e cdlle At Gjergj Fishta, si seJUetlll'isaje lue u gjetlin peI'ball kerenilllit te lakmivet tC .Tugosllavevete te Gl'ekevt'tne njanen ane, e ne tjetren perbaU divergjeJileess iilteresavet qi. ki~hte Italjia me .JugosHavin, anuen e lypen ndihn~en e Halis, por kurr nuk lypen mandatin ase p,'otektoratine saje, E prandejedhe «L: AceadeI, mico Fishta diee di avere fin da quando si tl'ovava a Versailles con la

\ I Delegazione del suo Paese, saputo di veder chiaramente la necessita paiI \

I]' Albania, di vivere sotto la pl'olezionedell'ltalia quasi un bastione a:vanzato iper la perenlle stOllea missiolltl deUa eultura italiana e med'itenanea nei Bal'cani; e; ei aggiunge di non avp\, falto un mistero (Ii questa sua convinzione» fq. 86. Z. Nikolla I vanaj, mbasi mbahet per politikant do Ie dije me daHlie ne

fjalorin diplomatik mjes protettorllJto

dell'

ltalia,

vll1e,e

sotto

prote:1lone

dell'

ltalia

a sotto

'it

si dOH me i a njeshe ai P. Fisbtes kete shprel~~

e mbrame vetem prej menfs e inatit, te frymzueme prej sllavofilije se vet.

Po tij kishle lypun Fishta mandatin ase pl'otektoratin e Italis kohen e Kongresit te Pagjes, 00 l' i a kishte thane n' interviste Aldo Brescani-t., pOl' i thote velem vi:vere sotto la jJl'otezione dqU' Italia, ne nji kohe kur, ma heret a ma vone, z. Nikolla Ivanaj hite e delte te Comm. Meloni per t' a sjollun pllaken e politikes e per nxjerrjen e rroges jetike se vet. Se Iypeja e ndimes e e mprontjes s' Italls ka k~ne e nevojeshme pel' shpetimin e "intergritetin e tokes Shqyptare, e biijn dishmi dok.umentat e ndryshesllem, prej te cillevet vptem nji pakice po biejm, per te perforcue thezen t' onp. Qedo njeri mundet me pa prej sludimit te tyne se padit e Z. Nikolla Ivanajt kundrojt Dergates Shqiptare ne Paris pergjithsisht, e kundrejt P. Gjergj Fishtes ve<;anerisht, si trathtare italofilije, jane te pathemelta, Trena aventurjerash ambicjoze e puthadoresh jugosllave. Keshtu, na po.biejm dy ]etra te dergueme Dr. 'furtullit nga Miss Durham, tC cillen wpresoj se as z. Nikolla Duk mund l' a padise per italofile a te shitun Italis, e qi shprehet ne te njajten menyre si At Gjergj Fishta e miset tjere te .Dergates Shqiptare ne P,ll'is. Miss Durham - si shihet prej ketyne letravet nuk e zotnote mire frengishten.

""""

71 Bclsiesze Park Cardens K.\\'.S. Londres Oct 20-1!J Che/' M. te /JocJeur Tourto'/JIis, En l'ePOnse it votre 1ettre je WJUSwi expedic .24 copies du brut;hlU'c qui arri.veront en pen de temps apres cette IeEt!re. Quant it ]' Ita/ie je ne comprends riea. Vious dUes qtue 1'Ita]ic a donne ArgyrocastfO a1;lGrecs. Maj.s comment eskce'l'ossible? Sans Ie consentemeIht de~ Grandes Puissances 'eltIJ ne peut pas. Au, Qoatraire, si l' Albanie unanimoment auriez demander de l' Europe. tOlttIJ .I' Albanie wvec Al:gyroca&tTo, Koritzll, etc. etc., unie sous' I' Iitatil:' c' est eertaine que '1' Bur.ope I' atrait ceder. Car toute l' Albania armee a a1!lXcore, de.,,1'Halre, seFai~.quelqu.c chose (Ionsiderable. Mai comme I~Alban4ereste tonjolll's div,isec et SillS piau quOes.ton pellt jitire. II semble que Ie plan d' une A~banie unie sous l' Italie n' est pas possilble et qu' une Albania rcunie ne soit pas possirble. Ell 1.91:4les Albanais se sont join,tes avec .la Serbie e l' italiC' co'l/Jr.ele P"ince d.e IVied. 1lliont a(:cepM l' argent de ]' ltalie e.de III!ISerbie pour se battre' contre leurs fn}.res. Ayant chasse- Wied peur faire pla,isir, aux .Serhes iCt 4,taIliensiIs disOEt.maintenant qu' iIB metlJ8tentla Serbie a1 l' Italic. .1'aW01:lC quc je nc 'saiยง\>:phl8'(~]l~

4-i'i. . ""

faire, que dire. Quatre ans ans j'ai travallc pendant 1a gueI"rccsayant touj01ll'S de presenter la, question albanaise all publique. J~t quelle solution est-ce quOon peut oUdr aujourd' hui ~ La delegation albanaise meme n' est pas . d' accord. Je suis' au desespoir. Le Balkan c:ommiltee m' a invjter assister Ii un s~ar.ee la i!O Oct pOl' considerer la situation albanaisc. Commc vous asvez sans donie Ie Balkan Committee etail farouchement meme contre I' Albanie pendant des'longues annees et et m' ont permis tres' rarement de assister- 1\ leurs seam'e. Qu' ils montrent maintenat qu'ils s'interessent est bien. Mais que dire f l' Amerique refuse Ie mandai. L' Angleterre aussi. L' independance. complete nous savons de l' affaire \Vied 1914 impossible. On n~accepte point l'Italie. Quelle solution poulTiez vous offrir saul' un debacle ~ Est-(~equ' il existe un albanaise que Ie pays en'ier aeeepte eomme president? Qui cst il ~ ~ Mon Dieu que je suis fatiguee. Pardonnez-moi qne je vous <!t",ulge mais -:ruiment ie ne .sais pIns que faire. !\fes meilleurs souhaits: M. J<}DI/r/w/n .... 71, Helsize Park Uardcns N.W.S. i! Ol'l '27-19' Clter JfollBifl/r

Ie Doctellr

TOl/rlolllis,

Je viens de recevoir votre Icttre, Je vons prie dene pas Ill' envoyer des brochures en fran~ais. C' est assez difficile de savoir que faire avec tous les brochures anglais. Je les envoi(! partout mais je crois qu' on ne les lisent pas. b;t avec des copies en fran~ais je ne peux absolument rien faire. C' est perder Ie temps et I'argent de les envoyer. Le War-Office et Ie Foreign Office sont deja tres bien renseignes. Saul' Aubrey Herbert il n' y a pas un depute qui s'interesse. Et en fait c' est saulement la Conference de Paris qui arrangera les ('hoses. Le Parlement n' a pas de voix. Je voudrais bien eel'ire un livre moi meme sur la politique des Balkans. Mais comme mes jours se passent toujours en ccrivant des Jettres et address ant des centaines d' eJJY('llopes et en pourtant un sac 1\ la poste c' est impossible. Ces miserables Albanais qui ont accepte I' argent de la Serbie .et de I'Italie en Juin 1914 puur chasser Wied ont, en verite, ruine I' Albanie. Seulement je crois qu' elle soit un phenix et se soulevera encore dans un trentaine ou cinquantaine d' annees mais moi je suis trop vieille pour Ie voir. Le politique insensc. de Ismail Kemal aussi il me semble a fait beaucoup de

.48 .

mal. La seule chose maintenent il me semble esf d' essayer limiter l' Italie it 250u 30 ans et d' arranger ]a liberte de la langue, l' instruction etc. Mais I' Albanie perdra encore du terrain je Cl'ains. Je CJ'ains que si on n' arrange pas vite avec l'Italie la France retirera ses troupes et les Serbes et les Grecs entreront it Koritza et Scutari. J' espere que vous n\us~ira it arranger quelque chose pour sauv'}]' . Ie pays d' une telle desastre, Mes meilleurs s0uhaits. (Signi) M. E: Durham ..... Se ,kesi mendimi jane kene edhe tjere patriote n' ate kohe, shihet nga TEtEGRAl\11 QI I CON PESHKOPI ORTHODOKS FAN NOLI KLERIT E POPULIT ~HQYPTAR

A tutti preti e notabili albanesi ortodossi: Grazia e carita del nostm SignorI} Gesu sia con voi tutti,

E nostro dovere cristiano Racrosanto di fare tutti sacrificl per salvare la term antlca di San Geronirl/.o, di San Castriota, dallo smembramento e giogo di vicini balcanici. Supplico tutti nel nome delle chwse ortor/osse albanesi di or,qani;ozare delle preghiere pubbliche, di fltflnifestare LEAL fA' AL GOVERNO D1 DURAZZO di domandare alla Gonterenza della Pace la incorporazione di regioni Argzrocastro e Coritza, di Ciamuria e Cossovoallo Stato Indipendente Albanese e r;ngraz;are 11alia " per v;gorosa d;fesa noslr; ;nleressj naz;onali. ffpese telegrafiche da Albania a Parigi saranno pa,qate ria Episcopato Albanese di America. Firmato:

Vescovo eletto NOLl

......

LUTJE E NDENJESVETTE QARKUT TE KORGES M. S. T. MBRETIT T'ITALIES Lart-Madhesie, Te nenshkruarit marim nder dyk e lutur okkupatioll e qarkut te Kon;es nj' ore e me pare prej qeyerise te nalle Ie Lart-l\1adhesise s' Juaj me te cilen do te lumtesobemi ne populli i Kon;es duk. bas.hkuar me veJlezerit 'e

*' 49' ,/

tjere l' one gjith ne nje proteksion qe ka ÂŤene per Hhqiprine Hi dielli qo nrt?'ite bolen. Firmnar : Avokat Isuf Agjah, Mustafa Abduramau, A\'okal Belu\' ~'I!dil Ismail, Mustafa Qenan, Ibrahim, Beqir Serki, Hafes Xhafer. lsuf Ahmet, M. Keshat, Abdullah Sulejman, Izet Shain, H. Abdullah, Da1ip j<;lmas, Se1im Abdull, Rexhep Haxhi, Subi Ari!', P. Dhimilri, Sabri Ali, Zihni 8elman, Fitik Muarem, Hasan Abas, Ymer Sul~jman, Rexhep A1i, Selim Ismail. Pavli Tole. T. Ali, Vasfi Iisas, ~elma Bairam. Mehmet Isuf, Emin, Demir, Russau Jahja, Gani, Neim Gana, .'ati, Dalip, Sami, Sali, Osman, Sali, Haki Selim, Hasan Mustafa, Selim Tahir, AIi, iShefqet Qamil, Vasil Terpo, Ibrahim Rexhep, Abidin Hysen, Risa Ha1it, Sulejman, Abidim Elmas, Izet Sylejman, Abduraman Ali, Osman Hasan, Mersim Ismail, Sami Haxhi, Isuf Hysen, Sulejman Abdul, H. Hysni, Bektash Shain, Ismail Haki Mahmut, Sadik Jakup, Mehmet, Salih: Isma;1 Sulejman, Sadik Hasan, Hanza Rustem, Nezhip Osman, Mehmet Ali, Sdman Hasan, Halim Alias, Omiu Halit, Kahreman, Sa1ih, Xhafer Pasho, Hyseu, Sarlik, Sylejman, Baba Ramadam, Rusten, Faik, Mustafa, Husban I!nstern, Hajrlar Helim, Baba Hajdar, Baba Zylfo, Qani Pojani, Sabri Jashar, Sabri Ali, Veli Hyseu, Myrteza Harnza, Abaa ~Iehmet, Ilias Mehcli, G{1~a,B. Melxua, Alo Mersin Vin~ani, Ahmet Damjaneci, Sadik G, ~a, Hefat Shaqir. .""'-

Koritza. ]e 1 Septemhre 1919 A Son Excellence Ie .1/inlst/'e rle.~ A f/f/

il'/!S H/m/lfIPr(,H

No II/ f'

NOlls vous prions de bien vouloir transmettre d' IIrgencc h votre delegation It Paris Ie message ci-joinl qlle nons nous sommes vous oblige de vous faire parvenir par poste Halienne qui est la plus proche de notre ville, nt: d~sp~sant pas de blll'ean telegraphique. A vec nos remerciements anti(~ilileSpour I' aide que \'OUSvoudrez apporter a notre cause, nous vous presentons Monsieur Ie Ministre nos hommages . respectueux. Le President du C:onseil des Notables (Signe)' N. Frasheri Le Maire de Koritza (Sione) Ef. CMcozi

... Vu l'insistanoo all bruil de la prochai.ne oIJcupation de notrc 1'erJ"itoire par les troupes Helleuiques, et saGhant tres bien. que VGUScles en connaisance que celite population C1!lesseu.oiellement A1banaise, comme ceJa a deja Me ve-

00,

riMe el decide a LONDRES en 1913, et n' acceptant jamais etre sub.juguee par les Grecs, elle a commencee et continu l' evacuation du 'i'erritoire en trouvant refuge dans lJi zone Italienne. Min d' p.viter la catastrophe totale de notre pays; consequi)nre illegale d' une entente arbitraire, nous insislons it demander it ce que notre rren'iLoire soit o(:cupe irnmediatemenl par les troupes lLaliennes et mis sous Ie mene n\gimt' du reste de \' Albanie. Le President du Conseil des Notables (Signe) N. Fmsheri Le Maire de Koritza (SigneJ Ef. Ghicozi .....

Fryma e kesaje letre b1in dishmi se edhe keta patriote qi e nenshkruejn kete leler jane. njij mendimi me miset e Dergates Shqiptare ne Paris, te cillet i konsiderojn krejl ndryshej se don me thane z. Nikolla Ivanaj. Lozane 31 Korrik 1919 Kr,IjPsi.fes' se DiJrgatifs sif Shqipel'ijiJsiJ

N(le

Paris

I Ndcrshmi Zo.tni Kryetar Emzot L. Bum~i, Kemi' nder duaJ'e letren' e ndershme te Z, jes s' uaje dhe falemi me plot zemre~' per nderin qe na bite tuke na ndriture p~rmbi gjenjen e punvet ill Shqiperijese faqe Kongresit te Paqite dhe faqe );)Otese. Ju falemi ,'sa shum' e me shumedhe per Kumtij'<1t',memorandat edhe protestat qe Idni bel:e gjiUle sa here ka qene rrefyere Dt3voja; ndonse kurraj k::rre nu.k' nÂŁt ka shkuare as 'luler mentif tif 1Jeme ndif dybe patrijotijen' edhe kthillijen 'endjl3tavet tif tokJces' se perfrt(j's-uasvetJ tiJ Shqipifriji3's nde Paris, po prap me giizim te matll pame, luke1d;n\H1are shkresat qc na derguale se asnje nga pikat' e pu:n1ivef dhe neo\'ojavct te kornbite nuk' eshill lene mbe nj' line dhe se per te gjilha dhe pe!'mbi te gjilha mejtimet' te tfaqm:c nga ana/e Dergates' piqne rnaje per maje me liJejtimet' e me deshirat te gjithC Shqipetarevet ill vertete te brend' e te jashtCshern; pjesetare Hi ketij' gczimi 'na kane ndel'l1are tuke na njohure 'si perfaqes' se ty,rc. Te mesuar' e te v...ditur' nde .gjitM pnnH' c nevojat 'te Kombit e Hi Amdh~uf l'ene, Z: ja. e Juaje jini me 'll'lire.se kushdo -tjetere te zotet -Legj~k,oni e te veproni s-i pas rase e.rrethllnvet te punes, pamos 1ene te cenohen'~ .

sa maje gjiJpe.re t.e d1'ej!at t' ona.

* 1-. "'r'

';':-'IC-

'Si.

Per ne tjerete vetem nje detyre na mbeMe dhe kejo eshte te marrim' pase ~apat te perfaqesvel' t' ane nde Paris dhe te ndihim' me sa na mundete gjitha sa here t' e ]ypinj' nevoja, ndo tuke aresejllll:e t' andele ndo luke protestuare 0 tuke u Intnre atyre qe kane nde dore te lidhin' e Ie zgjillin fatin' e kombit t' ene

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Tuke upershendoshure me ndere te math (Te nenshkrnaJ') Rl(sih nino H. [{elcyra S, [(olea JMidhat Frasllf'./'i

P. Tsali ~ Rreziqet qi 1 kercnoheshin pamvaresis shqiptare prej dJJmiqvet te jashtem e prej inlrigavet te Esadit e te mercenarevet te tij sllavofila e sht~j!l Dergaten 8hqiptare me marre vesht me Ital! per me shpetne llCIJIOSeshka mund te shpetohej. Prandej i -siellen Ministris se Jashtme t' Halis me kete leter

Excellence, A la suite de ]a converstion que nous avons eu dimanche derni~r avec votre Excellence relativement a ma leltre du 3 courant addressee a Monsienr ]e Ministre des Affaircs Etrangeres, j' ai I' honneur de Lui faire savoir que la delegation albanaise encuragee par 8es bienveillalltes declarations, m' a charge de Lui presenter d' une fa~on plus precise' ]es conditions qui duivÂŤJnt servir de base a !In accord entre l' Italie et I' Albanie, accord que nous conside,ons indispensable pour nous rass'urer sur Ie sort de notre patri. Notre desir primordial est d' obtenir l'iisSuraI1ce que I' Italie n' admettra en aucune fa~on qu' OILtouche a l'integrite de I' Albanie telle qu' eUe avail Me delimitee par les Conferences de Londres et. de Florence. L' Italic Mant disposee, actuellement, sui vant les rnmeurs qui circufent, a faire des concessioas sur les avantages que ]Ili confere Ie tmite de Londres de 1915, et la Grece ayant deja obtenu en Asie Mineure et en Thrace des avantages non prevus par les pactes interieurs, et, d' autre part, la position de l' Italie au Dudecanncse etant intacte, la delegation albanaise croit qu' il serait possible a l' Italie de lieI' la solution de toutes ces questions au reglement en notre faveur des differends concernant nos fronticres, 8i les principes de justice et d' autodecision sont appliques par la Cont;). 52

ferencede ~a Paix, Ia Tchameriaet Ie Iwssoso devront 110USrevenir naturelIement ne fflt-ce qu' en partie. Les frontieres fixees par Ies Conferences de Lond.res et de FJ.q,l;~~e, ne constituent pour nous que Ie minimum de nos revendications ~-el:htoriales. Une i1ssistence ita,lienne compatible avec les droils souverains de l' Etat albanais, nous semit des plus agreab]e dans ]a reorganisation de I Albanie et ]a fa~on de I' appliquer dans notre pays pourrait faire ]' objet d' une entente speciale entre ]e Gouvemcment RoyaJ et I' A]banie. En matiere de tra vaux publics ]es offres ilaliennes 11conditions egales auraient toujours ]a preferences. La question de Valona pour nous est une question nationale de la plus grande impotance. Tout Gouvernement albanais sel'ail dans l' impossibilite de reconna2tre d I' Itulie la possession pure et simple de cette partie du territoire nationul d, lu suite d' une deCiSion internationale. Par contre ]e Gouvernement albanais rst dispose 11.arriver avec ]e GO!lvernement Roya] 11.un accord complet pour lui garantir ses interHs strategiques et navals dans la region de Valona en echange de ]a garantie de notre intt~grite territoria]e par ]' Italie. , Un prince de Ia glorieuse Maison de Savoie sur ]e tr6ne d' Albanie serait pour nous Ie traIt d' union If' plus precieux entre l'Ita]ie et notre pays. l' acquescement de la Mjeste ]e Roi a ce'sujt't combelrait ]es voeux de notre Gouvernement qui est Ie fidele interprete des sentiments de la nation. Nous sommes persuades qUb Ie Gouvernement Royal prendra en consideration notre demarche et que It' Gouvernement albanais ne se debattra, par consequent, plus dans I'inct'rtitude et l' angoisse sur ]~s destinees futures de Ie patrie. . Veuilli'z agreer, Excellence, les assurances d~ ma haute. consideration. Paris, ]e 28 Mai 1919. Le President du Gouvernement Provvisoire A]banais (Signe; Turkhan Son Excellence, ]c ConllTIandant De Martino Secretaire Genera] d!l. Ministere des Affaires Et1"angeresd' Italie. ......

Bashkangjitun me kete Jeter i dergojn Ministrls se P. te Jashteme t' !tails vendimet e marruna ne nji mb]edheje, 'c;lisa dite ma pari', kur fati i pamvaresis kishte merrijte ne nji gjendje aqe tP disprueshme, sa u duhet me pranue nji minimum Shqipnije" me kondita te poshteshenju~me, Megjitheketa as ne

* .',!.....

,~ -'52

"',

kele rase Dt>rgata nnk Iype m((,1ulat as II1'otektorat, si clon me thani! z. Nikolla ] VallRj ne lilJl'ine vet. Paris, ]e 24 Mai 1919

1. - Nons demandons comme minimum I' Albanie. de 1913 tellp. qu' elle a tlte dPlimittle par les Conferences de Londres et (]e Florence. 2. - Nons acceptol1s l' assistance ilalieune. Mais elle ne sera pus dc nature a porter atteinte aux droits souverains de I' Etat albanais. 3. - Nons acceptonsun prince de ]a Maison de Savoie ponr Ie tri'lnt1 d' A]banie. 4. - Nons engageons 11accorder 11des sociPtes italiennes la preference, 11parite de conditions. dans tontes les concessions economiques et ftnancilJres en Albanie. 5. - Nous lie POUIJOl1B pas recouna'itre tI r ltaDe la possession de Valona }JUI'la suite rf 1/n accord intemational. Par contre !lOUSaccordor.s 11]' Italie, en p.change de la garantie de notre iutegrite territoriale par elle ]e droit d' occupation militaire des points strategiques de Valona 11savoir I'lIe de Sasens, Cambul'Un et Rvernee, ainsi que Ie droit de creer une base navale it Pacha Liman, Toutefois les droits souverains de I' Albanie sur I' enticr territoire de Valona restent inta.cts et l' administration cidte, financiere et judicaire appartienara au gouvernemcnt albanais. (iiigmJ) L. Gurakuqi, Mustafa f(rllj(["

Mlljit! Ubo!tOw, L. BlIlIICiJJehdi Prusheri, T1I1'klimi .....

Marrveshteja Tiltoni - Venizelos (29 Korrik 1919), qi ishte nji rrezik i madh per coptimin e krahinavet te JUgllt, si edhe njiheri nota e dergueme me 7 Korrik nga Delegocjoni Italian ]{onferences se Pagjes ne Ie cillen note Italija Iype illdipendencen e Shqypnis e edhe \ifaqe se nuk asht ma mendimit qi te mbahet artik. 7 i Traktati te Londrcs, ku [hohet se ÂŤL' Italie. ue s'opposera pas II ce que fes parties septentrionales et 1I1el'idionnles de l' Albanie soient partagees enfre fa Serbie, Ie Montrfnegro ef fa Grice,., u ep shkas mJsvet te Dergates Shqiptare me Iyplln si Mbret ne Shqipnf integriteH i tokes shqyptare e le Duca d' Aosta, kt>shtu qi te sigllrohej . shpetote pa II coptIIC,

54 *

PROCES - VERBAL Mbledhja hapet nd' oren 11 para dreke; kryeson kryetari Imzot Bnm<;i: ndodhen prane miset ZZ. Mehdi Bt'j !<'rasheri, Lef Nosi e Luigj Gurakuqi. Men fjalen Z. Mehdi Bej !<'rasheri tue kerknem qi te minet nji vendim mbi <;ashtjen e mandatit per te. ciIen y kishte barhun shokvet trie dite perpara disa kumtime e paravume te ve<;anta. Mbassi ne bisedimin e pare nnk ishte mbajtnn proces verbal, '/,. Mehdi Bej Frasheri perserit shkuL'tisht fjalet eparavuemet e perparshme. Thote se Z. Fuad Bej Zembraku i ka qeftuem kuvendimin qi ky ka pasun ne' keto ditet p fundil me delegatin-keshilltar amerikan, Z. Buckler, i oili tha: 1. - Se asllt kot qi Shqiptaret te shpresojne nde nji mandat te Shtetevet te Bashkueme l' Amerikes, mtassi keto lIuk do te ngarkohen kurre me

nji barre te tille.

2. - Se Konferellca e l'aqes nuk do te baje nji ndryshim per Shqiptaret per sa i perket mandatit e se 1I,'a per ne qofte se kCla duen te shpetojne nga nji mandat me ngjyre kolonjale, duhet te k'erkojme nji forme assistenoe qi te mund te mbeshtetet- pt'ej Oergates Amerikane e te pranohet prej Konferences. Per te zgjidhun kete <;eshtje.Z. Mehdi 13ej Fi'asheri ban kete paravume :

«Tue u mbeshtetun mbi vendimet e Konferencesse Londres, e cila pro-

klamoi indipendencen e Shqipenies te neutralizueme me nji mlJret te zgjedhnn prej I<'uqivet te Medha, me nji Komisie [{ontrol'linderkombtar e me ol"lwnizatore te }luej per gjendarmerie, mund t' i p,waiVelietKonfeJ.oencesql tue e rllcjtun parimin e vendimevet. te Konferences se Londres, te d~n~oje ne Shqipenie Du~en d' Aosta s-i Komisar te nalte te pe.cjeUun' me a.qe ushtrie italjatie sa te jete e nevoj'S'hme 11er te ruejtu'n k:ui£ijt e p~r te lllbajtun qctesien e m'brendshme gjcr sa,.t' org-anizohen ushtria e gie'ndarmelia ShqiptiITe». Imzot Bum<;i.l'Iyete flse Z. Fuad Bej, ZemlJra~u liuk e ka hapun kete pmre ne mbledhjen e pergjithshme. Z. bef Nosi tregon deslriren e Hj q;i te ndegjoje',1WerO; fjalc nga goja e Z. Fliad Bej Zembrakut pse ailehel'c d'o te mmia e i biije edhe l'Iye~i~te tjem e db te nm-nd te formoje nji idhee ma te kjal1te.mbl' qellitl1in e Z. Bucider. Shton se dnhet te porositen delegate'! '6 StamboJl:i.tqi te pushojne so t e mbrapa nga kundershtimet e tyne te cila~ i kanesjelle da.m vashtjes .

s' one.

Z. Mehdi Bej Frasheri u pergjegjet se nuk asM mit:ij'te bahet sot ~ashtje vehtjake. Z. B'u0kler i a ka than"e Fuafj. ~ej" Zembr<drn.t ketn fjale ne kOliJ!idancee me qellim te mire. qi te mund' te shpetoje Sl~qipenien nga rreziku i nji mandatit kolonial. Kerkon, qi tij. mil'fCt nji vendim pse" sot do te pjekii Z. Euck:lerin bashke me F\uad BeYZ'ambl1ak\ln.

ie' 5.5" ~.f:: ..;

Z. L. Gurakllqi thote se dye pika duken te terhjekin ma teper sot per sot verejtjeJl' e Dergates shqiptare e Jane ~ashtja Ii kufijvel e ajo e rojes se syperanies se Shtetit shqiptar. Dergata nuk duhet Hi kerkoje assisteneen e ndonji Qeverie gjer sa te mos eaktohen kufijt e Shpipenies. Sa per ~ashtjen e assistenees, kejo duhet te jete e konfinueme e te 1110SICndoje syperanien e Kombit Shqiptar. Beson se oergimi i Dukes d' Aosta si Komisar i Nalle ne Shqipnie prishe syperanien e kesaj. Z. Mehdi Bej Frasheri pclqen keto verejtje e thote se Duka d' Aosta mund te kerkohet per mbret. 'Z. Lef Nosi veren se Dergata shiptare nuk mund te kerkoje nji mbret tjeter gjer sa .Prine Wied-i te mos kete dhane doreheqjen ja se populli te mos e kete rrezuem. Ne tjeter ane beson se asht mire te pyetet edhe Qeveria pm'para se te mirret nji vendim mbi kete ~ashtje. Z. Mehdi Frasheri pergjigjet duke thane S6 Mbledhja kombtare nuk i ka IidllllJ;ldued Qevenis e Dergates pori ka dhane nji mandat mjafte te gjane tne e ngarkuem me barre qi te perpiqet per shpetimin e nji Hhqipnie ethnike, indipendente e syperane. Shton se Prine Wied-i, jo vetem se nuk mund tC kctheje ma sot ne Shqipnie, po nde qofle se Dergata e kerkon perpara Konferen'ees, vilret ne rrezik qe tC debohet prej kesaj me dam te math t' Atdheut. Ne fund Z. l\1ehdi.Frasheri thote se mbas mendjes se tij, zgjedhja e nji Prinei te shtepijes se Savojes asht e vetmja udhe per te shpetuem Shqipniim prej nji mandati kolonjal ilaljan, e cila do 1'i prishte domosdo sype"anien. Ky mendim asht shfaqun edhe nji here t.ieter nde !Oi te Dergates shqiptare kur ishin ketu edhe Zz. Myfid Bej Libohova e Mustafa Kruja. Z. Ler Nosi nxier perpara ~ashtjen e Vlones edhe pyete a mund te shpHoje Vlona nga pushtirni i Italics me nji zgjidhje te tille. Z. L. Gurakuqi merr fjalen e thote: Dergata shqiptare duhet t' u mbahet edhe sot e mbrapa pikavet themelore qi ka ndjekun. gjer me sot ne zhvillimin e vepres se saje e qi jane: indipendenea e syperania e Shqipnies mbrenda kufijvet ethnike. Dcrgata nuk duhet kurr te heke dore nga mprojtja e tanesies toksore e nuk dnhet kurr t'i njihet Italies pushtimi i Vlones me nji akt nderkombtar. Mbi keto pika Dergata duhet te mbrohet me guxim e me qen.drim te patundshem. Nuk duhet pra te bahet asnji ~ap per ~eshtjen e mandatit gjer. sa te mlls jene eaktuem kufijt e Shqipnies e te mos .. jete marre vesh mire puna e mandatevet., Mbas shum bisedimesh e shkoqitjesh u dhane keto vendime te eHat'" do te mbahen \e fshehta e nuk do te kumtohen gjer sa te mos shihet se nuk' kli udhe tjeter per te shpetuem pavarsien e syperanien e Shqipnies prej nji mandati italjan. Vendimet Jane keto: I) - .Dergatado te qendroje gjithnji ne kerkimine respektimitte tane-

sies se Shqipnies se krijueme ne Konferencen e Londres e ne kerkimin e pranimit te kerkesavet kombtare nd' ate mase qi t'i duket e drejte Konferences. 2) - Dergata nuk do te pranoje nji mandat ashtu si asht treguem ne Paktin e Liges se Kombevet tue qene se Shqipnia ka indipendencen e vet te njohun prej Konfecences se Londres 1913. 3) - Dergata nuk do te mundohet te kufisoje sa ma teper qarkun e assitences italjane tue u mbeshtetun mbi vendimet e Konferences se Londres 1913 e cila krijoj nji Shqipnie neutrale te pavarme e syperane me mbret te zgjedhun prej fuqivet te Medha, me nji Komisie kontrolli nderkombtar per dhjete vjete e me of'icjeret hollandeze per organizatore te gjendarmeries. Tue u mbajtun mbas kiHyne parimevet Dergata do te perpiqet te shpetoje nga mandati kolonjal italjan tue i bamun Konferences kete paravume: «Te dergohet ne Shqipnie nji princ i Shtepies se Savojes e i cili te jete i persjellun me riji fuqie ush tarake italjane. Kejo. fuqie qo te mumrohet fuqie persjellse e jo fuqie' pushluese e do te kete per barre edhe organizimin e administrates te financavet e te drejtesies ne Shqipnie. «Si fuqija ushtarake persjellse ashtu edhe organizatoret civila do te rrijne ne Shqipnie per nji kohe te caktueme ». «Asnjansija (neutraliteti) i Shqipnies do te jete prape e garantueme prej Qeverivet te Medha, t~ cilat do ti\ ngarkojne Qeverien italjane per zbatimin e kushtevet te garanties kur te jete nevoja ». Dergata auktorizon Z. Mehdi Bej Frasherin qi te piqet me Z. Buckler qi te mundet te kuptoje prej tij Qashtjen e assistencen; nuk do t' i deftoje gja mbi vendimil e Dergates, po vetem do t' i a laje me i kuptuem vetem si nji mendim te veQante. Paris me 25 Shtatuer 1919

Z. Mehdi Bej Frasheri ban keto verejtje: 1. - Te mos permenden organizatoret civ1.laitaljane, zgjedhja e organizatorvet te lihet ne dore te Princit qi mund.t' i kerKojeprej f'./do Qeverie qi te doje. 2. - Garantia e asnjansies te jete kollek1ive individuele. Keto verejtje pelqehen prej te gjithve qi po nenshkruejne proccsverbalin. Paris me 26 -IX - 1919 L. Bumyi Mehdi Frasheri - . Let Nosi L. Gurakuqi'

i!< i5tV /

Mbas dy muejsh e mil ne mjes te Dergales Shqiptare Mhet perseri nji mbledhejeme randesi, kll marrin pjese edbe zz. Turlulli e Midhat}<'rasheri. Merret prap ne shqyrlim ~ashtja e Prineit Duea d' Aosta si edhe bahet fjale se M me ~ue ne Londer me u marre vesht me Seialoia, perfaqsuesine Halis. Lehet nji akt nc !duhen frengisle lidhun me proees- verbalin qi ndjeke,.i eilli shprehe kjartas arsyet e rrethanal e hapit te Mm. Paris me \) Dhetuer lUlU Mbledl~ahapet nd' oren 3 e gjymse pas dreke. Kryeson Z. Dr. 'furtulli ne mungese l' Imzol Bum~it, i eilli vjen ma vone edhe men kryesien. Ndodhen prane Z'/,. Mehdi Bej Frasheri, L~f Nosi, Mehmed Bej Konitza, L. Gurakuqi e 'Midhat Bej Frasheri. Vepron si sekretar At Gjergj Fishla. Merr fjalen Z. Mehdi }<'rasheriedhe thute se tue folun nji nate perpara me fua prej shokvet, kishin menduem se do l' ishte mire qi disa prej delegetenvet te shkoshin ne Londer per l' u pjelnm me Z. Seialojen qi ndodhet atje. Z. Mehdi Beushton se ky mendim u erdhi tue pandehun se ~asfja e Shqipenies mund te marre per se. sllpejti nji fund pa i dllane kolle dt'rgates s' one qi te ;nxjerrene shesh perpara Konfereneespf(ljektin qi ka pregatitun .e qi asht i pelqyem lie. parim, i eili ka pcr qellim qi te shpetoje Atdheun prej mandalit t' Halies apo qi te pakesoje sa ma leper njedhat to liga te ketij mandati. Nji nga ~aslltjet themelore te ketij projekti asht kerkesa e nji prinei italjan. Ne qofte se .Qeverriaitaljane pranon Ie derguarit e nji prinei te Deres Hi Savojes, athere mund te thomi se edhe projekti i yne mund te pranohet. Un parave pra qi nji Komisie e perbamun prej disave prej nesh te shkoje ne Londer ku te kerkoje qi te piqet me Z. SeialQjenpcr l' i hapun . ~ashtJen e prineit. Z. Gurakuqi thote se tue qene ~shtja H'prin~it .nji puna me randesie te madhe, do l' ishte mire qi te pyetej Qeverria e, ndofta, edhe populli perpara se te Mhet nji ~ap i tille. .Z. Gurakuqi shton se ne kHe mondim asht edhe Z. Lef Nosi. . ZZ. Mehmed Bej Konilza e Mehdi Bej Frasheri i pergjegjin Z. Gurakuqi se nuk jane te mendimil qi l' i shtrohet popullit as projekti i pregatitun as ~ashtja e prineit tue thane se nuk mund te perhapet nii pune qi nuk duem t'i tregojme Halis, sidomoskur nuk dijme se a do te pr8l11ohe'apo jo. Sa per Qeverrin thone se shoket e mbelun ne Du:rresjane nji mendimit me neve edhe permendin nji vendim qi kishim dhane ne Durres perpara se te nisej Dergata, i eilli u persedt edhe ketu kur isbte Myfid Bej Libohova. Z. Gurakuq.iverren se si vendimi i dhanuli ne Durres si ai tjeteri i dhanun ketu ki~"b.in,per kondite te marreieshjes me Italien, garanlimin prej ~es se kesaj te ktifivet te Konferencesse Londr.esne 1913. Kete garantie

ms*

Halia nuk 'do mund te nae a.pe, keshtu >vendimet e dhanuna perpara bijn vetvctiu. I Midhat Bej Frasheri merr fjalen ~ Wote se tashtibahet fjale per kerkesen e nji' princi te Deres se Savojes, pune per Ite cilen ai .beson se nuk b asnji Shqiptar qi mund te k1mdeshtohet 'tue qene 'princi nji garantie e indipendences se Shqipnies. Duhet pra qi te zgjidhin njerzit qi te vejne n~ Londel'. Z. Mehdi Bej Frasheri propozoi Imzot BUIDliin,Dr. Turtullin edhe Midhat Bej }<'rasherin. Z. Gnrakuqi duke kerkuar ndjese per fjaIet qi ishte -i shtrengnare te thoshte duke pasur perpara sysh vetem te miren e Atdheut, verrejti se, me te gjith nderimin qi ka, per Z. MidtIat Bej Frasherin, nuk i duk{\t qi ky te jete njeriu ma i skenuar per t' u 'marre vesht-me Haljanet, mbassi ka qene faqas kundeI' politikes se tyre. ZZ. Mehdi Bej Frasheri e Mehmet Bej Konitza e njohin ketC drejt/! ,edhe mbetet qL te v.eje ne Londer Mehdi Beu: Sa per Z. 'L'urtullin thohel se ky nuk do te piqet me :J,..scialojen po do te veje qi Ie perpiqet per liashtjen e Epirit. U bap (jala qi a t' a p)\esim apo jo ,dergaten italjane per qellimin e pjekjes me Scialojen ne Londer. Z.Z. Mehmet J<ianitza, Imzot Bnm~i e Gurakuqi qene tC m(Jndimit qi t' i tr.-egohet deJ:gates itaijane ky mendim ; kater shoket e tjese qene kunder e .dhe keshtn 'mbeti. Komisia do te niset sa ma pare per ne Londer. ,

BU1nkid. v.; Dr.. TwrtuJ;lid. v.,. Mehdi P.rasherid. ,1'.;

L. Gu~okuqi d. v.; Midht P1'asherd d.- v. ,. <LetNasi d. '1). .... 'PROITET

'DE MEM@IRE

Par Ie memorandum, ~n dale 'du~octobre, presente 'a Ila IHaute AssembJee, .nous ayons porte a sa conn'a1ssa;m:e que lIe Ipeuple ;aIbanais, 'dans 'un moment Ofl Ie principe des nabiona:lites ttriomrthe, me 'plmt ~sla:C'(:epter .nne situation inferieure It celle crMe par la Oonfere.nce ,(fuMon!b:es de .t9'W en ce qui eonceme l' Albanie.En .m~me Itemp 1n'OU8'oomrq>rie .In :Ha~leAsffembh~e de 'I1IJUS accorder une audition pOThr lui "exposer Ires iIIlodificabi\ms qu'il serait ,ner,essaire d' aPl'Guter aux 'disp~siti@ns de \1a illite Conference. iA eet effet 1l0US croyons paralle-Iement Les

opportun ,de 'Citer :J:fJ3 dispositionstle aux fll"fi)dif.iclrtions 'que 'IlOUS crojons

decisions

lIs. <{j(i)Df~Fence de Londres IHtiw il' y 'introduire.

Ia ,.CJonlfeJ;eBct! IQe d".A>m:lres 'de 19.4. 3 'COIIIIporteJrt,

resnme, les dispositians sni-vantes: 1. - L' Albanie sera :erig~ en ,Eta\ 'Jindependant .01 ileutr.e /sous la cgarantie des six Grandes IF'uissa.noe,s. .1. ';,.:.t5W

, I"i.1: '-;~.,.

"'~ \~

'cv",

-'-'

,:~.l1'~'lt

2. - Celles-ci procederont an choix d' un Prince souverain en Albanie. 3, - Une Commission de contrCile sera mlee, composee de d61egues des six Grandes Puissances at d' un deJegue Albanais. La susdite Commissic.n sera chargee d' elaborer :Ie statut organique de I' Albanie, 4. - Cette C:ommission,qlli sera chargee aussi de contrCi\erles finances, sera nommee pour une periode de dix ans, mais une fois cette periode ecoulee, elle sera renou velable, si besoin est. 5. - Des cfficiers d' un Etat nt'utre seront charges par ces memes Puissances d' organism' une gendarmeriealbanaise, laquelle sera direclement comandee par eux. L' experienct' du passe et une elude plus approfondie de la situation conseillel1t d' apporler aux dispositions' qui precedent les modifications suivantes : 1. - Les tlispo~itions de la Conference de Londres de 1913 pour ce qui regarde I' independance et la sonverainete de I' Albanie, y compris Ie droit de represenlation aupres des autres Puissances, demeurant intactes, nous demandons que sa neutralite et son independance soienl garanties par les Grandes Pliissances collecticement et individuellement. En verlu du caractere double de la garantie et cn vue d' assurer une promple sa~vegarde a la neutralite albanaise, les garants doivent, des Ie temps de paix, prendre autant que possible les mesures necessaires pour assurer Ie respect immediat de cette neutralile contre toute violation eventuelle. La Delegation Albanaise estimu qu' il sel'ait convenable au respect de certe neulralile que les Etats garants accordent, par une disposition speciale, a I' Italie qui se trouye, it raison de sa situation geographique, particullerement indiquee it assurer I' assistance militaire de l' Albanie contre toute vio]ation de sa neulralilr, 18:faculte .de prendre des maintenant, avec r assentiment de I' Albanie, toute mesure utile a sa protection, par exemple en installant a Pacha.:Liman, sur un terrain cede it bail, un chantier naval, et de plus, en occupant l' He de Saseno, occupa,tion militaire qui ne saurait, conformement au droit commun de I' occupation conventionnelle, entrainer aucun deplacemenl de la souverainite. Cette solution correspondrait aussi 11 la situation et aux circostances actuelles; toutefois, il est bien intendu qu' en aucun cas la ville de Valona nison -district DCsauraien elre detaches du ten'itoire national, ni etre soustrait a. la souverainete et administration albanaise. 2. - Le principe admis par la Conferenee de Londres en 1913, d'apres lequel I' Albanie doit avoir it sa tete un SouvE:'rain,correspondant toujours a l' esprit du peuple albanais, nous exprimons Ie desir que la Haute AssembJee porte son ehoix sur un Prince dc la Maison de Savoie et, specialement, sur Ie Duc d~Aosta. Roul' Sa garde' 'd' honneur et son prestige il serait utile de Ie faire accompagner d' un corps de u:oupes italiE:'nnes qui se tiendrail ~;t~ 60 ÂŤ

'-,~"'.

sous ses ordres pendant la periode jugee neGessaire pour organism' une milice et une gendarmerie nationales. Ces troupes se retireraient au fur et a mesure que s' accomplirait I' oeuvre de reforme des forces nationales. 3. - L' elaboration du projet du statut organique du pays serait confh~e a .une Commission mixte. formee de juristes albahais et etrangers puis soumise a une Assemblee Constituante elue au Suffrage universel. 4. - Durant nne periode de dix' ans Ie controle financier seraif exerce-

par une .Commissioncomposee de specialistes italiens, amerieains, anglO'), . fran<;ais et albanais au choix du Souverain. Il appartendrait au Souverain d' engageI' des techniciens etrangers pour l' organisation des differentes branches de I' Administratioil. 5. -. Quant Ii I' organisation de la gendarmerie albanaise par des officiers d' un Etat neutre, il ne saurait plus etre question, vu que les dispositions qui precedent suffisent Ii organiser l' Albanie, non pas seulement au point de vue milit~ire sous mettre d~aucune fa<;onson independance en peril.. Enfin nous souhaitons 'que I' Albanie independante forme un Etat membre de la Societe rIes Nations aux. term~s des dispositions du second paragrafe de l' article 1 du traite de Versailles du 28 juin 1919, . La D~legation Albanaise ne peut done douter que les grandes Puissances garantes, ne prennent l' initiative de son admission dans Ia Societe des Nations. II est certain que Ia garantie d' une neutraIite permanente forme un engament international. compatible. avec les dispositions de I' article 10 du Pacte de la Ligue des Nations, La Suisse, siege de Ia Societe des Nations, tout en restant perpetuellement neutre, es,l un frappant e:xemple de 111,compatibilite de la neutralite perpetuelle et de Ia participation Ii la Societe des Nations. Nous sonssignes cOll\;aincus que I' Al.bania ne peut s' orgaoiser sans une force armee importante ; prenant en consideration que I' Amerique a ,r:efuse de nous donner une assistance queIconque et que touts les autres,-Allies se J,:efusentII nous aider .

militairement ou autrement;

nous inspirant, d' Itut/'f( P{!l't, de lq, decis'iO'tt"l;rise l}ar tf(S Allies et Associes de donner a t'Itdlie un .....mandctt.sur l' Albanie.'.et de. lwi reconI naitre des droites de possession sur Valona" deci$ion .qu.i no'/6S l1ara1t presque definiti'oe: croyons ql!e par les mesures sus-indiquees nous pouvons assurer Ie mieux possible notre inde.pendance et notre souverainetk ainsi que les autr~s interets effectifs .de notr,e pays. Dans' cette. c;reyance .nous avons accepte Ie programme formule dans Ie projet cl-dessus et l' approuvons. Comme Ia base .de ce programme .repose .sur, Ie chorx d' un. SiJuerain pour I' Albanie }ppartenant a Ia Maison de :SaYQie,etant dOillle que. decette-,

-~.",fd)'~ ":i... "'"

'.-oJ,

( >f" .::.

fa<;onHOUSeroyons assurer notre indcpendanee 01 souverainetJ'. et ecader te danger dn mandat italien S/II' not1'e pa.IJs';, nous chargeons Monseigneur Bum<;ide s' enuetenir avec Ie Minisue des Affaires EuaDgeres d' Halie, Monsieur Scialoia, sur ee sujeL et de lui indiquer que Ie dcsir du peuple albana:is se porte plus speeialement sur la personne .

du Due d' Aoste,

Ce projet doit aussi Nre envoyc aux autres membres du gouvemament a Durazzo qui", du reste, en ont aceepte Ie prineipe par leurs decisions du Dccembre 1918 et du 24 Mai 1919. Les conditions de ce projet porront c'lre changees ilia suite du ehange. ment des evpnementes. et des circostance3. Paris, Ie 15 Decembre 1919.

L. Bumci Dr. M. T'llrtlllli Meltmed Komtzrt Me/uti Fmsheri L. Gumkuqi ......

Per t'i proyue z. N. Ivanajt e tjerevet qi thone se Kleri katholik Katholiket e Shqipnis nuk e duen bashkimin e Kombit nuk do te lam pa permendmf perpjekejet e Shk. se Tij Ern. LiIigj Bum<;it, aso here kryetar i Dergates Shqiptare, pel' te shpetue krahinat e Kor\ies e te Gjinoka~re8 p.rej pretendimevet te Greqis. Ketu po bijejm nji leter qi i dergote Shk. e Tij nil vjetin 1934 Duejtimit te rivistes s' one (1).

NJI FLETt; E RE ~E HlSTOR1NKOMBTARE Port i nderti

At,

Me ralni, .Iu .lutem, pse vonova me i pergjegje letres s'Uej, me>te oillen me Iypshi si pat njedhe puna se peshtoj Kor<;a e. Gjinokastra nga akorcti Tittoni-Venizelos, akord i eilli ja ICshonte Greqis te dyja pFovin~et sh(m~tare te siperpermendme. Qe si ndol\i puna: Qyshe ne Qershuer te vjetes 1\}19 kjcl}e zgiedhil KiI'yetar i mh'g;;,tes s' One ne Paris.

Me 9 Tetuer l' asaje vj61i\.flet-ol'jaÂŤ i~ Gj(i)rna\c'd' Halia'" la:jmon<;iIlas

se ÂŤ'mas alOOrd~tTithmi -Vonizel'bs' d:y' PrQlvin\iet SJ.Jqipi.'are,IfOl'(jae ffijiBO. . \ 6,2~

kastra do t'i epen Hreqis ». Dergata e jone at here me te shpejte i paraqiti Konferences se Pagjcs llji proleste kundra kti akordi. Me 9 Nandller 1919 po ajo Gll!lete holon p~'ep ato fj.ale, d'. m. tho mas akordit Tittoni-Venizelos Kon;a e Gjinokastra do 1'i dorxohen Greqis. At kohe Dergata e jone me ngarkoj me u pa me z. Tiltoni-n qi ndollej ne Paris mas hikjes se Z. Orlando e Sonnino-s; qi ishte Kryetar i DeJ'gates ilaljane. Edhe une tokova lie Ie, por gja konkrele prej hisedimit nuk ruujta

me xjene.

Ne mledhj~ qi Derg.ata mhajti n' e nesre, ja difiova gjith misvet bisediinin me Z. 'l'ittoui-n. Prep me 9 Dhetuer 1.!J1.9fletorja <<IIGiornale d' !talia,,> i persrite po alo fjale mbi. Eor~,en e Hjinokaslren. N' at Kf,Jhe Z. 'l'iUoni nuk gjindej ne Panis, e vendin e ti e kishte xane Z. Seialoja. Shkova edhe tu ky, por pa kurrfare.rezI!Jtatit. Ishte, per sa mbuje mend, 21 - 22 Dhetw.er 1.919 kurse ne' mledhje qi pallne, Hi gjithe misat e Dcrgales, e nde! 'ta ma i nxelt e mu i pari, i ndjeri Z. Myfid Libohova, m' u. Illtne t' a hajshe nji sakrifie, per atdl1en l' one , e t' u niseshe per RomP, ku Ie hajshe Ce mos per me pase audjencc prej Shejlnis se Tij Papes Benedikti XV. Ati te Ja paraslrirojshe gj.endj~n e rrezikshme te dy provin~eve t' ona, Ali' 1'i Iypslie nd,ime qi Sliejlnija e Ti 1'i Peshtonte. Ju pergjegja shokve n' a1 mledhje se Jlltjari at pune nuk kishte vend se ~ashtja e ShqypeDis ishte ~ashtja e te gjithve bashke e e s.etci.1lil Dder ne: pra kje se Oergata e shef te ne\lojshme <ki.une si, Kry.etari i saje t' a haj udhtiinin Per ~om(i, ket u.dhtim e kam mC' det:¥re. Keshtu u. veRdue qi

une bashke me.Z. Mehdi FrasheHn t' II niseshin. ntJ~:" Thome..

Me 26 te Dhelorit u nisme e me 28 merrinie ne kryeqytetin e Halis. S' kaluen tri a kateI' dft e. xom .au4j~ncen, e,u, gjRta pe~ra ShejtDis se

Tij Papes Benediktit.XV (1).

Bisedimi nuk .-kje i gjale, kje i shkur,tfu'mJ!Jiit.,1101'edhe pse i shkmrte, .

kje i mj~ftueshemner qeJlimint' one.}

,',

8i ja diftova pse kishe marJ~, udl1timi.n I!e-tL.Rgn,rii,.. e lJ~e, n gjjndesh~, " perpa&aShejtn~s' se 'l~ij, kuv~ndille. mh.ylja.meiiktw fj!tl~,: «tesh pra IiJh~jtni" te gjithe misat e Del:gl~tessh!l'ptare qi j,il>ne;~.eRaFis .e~ql, s~umi~a ~ht;my':: sliman, me kan I}J,te ~ketu lJerpara Sh~tnis' s~lJejj e Ie gjith. peli. nji:..go.jiLJ] luten qi 'me. fuqin:'r Uej morale e me influencen e map.ge.,qt...k~!ll;(11)4hoJen mare, te na nepni ndimen -.,t'Uej ta wlef;;hme-§i:"f!,.&U d,t~~~'Ju'iA~ete~~gi te na pesht(}jne dy pr.ovin~et shqypJare Kor~a e Gjjrio~i\1!P'\\> t~ cijllft Jane ne . '.,' < ~,.. rrezik prej akordit Tittoni -Venizelos »~ ' '>.;:"

(I) Siln' -

HUlt'i.i' 'Drites Nr. 5, vj. X, fq., 219-222.

'0\

. :-'2':".

.:-

~I.

L\ ',~"". '"

,\, :>,.

.',1

'" ;,

'''\.

';'>ooff3~

...

.~.,}~'.~

'~;V~;~;;<"''';'~~/*~~~~~;i,!

Mbasi marova fjalet e mija, Papa Sheit, si pat ndeje Iiji grime here pa ba za, u suell e me tha: Po shka Ie baj per Jll ~ Me ltali s' kam shka me ba, t\ din gjithe bota si jena; «me Frauce marri;dhanjet Jane keputo- shka te baj h. , Mora guxim e i pergjegja: A m' epni I~jen me fole, Sht~lni ~ 1"01,fol, me'tha, shka te keshe me thane thul'jr. «Un kishe me thane, Shejtni, se bota s' ka mete vetun ne \tali e ne France; - ka ne bote e<llte Angli e

Shtete te Bashkuemet' Amerikes», -

Bani buzen ne gaz, e me 'i here me

pergjegj : Ke te dJ;ejte. E pra neser ,do tii piqemi me Ambasadorin e AngUs e masnesrit rne aN tl! Shietpve te' Bashkuerne!' e po tii nap /JIt/l!n se me tl! d;/j kltm me foil! e me ja porosite' d.y provinr;et qi kenkan nl! 1'rezik e kam me M sMa tl! m1tndem per me .Tu nrlimup. Zoti ka m' e ha mire se prej Konferencet te Paris-it mos pritni pi\ne te mira se Zotin e kan qile jashte, e aty ki\ s' asht Zoti drejtsija s' mlln<let me kfme», Une at hereqi kishe ba garli nji memQrandum per me ja hine, tuj e xjerre prej .xhepit e tuj e mbajlc ne dore; Shejtnija e Juej, i tha~e, ka punet ~ botes mare, e prandej a kam lejcn me Ju hme ket memorandum qi mos l' a harroni ~ashtjen t' one ~ - «Po, po, I~ne ketu pse nuk kam m' e harrue ». - U ~ova e i rashe ne dy giiljt. Ju fala nderes sa mujta, e si mora bekimin, at here dola krejL i knaqun e shkova tuj mendue me vedi; A thlle po na shkon kot ky udhLini qi prej Parisit bame deri kCtu ~ Gjith kjo shprese qi fjalet e ShCjtnis se Tij me njallne ne z~mer, a mundet me me rrejte ~ Jo, jo, s'mundet me k~ne kurr. Sa dola prej Vatikanil, u poqa me Z. Mehdi Frasherin, Ie eillit ja diftova fjalct qi me Lha BenedikLi XV, edhe ky Zotni met faret i kenaqun tuj shpresue se me nderhymje te Papes Kor~a e Gjinokastra. kishin pel' te peshtue. Me gjith kto shpresa te mira ne Zemel', kethyeme ne Parisku me padurim po na priteshin shoket~ Kur u mlodhme ne zyren e Dergates, i parashtroya shkurtazi nji ekspoze te misjonitl' one ne Romp, e kur ne fund i diftovabisedimine Shejtnis se Tij, e si Da dha fjalen se do t' u mundonte per ~ashtje l' one, per te cilien kishte ~faqe qyshe ne fillim riji interresim te marth, fjalet e mbrame te ' Sh~jtit At Pape i priten ne kambC me brohori te ~nadhe e me duertrokitje britme te gjithe nji zani: Rrofte Papa! Kor~a e Gjinoskastra kan peshtue: f' peshtuenl'

pernjimend.

Kjo asht rrjedha e vertete. Kja a~ht nji faqe e historis s' one.

Kallmet 30 Mars 1934.

t L. Bumei Ipeshkvi i Lezhl!s 6~ .~.;.'~'-"'~

* ..-~<, .~ ...~«

Keto dy akte zyrtare, te mbetuna n' arhivin e Dergates Shqiptare, jane permbledheja e pikepjekejes se Shk. Emz. Bum~itme ministrat Tittoni e Scialoia.

PRINCIPALI DICHJARAZIONI fatle dal Ministro Tittoni alIa Delegazione albanese il 26 Ottobre 1919 - ore 11,30 1. - Abbiamo domandato il mandato per l' Albania col solo fine di aiutarla nella sua organizzazione mediante' l'invio di funzionali civili c finanziari, e di ufficiaIi per la gendarmeria e la milizia. Non abbiamo nessuna intenzione di addossarci il governo dell' Albania alIa quale vogIiamo lasciare la sua completa indipendenza. Tra breve' dovremo iitirare anche Ie nostre' truppe dall' Albania. 2. - Per quanto riguarda l' Albania del Nord, posso assicurarvi che Ie frontiere delIa Conferenza di Londra del 1913 saranno mantenute. Cosi e stato ~tabilito anclle con Lloyd George. Alia Jugoslavia daranno solamente certe garanzie per quanto rigUiirda la ferrovia. Non credo che potrete avere una rettificazione di frontiera in vostro favore. Per Ie frontiere del Nord si avra la decisione con la soluzione delIa questione' dell' Adriatico. 3. - Per Ie fr<intiere del Sud non si e ancora nulla:stabilito. Argirocastro e in pericolo avendo gi~'tre Grandi: Potenze, I' America, la Francia e l'Inghilterra, ammesso la sua annessione alIa Grecia. Pp,r quarito riguarda Koritza, il Signor Polk mi ha anehe ultimamente assicurato che la Delegazione americaJ!l1tinsistera sull' attIibuzione di questo distretto all' Albania. Forse si verra a un plebisc1to per i due' distretti e con' tutte Ie g-aranzie necessarie. P~eparate tutti i documenti per sostenere i VOgtri diritfi e"domandate di essere intesi dalla' Conferenza ed io appoggero la vostra domanda. Ii nostro accorcto con la Grecia non compromette in nulla' gl' intetessi dell' Albania. Esso e subordinato a condizioni molteplici. Ii n08tro' voto J)ella questione dell' Epiro - qe: Nord sara indipendente come 10 e stat~ neUa questione delia Tracia. '. 4. - Interrogate sulla questione dL V'alIona, lipetete quanto avete detto prima, che' cioe I' ItaIia non ha alcuna intenzione di occupai'e ne di governare I' Albania essendo gia troppo occupata eogIi affari di casa sua.

*'65 ~'l: ":\'

,.~~t:6:"L ~

,,/'

t:-

:~ ,!,"?:V;It-~

RIAS8UNTO del colloquio Scialoja- Bumlti avvenuto il 15 Dicembre 1919 aile ore 18 Monsignor Bum~i ha incorninciato eol ringraziare il Mipistro delia gentile iettera che egli si c compiaciulo indirizzare alia Delegazione albanese nella quale accenna ad una pill stretta collaborarlone tra Ie due Delegazioni per la riuseita del cornune intento, Egli ha assicurato il Ministro che tutti i membri della Delegazione albanese sono di questo avviso e che faranllO da parte 101'0tutto il possibile pel' attenersi a questa linea di condotta, Ha soggiunto infine che, per rendere vieppiil amichevoli Ie relazioni tra I' ltalia e I' Albania cementato dalla reciproca simpalia e dagli inleressi comuni delle due nazioni, e per facilitare ai due governi la loro futura collaborazione, egli e incaricato da tutti i suoi colleghi ad esprimel'e a S, K il Minisb'o il desidp.rio di avere suI b'ono d' Albania uno dei Principi della g]oriosa Gasa Savoia, cio che completer!1 i voti del popolo Albanese. Qui il Colonnello Gastoldi, che IJra presente al -!:Olloquiointerrompendo MonsignorBUIl1~i,ha soggiunto: .Oltre a quanto a detto Monsignore,la designazione di un Principe italiauo per il trono d'Albania darebbe per. di pib. agli Albanesi una chiara prova dell'intenzione che ha il Governo d' !talia di rispettare I' illdipendenza e la sovranitit dello Stnlo albanese, Mentre pal'lava il Coloullello f:astoldi, il Ministro sorrideva in segno di assentiml'nto. Ripiglialldo la paroln, Monsignor Bumlti ha dichiarato che egli era stato anche incaricato di designare nella persona di S. A. il Duca d' Aosta il Principe sabaudo che sarebbe piiL gradito al popolo albanese. 11 Ministro ringrazia Monsignore delia proposta e dice che ne prende atto e che riferira al Governo in meI'ito, Ammette che il Duca d' Aosta, che e circondato da un' aureola di gloria, sarebbe la persona pill indicata per reggere Ie sorti dell' Albania; teme pero che potranno sorgere delle difficolu) per Iii sua nomina in seguito al fatto che, essendo egli il parente pili prossimo di S, M. il Re, sarebbe chiamato ad assllmere la reggenza nel caso che il Principe ereditario sia diventato maggiorenne. Monsignor BUIJ]~ifece osservare al Minisb'o che vi sono diverse maniere di presentare la Cl)sa, e che egli non dovrebbe limitarsi a riferire la nostra proposta al R. Governo, IDa dovrebbe anche appoggiarla e caldeggiarla. lnfine Monsignor BUIDltiprego il Ministro perche con la sua nota simpatia per la causa albanese e con la consueta abilita si adoperasse per il riconoscimento delle aspirazioni del popolo albanese e specialrnente per la salvezza delia provincia di Argirocastro che v~rsa in maggiore peri colo. 11Ministro rispost' dicendo che la recente Gonferenza di Londra, alia \. 66 ..

quale egli ha assistito, 'non ha risolto ma ha piuttosto rinviato tutte Ie questioni rimaste finora insolute. Egli spera che la situazione in cui si trova la questione albanese pub migliorarsi col tempo; ma aggiunge che non dobbiamo farci molte ilIusioni, poiche viviamo in un tempo di cinematografia in cui gli avvenimenU possono cambiare di giorno in giorno, Finisce promettendo il suo appoggio alia realizzazione delle aspirazioni del popolo albanese. L. Bum{!i

".. Sa ishem tue shkrue kew artikull me 18- IV- 1944 Shk. T. Emz. Luigj Bum~ipati mirsin..me na dhanun keto skjarime per rreth disa ngjarjevet, per te cillat kishte dijeni te plote e nder te cillat kishte marre pjese edhe ai vew si Kryetar i Dergates Shqyptare t' atehershme. Jena pjeke me Z. Tittoni-n me 26 Tetuer 1919 n' oren 11,39. Kur Mme. ne Zyre te tij me priti me kto fjale: «Q' fare ere te ka sjelle .ktu». I pergjegja: «Masi jam zgjedhe Kryetari i Dergates Shqipetare, interesa e Shqipnis na ka prtl tu J il, e ne nji: menyre t& posa~me kishim me dishrue me dijt ndoj send permi marreveshtje t' Uej me Z. Venizelos, mas se cilles marreveshtje 2 provin~e te Shqipenis, K('r~a e Gjinokastra do te kalojshin ne Grcqi». Me pergjegji: Ajo marreveshtje nuk a gja; pOl' edhe po l' ishte, kishte me kene e mvarun prej shum rrethanash qi e bajIie te pa-kenun. Si do' kjofte voti i Italls per pamvarsin e integritetin e Shqypenis, asht gjithmone i iiI' ». I pergjegja: «Ju luteni, si m~nd ta veni bashke ket 1mndershtim: me njene ane voti i Italis per integritelin e Shqipenis kenka i IiI', ne tjetren ane Greqija po marrka 2 pf()vin~je te Shqipenis:' kto dy. pike jane ne kun-

dershtim njena me tjetren».

Me dy fjale te thala me' pergjegji: «Nuk mund te tham ,ma teper,». U ~ova e dola. ' Luigj

Ipeskkeo

BU1Il{!i

.......

i Lezhes

Me 4 Tetuer 1919 i Iypne Ministrit te P. Jashfme te Frances, Z. 8. Pichon, nji audience bashke me Z., Dr. Turtullin e Z. Mehmed Konitzen. N' at dite qi na shenjoj Ministri shkaeme ne Quai d' Orsay ne pallatin

e Ministris..

* 1

)'1-,'

..".

67 -~~

,':i'-\

Sa hime mbrende e u ulme, po sillet ministri e na thote; «Ell bien, Monseigneur,croyiez-vousque la .:onference va toucher la carte du monde~ «De la carte du 1l10ndeje ne puis pas m' interesser, Monsieur Ie Ministre, mais je sais bien flu' clIe va toucher la mienne: c' est pourquo je yiens vous demander quelques eclaircisscm!'nts». « Vous devez savoir Monseigneur,que les territoires conquis par Ie sang ne seront pas restitues, et les Sertes ont combatu'it cote de nous ». «Ou est-elIe la jU:'!tice,Mr, Ie Ministre~». . «Monseigneur, it mon tour, je vous demande, la justice OU est - clIe ici - bas ~ Atbote,nuk i mbet vend bisedimit e u c;ueme tuj thane: «Je vous remercie, Mr. Ie Ministre de votre franchise» ! Edhe nji here patem shkue te Dergata Ameril,ane ne te cillen ishte perkohesi3ht Kryethr Z. White, ish - Ambasadori i Shteteve te Bashkueme ne Pasis. Folme permi c;ashtjete Shqipents e i thame: Masi Ju jeni tui na C;faqe gjith ket simpathi per ne, Ju lutena te na mproni ne Konferencene Pagjes. Me pergjegji: «Mnndem me Ju sigurue per simpatht l' ernee tC Presidentit Wilson pOl',po Ju tham per vedi, qi na Amerikant nuk i kena dijte ngatrresat e politikes se [~uropes,e m' asht M krye! s1lnji babune. Kur te keni ndoj pune, e bile cdhe pa pune urdhenoni tu Na, pOl''mos t' Ju vijn keq prokje se na gjelli teper te xannn, e In bajme me prite. Ju falme nderes e duelem. POI'.nnk ishin marne tni u ule per shkalIesJI, 1m c;one na thrret prep nalt, e, si hijme aty ne Zyre, po na paraqet nji Zotnij tui na thane: Zotnija asht Ambasadori i yne ne Rome, e dishrova ta njihni qi ne C;fare do nc\'oje qi te keni, edhe masi te shkoni ne Shqipent, inundeni me i lype pcrkrahjen e tt

1;~

Luigj Ipeshkev

BUJIICi i Lezhes

.....

Sa ishim ne Paris, nji nate kjelle ftue ne c;aje prej Anglezve L. Gurakuqi e M. Konitza. Sa ka ngiate ky festim, ka ra 1Jala, natyrisht per rni c;ashlje te Shqipellls. Aty paska rnan'e fjalen Gurakuqi, e me nji te xCi te madh i paska dale zot Shqipenis, aq sa, nji nder ala ZOllli,Z. Crew, kenka c;ue, e, tui i rrahe krahin Gurakuqil, i ka thane: «C est {tinsi qu' on defend son pays. Deri tesh nak kam kene mikll i Shqipifnis, par qlJshif tesh po fll ~iguroJ per gJith sirnpathln t' eme ». L1ti.qj- Bumyi Jpeshkev i Lezhes

* .~

Ne kete nderkohe Pushtetet e Medhaja i paraqesin perfaqsuesit l' Italis nji memorandum, i cilli ne piken 5 I.' 6 e dan fatin e Shqipnfs ne kete menyre. MEMORANDUM DE MM. CLEMANCEAU ET POLK ET DE SIR EYRE CROWE COMMUNI QUE A M. SCIALOJA a Londres Ie 9 Decembre 1919.

L' Italie recevra de la Societe des Nations Ie mandat d' administrer r etat independant d' Albanie. On a joint au present memorandum un projet de la forme que dans I' opinion des trois representants soussigm\s, devrait revMir pareil mandat. Les frontieres de I' Albanie au nord et a I' est,seront celles qui on ete fjxe~s par la Conference de Londres de 1913. La frontiere meridionale reste un objet de negociations. Neanmoins pour ne p.as retarder un reglement general p,ar df.'s negociations it ce Slljf.'t,I' arrangement provisoire ci-apres detailIe pOllrrait etre adopte. La Grece occupera It' territoire situe a I' OUf.'stet au sud d' une ligne de demarcation ayant Ie t;'ace suivllnt (voir les cartes au ~~ de ]' Etat . 200000

Major autrichien).

Du mont Tomba a'la fron!iere nord de Grece, vel'S Ie nord - onest Ie long de la CJ.etede la chaine Nemarcha jus qu' a la Voju,sa; de la, en suivant cette riviere vel'S I' aval par 'rcpeleni et Mira jusqu'1I la cOte 98; de 111vel'S 1e sud passant entre les villages de Lopsi - Martolozit et de Zemblan. De la, par les cOtes 1840 et 1225 jusqu'au point situe 11 environ 3 kilometres sud, sud-est de la cOte 1225 ; de la, vel'S Ie sud-est jusqu'a la cOte 1669; de la, vel'S I' ouest et Ie nord-onest jnsqu' a la cote 2025; de'la, vel'S Ie sud-ouest jUf>qu'a la cOte, immediatement au sud d' Aspri Ruga. Le triangle compris entre une ligne allant de la cote 98 sur la Vojusa (entre Baba et Sinanaj) au Lac Malik, au nord - est; une ligne allant du nord au sud du Lac de Malik a la frontiere greque et la ligne de demarcation ci~dessus manti onnee, fera I' objet. de negociations lllterieures entre les trois representants allies soussignes d' !me part, I'Italie et la Greced'autre part, les trois representants allies agissant an nom. de I' Albanie. 6) La ville de Valona, avec l' hinterland strictrement necessaire a sa

If' 69

derensl'et a son devoloppement

economique,

sera attribuee

it l' ltalie en

pleine sou verainetc,

Me 3 Kallnduer 1920 Italija i paraqet Konferencesnji memorandum,ne te cillin, megjitlJesemandatin mbi Shqipni e aneksimin e Vlones me !tinterland" pmp se prap ndrSrn keto 'fjale: «La fl'ontiem 'indicata ?tel memomndum del 9 Dicembre 1919 da Tr.peleni al mare implica la cessione alia Grecia eli territori cke questa non 1'i1Jendicae presenta dal punto di vista topografico, e da queUo etnico, degli incon'cenienti cite non si potrebbero tmscu1'are». ShIm i bjen ndesh Jugosllavis, e cilia pretendote copen e veriut deri ne Mat ase se paku deri ne Dr!, ishte se ne kete memorandum shtohej: «Ai Nord e all' Est le frontiere dell'Albmiia Sa1'anno queUe delia Conferellza di Londm del 1913 ». Prej kesaje spjegohet biseda e mbajtun me 10-1-1920 prej Ministrit te Jugosllavis, Dr, Trumbiq, i cilli Iype nji Shqipni te lire pit mandat te huejin mbrende e sidomos ph VIone te leshueme Italianevet. Tue perdore si 111 ashe EsadPashen, jugosllavet Iypeshin nji Shqipni te lire, po prej pretendimevet i~aliane,por jo prej at~rne te vetavet qi ikishin c;faqesa heresh parandej ne Konfere,ncene Pagjes, e te cillat pretendime ishin te sigurte se do t'i c;ojshin ne vend me ndel'mjetesin

e Esad Pashes e te miqvet te 'rrum-

biqH (N. 1vanaj me shoke). (Shih librin e tij Vuejtjet etj. fq. 79). Italija, ngjitas lIIe memorandum-in e 3-1-1920,paraqet edhe kete, ~

PROJET DE MEMOIREAU SUJE'l' DE LA FORME A DONNER AU MANDAT SUR L'ALBAfi'IE

Les Etats-Unis, ainsi que II's Gouvernements de la Gnnde Bretagne et

de la France, desirent reconna!tre l'independance dA, l' Etat Albanais. lIs

esliment que ce dernier aura besoin dans la mesurl' iudiquee it l' article 22, paragraphe 4, du pacte de la Societe des Nations «des conseils et de I'aide» d'uue dl~sgrandes Puissances pour «guider son- administration ». Pour cette oeuvre l' Italie est toute designee par sa situation geographique et ses ressolll'ces economiques. . ' Les Etats-Unis, Ie Gouvernements de la Grande-Bretagnc ct de la Frame desirent donc vivement confier it I'Italie un mandat sur r Etat Albanais, aui\. conditionE que comporte Ie Pacte de la Societe des Nations. II5estiment que ces conditions pourraient servir de base it r acceptation de ce mandat par l' Italie, et etre incorporees dans une convention it conclure entre Ie Gou-

of1t'!

VE>rnement

Italien et les Gouvernements des principales Puissances Alliees.

.{\.ssociees.

Les grandes lignes de cette convention seraient les suivantes: 1. - l' Albanie est reconnue comme Etat independant it I' interieur des frontieres indiquees au cours du memoire introductif. Toutefois, il n' y aura rien, dans ces stipulations, qui empeche ]' Etat Albanais de negocier avec I' Etat serbo - croateslovene toutes rectifications des frontieres qui semient exigees par les necessite locales, au point de vue e.thnographique au economique. 2. - Le Gouvernement Serbo-Uroate-Slovene aura Ie droil de construire et d' exploiter des ligne rle chemin de fer dans toute I' Albanie septentrionale au Nord du parallele 410 f5' el de toule fa~on juir pleinement des privileges du trafic international it travers I' Albanie septentrionale. 3. - Le droit de contr6le sur la riviere Boyana et sur son exploitation sera confie au Conseil de la Societe des Nations avec la faculti\ de delegation, pour I' peuvre it accompliI' soit it I' Italie soit It ]' Etat Serbe-CroateSlovene, et ce sous toutes restrictions convenables. 'On part de,c6!!e idee que Ie Montenegro sera partie integrante de I' Etat Serbe - Croate - Slovene. 4. - Vne Commission sera immfdiatement instituee, composeed'un representant du Gouvernemenl italien, d' un representant de la Societe des Nations, et d' un representant de I' Etat Albanais qui sera designe par lesprincipales . Puissances Alliees et Associees. Elle aura pour mission d' elaborer a) la nature et les conditions du mandat sur I' Albanie it confieI' it I' 1talie, et b) les lois' fondamentales du futur Etat Albanais. Cette Commission devra terminer ses travaux avant]' expiration d' une periode de cinq mois it partir, de la signature de la Convention, et remettre un rapport, avec les conclusions qu il comportera, au Conseil de la Societe des Nations. La decision definitive au sujet des conditions du mandat et des lois fondamentales sera prise it la majorite par Ie Conseil de la Societe des Niltions.

5. - La Commission pre vue dans I' alinee qui precede devra prendre pour base non seulement les considerations. qu' on vient d' indiquer, mais aussi les principes suivimts: a) Liberte de conscience, libre exercice du culte, et de toutes ses formes exterieures, liberte complete en matiere d' enseignement et de langage pour tous ,Ies habitans de I' Etat d' Albanie. b) l'orgl;lnisation dans la mel3ure compatible avec les traditions du pays /

71.

et Ie fonctionnement d' un Gouvernement efficace, de corps legislatif et administratif Oil seraient representes tous les elements de la population. .c) Necessite de prevenir tonte methode d' explication OUde colonisation du pays, qui pourrait etre de nature It porter prejudice aux interets des populations indigenes. SOliS cette rub rique viendraient S'J ranger toutes les propositions que la Conmissioll pourrait juger bon de formuler, dans Ie but d: ameliorer Ie systeme actuel de tenure des terres. d) Eventuellement l' etablissement d' une force de gendarmarie locale, dont les officiers superieurs pourraient appartenir It la nationalite du Mandataire. Le Mandataire aura Ie droit, pendant un periode de deux ans, It partir de la date de r Attribution elu mandat, et en attendant I' organisation d' une force de gendarmerie locale, d' entretenir des troupes ..rmees dans Ie pays. A l' expiration de cette periode, I' Etat d' Albanie cessera, et de falton permanente d' etr03 mjiitarise, el aucun Puissance ne sera autorisees It entretenir des forces regulieres dans Ie pays sans la sanction elu Conseil de la Societe des ~ations. .......

Per kete arsye, ne memorandum-in qi ndjeke, Kryetari i Konferences ne shpine te Shqipnis i Mil nji koncesjon eelhe Jugosllavis, per t' a marruUi nji fije me te mire I PROPOSITIONS RE:vnSES LE 14 JANVIER A M. TRUMBITICH E M. PACHITICH PAR LE PRESIDE~T DE LA CONFERENCE

.. .................................. . ..... .... . ...... . ..... .. . . .. 4Â°

L' Italie gardera Valona, suivant les stipulations du traite de

Londres, et ella aura, en oulre, un mandat S~lf r Albanie. Les frontieres .de r Albaaie du Nord seront l' Objet d' un remaniement indique sur la carte cijointe. Les districts albanais qui passeront ainsi sous r administration serbe - croate - slovene jouiront en tant que province autonome, d' une regime special, analogue it celui qui est stipule aux termes du Traite; de la Palx av.ec la R-epublique Tcheco-Slovaque. La frontiere meridionale de I' Albanie sera conformc it la ligne proposee par les Delegues frafltais et bl'ital'liques It la Commission des Affaires grecques, en laissant Argyrocastro et .Koritza It la Grece . . . . . , . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72 It'

"'..,.~~ \

Ne kete kohe Dergata Shqiptare ban keto dy protesta: A Son Excellence Monsieur G. Clemanceau President de la Confel'ence de la Paix Paris Ezcellence, La Delegation Albanaise se permat de sou.mettre au Conseil Supreme 00 qui siut: Nous apprenons que, pour arriveI' it un compromis sur Ie differend entre les Italiens et les Yugo-Slaves, les Puissances Alliees autOl'iseraient ces derniers Ii etendre leur auto rite sur l' Albanie du Nord jusqu' au Drin. La Delegation Albanaise croit de son devoir d' eJ'primer sa profonde douleur pour les decisions qui ne sont pas conformes ni 'au principe ,des 'nationalites ni au droit des peuples de disposer d' eux-memes. Un peuple entier, par de telles mesures, est partage et empoye comme une monaie d' echange. L' Albanie, creee en 1913 en -Etat independant, neutre et garanti, posserle un droit acquis et ne peut pas voir son independance et son integrite abolies sans protester. L'Italie n,'aucun droit legitim sur Vailona et son hinterland si ce n' est celui provenant de sa force demesur'ie 'vis a 'i'is de la petite et {'aible Albanie,. la Gi'ece ainsi que la Yr-fUgo-Slavie n' ont aucun droit sur d' autros parties diu territolro. albanais, L' attribution du mandat sur l' Albanie soit l' Italie, soit it tout alltre Puissanoo, -est I:ontra:ire it l' article 22 du Traite de Versailles. L' ingerence dan's -les a:ffaiFes albanaise des voisins inferessses affectera s6n ,independance 'et eIle ne ma:itquera pas de provoquer des troubles dans les Balkans. La Delegation Albanaise sollecite ]a bienveillante attention du Couseil Supreme et 'espere gue, inspire par les sentiments de haute justioo, lIs voudra epargner 11la 'faible Albanie- des mesures qui equivaidraint .It.un partage de son territoire, It la perte de son caract~re ethnique et de sa liberte nationale', La pell!gation Albanaise it l' hon{leur de solliciter ,su Conseii Supreme une audition afin de lui permettre d' ex;poser les doleances du, peup'le alba. nais et pour dMendre ses droits. Je prie Votre !Excellence'd' .agreer r "assurance de ma tres lmutre consideration. Le President de la .Delegation Albanaise L. rBum{!i'.

"'!<.

-'-

il'fJ

, "::

".":,,'"

~,. ;~,/,;:~~

Paris ]e ':2,2Janvier 1920 A son Excellence Monsieur A. Milterand Presidel~t du Conseil et Ministre des Affaires A son Excellence ~Jiilsoli President des Etats ~ Unis

EtrangeJ'es

Excelience, Dans ]a solution envisagee pour Ie reglement de la question de l'Adriafique la Conference vif'n d' admettre Ie partage de I' Albanie entre ~es voisins Ita]iens, Grecs et Slaves. Une pareille decision contraire a tout principe de justice, ne trouve meme pas d' exemple dans l' attitude que]a Conference a tenue envers les peuples ennemis et vaincus et elle ne peut avoir d' autre mobile que de satistaire aux interets que nos voisins pnHendent po~s6der en Albanie. Mais la Conference ponrrait atteindre ce but sans avoir recours It une mesure si injuste qui serrait une cause de troubles contiouels dll1ls les Balkans, et cela en respectant I' integrite el I' independance de I' Albanie et en la p]a~ant sous la protection de la Societe des Nations Oll nas voisins sonl represente et, par la meme, ils y pourraient dMendre leurs pretendus inh\rets dans notre pays. Nous croyons que la Conference peut bien prendre en faveur de l' Albanie une decision qu' elle est prete It adopter ponr de petites villes creees independantes sous la garanlie de ]a Linguc des Nations en hommage du principe des nationatit6s. Nous faisons un supreme appel aux sentiments de justice de Votre Excellence et nous osons esperer qu' Elle voudra bien s' employer pour epargner It notre patrie une parcille catastrophe. Je prie Votre Excellence d' agreer l' assurance de ma tres haute consideration. Le President de la Deh~gation Albanaise L. Bumyi ......

Kryetari i Shtelcve te Bashkllcmc i pergjegji memorandum-it te naltpermendun tue i mbajte krahin Shqipnis. NOTE DU PRESIDEN'f WILSON EN DATE DU 10 FEVRIER REMISE A PARIS ET A LONORES LE 14 FEVRIER

.... .. ........ .. .. . . .. ... . .. ..... .. ... ... ... ........ .... ....... ...... . . 1e memorandum du 9 decembre maintenait dans une large mesure

,:74 '.

r unite de I' j<}latd' Albanie. Crlui du 14 janvier partage la population albanaise, en depit de ses protestations veMmentes, entre trois puissances entran-

gin'esdifferentes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .' . . . . . . . . . . . .....

Ky dokument, me te cillin Kryeministri i Frances e i Anglis i pergjegjin Wilsonit, qet n'e drite hypokrizin e fjalimit te Trumbiq me 10- 1-1920 e ate t' admiratorevet te tij, te N. Ivanajt me shoke.

MEMORANDUM DESPREMIERSMINISTRESDE FRANCE ET DE GRANDE. BRETAGNE EN REPONSE A LA COMUNICATION DU PRESIDENT WILSON REQUE LE 14 FEVRIER

Londres, 17 Fevrier 1920

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ",' . . . . . . . . . . . . .

Reste la question de I' Albanie. Nous sommes heure.n! .d~ recevoir sUr cette partie de nos propositions les observation du GO\lvel:llementamericain. Nous ferons, cependent, remarquer que notre telegramm'e du .20 janvier de-

clare ceci: ÂŤ Les details de l' administration de ce pays 'par la Yougo-Slavie, r Italie et la Grece, res tent encore a regIer, et on s' effon;ant d' atteindre ce but, un ne perdra pas de vue les sentiments et r interet futur de la population albanaise, et l' on prendra Ie plus. grand. soil! de les consulte.r pleinement dans l' execution de mesures qni seront prises Âť. De plus, MUS voudrion faire obMrver que ces propositions loin d' {woir file 1'edigees dans les interets de l'Italie, ont ete fades la remarqlie suivantes: bien que, par la proposition du 20-janviel', la partie septen. trionale de leur ter.ritoire S'3 vi! garant-ir un acces cOnt'enable a La 1JW1' par le port de Fiume, la partie meridionale de la YOttgo-Slavie ne possedait a-ucunacc~s de ce genre,. le debouche' naturel en "semit don une li.qne d construire en descendan la vallee du Drin jllsq~' a: l' 'embolt-chure de la BOllana. Les Gouvel:llem'ent f.ran~ais et britanique ont senti 13 force de cet argument et leur proposition au sujet de l'Albanie avait pour but de permettre a la Yougo-Slavie, dans la mesure oil I' Albanie ne sel'ait pas Ii .Ia meme d' assumer la charge de cette entreprise,.de fair.e vivre, sous des .garanties intel:llationales, une voi ferree cd un port qui desserv.iraient la. partie sud de son territoire. Etant domne que la .population albanu'ise.n: a jamais rrosst a se donner un gouvernemenf stable, que .la populati011 septentrionale est chrelienne en ecrasant majqrite landis.. que la :pOpullt~ ;,

,* :7'5 '.

tion m6ridionale estmusulmane dans les meme condttions, now; avons CI'Upreferable de confiel' la /'esponsabilite gouvernementale et la/nis en valeu/' de cesdeu:JJ parties (6 la Yougo-Slavle et It t' ltalie l'espectivement. Nous sommes c~pendant tombes d' accord pour que la totalite de I' Albanie soit placee sous Ie regime du mandal. Et nous croyonque cela permettra eventuellement de donner satisfaction au peuple albanais dans ses aspirations

vel'S I' unite et un Gouvernement

autonome

, . . . . . . . . . . .

.......

Wilsoni perseri ngule kambe tue i dale zot ~ashtjes shqiptare. REPONSE

DE CHEFS

DU PRESIDENT

WILSON AU MEMORANDUM

DES GOUVERNEMET

FRANQAIS

BRITANIQDE

en date du 17 Fevrier 1920 25 Fevrier 1920

. .... ... ..... ......... ........... ....... ... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le president ne fm'ait naturellement aucune objection it un arrangement relatif It la frontiere italo-yougo-.slave, dans la region de Fiume, s' il est aecept6 iI la fuis par I' Italie et pal' la Yougo-SI~vie, pourvu toutefois que eet arrangement ne repose pas sur une compensation donnee ai1leurs aux depens des ressortissants d' u,ne tierce

Puissance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . ...... Kryeministrf i }<'rancese i AngUs i nenshlrohen 'i.L!.llndetitte Wilsonit. MEMORANDUMD~'S PREMIERS MINISTRES DE FRANCE ET DE GRANDE BRETAGNE EN REPONSE A LA COMMUNICATION DU PRESIDENT WILSON reQue Ie 25 fevrier 1920.

. . . . . . . . . . . . . . . . . o'. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ". . . . . . . . . . . . . . . . . . Les pr.emiersMinistresde France et de Grande Bretagne desirent exprimer en outre combien ils approu:vent l' interet pris .par Ie Gouvernement,americainit l' aveniI'du peuple albanais, et ils assurent

~T6 ...

I .

Ie President Wilson q' ils part.agent entierement son' respect eour Ie plincipe qu' il enonce sur ce point. Ds lui rappelleraint au besoin ce qu'ils' ont dit sur ce sujet dans leur memerandum du 17 fevrier et ajouteraient qu'ils sont persuades quOun nouvel exame de la question d' Albanie aboutirait it une solution propre it satisfaire les desirs du peuple albanais pour un gouvernement entierment autonome. Tout en prenant en consideration les intt\rets vitaux de toutes les autres parties jnteressees, en m~me temps que la necessite de garantir it la Yougo-Slavie un deboucM sut' I' Adriatique, dans la region de Sculari. lis sont disposes a presser les -Gouvernement interesst3f a confrontm' leurs rtbpirations avec Ie point de vue americrtin. Les Premiers Ministres de France et de Grande Bretagne doivent encore repondre aux observations du President Wilson sur Ie caraclere et l' application du

Traite,de Londres.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . Nderkaqe Dergata Shqiptare njohton Kryetarin e Keshillil te Nalte ne 'firane per vymen e ngjaljevet, e ep nji rap6rt per rezultatet e perpjekjevet l' Emzot Bum~i e te Dr. Turtullit, qi kishin shkue ne Londer per qellimeqi shprehe letra vete. ~

Shkelqesl!s sl! Tij .z. Aqif Pashe Elbasanit Kryeta1.it tl! Kl!shillit II! Regjencl!s \

nl! Tiran.1! ,::.

Paris, me ;} Mars '19,20

Shkl!lqcSI!, Si Ju kishim dM.ne Jjalen me letr.en.t' one,me 25 te ml!ejit.q! shkpi, na jemi t::.e vazbduem gjithnji ne pURe ,edhe .do .te,vijojme deri sa te mos emnoni zevendesit l' ane, pune per te cilen Ju lutemi qi l' a bani'sa ma sbpejt. Per rregullimin f Uej po Ju apim ketu pQshte disa lajme m.bi gjenqjen e punes s' one e 'te ~ashtjes s' Adriatikut s~edhe mbi. v,eprimin e Dergates . \ .", . . ne keto ditet e fundit. . ,.. Ju kishim shkruem edh~ heren tjeter ,p~r .yotat e shk.embyemende mest te kryetarit Wilson e te ZZ. Lloyd George.e Millerand mbi ~ashtjen e Adriatikut, po nuk kishim mundum te Ju apim Iajme e shkoqitje -1eplota .mbi permbajijen ,e ketyne notave-tue qene se ishin. te fshehta. Tashti qi, mbas marreveshtjes qi u ba nde mest te qeverive.t' interesueme, ke.to nota u ~htÂĽpen per nji here ne Washington, ne .L~,nder.e ne Paris, kemJ nderin Je' J.u dergojme,letu lidhun ketu copat ,e tyne Hi i perkÂĽin Shqipnies. "t .

~"J;"

i l;.

... "". f

., l.'.j

,.-.

"~. f,7:~ "I"" ~ -";1 ",j.:~'\ ~~,. ;~;i;:-.::t...~~~...'<;. ~

Sikur kcni per t' a pamun edhe Ju vete, dyshimet e frigiH qi rroknll nji vjelit kemi pasun mbi qe1limel e nga te Qeverrivet te Medhit kunMr nesh po verlelohen, mjerisht, nji nga nji te gjitha. Prej pr(\jektit te trajtuem prej h. Uoyd George per zgjidhjen e c;ashtjes s' Adriatikut, projekt qi i n dha delegatit jugos]av Zotit Trllmtilch me 14 te Jenarit qi shkoi e qi na Ju kishim dergllem me letren t' one me 11 Shkurt, mirret vesht se hanca me In!Jil!el'ren kane lIase dlwnif 'IJendim 'Ie ne Mars 1919 per t'lslwem

Greqies

G,Jinokaslren me Korcen e 'Ii ne ki3li!

vendim qendl'Ojne edlte sol. Ne tjetren ani> prej mendon's (memorandum) te dites 9-13 Dheluer 1919 te nenshkrlleme prej delegatvel t' Amerikes, Ingilterres e te ]<'rances kupl,ohel se edhe Shtetet e Bashknemejane te mendimit qi Gjinokastra l' i jipd Greqies c qi ~ashlja e Kor~es te vihet perseri ne bisedim. Prape prej kesaj MendOlje del sheshil se si kryetari Wilson ~i edhe Franca. me Ingilterren i japin Italil\s Vlonen me Hinterland l' mandatin Tl)bi Shqipni, Konditat e ketij mandati e te drejtat ekonomike e tregtar~ qi Qeverriet e permenduna i njohin Jugoslavies do t"i keui kenduern ne dokumentat . qi Ju kishim derguem me letren l' one me t 1 te Sh~lIrtit qi shkoi. Nde notat e fundit te shkembyeme ndern\ict te 'h. Wilson e te 'l..Z.Lloyd George e Millerand nnk bilhet jjaIC faret per Shqipnien e Poshtme as per Vlonen me hinterland; ne tjeter ane Z. Wilson qendron gjithnji mbl pikat e Mendores me 9-13 Dhetuer, Hi ci]at Jane f'ort te rreziksltme pel' tatin e Atdlteu tene, pse jo vetem qi na prishfu tansien lok'sore, Jio iUt futin edlw

nen zgjedM polilike e ekonomike te Jugoslaviifs e t' Italies. Me 2 te ketij mueji i kemi hequn pm Kryelarit Wilson telegramin qi po Ju mbyllim ketu mbrenda ne kopje me auen e Ambasades amerikane te kelueshme e cila asht tue mbajtun nji qendrrirn miqsnel' kllndl'ejt neslt. Mbassi nnk kemi tjeter mpl'ojtes pl!l'ver- Z. Wilson nuk kemi tnllndltn t' i kllndel'.~lttohemi dl'ejt pel' se' drejti pl'ojekti. Ie tij,. po j~mi perpjekun qi t'i japim te kuptoje se mbas atij projekti Shqipuia do te futet nen zg:jedheu e hnej. Ketu po mundohemi te' veprojme me jij gjilha menyret me aJ1en e atyne miqvet te paket qi kemi. Ne keto dite! e fundit Imzot Bum~i asht pjekun me Z. A.bM Vetter1e, deplltat i Alsace-Lorraine e pjestar i komisies se Punvet te Jashtme te Parlamentit. Ashtu edhe Z. Dr. Turtll1Ji po mundohet t' interesoje te Ijere Freng qi mirren ne punet e Balkanit. Neser do te shkojme per ne Londer qi te veprojme nde mest te qiirkevet politike inglize me anen e miqvet qi kemi atje e te Kardinalit te Londri>s. .Do te Ju lajmojme mbi rezultantin e veprimevet t' ona. Konferenca e Londres, ndermjet te kryetarvet te trie Qeverrivet besli-' dhuna po vijon gjithnji; disa gazeta thone se ne keto dite do te perndahet per t' u mbledhun prap ne fund te Marsit. Mbi c;ashtjen e Adliatikut n\lk Kane dhane asnji vendim tC ri. Bisedimet italo-jugoslave per nji marreveshtje

J: ..,..

.drejt per se drejti nuk duket se do te kene nji TI'ezultat te mire. Z. Wilson ka pregatitun nji note tjeter mbi ~ashtjen e Adriatikut, e cila mund t' arrije sonte De Londer; prej lajmevet te gazetave te Washingtonit kuptohet se kryetari Wilson qendron gjithnji mbi Mendoren e 9-13 DhetoriL Kur te botohet tek5ti i kesaj note do te Iu a dergojme qi te mirrni njoftim. Nde nji gjendje kaqe te ngatrrueme, vajtja e jone per pake dite ne Londer asht e dotyrshme. Presim me padurim prej Jush pergjigjet e letravet qi Ju kemi dergnem. Ashtu Ju lutemi qi t1\ dergoni te holla per shpenzimf't e Dergates. Pritni, Ju lulemi, Shkelqese, ngjatjetimet t' ona me nder. L. Bum'fi Dl'. M. Turtulli. .....

RAPORTE E SHKURTIM MBI VEPRIMIN E ZHVILLUEM NE L()NDER PREJ IMZOT BUM~IT E Dr. TUR'rULLIT ne ditet 5-27 Mars 1920 . Qellimi i udhetimit l' ene ne Londer ishte qi te mud te vepronim me anen e miqvet qi kemi atje per t' i zbritun mendjen Qeve.Iries inglize mbi te drejtat e kombit sh'liptar e mbi paudhsiet qi po punohen kundeI' tij, si

edhe mbi aftesien e Shqiptarvet me u qeverrisun' vetvetiu,pune e cila u ep

. te drejte per nji sundim te pavarun e syperan. Perve~1se me miq l' ane Z. A ubrey Herbert, Z. Eden, Zonjes Durham, patem rasen te piqemi edhe me LOl'din Robert Cecil, me sekretarin e ,pare te IJiges se kombevet Z. Drummond, me sekretarin e Z: Ll(\yd George, oZ. Filip Kerr, me ekspertin e Dergates inglize pel' punet. e Balkanit, Z. Leeper e me shum tjere Lorder e Deputet sikunder do l' a thcmi' ma pastaj. Me ministrin e pun vet te jasht!!1e Lord Cm;zon nuJ".mund l' u poqem pse nd' ato dite ndollej teper 1 zane,\po Zoti Filip Kerr na tha se po na p~'iste nga ana e Z. Lloyd George. . "'. Me nisjativen e. Z. He!bert u bane (lye mbledhje nde nji dhome te

parlamentit ku mueren pjese disa .dep,utelene,Ilorder per te biseduem . mbi

~ashtjen e Shqipnies. ~e te dyja keto mbledhje'qem ftuem edhe na e patem rasen te marrim fjalen e te shkoqitim. ~ashtjen. t' Qne. . Ne mbledhjen e par~ u munduem Ae perdorim ,te gji~h arguJl).enfat e . nevojeshem e arsyetimet rua te fortat per t' u dhane qJe ..~uptuem s~ jo vetem fqinjt t' ane nuk kane ndonjiJe drejWqi Ie kekojn~ copa te tjera t' atdheut

t' ene, po, sikur te shekohej e, te dr~jta, d'uhei.qi ata te na k~theshin atp copa qi na kane mane mbas' Traktatit .le Berlinit'en te Konf~rencesse Lorl-

.,.' ij'~9 ... . ,.

dres ne 1913. U treguem me ngjyi:ii te gjalla I11jerimine math qi do r u, binte mbi koke Shqyptarvet, e sidomos Muhal11edanyet,po t' ishte se Kor~a e Gjinokastra t'i leshoheshin Greqies, e cila ne vjetet 1913-HH4 'i dogji e i perveIoi ato vise. e i shtrengoi vendasit me dale muhaxhire. Kurulel'slttuem me {uqiiJ shpitjet e anmiqvet qi thone se Shqiptaret Jane Ie ndanmn e 5e nnk mund Ie lTOjne s' bashk1/t e se pm nuk Jane te zotet qi te mund te qeverrisen netvetht d?ike treguem se nt3"'Shqipni nltk ka r;ashtj@,se Muhamedane e te Kershtene rrojnt3"si velli/zen e se sot ma leper se kurre jane te lidhun e te bashkuem m(>nji mendje e me nji zemer per shpetimin e Aldheut. U munduem t' u largojme e t' u ndryshojme mendimin qi Shqiptaret nuk mund te qeverrisen vetvetiu duke u provuem se ~ashtjet e Epirit e te Sh' Jakut ne 1914 u shkaktuen nga intringat e te hujevel (> nga fajet e Qeverrivet te Medhli qi nuk ,Illueren masat per te shiguruem tanesien e . paanesien e Shqipnies te cilenata vete e kishin marre nen mbrojtje. Shtuem ne {wid se Shqiptaret nuk do t' i njo/titn kurre ItatilJs pushtimin e Vtones as mtl.: do te pl'anojne mandatin e saj mbi Shqipnie. Ne mbledhjen e dyte qi u ba prej niiqvet t' ane prape ne nji dhome te parlamentit, terhoqem edhe njihere vrejtjen. e tyne mbi ~ashtjen e Kor~es e te Gjinokastres si edhe mbi ~ashtjettjera qi na perkasin ma per s' afermi, edhe ata dhane vendim qi te bajile dye pyetje ne Pm'lament «mbi gjendjen e ushtrivet jugovlave prane Shkodres» dhe «ne Asht e vertete qi Franca e njobu karakterin shqiptar kur ushtrit e saja ngriten flamurin shqiplax nd' ate qytet. «E para e ketyne dye pyetjeve (interptllation) i u ba edhe Kryemillistrit Lloyd George, i cili u pergjegj se Keshilli i NaUe i Qeverrivet te Medhit po perpiqet qi t'a ndreqe me te mire Itashtjen e gjendjes s'ushrivet jugoslave prane Hhkodres edhe po ban sa te mundet qi te largoje rrezikun qi do te vinte nga nji 1wnflikt ndermjet t' atyne ushtrive e te fisevet shqiptare. Tjera pyetje mund te jete bamun ne keto dite. M,bassi muerem vesh ne Londer se Greqia kishte mbledhun ne kufi te Shqipnies 7.000 ushtare, kalores e to~inj, e se .ishte gati te dergonte edhe 7000 te tjere per te marre masat per te pushtuem Gjinokastren, shkuem menjihere ne Ministri te punevet te jashtme edhe l\.oqemverrejtjen e Qeverries inglize mbi njedhat e liga qi mund te kishte nji Itap i tille nga ana e Gre- , qies. Po mbi kete Itashtje i paraqitem l'dhe nji note Z. Lloyd George qi kryesonte Konferencen e Paqes. Kete ll0te, nga e cila po myllet ketu mbrenda nji kopje, shkuem e i a dhame edhe Ambasadorit amerikan ne Londer, i . cili na premtoj se do t' a hiqte telegrafisbt ne Washington. Ne dye pjekjet qi patem me sekretarin e Lloyd George-it, Z. Filip Kerr, i cili na priti nga ana. e kryetarit te tij e na ndegjoi me shume verrejtje, persritem te gjithe argumentat' qi pennendem persypri si mbi ~ashttje te Kor~es\ e te GjinoKastres ashtu edhe mbi pune te Vlones, te Shkodres e

80 ... . ,~

,.!1

te mandatit t' Italies duke perfunduem se te gjithe Shqiptaret jane gati te derdhin gjakun deri ne fund e se te pranojne coptimin e Atdheut e mandatin e Italies, Ie Greqies a te Jugoslavies. I shtuem s~ na jemi Ie zotet te qeverrisemi vete e se nuk kemi nevoje per mandatare ese, velem nga e keqja, mund te prano.fme qi Ie futemi nen hijen e Liges se Komb'3vet, po nde nji menyre qi te mos cenohen as indipendenca, as te drejtat syperane as tanesia toksore e Atdheut t' ene. IT shternguem te shtojme keto fjalet e fundit, pse vetem ne kete menyre mund te shpetojme prej mandatevet te fqinjvet t' ane, mbassi, si prej pyetjevet te Z. Filip Kerl' si prej fjalvet qi na kane thane e po na thone te gjithe tjeret, shihet faqeza se te gjithe njeres vet. te politikes u .asht mbushun ml)ndja se nuk jp.mi te zotet te qeverrisemi vete. Z. Filip Kerr na shiguroi se te gjilha fjalet t' ona do l' i a tregont" Z. Lloyd George; pOl' na nuk u kenaqem me kaqe e pr!'.gatitem []ji raporte te gjate te cilen i a dham Qeverries inglize: kopjen po E: mbyllim ketu mbrenda. Patem raseole piqemi e te kuvendojme gjate edhe me Ministrin e Aresimit t' Ingilterres, Lord Fisher, te cilit i zhvillucm ~ashtjcri l' one edhe i hoqem verrejtjen mbi padrejtesiet qi po bahen kunder nesh.. Z. Lord Fisher na ndegjoi me kujdes edhe na premtoi se do te baje sa teIDlmdet per . mprojten e te drejtavet l' ona. Me shulll bujarie e me shum kujdes na' priti e na ndegjoi edl1eZ. Lord Cecil, i cili ka nji randsie te madhe si ne ParlB.ment si edhe perane Qeverries inglize. Edhe ketij i shvilluem gjane e gjate ~ashtjen [' one e i derguem edhe disa dokumenta. Si me goje si cdhe me shkrim nadha premtime se do te baje sa te. mundet 'IJer l' i ndimuem ~ashtjes shqiptare., U poqem edhe me sekretarin e Liges ~e Kombevef; Z. Prumond, i cili sot per sot i ka, po time. ne dore .te gji.tha punet e saja. Edhe ketij i dhanie lajme te plota mbi ~ashtjen l' one edhe i thame se nUK pranojme as' nji . mandat as nji trazim ne punet t' onl! i1ga a~a. Italies, Greqies e Jugoslavitfs. Ky na .tha se Liga, ndofta, mund te perpiqej per te na fituam nctihmen e Danemarkes apo te Helveties; po nuk na dhl! n(lonji shigurim mbi kete pune. Kejo asht, ne pake fjalc, perfu[]dja e veprimit' t' ej}ijne Londer. Prej sa kemi mundun te' sIiofilll e te gjikojme, duket se ka 6ji ndl'yshim te vogeI'. ne politike t' Ingilterres ne t,e mire te :Shqipnies; e kejo gja kuptohet edhe prej qendrrimit te gazetes se madne «'Times» e cqa 'ne keto kohet e fimd,it nuk po deftohet aqe anmike e Shqipnies si perpara e ka nisun te pranoje

ndonji artikull ne te mire te' ~ashtjes s' oJ,le.I

...1 .f'!-

Po, Jldofta. punet mund te ndryshojshin edhe ma teper po I' islde se Shqiplrtrel do Ie mbrtnin"n.jf sjellje rite Ie ?n'ire, jJse, mjerrisht, Ie gjitlvJJe'. u tishl mbushwn mel/ldja ~e na nuk jem,i Ie zo!el lit§undojme velen t' one~ "

.~;

. ~ \

""'..

:'<1< ''8.1'-"

~~:~~.~~'l~:~~~~~

:?,~

Si ne londi!/' si kudo 110na titOne'se S!tqiptm'jjt nuk Jane nji mendimi e se disa kane kerkuem Greqien, disa !talien e disa Jugoslavien. Duhet pra shum bashkim, slwme I1rtie e shum dl1rim prei anes s' one qi te mund te fitojme sYlllpathicne botes. Paris me 30 Mars 1920 L. Bum(!t Dr. M. 7',ltrtlllli .....

Merrijtl1nderi ne kete cak me anen e kHyne dokumentavete tue pasun para sysh edhe tjBre n' arhivin l' one, me shkojl1 nepijr mend fjalH e At Fishtes ne nji leter, qi i dp.rgotenjij mikut te vet qysh ne 1907. Drue fort mos te jete kejo ,pergjegja ma e prehta qi do l' u epshem te rijvet edhe sod, mbas gati 37 vjetesh lirije e robilije te padallueslune ne kete vendin l' one, ku aventuriel'llte te ~me)]dunt i bijn lodri~se na duertrokasirn marrit e tyne. Scutari, 15 - X - 1907 Carissimo Panlo,

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . ..

ÂŤ Beato te, che nOli hai" passato i trenta anni, e puoi avere an cora delle sensazio)]~ pateliche! In quanto a me, ti dico 'Ia veritit, che oggi cercherei di I1ccidere simili pensieri, se non altro. .. perche sarebbe 10stesso che ago-

gnare r impossibile: ed e impossihileche noi possiamoavere uIla patria secondo il IIostro ideale. Chi vuoi che formi questa Patria ~ I cretini, forse, gli infingardi, gli insolenti, gli nomiui privi di ogni carattere delle noslre cilia, resi pin viii dalle elargizioni di retroscena dei 101'0 benf'fattori inleres, sati, e falli piu imbecilli dalla fiacca protezione dei 101'0palroni ~ No, certo, EpI)llre dalle cilia dovrebbe pat.tire r impulso verso it progresso civile ed economico della nazione. Ma, io ti dico, guai se i nosb'i paesi e Ie nostre Montagne

diventassero

qUi)llo che

sono

Ie nostre

ciWt

i focolari

delIa

cil'ilizzazioae! - Sii pure certo che non formeranno, no, la Patria i microscopici uomini dell' Albania, i quali, dilagnandosi a vicenda e formando dei piccoli pllntigli personali delle questioni nazionali,... sono i vcri microbi della nazione, che la fanno intisichiare di modo che da qui a non molto I' albania restera un putrido cadavcre per sfamare i garruli figli dell'Ausonia, 0 Ie aquile grifagne del Danubio, 0, quel che e peggio, i lupi e gli orsi dei Balcani! . ,',Âť (1). (1) Shih \'epren:

A. GJERGJ FISHTA.

Botirn (Dislaptur)

- Tirane

, *

1943 fq 79-80.

. -IL~., """""" '(~~

Libri i Z. N. Ivanaj lisht ne vetvedi nji absurditet, i cilli, kundrue vetem pe pikepamje te kritikes interne, paraqit~t si i tille. Kushdo qi ka ma te voglin erudicjon historik, qyshe nder flete te para te ketij libri, mund te shohe se ka te baje me nji njeri, i cilli lrrejt historin e ShqiplJis se kohvet le fundit e sjelle rrelll vedit, me nji guxim ma te madh se do te kishte mujte me ba. Napoljoni per historin e Frances qe prej IT~vnlicjonit deri ne 1821. Si mbas metodes se kritikes historike jemi mundue me e v([ lexuesin drejt per drejt ne perpjekje me dokumenta e me e ba t' a shohe vete si bijn poshle pohimet e Z. N. Ivanajt per shka i p'!rket, rreth kesaj peljucle, veprimit te klerit e l' elemenlit katolik pprgjilhsisht e ve~anerisht ne Shqipni. Na asht dashtun pOl' me u 1mfizue; per arsye se ky kapitull i interesantshem 'i historis se kesokohshme te vendit l' one ndryn ne velvedi nji bmme mjaft te madh dhanash, kompleksiteli i te cillave nuk mund te parashtrohet me nji synteze te shkurte. Nuk na ~udite aspak jehona me tingull sympathije qi i u ba librit te Z. N. Ivanajt, perve<i se ne Bu!;ltkirni i KombU. edhe nder rivista te reja (shif b. f.' Revist(t Letrare, nr. 4, 5), pSI', a Jane shprehja e kjarte e mungeses se njij kulture te seils histOl'ique prej atyne qi pretendojne me ndri~ue popullin, ase - shka asht JJa zi - asht zhberlhimi pCljodik i menis se fanatizmit latent qi i konkretizohet 'here mbas here nder forma te ndrysh~, Na i vejme shej kesaj pune, sikurse u kemi vll shej me vamende te madhe. tash tele muej e tektej, ne shtypin kombtar, peshperitjeve kundrejt elementit . katolik, sikur t' ishte ky gjoja pergjegjes per tragjedin e 7 Prillil e te shper- . dorimevet te bame prej Italjanvet ne \Shqipni. Per ne kje se vijohet ne ket menyre me u mendue nderimi ndaj lirin e shlypit, kemi me e ndie vedin te ngushtuem edhe na 1'i lame ne njanen ane trajtat e delikateses, pa kene '. nevoja me ra aspak ne pamfletizem, e me ndje~e keshillin e fletores Basltki- . mi

i KombU

«tue

vll gjishl!n

ne plage»

mba~i

keukCl:pi «pjekun

.~ """

'~ ':~g

politikisht» sa duhet - per te provue seljozisht e dokumentarisht ngja-' rjet, pergjegjsat e ~frytzuesat e 7 Prillit. Kujtoj, se as ne ket pike, nuk na mungon materjali. Dr.. A. GJON SHLLAKU o. f. m.

-,'

"'" ,

Pron.r, PROV'NCIALArl SHTY~UN

.~ "",..-

FRACESKAN

SHTYPSHKRO

GJ.KA:

Dr~j/ue,;giegj~hem,

.TIRA~II,

RRUCi.~

!iI!,TO

Dr, A. GlON

SHLlAKU,

'.:

O.'F.M,

Hr. 114 ~ T.~LIiFON~~1-26..;.~.;;UJl4"

I' ,:,~~:;,,:"~~.;t,~,,:~/~~~~~t~~,

;~.:~:""'~~

,.'

;~;<~;:ft:Lt~. .'.