Hylli i dritës data 1944 nr 05 by Shefqet Cakiqi

.:,,;~~;~,~'::;:~!.'~\', -

~~ '~:yr;~' ',-'"" ",

'.;"

;)":"'1'" ..} ~..."" .

':~~

~._--

~:-,..:,..

, ,' ,

,;'~

oJ'

I D.R I T E S . I1VLLI E. perkoheshme kulturore. Ie/rare e permueishme

, ,

{ }.,

, ,.

PA1TIMI

PER NJ; ,

',' ' '.~

',"> ,,' ','l', ;'R[M~BX'iijj'i.J

;JEIi'''

ne'lhqiPn{;~,

.~~~

:J,D;.:,0(; ;1Umi!r,;{r., s~/

Per;aslHa ,{r, shq, 40;

.:',,' '/ , n,' . . .' ,;' ..,

,~'

."""

ii.

,,,,.;<t,

,.,,'It", .,',,'';~"I

,Â»

, ~:;:':"'/\~'*'~ f

,'" ,

:;,.(;,i~~.' "'J!'..

~;~i'~"

-'"~,

>!i.

4,"

n;i numer {r, shq, 5.

~"";

' .,.,

,"';.,

" /hemelue ne ,vie'tin, ]913 nga)\. GJERGJ FISHTA ,!;>rejtimi dhe mbareshtrimi,;' KUYENgl!i' FRAN<;ESKAN SHKODE~

,;.;:r"!t1

VJETI

XX.

MAJ

1944

N r. 5 12 17 }

HYLLI

I DRITES

KULTURORE

PERKOHESHME

'C;ASHTJA

- LETRARE'

E ELEMENT A VET FETARE

Zut'/tl lif

SHQIPNf(l)

lldersltif/JI,

Me t'alni pel' guxi,m: one due l' a perhalloj yashlJen mil dclikate ;JlC Jelen shqiptare. .\ Kush e kishte zane hese L AntagouYlml fetfu' qiti kryct (Ihc mizorisl)J II fut .edhe nder atheistat e diles. Egjjrsi,t e MIlle ne\ Jug, midis djelmois. shqiptarc, vctem pse IJlI1JJaHlcdane c ]\Xisljane, j,an,e faktc qi nu,k Jane. mc, 1l1cjle, por Jane cdhe prova le ~merrshmc per jeten t' one fetarc, shoqnQ,Fce kombtare. Per sa clij une cieri OIC sod, kjo Ji,as~lj~, ~~1,l'l'~11k (~ penb,allue *jarJe c mire; sa hcre qe kaJIe, m!mjillcre e(Ul.r-' qc mbuhw' porsh,gaca,y,n'e ,hii .11':i mbetet halri kuj te dlleje, ulle.due 't',a .UH}Jn]1J~O(J.i'm.tip. 1'J!iP l~aJ<1tf.ts;.Marre n.e :~hillniee11t'/tha.l1tf;(tanis.h(liptafl .

Iftsht

l(~n(bUk~

.~',

o'"UwdQli;Si4(1,'lg:~ikJ!~1ri1:lIot-iku

~ .... (\) Kjo dsM ligjerata (Ii Sb.kel'iesa P.. Anton lIa.Iapii.nibaj!til'.lI~ Kinema"'Dlleater Â«Kosova. para njij pllblU;1I Ie zgjedhun lIle 1~ ma.j 19-1.4-.'l)er.f'!i!!x~ha.p.e njk. koritribllt ,p~r vllazent e damtuem te Jugut dhe per Ie n!lri~ue !!o.gullin'.~nbi...nji J,!t-oblem themeluer per basltkim e vllazni te te gjithe Sh,qiptarvet. 'l'h~ma:r;;nd~i;plote e zhvillueme me objektivitet e kompetence dhe me gojmriu e njoftun tii k~iij piorijeri te Shqiptarizmes korri suksesin ma. te plote tue i pri' nji hap perparp. liv~lit t~ jetes shoqnore-fetare ne Sh~!'PDi..

'SHEHLM I R'EDAKSis, ";...

;<:;;;e"~!f"'~-

'. ..

!1*:;'i~L.-::l<tff.?' ~:. ~.~'+~~::.!;t~-lt -",;<

...,' .,.;:~Y~j:,~; ~~';;

BIt!lfC1Eo.~eM8[ ;~~~ . ~ .::' "W:l'~<: ,:,,",;, .

.,', , !

,~;:,t.."'~"~I!c""''- .

.-.>!:IoI" ';"'l. ~:.o.;.-.

,.".,r,"'!,.."''''':

\.'; .';.j.

~ .'

fctnatik, e keta jo aq per besim, sa per hllH e per partl. Nder «;asat ma te veshtire te jetes s' one kombtare, njimend se shpetuem format e bashkimit shoqnuer e te qetsis nder elementa, porse ne fund te punes mbeti nji tharm, nji fond rryme e partije fetare, sa me te trembe e me te demoralizue. Tue preke me dore plagen, vjen pyetja: A do te mund te rrojne, e si do te..mund te rrojne ne qetsi tre elementat fetare nder ne? Atheistat me te gjithe skeptiket, indiferenlat, naturalistat, aventurjeret c oportunistat, thone se jo: na shqiptaret nuk mund te rrojme te qete, as nuk mund te formojme shtet, per pa i zhduke te gjitha besimet, pse « besimi i shqiptm.if asht shqiptaJ'izl1Ia!». Keta shpresoj t' i perblllIoj nji here tjeter; ketynlJ tash po u Ihom yctem se 8.hqipnija nuk IISht t'end i 1Ja Zot.. c shqiptaret as nuk jane, as nuk duen te jene te patenzoniJ. PjaIen kete here e kam me bcsimtaret e tre elcmentayet. Pa kontestim na jemi nji komb, nji shtet c nji populI me nji shpirl,. me nji gjuhe e mc nji histori, e po I'ishim edhe Ie njij besimi, patem me qene ma te bashkuem, 11111 homogjene; dhc as nuk palem me bjerre mimd e kohe per l' u kuplue nder shume punc. Por fakti ashl ky, se na jemi, pm, muslimane, orlhodokse c kalholikc, e si Ie lille dllem te rrojmr ne nji harmoni yllaznore. Une thom se per ketr pllne nllk Ilshll1cyoja me sllUe besimel, pse po Ie dllem, nlllnd te rrojme vllaznishl, sikurse kemi shel11hlllIimnder sa shtele te tjera Ie qyletnueme. Pra, Ihezim t' hn e vc keso dore: shqiplaret po qene verIi' Ie qytelnuem e nacjonalista te sinqel'le, besuen edhe pernjimend ne nji Zot Ie vertete, nu.k kane sc Isi 1110SIe rl'ojne vlIaznishl shoq me slwq; perkundrazi, deri sa mos Ie kene k1l//1I/'pl/,l1jr'rZo/'e nf shpirf, udhujegjfn kolekti/',~ kombtare, deri sa l' II!mungoje k1llt1lrrJle/n/'e, ala kane me qene Ie dAm e te per«;a01jo pse jane tri besimesh, pOl'pse nllk kane bazat e jet5s shoqnore, kombtare e felare. Pengimi .i madh per jet1~nshoqnore, pra, per qltlsin e vllaznimin l' one asht fanatiztl/:i., i cHi asht nji Imp per vehtjen, Imp per besimin te cilit i perket vehtja e turp pel' jeten shqiplare. Besimi qi mbahet pel' pasjoD, ph me fanatizem, nnk asht besim i al'syeshem as raklol' i jetes: ai nllk nalton . 'pOl'poshtnon, e ma teper rrenon se sa lrajlol1. Besimi l1e nji Zol te vertete, \Ati i te gjit]lc njerezvel, nuk do r a shtoje autagonizmin, pOl' (10 l' a hjeke, a nemose do t' a pakesoje; besimi do l' a zbusr njerin nder ndiesl e jo t' a ,egersoje, do l' i rregulloje priljet e inslin.ktil nder te cilat asht edhe egoizmi vehtjak e kolektiv. Dhe siguroj me krye se nuk asht besimi ai qi te ban me meni shqiptarin, por [Isht egoizmi qi ~on.e justifikohet me sbkakun e besimit. Ketti asht nevoja l' a dalloj njerin fanatik nga njerin me karaktel': t)j

2 *

,;!~

dy ngulin kambe per nji bindje te veten, te dy tregojne fuqin e vullndeses deri ne kulm, pOl' me kete ndryshim, se njeriu me karakter ngule per nji parim t' arsyeshem, ndersa fanatiku don t' i rrije asaj se vetes arsye e pa arsye'; njeriu me karakter tregon nji zots! morale, ndersa fanatiku dishmon nji dabs! personale, pse ai edhe po t' a shobe te pa arsyeshme ate te veten,

nuk asht i zoti t' a munde pasjonin P, egoizmin; brutalisht mund te jete i forte, pOl'njerzisht asht i ligesht; karakteri moral 1w caqet e arsyes, fana-

tizmi nuk ka cak, ai te verbon, te shtS-nr deri lie ves p n' egrrs!. Fanatizmi asht antinjerzuer, prandej edhe antifehlr e antishoqlluer, Pra per te 1T0jtevllaznisht, nuk asht nevoja te hjekim besimin, pOI' kondite e pare asht te hjekin fanatizmin ne besim, Shqiptari mund te zbutet tue mane l<ulturen e shpirtit; d, m. tho 'riuk mjafton te kete sjelljen e mire, paraqitjen e njerzishme" format e pershlateshme, menyri'l e hijshme, e ne shp!rl ti\ rrije i eger, par duhet Ie jete odhe pernjimend ne vehle ashtu si mbahet e duket perjashta, atehere ka me u ba i . zoti Ie rroje ne harmon! me v])aznit e vet shqiplare Ie ,.do besimi. Ngjitas me kulturen njerzore, shqiplari do te mane kultudfn {elare. Kaloi koha t' a mbajme besimin' pse na e kane lane Ie paret; pse ashtu e e kemi gjele, pse besojne te tjeret, ase per nji' ,.do tjeler arsye te jashtme; sod. duhet te dijme shka besojme dhe pse besojme; lypet t' a justifikojme, nemose para vehtes, besimill t' one. POI'nuk mjafton kaq: besimin nuk do t' a mbajme as per etikete, as pel' nji gja vetCm theorike; besimi duhet te jete faklor i jeles; parimel e besimit do te perllojne ne ne bindje Ie plote, )jdie~i te gjalla, levizje e shprehje, fjaJe e pune, drejtue ne nji system jet". Kjo don , m" thane kulture fetare. Jo se ~erkohet prpj shqiptarevet krisljalle e lIluslimane te jene Ie gjithe SMjten a Pejgam!)ra, pOI' po <Jeshemte jeini komb e shtet, lypet me doemos te jemi n' atr shkaIJe kultum njerzo{p e fetare, sa mjaFton tr rrojme shoqnisht e vllaznisht. Pa kulturen njlH'zorenuk jemi te pjekuu .Ie I'l'ojme si njerez e si shake: pa kulturen fetare, besimi nuk na trajton per jete, par mILteper na pengon. Kam pa muslimane edhe kristjane qi me vetmohim mberrijni! deri ne heroizem .per te mbajte Ramazanin e Krezhemt, pOl' prej se nuk e kane kulturen fetare, ata me ate veper' sado heroike, nuk r;faqin nji 1J1adhn!shpirtnore te (:i!en nuk e kane, pse qindresa e t}'ne'te &humten e, heres themelohet (jeshte ne nji zakon, ne nji tradite, ne nji moskuptim te jeH\s fetare qi e shvJefteson motiva,cjonin edhe vepren e tyne. Nji qyshk tjeter qi njedhe prej kultures iseshpktit asht ndel'imi pel' hinll;jet e ie tjel'evet. Po l' i a b1ljme diagnezr,n shpirtit te shqiptarit ne sklljin ma te fundshem kemi per te gjete kete fenomen ieI r;uditsbem: kush nuk mendon si i'une, thote, ai 11sht kundershta.ri i pm. Ky paravendim anti,

...>-,' '" ~ 'oi:':o'\

"'~

shoqnuer ~faqet jo vetem ne lamen felare, polilike e shoqnore, pOl' e<lhe <leri ne lamen dit\Jnore. Me ka 1"1\rasa PCI' vjete, e vjete te malT pjese ndcr shoqni, mb!edhje, nisjativa e shkoqilje ~ashljesh ilC!cr shqiplarc, edhe do te Ihom se ml' pak ndryshime e me forma ku ma shume, kn nl11pllk f'g'oistike, si neWr njf'r/'z . me shkollc, si nder njerez pa shkolle, l<am gjelC e preld! me <lore Sf' \I1jlll'l me Iregue kush Jlji meudim e parim tC kllndert apo edhe te n<lryshem, per me n shikne shtremhel e me u bit shellj aulagonizmi e luftimi. Shkaknn e krLij fenomeni te paarsyeshem prap c gjiljme lie gabimin Irashanik, psc shqipll1ri, cdhe po Ie mhahet sc ka kultmi', kujlon se me udjeke arsyen p njij tjctri, 11shl dobs!. lIislorija l' djeshme e rysnija c so~me ua ISverlelojne kelC perbindsh I' individnalizmit I'g'oistik. PCI' te 1T0jte vllaznisht11nk Iypl't tC meJldojml' Ie gjilhe ml' nji koke, as nnk kerkohel Ie kemi Ii' IljPjtal ]}arhuc liSP Ii' jl'lIIi Ii' pagahul'shl'lll, pOI' me doemos duhel t' u a njohim Ii' tjeri'vel Ii' <In'jH'1le arsYl'tiJuil I' Ii' bindjes, po n' ate menyri' si kerkojmi' qi Ii' tjcri'l Ii' respektojne mi>ndimet I' onll. Do r a dijme se spcili njl'rl, edhe pa dashli', Illl1lld II' wljeki' nji rruge a nji parim Ii' gablH'm, pl"l111(1ej, sikmse lIuk du~'m Ii' WI perhuze knsh liP I'dlH' po Ie jemi ne gabim, ashlu as 1111mos t1' pi'l'IJlIziJllaskl'nd. 'l'hcml'li i shoqnimit, prandej, ('(lIu' i hanllollis shoqnoi'l' Inillis shqiptarpvet, qnfshin pdhe besimesh se ndryshnH', ilsht nl' mbajljl'll e sinqertl' Ii' parimit: Mos i blill kuj, shka nuk don ml' 1'it bil kush 1,\'. As ni' kl'li' piki' IJPsiml'tlIuk pl'ngojni', . pOl' e kane cletyrl' Ie IIdihmojlli'. Mbasi Y(llI1eqyshkel pa W l~ilat uuk ka si ml.mhcljda shoqnore e fetarc, vijmc lllWr parimc. I~ parill1ishl seeili besill1 ka dogmat I' veta, pOl' dogmal nnk nclrrojni', prandej, sikurse besimet jane It' papijrkul'shme me njeni tjetrin per sl!lkak Ie dogmavet, ashln bpsimlal'el, nc U1Cmel Ie dogmavet nnk kani; si afrqhen e puqennjt'lli me Ijetrln. E,. ja, se dasija asht I' detyrneTIlc, ~hqetsimi i domosdoshelll. Nuk.ka si shkohel jela vllaznisht. Keshtn al'syelojne ata qi besimet i kane ferrc nc s5'. PrQblemi verlr 11sht i veshtire, pOl' zhvillimin e vet e gjcn te p!ole ndik b'i parimel qi janc: 1. - Intolpranf'(/ do.qlllatike. 2, - Tolemnc(/ .~lioqllore-qytetse dlte 3. - Tnlf'1'(I.1l('(/ slinljl1ore-]Joli.t'i/m. Nuk e kemi ~hqip fjalen tolerance pori afrohet kuptimit m@hm.te, mp d1./tJ'ue,si b. f. na dmojme I' barim (ke11li tolerance) kur na Iyejne femijt, i dejl1ni, i marri, i ga.buemi, pOl' nuk barim as nuk dmojmc kurrsesi (jemi intolerant e) kur ndoknsh me Ie menduemc na m\Jrr nderill. Parimisht lypet t' a kemi e l' a mbajne intolel'anren t/teorike-dogmat-ike, due me thane, ne PUIICte booimit, seeili I' a mbaje bindjen per ate' dogpm qi pdergjegja' i a urdhnon per Ie drejte, as mos te duroje t'i thote tash 7Iie tash ba,r,dhe'njij }Jarimi, te eilin e ka per idea! te pare.

-\~

Intole1'ftlltiJ I FjaH\ e forti;, fjnW r. raD<W, FjaW qi nnk pare I as nuk dllrohet, pse nuk Mn "as nuk duron as sa te zit e Ihonit. ~'.ialc qi me ti, pal'en pcrshtypje tregon fanatizem, menlalilel te ngllshte, regres, mos-afrim ne kurrnji menyri', POI' pdhe l:jalii r. sinqerl)', f' arsyeshme, p (]rejW! e vf'tiiIlIja ~ia](i IJ mi\nyri\ pel' me zll\'illne problemin shoqnner-fel<!r. .Ta, edhlJ arsyeja I' thanjlJs s' Pille: Nji I!psiml,!r i ('ili levdohet sp besimi i tij asht i viirtete, po llilk desht me mohnp vehten. edhe besimin e vet, kundrejt nji ~faredo Kredo-je tjetfir, do te pergjigjet me nji ÂŤjO)} kathegorik e te prrlm, Indiferpnti fl'tAr, prejsr ai Vf'te nuk 1IIban knrnji bpsilll pi'l'l1jimend, thole se besimet janr njinji tP viirlela, si l' ishin hesime;l Ptikela I> kost1l1lle Ie nllryshmlJ, Ii' ei1at vlejnii njinji pert' a krye IJ pi'r t' a plolslIC nji nevoje Ii' jeli's, 1'0 qlJ si njfma dogem Ijelra edlw psP Ii' kllndi'rln, nlehere asht njinji si e vi'rtela si f' kllnderla, f' po qt. Sf' 7,oti i 111111 C i dnll religjunet e

knndertn, ate'here 7,uti Ilshl harl\ll~si i gahllllit, i !Tt'lIi's dhe i pi'r~amjes, Dilen me thane sp kjo intolerance dogJlwlikf' 1Ilik baret, nnk durohet ne nji shtet, np nji pOplll1, pse ash I lI'ph I'efraklal'(', c ngushte e fnnatike. fl'ne, p p1'l' nii liI'l'i' ashlu po f' Z{lllli', p(lIiI' po I' yi"j1lli' pi'l' baze

kundi'I'Wn,

due

11IP thanc

fole1'(/1/,('Pn dO!lll/IJ./I'/'-I': Ni. krW thrllll'l

b, r, Krishti

qe a s' qe 7,ot, MuhiUlleti qe a s' qe Profcli i 7,0lit, ne keW ras1', pi'r lillie do t' i.~htf' njipi'rnji: une bari e toleroj Ie thohet nr da~ keshtu, ni' da~ ashtu : si Krishti (~ Muhamcti tiS kene pase pnnp me 7,oti'Il,si ti\ kene pase pune me djallin, si te"keuE qcni. hypokrile (~mashtrllesa, si Ie kr.ne qeni\ Ie nrlersh1'm e te drejte.. Kush nuk r. sheh keto dohsr mendore e morallc~ .~~jnrillIii eillt i vjen era njerf mosbindjen kW.'I"nuk e tregon per bindje, dlw;"ata pi'r shka asht j bindul1 se asht gablm, "kllrr '1lllk e pra"non per Ie ver{eti.. Kjo nUK' asht vetem nji detyre e fetwl'it pOI' nji detyre e' se'c,j]jt.njer! te ndershem e ~.

/ - ' l' arsYC1;hem. N' emen te: s1Y"verletes, pra, e per hir' te'sin~el,it;f'tii,

kudo t' a fJ-j(~jmit .edhe nder kerkesat e s'hkenca'V{it, edhe

Inrig nder

t;do gabimi, 1nterpretimet

Ie dogmavet Per kete intranz.igje1lce ifleale; &,hI9'i1t!nore, the(i)dke, jemi te padit'un na be'simtaret, sidom:&sna katholikCt; itdel'Sa kete 'intolerance e gjl\jme nder njerezit e ditunis, t' arlit I' te politikes, per isJ'bkau perket parimevet te tyne. Keta, e dijme te gjitlIe, Sl' as sa ~on mi~a ne krah nnk leshoj>llene f:lystemin e vet porsi baze. , Ketal po e thomi ne lamen parimoT!Je'-idewle, lIse' nrandej, tjeter gjft asht praktika si per shk<encahlre,si pef besirotiw&. NJi forme e intolerances asht po{e"iik.a, letcila po qe seljoze, ditunere, e paanslllue, e Mme ndel'. sfel'a te'B'al.fa~'vel't'~'ndrite.. nalton e tragton~ RtaJHiit , ~. ~:' ~",c..

.'.'';', '.

,J ,~

!o, ',' ."-..,\.~. '

't. ~ .

:"';~

me ka I'll me pa nder shqiptare polemike pa pasjon. Me live! kuHure njerzore e fetare qi kemi, thom, se polemika nuk lisht per ne. Edhe po patem arsye e te drejte ne ~ashtje, kurr nuk kemi arsye e te drejte te kapercejme caqet e njerzis, te slwjme shoqi-shoqin, te perdorim nenen, te falsifikojme historfn, Ie shUjme ne pune motiva l' uUe, te polemizojme me pasjon. Tjeter mandej :\sht toleranra Hhoqn01'e, qytetse, p1'atike. Neper kete parim, na e daHojlil(\kjarle se tjeter asht gabimi e tjeter gabuesi, Ijeter :\sht vehtja e tjeter :\shl vepra; vehtjen e falim, vepren e gabueshme e denojme, ate e duem, kete e menijrne, ate e barim, ketl' ",uk e durojlUe. Ky ashl parimi baze qi na shoqnon: rue klt1'1'nji gabim, kOlnpl'omis as slw'lni, pOl' me Ie gjilhe atdhetltl'el erlhe te jene Ie gabuem. a/1'im, dashnni, vllaznim. Natyra na meson kete parim: ajo me ~jithi' ndrYf>himee kontraste, e patrandshme mban nji harmon! te ~uditeshme: jeta njerzore na imponun: si b. f. nder ne te marrunit me 'ndore, besa, mikprilja, qe se shume here e IUprojme si fajtorin si te pafajin. Kele shoqni, qi na meson natyra, lIa I' impolloll jeta, po njikete na urdhnon besimi, cilido te jete. Shpirti i Shqiptarit me gjithe besimet e nd!')''shIUe, e IIdien fuqishem se nji i njl'jti Zot i vertete, :\sht Zoti i mllhamedanevet, Zoti i orlhodokesvet e Zoti i katholikevet. 'Ne saje te njij Zoti, Babe i mire, i drejte per te gjithe, na jemi vHazen, pSI' te gjithe bijt e njij Zoti qi na ka fale. Pra Zoti i te. gjithe neve, e na te gjilhe Ie Zotit. Ne themel te ketij imperativi na jelUi nji. .la, pra, se kllrrgja nllk na vHaznun IlIa forI se Zoti. Zoti :\shl visari i perbashkH i te gjithe Shqiptare\'el pa ndryshim. ' Ne Ihemel te kHij parimi rl'jedhe toleranca felul't', t' eila mbeshletel 111' kuptil11in e !.jal'le: muhumedulli i biri i Zotil, kristjani i bil'i i Zotit, pra. - vHazell: mbeshtelet nder ndiesi tii singel'la: porsi vHall pel' vlh'm te ndiejlllP njeni per ljetrin; mbeshtetel ne nderimill l'ed'fJl'ok. pi'l' bindjen I'elal'e le shoqishojt. Per knrrnji arsye ullk kemi te drejti' Ie pi'rbuzilll kend; porsi lOP Ie drejte kerkojllle Ie na shikojne, ashtu kemi delYl'e I'll a shikojme Ie Ijt'I'('vet. Kjo tolm'ance felare keshtll f' naltueme tIeri ne fisnikf, sa 11shte Imkul', aq ashl e veshtire. Kush e ushtroll keLPashl me Ie vertptii i madh. p Toleranr,a qylelse-sllOqnore, e gji'n plolsimin e zbatimin vel ne tIJlera.nd!n shtet'fwre-polUi.ke. Rlatuli themeltar i njeh e i respeklon njipernji te trija besimet ne Shqipni; shteti njimend ashl afetar, d. 111.tho asujanes, pOl' jo alheist, as anti fetal', as indiferent; shteti shqiptar e njeh Zolin, pOl' nnk anon per kurrnji besim ma fort se per ljetrin; hartuesat I' Statntit u shtSrne deri ne m1\.te nalten slikaIH! le !iris e te te drejtavet te hesimit; ata pranuen tri besimel ne tllCmel te barazimit U; plote; para shtetil e zyrtarevet te tij nnk ka as ndryshim as pengim nder'te drejta te kurrnji elementi; te gjitha ligjH, masat, venrlimpt pdhe menyret zyrlarf' synojni; al,\':

6 * .-

te forcohet e te sigurohet sa ma mire qelesija felare ne Hhqipni. E tane puna mbetet nder z)'rlare, me sa ala punojne apo jo me shpirtin e ketij parimi e me drejtesi. Shteti, pra, jep liri te plole, edhe te tre elernentavet a n siguron te drejtat qytetse e politike; parirni i tij mbeshtete ne drejteRi e jo ne dashuni; shteti nuk ka miqesi as anmiqesi me kurrnj~nin element. Pra, per me mbajte qetsin midis elementavet fetare. 1..)Duhet te kerni per baze te vifrtetifn kundrejt parirnevet. E verieta nuk Juen: Intoleranca tlteorike-dogmatike. 2) duhet te kerni dashunin e sinqerte midis vehtjevet. Toleranca slwqnore-qytetse, 3) duhet te mbahet drejti!si,ja me ndergjegje nder ligje e nder zyrtarp: Toleranca shtetnore-politike. Arsyeja e ketyne .udhezimeve asht ketu: na' do U\ rrojrne se bashku, jo si shtase, por si njerez, jo perdh(mi, por me vetedashje; kete pune do te na e thote mendja, do 1'a dueje vullndesa, do t' a ndieje shpirti; rnendjes do t' i flase e 'Cifrteta,,vullndesen do I' a vendose e dre,ita, ndiesit do t' i sht5'je rlaslwnija. ToJeranca q~letse asht nji vhiyt, per ushtrimin e te cilit, krejl njeriu, nder te gjitha fuqit kryersore do te jete i preku'n e i terhjekon. g tane puna ,isht ketn: rnt' dijte e me qene te zotet t' a barim shqiplarin, jo si te huejin, por si vlliin. Keshtu, pra, nuk jane besimel ato qi e shqetesojne jeten vllaznore ne ~hqipni, por gabimet, pasjonet e padrejte.sija e besimtarevet shqiptare, jane ato qi e krijojne ~ashtjen fulare' De vendin r one. E mjaft me theori. Kush don, ja ka marre vesht me kaq, ja nuk ka malTe vesht kurr. Tash te vijme te praktika. E praktika asht kjo: Me 1JllIlwmedanet nuk Mllet, otthodokset .1afle grek01llane, 'katlloliket Jane 'italofU(/,! Keshtn qi nuk mbetet kush' shqipliir, as nuk mtetel kund shprese per Shqipni ; keshtu nuk bajne per Shqipni as Ismail Qemali,as Bajram Curri pse muhamedane, as Germenji as Negovani pse orthodokse, as GurakU!li as Dede Gjo' Luli, pse katholike; keshtu kemi udhe nder perfundime qesharake e do te veini nder konsegu~Iica rrenimqare !. ' . Per Ie rrojte vllaznisht na shpiplaret do t' i mba}me, tharne, disa kon-. dita" do t' i vendojme disa' patime, pOl'edhe do t'i hjekim disa pengime. 1) fengimi .j pO;/'eper"sherimin e kesaj plage se kobeshme qf e shqeteson jeten nder shqiptare, asht gabimi i madh i disa udhehjeksave Ie cilet duen r a mbulojnea edhe t' a rnohojne pla,qen e cila, mjerisht asht edhe do te shkoje ne kaukt'ene, po nuk u sherue, me doren e njij kirurgu t' afte e Ie ndergjegjshthll. Shka asht gabim e. kalbsil!e, fanatizem e pus, ves e dobsi, Ie te qitet ne shesh, Ie te thohet kjarte pa i a shikue hatrin askuj. Pse t' a mohojrne~ Nji pjese e mire,. muhamedane e kristjane, orthodokse e katholike nnk shikohen me sy te mire, nji antagonizem shoqnncr qindron ne mes te tyne; ala nuk kane mb~rrijte end~' t'i rregnllojne rt'latat Miir~,,, \ \ ' *;' 7;

-~.

,i~

shoqnore e ciI'ile qi do Ie kene. Duliel l' a pohojm(; bulnislil se per mungese kulture jeilli ketu. Ky do te jltij hapi i pare i permiresimit: t' a njohim e

t' a ndiejme sa duhet kete plage shqi{Jtare. .

2) Me e shikue holle, aty ku duket se ndeslien muhamcdllne e krisljane, nuk Jane parimet dogmatike; ato populli as nuk i din, as nuk i melT aq ne kujdes; sigurisht as per hater te Krishtit, as per . hater t(j Muhametit sot l1uk ban -kush parti as nuk l1grehe l1gatrresa. Shkaku i pare do te kerkohet m!ii!' laktod; historikiJ, nder tradiejone te kaluerne, qi na lane kujtime falale, predispozie.jone mellije midis elemenlavet. Na Iraslligliem ekzaltiuw, perbu7.je, paragjykime e zemrime kundrejt shoqi-shoqit; me keto lejm(;, me keto rritemi; me keto formohemi, e per rrezik l' one, me keto edlie po vdesim. Vetem koha e.kultura mund te na i si1rranjose.Do W kalojP rdhe ndouji breznf, qi muhamedani I' a harroje tradiejoniu r Ii; pari'''!'!, t' a zhduki krejl iden k(tII1'1''' ashtll per nji predispozicjol1Ie ham pelk, - si krisljani j solshemedhe i nesermi,qf'ue e pa qene, per <;edo pune qi nuk i bjpn 'per shlal, ka me kujtue e me al1kue: po me biihet e padrejtc, pse jam orthodoks, pse jam katholik! Me ate mase qi Ie marrim kulturen I' shpirtil e te hjekim shkaqet e pretekstet po me ate mase, kan(' me u dynde edhe keto rc te helmueme. 31 8dhe taktori p!;.ljkoto!ljik ka te haje shume me kote dasi shpirtensh. 8hqiptari si typ ,Isht marlhi!shtuer. Ai ndiel1 per vehte edhc pertcj se duhe!. Mirepo kjo veti jl1stiktive, qi kohen 0 kaluCl11cl1dihmoi shume per te shpCtlle ~hpirt, gjllhe, zakone e tradicjone r ona; ne se qe fat i macHI aso here, sot pel' jeWn l' one shoqnore e kombtare mund te Mhet rrozik i pare. Kam pa e shoh per dite shqiptare oelbe me kultme, le cilCt nuk jane le wIN te <;.veshenprej vehtes se vet; ala e Mine faro mire sbka don me thane jete e pCl'bashkCt,e jetc. individuaJe: j kuptojne kja.rte kontrastcl e sakrifieat qi lypl'n per me II kape n~ Jelen e vertete shoqllore, me.gjilhketa, hfr e pa h[r, duen t' a mbajne ate le veten; duen ,"clem ata te ndil(cn, velem ata le jene te mendshe!n, ala gjela qi kendojne. E po gjelen injontl~ta, lrashamana, hypokrite, servilista, fana!ike, po eelhe njercr. me Ie mbare e pa .le kf)Ci,more t'i shfrytesojnepa dhimbe, pa shplr!, Clrlhete ngrehen kapadai, udhehjeksa, pionjere, a shka po dij une. E qP klanel, partit J't'~1inCt lJrcj nga rl'jerlhin elasit' e kOlltrastet shoqnore, hallet shqiplare. ]\ela IIjerez te besucSherdlmandej, si t' a kene b,l uji g-rime pozicjoll me !aklike verl!- djallore, sa here t' u nel'ojitel, mjaft t' a im:kin, apor sa t' a ~ekin shusti;n e hesiJiH it, se ja, gati nji tnnne pr!' t'i llltjeke: 0 jil, se lI\e l1ji here qiti krye I,ashtja e hesimil neler shqiptarr, lI\e meni, me shpi(jc, II\C dns!, grindje e luftime. Kn <I&htfaji? 8igurishl nnk: dsllt zeUi i be!;tmit, por {lslIt zekthili egvizmi.t. Uuc se mln'ami. nuk i ve faj fu,re lDuhamedanit apo kJ'istjanih pse ,1i3I<ltfanatik; ai nlunose ,1sht i s~nqertC; fajirl1c pare pse shqiptari ka mbete

8 ."',/

1ft;

analik e ka haxha, prifti it papi; ketyne - po. nuk paten yete aq kulture njerzare edhe fetare, sa me u dale per yehle dhe me u dhanc te tjerevel u rla hjeke e rlrejta te mesajne; par fajin pse fetari e ushlran fanatizmin e ka ai libel'ali universihir, i eili me sa mica e qeni nuk besan as ne Krishtin as ne Muhameliu, par farman klane per Dinin ase per Fen e Krishtit, ja pse i inleresan Dini a Feja, par pse me ale farme gjeue kush e Iidjeke per. me qene ai krye. Oed qi mas Ie zbulahen e mas Ie le~iten keta njerez te rrezikshem nuk ka qetesi ne Shqipni. 4) Prap fjalen e kam me gjymsaket, intelektualel e kacagjeluem: 9ashl;}a e be,s.imit nder ne l1uk studjohet si duhet e sa duhet. Me nji lehtesi Ie pandergjegjeshme i bihit neper te, melTel neper kambe, shahet e poshtnohet njeni a tjelri besim. Nuk don, nuk din ase nuk te del kahe, me c sludjue themelisht ~ashljell e besimil, nuk ke te drejte me fole, as me dhane gjykim. Po. fole ne kete rase, ke qite tharmin e shqeLCsimit,je atentator i vllaznimit, i rrezikshem per besim e per shtet, sikurse do t' ishlJm edhe une mizner po. te jepshem ri~ela baresh velem pse ijiku kam lexue dishka, apo i kam pa nder reklame fletaresh. 5) Ambjenti, dispazitat atavike te trashigueme, shpirli refraktar, batekuptimi i ngushte, rritja familjare mbrenda njij rrethi plot paragjykime e sa shkaqe te tjera keso. dare; bajne qi piJ1'gjitMsisht 'J1wha1l1edanidisi e ndien velden nza ateI' m1t1wmedanit, a8htu orthodoksi afl'On O1'thodoksin, katholiku, katllOliIcun e sheh dhe e njeh ma te velin, ndersa ate tjetrin e mban si te huej. As nuk asht besimi qi i a detyran kete sjellje, par asht shpirti i klanit antishoqnuer i paformuem qi e shtyne muhanledanin, orthodaksin e kathalikun te rrojne me v\lazent e vet si me te huej. Fakli asht se jemi te farmuem keshtu; detyra e secilit asht te naItahemi mbi vehten e mbi klanin e rrethit rane e te kapemi ne jeten verte shaqnare! Mos te me thate kush se nuk asht e verteW, se une' jam tue e tepme. Shkoni e hyni nder shtepija private, nder dyqane, 'madje edhe nder rrethe intelektuale e dita me dite keni me gjete se po ne kete menyre e me keto dispazita bahen mbledhje te perzemerta, sajoben plane, vendosen pune edhe me randsi, as nuk po e ~aj mil gjale, per mns me e zbulllC"'te gjithe yahegsin e shpirtit , t' ane . te kufizuem. . 6) Mos t'i levdohemi shaqi-shoqil per aldhelarizem, per kultnre e per kantribute, as mos t' u a vejme kandarin mungesevet e dobsivet te njenit a te tjelrit element; seeili element ka kontributet e veta,' e ka edhe dobsit nder be'simtarH e vet; mos te levda!J..et kush se, pOl'si erement asht ma shqiptar se, tjetri ! .Superioritetii' besimt~revet,edhe~nelamenatdhetare-kulturare, do te tregohet me fisnikin e ndie:sivet, me naltesin e jetes, me Zemel'

te gjane e me ~otsi t' a munde te'keqE:llme te mire. Nuk asht

numri as

pasunija qi e bdn 811pe1:jo1'ifetin kuliuruer e kombt~r, p~r persanalitetet me ,~

* 9 .f;

. ".

-~~'-<L

,~1 "'" i;

.'t~

eilsit e nalta morale e me zotsi diluoore, ata jane qi bftjne piken e gl'llvitetH ne nji populI. Deli te jete kush qi kujlon se muslimanet shqiptare jane Shqipnija, ase se vetem kristjanet jane naejonalislal e vertete, nuk kemi bashkim kombhir, nuk kemi jete vllaznore, nR jemi thike e brisk. 7) Historija asht his tori dhe do te rnbetet histori. Jeta e Krishtit e vepra e krishtenimit, si edhe jeta e Muhametit e vepra e rnuhamedanizmit jane te dokumenlueme botnisht. Na Shqiptaret as nuk mund t' u a hupim, as nuk mund l' u a shtojme driten as hijen dy besimevet. Ashtu edhe historija e orthodoksis dhe e katholi~izmil nuk ka mbetun vetem te na Shqiptaret. Prandej, historija, ja mns te pl'eket a.~pak, ja nuk ka kush te' drejte' t' a falsifikoje a l' a sajoje vete, per pa shkaktue zemrime, shqetsime e polemika . qi nuk ndertojne, pOl' prishin e rrenojne. 8) Mos te rrijme tue njehesue e tue theksue shka na dallon, pOl' ma fort te ngl'ehim per shka na bashkon. Na bashke e kemi Dji Zot De te cHin besojme, kemi dhete nrdhnimet, qi Ai na i ka vo, kerni delyre morale, shtetnore e kombtare te perbashktu, kemi historin, kerni ide, ndiesi, jetese, zakone, kange, festa, shprese, shpirt, interese gjuhe e te tjera vi~are e nevoje, neper te eilal na jemi nji ne menJjl'e te pandashtne. Ne vend qi te shikojme ne shka e ku te ndeshemi, t6 shikojshim e l' anojsbim me kujdes n' ata shka perpiqemi, shume puna e mire pat me u ba, shume qetesija pat me u gezue! Problemet e mdhaja, qi na rrijme mbi krye, na perkasin Ui gjithevet pa ndryshim, e na detyrojne mos te biremi nder ~aยงhlje felare, qi sot pOl' ne j,ane' ~ashtje luksi kundrejt ~ashtjes se madhe, ~ashtjes s' egzistenees s' one 'si popun e si komb, A nuk mund te pritemi pa e vft ne veprim ate shpirtin I{undershtar qi e kemi ne pale e ne lekure ~ T' a kundershtojme terrorizmin, imoralitetiD, luksin, alkooliD, vesin, dhuneD, pasuDiD e padrejte, etj. e jo te kapemi per pune feje. Te na mbushet meDdja mire, s~ sikurse nuk jane fajtore muslimanet pse jane shumice ne Shqipni, ashtu nuk kaDe ma pak te drejta kristjanet, vetem pse numri i tyne asht ma i vogel. 9) Te huejt kurr Duk e kane dashte verte bashkimin e shqiptarevet; ata si nji here perhere kane vepl1le kurdohere per te mbajte ne ShqipDi nji gjendje kaotike per~amjesh e dasish, qi te perfundojshin se Shqiptaret nuk e kane ndergjegjen e perbashket te kombsis e te shtetsis, nuk jane nji popull, nuk e ndiejne sa duhet nevojen e solidarsis shoqDore! Me menyre e taklike te ndryshme, per hte qellim shtiDe ne pune e perdOl1leD sa here edhe ndikimet .fetare. Vetem bindja intime e te tane popullit shqipfar ne nji drejtim te vetem, tue u naltue mbi t6 gjitha brengat e veshtiresit t' ona te mbreDdeshrne, velem

10 ..

ky hap fisnik do te mund l' a perballoje mjaftueshem l<ete sulm e kelC rrezik. 10) Kete kontrast jete nder ne e ushqen edhe fort heterogjeniteti i familjes shqiptare. Deri sa nana vete te rritet me nji meIitalitet antishoqnunr e t' i rrise femijt vetem per kateI' muret e shtepis, deri sa familja shqiptare mos te shpirtenohet vete tue marre poezin e madhnin e jetes, grueja mos ( l' a kete formue ndergjegjen per misjonin e nalte qi ka ne familje dhe ne shoqni, Shqiptaret kurr nuk kane per te qene elementa l' afte per jeten e perbashkei, jo pf\r shkak te besimit, pOI' pse pa pase edukaten familjare ne veshtrimin e fjales, na nuk mund Ie jetojme si na perket as si vehtje as si . kolektivitet. E pyeten nji here te. ndjerin Luigj Gurakuqin.a besonte se mund te bashkohen toske e gege e muhamedane e kristjanc. . Ai u pergjegj me te shpejte tue thane:'ÂŤ Po mos t' a kishem kete bindje, do t' u nisifshem me v(~pol'rin nul tif parif perjas1tf(t,pel' tif mos kethye mlt . kurr nif Shqipni Âť. Besimtare, te ~edo feje te jeni. n' emen te besimit t' Uej po ju thorn; Shtergonju, se nji misjon i madh u endet perpara; Ju per detyre ndergjegje e per urdhen l' Atij Zoti qi besoni, do l' a shpeioni Shqipnin, tue u tregue verte vllazen, jo me forma e per duke, pOI' me bindje dhe me ndiesi me sakI'ific e me jete te shkueme ne 'themel te perpjekjevet verte vllaznore. A e duem nji Shqipni me te gjithe Shqiptaret~ 'l'e marrin fund nji here e pergjithemone fjalet e frazllt: Muhamedanift refraktm'if! Katholiket antishqiptarif

Orthodoksit

gl'ekomanif!

Kemi pase,po,

mjerisht

muhamedane,

orthodokse e katholike te dobet, pOI' kemi pase e kemi muhamedime, orthodokse e katholike verte Shqiptare te vlerte e te mdhej; pOI' as muhamedani nuk ka arsye Ie rrije sherbez, as kristjani nuk do .l' a kujtoje vehten te marrUIi neper kambe. Me gjak te vet e shuguroj lterin e atdheut katholiku, orthodpksi e muhamedani; Gje~oviI e Gurakuqi, Qerltiz Topulli e Bajram Curri, Germenji e Negovani nuk kane ndryshim, pOl'Jane nji ne niendim e ne vendim, ne veper e ne vdekje. Ata e kryen d~tyren e vet, tue vulosun me gjak ata I3hka qene; ne na mbetet l' a-yulosim me bashkim ata shka jemi: vllazen njij gjaku. Mirditesi e Du:,agjinsi, Kosovari.8 Dibrani, Kurveleshasi e Kolonjari, per vjete e vjete hoqen keq per te ruejte te njejten gjuhe, te njejtin shpirt, te njejtat zakoneshqiptare, pse ata qene nji ne sakrific e ne drejtim; ne saje te tyne trashiguem visaret l' ona kombtar~. Me gjak e dasi jemi ngope. Kemi pa e provue edhe se shka asht kthetra e huej. Jemi ryse tashma me te gjitha provat e egoizmit vehtjak te kapodaivet dhe kolektiv te partivet, edhe kemi pa e preke me dore se nji pO'pull i per~am me grindje te mbrendeshme asht i gjykuem me mbarue. Rreziku qi na

* 11 "".

~ ,

rrin mbi krye te bjerrim Shqipnin, idealet e interesat qi na rrijue perpara, gjamet e shpirlit shqiphit' e aspira tat e te gjitheve per gjilheshka asht Ie mbare e te mire, vlere e ndere per populi e komb, per his tori e trashigim te breznivet shqiptare jane arsye e shkase qi na imponojne te lidhemi e tC bahemi nji b{tlI i ~eliket pa ndryshim besimi, parlije, krahine e privilegji. Do l' ishle nji trathti e nalte per breznln l' one, tashti kelij b]oku Ie ~imeutuem I'i ndezim bumben e dasis me shkendin e per~l1mjevet felare, Prite, Zot, qi populli i yne besnik e fisnik, per shkl1k Ie besimit felH\' mos t' a kete ma besimiu shoqnuer njeni me qelrin ne vend qi te bashkohel ne nji, te. perr;ahet trish; jo mos e thashte Zoti qi Shqiptaret besirnlare, ni; vend qi I'i afroje dashunija, t' i per~aje menija, e po njahi shka do tiSna afroji' besimi n~ nji Zot Ie vertete Ie na sht\je grindjen e anmiqsin; jo kurrnji mos pritshim t' i a mberrijme asaj dite, kur per shkak te dasi vet Ie shkrihemi porsi krypit n' uje, e te zhduket prej fytyres se dheul \'otra shqiptare, mos te jehoje ma nder kombe zan-i i Arbnorevet. Sod ne kete krize te tmerrshme b'}simll1revet te I,e Ire elementavel na perket, pel' hater te Zotit e LCShqipnis te hjekirn ~erlo ndryshk zemre, t' i japim doren shoqi-shoqit e Ie vllaznohemi ne Njate Zot qi hesojme e ne njate Hhqipni qi e rluem me gjithe zemer. E po e paten rletyre hesimlaret nji here, kleri shqiphir, lIluhamedan, ol'thodoks e kathoiik, dheW here ma teper e ka det~Te tiS shterngohet doradoras, e pa vonese te dl1le ne Iamen e luflimit pCI' I'i shpetue Shqiplarit hesimin ne nji Zot, shpresen ne nji Shqipni. A sod a kurr te mohilizohemi per f6 e atdhr! Ja, ky ,lsht besirni, ja kjo ,Isht Shqipnija qi po na zhdnken nder duel'. Bashkimi i tiStri klerevet ne kete drejtim e veprim asht leva ma e fuqishme per ti> sigurlle bashkimin e shpetimin. Nuk shpeton, jo, sod as Xhamjja pa Kishe, as Kisha pa Xharni, pOl' as njena as tjetra pa Shqipnl. Te ngrehemi ne kambC: Pel' nfi Zot te l'if1'lete e lie)' nji S!tqipni !if lam/un, _na jerni vtlazen! P. ANTON HARAPI

.....

12 *

~ NGA'SHTYPI KOMBTAR

ANALYZA

HARAPJANE

Problemet e jetes s' one kombetare, te medhaja dhe te vogla, te vjetra elite te reja, te mbrendeshme dhe te jashteme, jane te shumta. Ato kerkojne, dile per dite, kujdesin t' one. Ato lypin, n' interese te kolektivitetit kombetar, zberthime te pershtateshme rranjesore. Zgjidhja e tyne ka nji randesi themelore: lido gabim i bame sot, mund te kethehet, neser,ne nji dam shume te wde. Kendej rrjedh, pra, detyra e jone qe, te gjitha problemat t' ona, t' j studjdjme, nder te tana shfaqjet e tyne, hollesisht dhe thellesisht. Velem mbaJi t' i kemi niofte e kuptue ne thellesi duhet t'i perballojme: t'i shoshi5im dhe r i zberthejme. Keshtu mund t' arrijme nder perfundime qe, tue qene me te vertete rranjesore, do t'i bajne shfu:bime te \(mueshme \(ashtjes se perbashket, . sherbime per te cHat, brezat e ardheshem, do te jene, krenare per 'vepren t' one. " Por, per te krye dji pune kaq te mbar, asht i domosdoshem,nder sa te tjere, nji kusht themeluer: duhet te kemi guximin t'i perballojme burrnisht edhe problemat ma delikate. Mire po, ketu, ngjet,- per fat te keq nji fare ngurrimi: sludjuesat t' one, kush per nji shkak, kush per nji tjeter, terhiqen. Jo vetem, kur munden terhiqen; pOl' kur Jane te detyruem, ne nji rase ase ne nji tjeler, t' a peroallojne, pa tjeter ndonji nder p\"flblemete tilla, parapelqejne te ndjekin, gati per here, nJi udhe': e prekin vetbm pMaqesisht. PMundimi i kesaj methudhe kuptohet vetvetiu: problemi mbetcl g;jithenji i pazgjidhun. Nders4, pMaqesisht, dtiket s,e semundja asht diagno&ti,kftedhe sherue, e verteta asht krejt ndryshej: kirurgll, tue mos dash m' e diagnostikue, ka mjaftue vetem me nji pa1jativ, sherbimi i te cilit dihet l]1ire: pushon, perkohe~isht, dhimen e ndieme per l' a pertri, ma v{)lle,ma me\hov. Zjarmi, per t' u shue, ka nevoje te fiket. Na, perkundra, e mhulojme me hi. S(imllndja, kesodore, prej

njij semlludjejete trajtueshme,pra te sherueshme,kalon ne nji faze tjeter:

ne kankrene.

Keshhi, prej gabimi ne gabim, shume ,:Qga seml1ndjet l' ona, ne vend qe te perballohen, me guximin e njij kirllrgll l' aile, vetedijtes i detyres se tij vendimlare, po kalojne ne kanh'eue, Nji nder plage- t' ona, me randesi kryesore, gj~t, tek e mbramja, diag-

'.,.~ ::~

j' ~.

nozen e vet: Ate Anton Harapi, ne konferencen e tij tii cljeshme, qe, me W vertete, para nesh, i pari kirurg qe, me thika nder duer, na hiini, po cliagnozen e njij semundjeje te rande, e cHa, sidomos nder keto kohnat e fundi!, bash pse s' asht perballue thellesisht, ne kolle, ka nise t' ape sheja jo te mira: te drejtohet kah' kankrena. , Kurdo qe asht ne loje fati i Shqipnise, ndermjet Shqiptarve, vllazcn Ie njij gjaku dhe ie njij gjuhe, me ndiesina dhe me zakone' te njijta, me traclila dhe me aspirata te perbashkta, filion te gjaqmoje nji grindje shkatei-rimtare: dasija e elementeve te ndryshme felare, manija e persekutimit te njij besimtari prej besimtaril te njij tjeter besimi; droja e njij trathtije prej pjestarit te njij besimi kundra pjestarit te njij tjeter besimi. Shqiptari, pagan prej natyre, bahet, per mrekulli, febir e, i nzi!un ne zellin e ri, prej fetarije, kalon ne fanatizem: verbohet, marrohet, njse te tjeni zi per vellan e vet, vetem pse ai, nuk asht njij besimi me tl\; Shqiptari qe, kur i bjen nji semundje a nji dert, asht aj qe, per te pase nji mrekulli: m' u sMrue ase me shpetue prej rrezikut, shkon e i ndez qiri ~do shejti, qofW mysliman ase kristian, ne Kishe a ne Xhami, ne Teqe a ne Monastir, filion te keqyri, n' ate qe, ne te mire dhe ne te keq, nder pune W mbara a nder pune te prapa, pat nji fat me te, nji anmik qe kerkon t'i bilje gropen; Shqiptari qe asht i njoftun, nder fusha dhe nder male, heret e vone, si tolemes i pashoq ne lame te besimeve; Shqiptari qe nderon, pra, ne ~do shejt, te ~do reje a besimi, nji te mire qe duhet reSj)ektue, nderrohet e shndenohet, nder faza vendimtare te fatit te jetes se tij, pii prite e pa kujtue, tue arIijte, nga nji here, m' u shtye deri nder shfaqje te piibesueshme: me vue ne dyshim mundeshmenine e bashkejeteses s' elementeve te ndryshme fetare qe perbiljne tanesine e tij! Asht nji e vertete e pamohueshme, mandej, Sl' 8hqiptari, mysliman ase kristjan, nuk asht thellne kune ne fe: nnk 'e ka njofte, ne mos tjeter, ne thellesi te vet, besimin qe kii malTe. Kjo ngjane edhe per fenat tjera: per a to t' elementevet te tjera: si per besimill e vet ashth dhe per ate te le tjerve, Shqiptari, pm, nuk as)lt i afte, mil pare e mil dale, me bit dallime ndermjet besimeve te ndryshme: me njofti', per shembell, njanin ma te mire se tjetrin e, mbasandej, me mund me ~mue njanin ma fort se tjetrin. Kjo asht edhe arsyeja themelore, per te cHen Shqiptari ka mbele, edhe sot, ne shumicen e tij dermuese, si ~'ishle mija vjet perpara: pagan. Tue qene lie pamundesi me zgjedhe, nder besime te ndryshme, aj i nderon te tana e, pe~ te gjilha, kii pase e 'ka, ne "do rase, fjali! nderimi. Tue mos i njofte np tharmen e tyne, nuk i shper~mall, link i perbuze. Po, pse, atehere, ndodhe qe, here mbas here, dalim nga ky sistem i urte tolemes, dashamires, i bashkejeteses s' one ~ Pergjigjen kesaj pyetjeje i a dha, ne baze l' analizes se tij shkencore,

Ate Anton JIarapi, i cHi, i pajuem me guximin qe nuk paten fe tjeret, nuk, ngurroi me shkue ne thellesi: vu gishtin mbi plage, e shqyrtoi, e studjoi, e diagnostikoi dhe, aty per aty, na tha fjalen perfundimtare: gl'indja felare, shikimi me sye te keq ne mes t' elementeve te ndryshme fetare, nuk asht shprehje e vetvetishme, e ndieme, e thelle e Popullit, por vetem fryt i dredhive; i intrigave, i synimeve te mbrapshta: fryt, pra, i Iunes qe i ban, kjo ase ajo ane, njij ane tjeter, ne perpjekjen tinzare per t' arrijtun nder pozita, ne fuqi; fryt, pra, interesash meskine: egoizmash grupesh ase partishe qe, tue mos mund me terheke, ne rryme te tyne, shumicen e popullit, mberrijne krilmin .e verbifi1it nga ambicjoni: sendergjojne grindje dhe per~arje elementesh fetare qe, ne te vertete, populli aulhentik, as nuk i ndien, as n~k i ndjeke. Se dyti, grindja, rrjedh dhe nga nji tjeter perpjekje: nga ajo qe asht sidomos nder dit t' ona, sistematike, pa nderpremje, e fuqishme, tue u ushqye prejanmiqve t' one te. jashtem, te ciIet, perpara mundesive qe na ep ~asti i tashern, kerkojne, tue perdorue ~do mjet dhe ~do dredhi, Ie na ndajne dhe te na per~ajne: ashtu si ~' kane Mme ne ~do perjudhe kur k1i qene ne Ioje fali i jetes s' one: Ie na kallin grindjen e mbrendeshme, qe Ie mos jemi, n' oren vendimtare, t' afte me krye misjonin t' one Ie shejte: .mprojen e Tokes s' one, nga Iakminat shkaterrimtare te tyne. Keshtu, ndersa na do t' ishim te delyruem ne Iufte te mbrendeshme : ne ndeshje me njani tjetrin, vella me vella, pra ne pamundesi me perballue hovet e tyne, ala do te mundeshin te kon'shin frytin e orvatjeve shekullore: do te zgjanoheshin mbi ne deri ku t' i shtynle Iakmija e pafreshme. Kjo Ioje djallore, si dhe ajo e intrigave te mbrendeshme, kane vetem nji sherim: te bashkohemi dhe te vellaznohemi, si vellazen qe jemi, tue krijue nji blok te pashpartallueshem kundra ~do dredhije, kundra ~do dasije, kundra ~do perpjekjeje per Ie na per~a, ase per te na Iigshtue: Kjo qe, ne perfundim, porosija e gojtaril -te nalte. Populli, qe e ndigjoi, tue e M te veten porosine e tij, i kushtoi nji breshen te flakte duertrokitjesh qe u ~gjat per shume minuta. Keto duertrokitje dishmojne vullnelin dhe vendimin e popullit I' one: .Temivellazen. nuk na ndajne dot I Anmiqt t' one Ie te marrin shenim.

MAZAR

SOPOTI

'15

,,,,,,." ~-"';..~

NGA

KUJTIMET

E MIJA

Kah gjysa e mojit te Qershorit 19t1, Valija i Shkodres i atehershem 7/ Mustafa Nedin i u lut Argjipeshkvit te Shkodres, Shk. se Tij Emzot Serreqit, me shkue ne Podgorice, me Hot e me . GI'Ude,qi kishin kalue kufinin e dale ne Mal te Zi kohen e Turgut Pashes, me u thane atyne qi Mbreti i kishte fale, pOl' Ie ketheheshin ndel; banime Ie, veta e damet qi }((\IIpase kishte me 11 a shperblye. Edhe Argjipeshkvi lIIuer me vedi At Gjergj Fishten e mue, e ,u nisem per Podgorice. Mbas pak kohe qi merrijtem atje, Argjipeshkvi me <;oimue ne Tl'iepshe me u ndeshe me Malsoret e at.ij vendi e me u a diftue mesazhin e Mbretit. Z. D. Nikolle Ashta e At Mati Pl'ennushi me shoqnuen n' at. udhtim, e nji Ie diele ne nadje heret fort u gjetem te Kisha e Triepshit. Si u mblodhen Malsoret, dola e si u pershndeta me ta, u tha<;ekto fjaW: Z. Argjipeshkvi ka dale ne P.odgorice me u p,i me ju, pOl' mbasi ai vete null. mujti me ardhe deri ketu, na ka <;uene. Ju falet pra me shndet e ju <;onbekimin . Te gjith nji gojet u pergjegjen: Zoti i ngiatet jelen Argjipeshkvit e i falemi nderes fort qi na ka kujtue. Mbas ketyne fjalve u tha<;eshka vijon : Argjipeshkvi me ka ngarkue me ju thane edhe se Mbreli ju ka fale ve<;seju therret me kethye nder shpija te lua e ju ep fjalen se ka /lie ju shperblye gjitha damet qi keni pase. I u luten Marash Dcit me fole per te tane, e Marashi muer fjalen e tha: Zotni, po na thue se Mhreti na ka fale. Shka me na fale ~ Na mos i kjofshim fale aspak Mbretit qyshe se ai ne Kuvend te Berlinit na pat leshue doret e na pat dhane Malit Ie Zi. Gjithkush e 'di kangen: ÂŤHot e Grude na i ka dale (jab - 1 a ka fale ~ 16

Mbreti Nikolles Âť. Na qyshe at here nuk kemi pa dite te mire. Vendet t'ona i kemi ruejte na vete e s'ilsht shkrep e gur qi nuk i . kemi la me gjak. Shka don me na faW pra Mbreti ~ Por se jemi te vogjel, se me shtij pleq me Mhretin na Mbretin kishim me e qite borxh. I thame si do qi kan kene alo punet e atehershme a doni me kethye nder vende tua a jo ~ Na pergjegjen se sot per sot nuk e kemi at mende. Edhe na kethyem ne Podgori('e e pergjegjen e Malsorve i a prueme '1,. Argjipeshkvil. Mbas pak kohe (dy a. tri dil) po vjen lie Podgorice Ministri i Turkfs 'i Celines, Z. Sadedin Bey me i M nji vizile Argjipeshkvil. Mbasi ky Minister <;-faqidishirin me u pa me krenet e Malsis, kje da me i mbledhe kta e m' e prite Minish'in ne e nesr~ ne nadje. Erdh Minislri e Malsorel ishill lllbledhe ne nji ode te nji shpfs \

ne Podgorice per me u pa me Minislrin, ku e percolla un si drago-

man qi me pa:t shenjue Argjipeshkvi.Ishin n'at ode, per shka me bje .ne mend: Dede Gjo Luli, Dede Nika i Gtudes, e disa tjere. Para se me hi Ministri, shkova te .Malsoret e u tha<;-eqi te dashin nji nder ta qi ,te flitte n' emen Ie te gjithve. Dane Dede Gjo Lulin. Si hime n 'at ode Minislri u fal me 'ta e u thote: Zolni kam ardhe pl,ei 'Celinel me ju pa. Dede Gjo tuli po i pergjegjet: S' na ka pase rnarre malli per ty. Mue m' u dote me i a perkelhye. Si u ulem e ndejem pb i thote Ministri: Mbreti ju do e ju ka fale. Dede Gjo Luli nuk e la me mbarue, e me 'i here i tha: Mos na permend Mbretin pse s' kemi pune me te. Aj as nuk na njef as nuk i di punel te tona. Por ju qi' vini mbas Moretit jeni te lane hajna e menafike, e' ju e rreni si per ne si per te tjeret. Pra aj nuk ka sh ka 11a fale.

Atbote Minislri sieBel kah un e me thole: Po pyeti kta Zotni at librin e kuq qi. kla permendiri a e cluen per vedi a per Ie gjilh Shqipnin ~ (Libri i kuq pennbante disa pika te cillat i nd.ieri Luigj Gurakuqi i kishte pregal.iteper ine ja Iype Mhretil per Shqipni). 1.7

,. ;~

OF '1.->,,;

~, ":',

Si e pyeta Dede Gjo Lulin aj pergjegji: Ato pika qi jane n'at librin e kuq i dona ma pare per vedi, mandej per Shqipni mbare. Ministri, i ciIIi gjate ktij kuvendi nuk kishte mujte me mbajte gjakftoftesin, u /tue mjaft idhnueshem e me tha: thueju se s' kam me ardhe ma me i pa. .Marre vesht kto fjale, Dede Gjo Luli'i ndei gadi e i tha: Kurr bojen mos t' a pashim. IGishtu mbaroi ky kuvend pa kurrfare kenaqesije si pat fillpe. L. BUM<;:I Ipeshki!v i },ezltifs

"" \!"

It 18

.....

~;',.~'

~.,~

i."~

." .."oit.~-L,

NIKOLEJDA Poemth

hero;komik GEGE TOSKA

tVijon

pre;

numrir

4, (q, 171

IIT. ODISEA

OJ ti Zana e Helikones Qi atij l' verbtit te Meones 1 a diktove ravet e shtiqet I a kallzove edhe rreziqet M' l' cillat ndolli njaj veleti Burre Ulisi, kot i shkreti Kur desh shoket me i kthye te shpija, (Kot pse deshte s')pat Perendija), Mbasi' Trojen m' toke pat rrzue : rry po t'lntem ml m' kallzue Njajo ani kahe don m' i a msJ,

.Qi n'

Tivar velat ka frJ ~

Kange te ambIa. me knme Hret Aty mbrende ngarmojn dishitet: A thue ti, 'i Jason i ri , Mblodh Argivt prap n' at ani E po niset prej r~ivarit Me marre ne KoIke bashken e arit, 'E se Orfeu me lire l' hyjnueshme

Eren don me zbute l' ic{hnneshme ~ S'11 Jasoni

.n' at ani

Me fatosa Argiv te ri ; POl' i\ Knjazi i 'Malit l' Zi

.. j 9

Me gjith grue,- n~e gjith femi. Qi D' Stambolle po don me shkue Dert te Mbreti me dertue. Baba , Mbret edhe shtektarit At ani n'lymfi t'Tivarit I a ka ~ue, e i ~oi muzhiken Per l' ngqshlluemun n' at udhe Niken. Ra paq era edhe tallaz1 E n' StamboHe na mrrini Knjazi. Aty '1 here mbasi ka mbrri N' saraj t'Mbretit e kan shLi Ku Nikolla -- veshe krejt n' t' ;d Para Mbretit n' gjuj ka r{t Njekshtu hallet tuj i a kjA: ÂŤPadishah - l' u nit -- 0 jeta! .Miln' Cetine nuk kam .pse veta: Njikaq halli m' ka rrethue, Njikaq borxhe m' lypen mue, Sa me dale e m.e 1 a u lshue! Gjith ket hall, gjiLh ket siklet POl' jete t' ande, kqyrnia plaken Si IIl'1 a preu Zolyne nafaken... Si m' asht veshe e zbe si laken. Veshe e zbe jo prej s" te mirash POl' prej. hallesh e s' veshlirash... LuLa miq e dashamire Me m' njite doren n' kete dite t' vshLire: POl'S' u gjet kund mik per mile, Nder kto halle me m' ndimue... - Po t'la vera e t' hin beharel, Si ne fjale na bin te PareL Tha~e me vedi atehere i shkreti Due me shk ue nj i he're Ie Mbreli Due me shkue me grue me fmi, Me i u lute me pervujlni (I

20 * /

:-::'''\1

Per ndo 'j ndime, per ndo 'j dhanti. - Ashl i mshrirshem baba Mbret: Ndoshta doren, thashe, m' a njet Per shull gji\. nuk po t' merzis POI', arnan, pa gji\. mos m' nis : Per jete l' ande! prema lakull E m' pshlo mue e Karadakun ». Balm Mbrel po dredhe muslakl1n p shikjon plakun E me dhimbe po Para lij qi iI. mrrudhe sa 'i shtupe, Si, kish nise Zotyne me e hupe. Nji cope here si e ka shikjue KshHl kci zane me i Ijgjicue: «More Nika i Malil I' Zi T' lutnal [' ua s: i kam merzi; Kish' me dashle ndo 'i send me t' fale ; POI' po m' Iype mi\. (' mirin djale Qi nen dieJ] mue sod m' ka mbete: Po m' a lype Shqypnin e shkrete, N' hysmet t' em qi kurr s' it ngathe ; Me 'ti kambe mhatM me tjelren zdathe, Me pushke ndore me zjarm ne gji

Qi ka dale per mue n' ushtri... . \

Lyp Misirin, do t' 11Ishoj POI' ShqY{fnis un zot s' i ndrroj ». Njekaq fjale s' tha m§. D~uleti. Edhe Knjazi' duel i shkreti. Duel e shkoi me rob te vet Me lype njeti selamet Mbasi e pau se baba Mbret S'. i harron kurr dj.elmt e vet. Shqyptarija tha nji fjale: «More Nike, more ti djale, Un t' kam thane se shporru mejet Pse t'i zdath {lhallvarel' pih\ krejet».

~ ::t" ~r:~!-_'

)'-,",' ~-s~.. "

-"J;:. '"

-:r,°-

'l-:~:

,.-:.. :'i

";'!j

IV.

EXODON Nji prej mbramjet !leper ten Knjaz Nikolles na i bin i 'i sherr: I duel nusja muhaxherr I Mori Jute - t5' l' rafLe nji pike! Po kjo pune, lash shka na kjofle: Shi ne dimen neper l' fLoftij ~e qite burrin - mos e gzofte! Se po m' ban me fole pa hi Me qite burrin tash n' be]{t~ Po a s' e din se aj ka me ngri; Mbasi t5' mos l' kete per bri L Po a Danili s' l' asht pelqye, Qi kjo puue l' ka ~'a per krye ~ - Qyqe mbetsha per kta sye I Mue edhe burri s' m'a>;ht pelqye. Me nji shtl'oje me Ie s' mund rri. ,Shtrojme nji thes a 'i post Ie zi, Kryet mbi cunge e kambet ne hi: Na ~ile dita si it ma zi. POI' per hurre s' kje~e tue pase dert: Knjaz Danili «vert» e ;<terrt ». Sa per burre kje tu' u ba halli; POl'S' po m'lodhe per te fort malli; Perse kam do halle Ijera, Qi as me i njefe s' po mftje e mjera! M' pa~in n' qafe mue baba e nana Qi m' kan dhaue nder kta fikana! Ma mire t' m' kishin njite kund m' rroge, Per ndo' i gflJsh per ndo 'i zhalJoge Me mshi odat nder hotela, Se me m' dhane nder kta rrashqela. . Te tane gaqe e te lane thake

f' ... §~> ~.~..

t, J.-,.-

~ t t. ';-

t~, ~S-,-~'""....

(~~,.;'I~,~~~ -

* .~';L::~:~,,-'~

Bubazhela leshalake -Do skopaj me u preke kryet m' tni, Qi me t' Irembe n'anderr me i pa. Mue' m' pa' n thane, kur m' kan fejue, Se nji Prine mue shej' n m'ka r,;ue Djalit t' vet me m' marre per grue, E l' filluen me m' a le-vdue, Tue m' marre mer,; se Knjaz Nikolla, Po isht 'i Prine m' e drashte Stambolla: Kisht hamaret ml1she me l' holla: Se Cetina isht bukl1ri: Se isht Misir, po, Mali i Zi Te tane hije - e te tane vrrije T' tane rudina - e l' tane r;etil1a. E me kroje lume e she, Si kurrkund 'njeti mbi dhe: Si lulU kush qi mbrende kisht Ie... E un, e marra, atje te shpija Biijshe palle me mend' te mija - Po ku gjen ti varza l' urtaL Floket e gjate e mendt shkurta! Biijshe palle, po, un tue mendne, Se 'nji dite kish me u martue, E si vet~, me kunore m' balle Ne Cetina'do l' bajshe palle, Poshte perpjete un tuj u talle Here me Krajla e Ambasador~ .

'rash me Prinea e Kom3!dora.

Me Sefira - e Btigadira E me 'i mij do tjera r mira, Qi nji vajze mund l' i mendoje, Del' sa kunglli nibi uje t' i shkoje. E mendojshe ÂŤtoaleteÂť E kolana e sa hyqmete, Tebavi, ~herbtore e 'goca,

-~~

'I, "~i,;o .:"-.

23. <,.

:.~ ~ 'of, ~,;j

Kual Iii sl1pejte, sejza e kanoca, Zagare t' lele edhC, langoj Dhija l' egra me kaproj: E mendojshe - ah "till e shk"reta! Si me gjaje e ÂŤloaletaÂť Mue do l' m' shble mo!i e jeta. Pa kujdes, pa rare merzije: Ha, e pi e rri IICII hije. ~~njikaq, po alje le shpija UII \I nlbajshe me nH~n(1t'mija. Qi 11\'II dukshill Ijeral. shoqe Porsi mbrlllne kallalllhoqe. Mue m' u dukshill \' vogla-!' vogla, Porsi l'ishill t' Lana gogla: Un pavode e alo ver;, zogla. POI', qe, Lash - u hftsha (D'qe! Un kam ngele si karratyqe Ne CelUle, klu Ie Nikolla, 'l'ue fit barkun me l\Ortol1a Ndersa alo, besH, jane zoja, Qi nuk njofin shka asht nevoja : Han e pin gjithshka u Iype goja Jo, po, e mjera - oh! vaj' po m'lllerr Jam n' Cetine si qeni m' qerr: Kj,i.j e dues si zog i true, Pa u gjete kush qi me m' ngushllue... . E po kush do t' m' ugushlloje mue N' gjilh ket hall e u' gjith ket name ~ A dro Nkolla rue dollame, Qi ka mete me koc nder dhamp. Edhe pyke ka n\ qyqari, Q' se ka ni~e me e lanun zari E s' po i hece falli per s' mbari E as s' po i shkon kunglli mbi uje, Per me rrnue m' shpiue t' tjeterk).lje,

f;' 1

* >.',

':i"'"".

, '1 '

Si kje msuc me rrnue do mot: A ren djerr, kotecal plot: Ha e pi badihava, Hri peshlete fellit tue i rit., 'rue qite lavd, dokrra tue -1M : - Se kshlfl vete due me qiudrue; :::;e Shqypuin due m' e pushtue; Se me Mbret uue me luflue... rrjera th;lna e tjera dokrra, '1" gjitha thana te pa kokrra. Jo, po; sot ka ndrrue biqymi Edhe Nkolle::; a::;hL ka 'i del tymi; Forl !Ia n ise aj me u perpu::; he : S' po. i del, jo, me luejte hal'1l::;he; Pse tiorxhlil, besa, moj du::;he, I ka mbrende, e ,s' losin vendi!, Pi n hi paret rend mbas rendit, Der Ill' nji <;aster ÂŤmetelikut)). :::;od ka zdrype, besa, prj fikul Edhe hijes asht tue shkue, . M' nja qyqjani l' u. mundue Kund ndoj lamsll per me ngatl'l'ue, Ve<; si l' muje borxhit me dale. Por s' po gjene xhami me u fale: E qet lugen n' kjumshte per njiza, I del jashte -mbushun me miza... Kund s' po gjindet per Ie mik, Me i zalle bese p' r 'i D;1etelik. Prandej mrrudhe si <;arranik 'rash m' prak. l' deres lash nen ndo 'i fik Krejt habite e hype n' mendim, Rrin e fufe duhan me idhnim, Ke nuk di se kahe do l' <;aje N' l' gjilh ket hall n' l' gjith ket travaje. E pat mbajte dikur ,dQ uzdaje,

-c~ ~ .;~i :,'~ .. :,~

",2U.

'...:~.

'jj

.f. .. -,

-~: ,.1'~~~!?J':>i'~';:

..Z ~-j: -,,' ~;'~~ .,

"'''1

Se ajo Lelia n' Kvirinal Per do pare po i ban ha]] Per llja pese miljuj Frank ar. Pril, gomar - so.t' dale In)rI... Nuk i gjet as pare as pulJii: MbetNiko]]a II' ([ill! se II' Qll11, Me goje hap~1 e me sMl )]' uje. Hajr 'raljiijt po a thue i hftjnc kuje ~

Njerz I' pa rode c

I' po. lIaml1z,

T' sh]luem kuletel, t' bame

fil1lZ

Hilj Ie Imnel, porsi II1'\jlamel Msue me repe IllorriII per kambet,

Per Ijeler 11th 13'i kc, Ve~ per I'shluelll rodin IIIhi dh6,. Si ala lepujl IIper ograja. Me kopa]]a e (jaW

Ie lIu.lhaja

M' mjedis I' uj' t ,'a hiijlle kaJl~rall1: So per IIdryshe - hakallalll IIHjri i lytle III' kjofle ha,ram. E, verlete qi haha Nkolle,

1'honi i gjale diku tue i LHlollC, I I\a krruce do pare n' Posle -

'1" lane florinta njeh,e m' rrogo~te : '1'reqinu lIIij a pak lUa leper.

As me to, pOI',s' \c. rp,

leper.

'1" lana i IJfitli !Tush e kumblla, Xhamadal1o., opanga e sumJla.

&\i

'.'{~

_ ..':--'-'

Jo, po Princa mbalhe me Â°PilIlga,

'l'e lane b,crJ' alma, dret1ha 'JIlt. e zhancra ~. XCurrkundpii nuk ~al11e mjer(\, Ve~ n' Celine - eh !ppe ])a' tlH~ne ~le thaf.l~YeJ;asj lp' ~a lY{I, Per shka WI po jilm IWi)pa!

l,1~

zUJ.).i

Si po.' II 8rdhe, shkuene Rer dnay :' Me 10 shpija gja s' u ndreq.

~1-9

\Ce)'a

~"i. ./;

~...,

-'C"'I""~

'~""-''')-~

!i8 "

,\,,!

.,'

Pramlej, qyqja, me 'i shtrajee 1\:001'e, Tue rit shi e tue rit bore. Aklli e balta tue m' stlJrpike, Mora rrugat per me hike; Pse as me vjehrre s' po muej m' e qite: Me te haju - me te shaju, Grijn nate e griju dite FJok per flak, besa, l' u njite, Sa qi shpirti m' Ilje merzite; A n' Cetine me mbyte un vetill, A n'te dale e me mane aetin: Si mo', Zot, mil keq per mue, Qi a pak gjalle un kam qillue, Per me hjeke' e per me vue Shka kam vue r'rol(ull IHij mati

N' !tel Cetine - eh kte e hupet . Zoti ! 1\eshtfl tM Juta tue fsl:!a, Tash nuk dij shka f' zit ka bfi, Se. ka shkue a se ka naeje, S' dij me u thane, pse al:ue se l'1'eje. E me rrejte s' e kam zanitt As per hater as p' r im1t. Ve~ se aeshta me u kallxup. Se' NtkoH~ kit marre ill' thue '" E s'(\-,so.a. po e' Ila aj :rire; Se ed1\~, Hesa, aJo «Ra~jee», Qr ril' a at\!aJite /1\' sy si kpl11'd1)'~, .

'\ .>11;:

...

',~,

At ij' sodl i' ~a ra n' lirlfifhe, -,

E t.' qirlUr'onirie

'oit ,;

pu'rri 11'\goje~

',,,:

.~ ~.~

~il .pre)' haBit Karahoje: .. T9P, i vrain nie 11hjiJdhe n' teb1Jje.

<~ :,.~ . ;'(~ -.~.r.;~

;:''1

. ,

.,~ ,~,;a ,.~

.. f)/7f:'" '!-..':;-

, .'

" '''~~',-~4!

t.~"';

'.. .;-;k ):,-.",

:,~

,1'l~(("'.C:\"::'~:.. ;t<io'l;(,j2i!i,,,,..

. ''t'.l:,'

,,'

~~~

'~iI

~::;;..'

PROBLEMET

r ONA

SHENDETSORE

Problemet sltendetsore nuk Jane pre1'Ogative e mjekev~. Alo duhet t' intel'esojne te gjitM njerzil me kullure. Mjeket e specjalizuem mund te uapin direktiva, pOI'S' mund te pl'etendohet velcm prej ketyne permirsimi i shendelsisese vendi!. Klinika, prerogative e mjekeve, nul~ nep rezultate Ie pergjilMshme.E nuk do Ie mbeshtesim vetem ne Ie shpres'at t' ona. Puna dllhet Ie jele e shumaneshme. E studimet e ndryshme nuk jane pjesa me ralldesin ma te voglen. Faktel, dalal, ~ifrat e slalistikat diftojnr pulsacjonet jetesol'e te popullit I' one. Mjerisht ne Shqipni deri tash pak ashl shkrue mbi keso problemesh.E pak dijme ne realitet me siguri mbi sheudetin e popullit l' one. Edl1e ten tali vat e raila' jane fike prej demoralizimit, rrjedhe prej painteresimil te plote'te lexuersve!. Sod shpresoj se kemi mcrrijtCne diten e shkundjes s' apatis ndaj veprat shoqnol'e. MegjitMse jo i pa eksperience lie studime shkoneore, me shkrue ne vend t' im mbi probleme shendolsore l' ona, me shkaklon nji

fare emocjoni e frige. (:ifrat e pabesueshme,mungesa pel' prohhleme te te gjitha njoftimevel e bajne mundiu lilanik e zvoglojne rezultatin. POI' dikush do 1'i anise. E ndoshla fara do t' api fryl lue M sholie e tue inter~sue intelektuale, zyrlal'e e vullnelmirii. Aulodidakti inteligjent mund Ie merrije me bit pune sa speejitlisl.i. Amel'ika ka nji Zojushe Evans (I), qi nuk IHI qenc Ijpt,Cr ve~se nji infermjere e nji Carpentier qi s'ishte Ijeler vo~;sonji veterinar; (I) Zojllsha Evans ;lsht kryetarja e shoqnisi; s,] hakterjologjise Sl: Hhtrteve ti>Ba shklleme t' Amerikes. Ka punue shum sidomos mbi si'mundjet qi muull Ie merren wej tamlit (mbi baeilio Bruce-t, to; Bang. Ii>Mrlitl'nsis I'tj\. Eclhe 7.oti Carpl'uter ka pllnlleshllri1 sidomos

* I

mbi ki'tll arguillenta.

1 '4,!~

sot per punimet e tYlle njena e Ijelri ~mohen mil leper se SllUllIe profesora mjeksije. P1'Ogrami: Do te rrahi se pari pl'oblemin demogntfik lue u

mundue me e mbarue e me e shprisile sa 111ft leper te jete e mUIldun, ne U\ gjilha deget e tija: Do Ie ndjeke problemi i sernutldjeve negjitese (ethe lifoide, lue, semundje Ie feminis); aj i luberk~lozil; i malarjes; problemi ushqimuer. 'fjeret do Ie me keshillojnee do te me ndihmojne. Problemi qi lash sa vjet ka pase kureshten e interesen t'ime due Ie tham aj i races, i bazuem nihi studime antropometrike Ie hapta, do te shlrohel llga une kur Ie kemi nji sasi te mjaftueshme ~ifrash,masashe shqyrtimeslr.Asht teper rlelikat per me u shprehe mbi te lue pase perpara velem datat e 100-200 individvet. Per ket problem qi asht interesonl edhe per bolen e huej, shpresoj se me kohe do t'inleresohel edhe Illstituti Shqiplar per Studime e Arte, mhasi nji nisjat.ivee tille ka llevOjeper perkrahjen e Shlelit. Kelo Jane vijat. hyesore, keto dishiret e mija. Uroj qi ll1undi e kOlltributij im i vogel, i mbnlm me mundin e sa hashkatdhe. tare've e Ie sa shokeve t' api llji dilC frytin e dishruen Ie lulzimil Iii vi\rle\e t.e Shqipnis se dashtlln.

. PROBLEMI I YNE DEMOGRAFIK <;:ifra Ie drejta e ~ifra te shtrembta

Ie lindjeve

e Ie v~ekiev:e.

Kushdo qi ka ndnpl1k ~ij.eni e komnelellee mhi prohlemin den10grafik l' onin e din se, mjerishl, ~ifral. demligrafike te Shqit'JtJis perpara vjeLit 1930 janE leper arhilrare; Ie nxjerruna prej njehsimesh ('Oensiment) se ve~lIl'nlf\ ti\ bilme gjate lunes 1914-18, prej Shteleve Ie M,dha (Austri, I.'rancij, !laH) nder krahina Ie miryshmf', njehsime I.e p~rpilucme lite shnm .vllllndeL (e' mjerisht. me 8hm11 pak sukses I) prej ndonji studjuesil., Nder pnblikilllol (Iemografikc int.el'llatjonnlr Ie' parllJh:ct'Jesse 1914,pjesa e dendesisi\, p, Jindjc\'c r e vdekjeye qi i perke:t~.Perandorise Olomane, ashl e shenjue.IlJe me. pikiipyelese Me' e lannll

. * 2'9 .,. 'OJ.:.'' .

", '.~.<'

.. "-~.:-

~,:.

bardh. Si~temi klasik Roml1k i njeMsimil krye pese vjelesh, qi lie shekullin e kaluen ishte i vftm ne zbalim ne Ie gjith popujL e Oksidentil, ishte ndale lu ku.fijt e sundimevet tii SulltanaveL Edhe rider <,iifra qi njifen, alo qi i perkasiu Shqipnis, Jane kl'ejtesishl W pabesueshme. Studjuesa te huej si Jire<;ek, Rolhang, Barbarich elj., u munduen me bit kerkime te mundeshrne; pOl' numrat e dhallun prej tyne ndryshojne teper njeni prej tjetrit, per arsye se studimeL synojshill pak a shum menxjerre <,iifren e te gjiLh shqipLareve Ie Ballkanit, pa nji plan e perpikeni te madhe. Jane ~ifi'a keto shumica te nalta, te cillal velern mbas luItes e mbas njij njehesimi Ie pergjitheshe1l1 te Shqipnis Etnike mum) Ie merren per konfront. Edhe njehesimi i Turqve te Rij i ham me 1910 per kaLer vilajetet, <luhel te konsiderohet me te njajlat te mbela.

'l'ue mos pase eude <,iifra

sigurta

mbi visel e lirueme,do

te 'limitohem perpara mbetal,

me shkoqi~e alo qi kemi mbi popullsin e Shqipnis kesaj lufte, tue u perpjeke me vf\ ne dukje gabimet e W me shprese se np. nji njehesim Ie stlldjuem e Ie pergji-

Iheshem mbas I'uftes, per sa Ie jlJle e mlllldllII , mos Ie perseriten. *** Cifra disi l' aJ;ert:a me realitet

fillojne

me 1914 me puhlikilllo

Ie Prof. Baldacci-l (850.000 b.). Qifra Seiner (per Shqipnfu e Epern1e gjate pushtimil Austro-(Jngar) e mbledhnn me ato. Ie IIjehesimeve Ie Mme prej franQezeve, germane\'e, italjaneve, hullgareve (kJ'p.jt 806.000 b.) d'el teper e \llI.e ne ktJiifl'olfl: lI)'e Ie 19~O tes, me gjltnese duliet mbajte si ajo ma me. 1\I'itere ma' e stu,djuenrjll 1\ k flbes sâ&#x201A;Ź Iu(f.es. Perpilimet e H12'T"es nepshin

~irren e 843.000 tlanor:ijve. Kejo <,iirer <,iud'iU e hani me d)'shue nji lIumer eksperlasllkol' Ii-Ie 1930 rregjist.rimi i pergji1.heshem dha ~ifren e f.009.097 liailol'eve'. ~~ me arsye. Si mujt me u muushe mbrenda3 vjelve' ~if('(ie mlt se 169'.0'Ob frymeve e me 11 merrijte ne nji kohe aq Ie shknrle nji slWm iq hiperholik (20rllo pel' te gjith Shqipnin, B5Â°111 pii)' Eloasan e l)'nrres e' 6'7111'11 p~1' rj'irane); Km nMyshinii Iii] rijes Ie

31) .

lindjeve e Ie vdekjeve I' alyne 3 vjelve, mbas ~ifrave zyrtare isllie vetem 6373 ~ U prilnen kol ma vone. dokumentimet e nUlIuat qi spjegojne shtimel nder rasa LC tilla. U fol per nji shumice t' emi-

gruemsh prej Jugosl1avije

(pOl'

~ifrat e I' emigmemve

prej vjetil

1925-1928 napin velem nji mesalare vjetore prej 10.000 frymesh). (:i t'raI e bilancil de/llografik (diference. Ie lindun-Ie vdekun), Jane Leper Ie lIIangla pCI' I' n marri:1 para sysh e per Ie spjegue shtimih c madh. 8i rezu]toll prej pasqyrave Nr. 1 e 2 IIdryshimel Ie lil1dun -'-- Ie vdelmn prej vjeli11923-933 levizi,u prej .380-8.969! lom;e »der ~ifral e ketyne vjeleve Ie fundit 1934-940 ndryshimet levizin prej j 3.972-18.689 fryme). POI' asht e k~).tc me u mundue Ie s]iJjegojme sa te padrejta al.o ~ifra. Levizjet e Ip.prueme Jindjet llW 1924 ishiJ1 vetelll 7.936 e me 1930 awt'ijshin ne 16.339), mungesa e Jljij raporLi Ie dnijte lindje - vdel\je~ ndryshimet e mdha ne sMirnin e liIIdjeve prej njij vjetit ne tjelrin (10.4 - 15.8 per 1000 nder Njetet p~rplIJa 1930 tes; t9.2 - 33.4 p.er 1000 11der vjetet rnbas

.Jane

1930 te.s) i diftojne edhe profaRit pavleflesin~e tyne.N,e k.urrnji shtet nuk Jane paraqile ne. nji gjendje gati llo.rma.\endryshiRle aq Ie mdlHL Deri raporti mes lin(Uevete mashkyjv<eper 1000 femna .meo8'hilacjone qi shkojne ne rasa Ie ja,sMf;Zilkepeshme e ruder grumJJUj te mbJedhun popuUsije prej W40-1.Q60, edhe ky faporl ne, Ie gjitha ~ifrat l' ona perparl! d92.0 ,Uls, asM shurn ma i naUe prej 1091: to.OO te y.i!tj~!92:7 shk0jne dle 113&5.: j'00.0 te vitit 1'9231) Gabim~t,d.ali:n te randa e 1e'paIiIQJ;tl;1eshmekour stndjm~si vehel me mjen;e koefjcje.nta.te .lindj,eve, Ie ;vdekje~eetd. (,per 100.0 haI1Ol1e),tl~e V\I .u.e raport ~ifrat ab~()Ih1teme !p(i)pullsin e peljgjH:hes~lli1e.Qifrat e lindjeve e W v61~jexeja~e t~p.er t' u1ta. Koe£icjental e lindjeve t' atyn,e vjeteve ~a!!le udar I}la t' 'ulUt e Europes (I) P@ t' u

bazojsllim m1J,i ~ifren haze: te,S50.00@ hnoreve do te ki.shim nji lindtmmi,Qna:taJitet) pr.ej 10.4 ded iII,e 15.8 per ~OOO .ba;gcpre (sbii past:!, 1 e 2) e ,po te rnerrshim per ba2je <tifr~n e UlOo..'oO.Q bar.roneVo~, Jwefiojentat <de toe z!!l1'ypshim ne 8"8-15,4,, ~~i.fra- 1elto

qi i M'rohe.n. atyne Be pjesell

te FraJJ.ce~ .e ole .shtet.e;ve

J.~la le Jijlldb.,1: i!V,.d\latr.ta,l~

.{)

nOlidik.e

111..e-I)(j)pl:li1lsi

te mb~edhuIl:amrdjjr:q)1t€ttf:~.E

£'.. ~

I..,-1>. ~

,1;" "'{ .'"

,.~N~

.,~J~: :;.:

., ",~~

njajla vrejlje mud Ie bahet edhe per koefiejental e vdekjeve; vdekmenija (morlaliteli) me koefiejenla prej 7 deri t 4- per t 000 banore clel nder ma t' IIlle l' Europes (I) megjilhese Ie gjilh studjuesal e problemil e gj-mdja sheudelesore e t\hqipllis n' at

kohe napin arsye me e mendlle vdekmenin lie t\hqipni

shnm

ma Ie nalle se sot. Kela ~udiLC aq m11shllllle Ine e dijle sa shpesh ndOllhle qi kalundariH e lIIalcoret IIIOSIe lajmojshill as lillcljel as vdekjet. Ne periudhclI J922-1927, lie disa lIetllH'efeklura nuk II regjislruen me vjet 1IS lillcljl~1as vdel,jet: 11'1110lOa Ie populluemt'l IIIItlJri i

lindjeve ndryshonte prej njij vjeli lie tjeter me raporte prej I - 5 e cieri prrj 1 - 9! Velem per nCllprefektllral ma Iii randesishlllc vihet oroe lIIundimi me mbledhe lajlllime (delluucje) fie menyre' sa ma Ie perkryelne. Njehesimi i 1930 les dllhe! Ie keL stilJlell

ma Ie madhe. Sludimi i ftifrave Ie IHllIa Ie lilldjeve fidel' vjetel J930 les (Ie eillal do t'ishin I' ekzazheruemeper nji j)opullsi

mbas

850-8UO.000 hanoresh), pergjegja ]ogjike uder koeficienlal e keIyne vjeteve, - faklivele se nesa ftifra e popullsis para 1930 les il.sbl e mbledhun prej njehesimesh lokale, ajo e 1930 les flShl e clalun prej njij njehesimi Ie yerlete, i cilli me gjithese me IIIHIIgesa, mbasi i bam per Ie parcn here ne vendin l' one, lisht perl' u ~mue shum, ]lapin ai'sye me besue r;ifren e 1930 les si ma Ie drejlen permbi popullsiu e Shqipnis. 'fe mbelat qi kane te gjitha punet e kryeme per Ie paren here, ]luk munden me i prishe vleren atij njehesimi qi 1!er lash mhele baza . ma e sigurta per punime e studime. Per ma teper ky njehesim vuni lie veprim lie nji Iloj menyre rudimentale edhe sislemin demografik tue dhane mundesiu e zhvillimit e te permirsimit te tij. Qifrat e vjetit 1931 (shif publikimin e Drejtoris se P. Ie Sheudelsise, vjeti 1932) me 249 liudje e 16.6 vdekje per 1000 hallore, edhe pse sigllrisht ende t' ulla, Kane t~mdencen me i u afrue pak a shum se verleles e diftojlle se organet kompetente mUlldohen me nxjerre prej popullsis denuncimet e nevojshme. A.sht kejo fitorja e pare; krijmi i mundesis 5e vumjes se themelit per te gjith punene ardheshme. Fillon qysh{\ me at date nji orientim I .....

_If

S'I 0;

s--

0 CI':I

:; G'1 ~0;

S'I .-

- (N

0';\

0 ooit'

~0 0';>

'XI

:0 s<i

~0 GO

G'I

~:.} ~,

.---"

~L-:

.. """.. " ~g I!';) ;s---' ~00 ~LO

a; t-

~s<i

- -

~\;p

1- - ~0I

5"1

C';>

~r:-: cci

~f~r~I~~ 00 l--': .....

ozl~ .....

:.0

~ci

"""

~......

0';>

..;to

~00 00

;s---' -

";'1 ---

10 -N

I.~ ~0:>

.......

<';>'l

....;tt G'1

~ci ~-

00 -

0':'

~~~..'~ G'1

~0 ~~00

~. -'.1

~ a

V'J <t a.

::..... ..... :>

~z .....

'0:'1 Ie::

-'.1

00 I

.....

:':?

I 7'1

~i7.) I

1- "j ~':'>'! 1-

..; 1G'1

~c:-

[ ::5 ";-1 I I -

I,." Co

G'1

- ..,. 0 00 0

I - 1-I

,YS

::0

<:.0 ~It1-<do I

I "!I

,~ 4'. ~0

'-' -

~..,,; ~I~N

~I_~ Ic.' t~

--I

i7.) ~~0';\

0':1

:,:)

~I-

00'

1-':

-<do \

0Ci

..0 .....

......

~'?2

+ ~~Ii.'

It:' 0

cci c:Q

0';1

;:: ~~~00

1.I

~I ~I- II -I

~I~ S

f:'

..;to """ ~t.-

""" ~L~

'3'i C'O

~I..,;. I --<

I ~c

- 1:;0, 0 ~~0';> 0 0 0; cci

......

'~ :.0 C

::Q I""~r-:

~1~0

0';>

G-1 I~-

0':1 o......

13'1

~I~ I

<:.0

I cci

...;j< ~0:. ~~~C!:> 0 ~I

5"1

~;;-~t~r:N ~0

1~0

, ~I ~r 11.1~. ,"- I-:~-:) -i.l~...";," ~~,;..,ti11-~~ :,;"",' -~ If-;J.:~~-~,...~

+ -

---

-<!'

">'1 ~0:. (5'l

~0;

C!:I

00 O'J

~0;

I C!:I L,o;;

~l"": ~sq

G"1 0:>

O';> ..--

""._--

t::: ..;j< ~It:;

\--!

~~+

0:> S't

0';>

8 ~;:;-

~c:Q

~~00

~cO

~., 0 :>

~...... ~~;:;;

~E::;:: r:n

.....

ci ...... :C I

,,>,-1 ~0

""" S'I

-I-

i <t IX

V'J <3: Q..

""":I :>

~.,

~~-

:<i ...... '::z;:I

- :.....::: ...

~:= 'lJ

disi ma i drejte i ~ifrave; dallohet nji pergjegje ma e logjikeshme sidomos nder lindje. Qifrat e ketyne diftojne perhere e ma kjiirte . prolificitetln e mire te races, ~kae provojne kerkimet e bame perpara lufies mbi popullsit Shqiptare Ie Serbis ku lindjet ishin 32- 37 per 1000 banore e alo mbi grupet Shqiplare t' Halls se Jugut ku lindjel levizshin prej 30-38 per 1000 banore. Keshtu studimi i slatistikave te vjetvet 1934 e ketej provon krejtesisht ~ Ie padrejta jane atu te mapareshmet. Ne baze te tyne mund te nxjerrim ne nji fare menyre fekundiletin e popullsfs, levizjen demografike e ne baze te vdekjeve mbas moshes e te smundjeve, gjendjen shendetsore Ie vendit.

*** Me 1934 pra ~ifrat ndryshojne krejtesisht. Qe prej atij vjeti numri i lindjevet hype permbi 30.000 e i tille, me levizje normale, mbete nder vjetet tjere. Koeficientat jane mjaft te logjikeshem e diagramet qi formohen me keta, mA te besueshem e ma te sigude; keshtu qi prej tyne studjuesi mund te nxjerri me ma guxim perfundimet erases. Te veshtro~me ~ifrat prej vjetit 1934 e kendej si ne pasqyren Nr. 2. Po t' ishin te verteta te gjitha keto <;ifra, do te thojshe me gezim se shumzimi i populIsfs me shtime prej 12,6Â°10 deri 18Â°10 asht shum i kenaqeshem. Shqipnija keshtu do te mund t' u vente . nder vende t' Europes me shtim ma te . madh. POl' a mund t' u besojm~ ~ifrave te vdekjevet sa atyne te lindjevet ~ A mund te thomi se edhe keto <;ifra jane gati absolute ~ Perpara se te kishe te ?ajshe me statistika t' ona, perpara se te shifshe ne realitet si funkcjonon nder zyre civile l' ona, nder komune etj., m~kanizmi i denuncimeve te -ldekjevet, do te kishe besue pa veshtirsf. Sot jo. Dne qi kam pa nder inspektime per arsyena shendetsije 'ne ndo' i katund e ne malsi (e jo fort larg qelldres s'ime 1) si ne nji katund te vetem ne nji perjudhe pak javesh 7-8 te vdekun nuk rizultojshin te denuncuem ne zyren e komunes, une qi ne qytetin e Shkodres, nji nder qendra ma Ie; kurueme te , /

. ';:'"

.'"

..I .

J,t~~..;J-!:~~/i~'._:~'~~~:'~:k~

Shqipnis, e jo 1I1e vdekmenin ma te naUe te veudit l' qne, n.der . keta kaler vjetU e mbrame kam koeficjenLa vdekje qi ka~ojne perhere perbi 20 °100e nji shtim j)o(Hlllsijeqi nuk kalon 10 pi:ir' 1000 banore (e ne vjetin 1940 asht veLem 5.2 si lie pasqyren Nr. 3), tham pa frige gabimi se mjerisht (Jifl'at e v(lekje1)e ne vendin t' one ende nuk due!iet te me1'1'enpe1' te sigurta. :1

J I'ASQYRA

VJgTI

1940 0100 1941 0100 1942 0100 1943 0100 I--+804 26.8 872 29.4 1092 86.4 914 iJO ~f>48 .21.6 618 20.8 786 26.2 639 20.9 ----'----+156 5.2 +2M 8.5 +306 10.2 +275 9.1 I 1 I I

LINDJE VDEKJE SHTIME

. Kur nji IIder qyLete ma te mira nep nji vd.fkmeni k,aq te ~~lte,; .~ka do te jete lie realiteL per viseL.e tjera? Cill.at pre(eH~ra

round te preteudojne nji shLim aq te madh sa me perm}mspe qif~renca aq te mdM ~ F1J,~tiveLei uljes ,se, ko~~icjel\tavete,shLimit ,~e ;,:v~~LeL 1939 e 1,H40,(shif fasq. Nr',.2) ,n~lk aspt ~hej, i .pa~&i-

J ':j ~ :~

.~ ~ ~ ~

.mit' r~,al ne }j1Iilll, pOl' i, ~Jij merrijtJes .perhere ~1(1te.,~lgLe,te.,,<le- .: ,I~~,nc~b!~ve}e v~ekjeve. ;ijuk, il~hL ky I pohim mjet, p,ei' te" ~~ka~Wej i1j'i a/arm fals e I?~r t' ir,teresue le41le~at. AshL k(,Hf4nk,p.ippii, £01'- -a

!~~em n,I~~s .~a. e sa ol:esh, ka~ue mbi ~ifr.at ,~e~m~f,af!.ke t; ona, i ~be,sht~tpu ;fllbi ,ligje qi ne r~sa normale uuk ,w~ppjge J.{aJjf11e,te I

~ . ~\!

pajyst~(ikueslllne Ii 1l'.pQserv,acjone, per,sonqle. Ash! r£fi~lli, i njij .~opkluzj()lli mosQosMm .~. . "'t')

t'arsye!u~m, k~nkl\l7:jon ~,~pa.k i, ~~pAes~l~m, pori d\>me u dif~ue per te I mos 1I dhalle r!lse iluzjopevet .Q~rJe ,. ,

..',

muejte me sherue te mbetat. ' Qka' d.~~ te thote' a!eilere keta ~ Se sidomos koeficjentaL e vdek"~.-,! IJ~i,et j.a,~e ~P'?e lar,g r~a)jt~t.j! e se fl{a,,t~ ve.~fet.,et j{f1tii ,Jl?:~p mq.te,

'. ..

'«'

"~f

'TI'

'{\:-,~

j".~

(,"

-.I'~

I!f~"'j

:,~af,te<se ,ata9i, n,a n/!pfn ~ir1'l!t;fYtfare. '.

.. \L~

.J~r"p~pu}J~jja

Q4 "rV, -.

e q¥,teLev~t,: epde".~~u;/H~eg;iit:l1J,jg;i.~n,,~li4,efjMtn J;: .~ ~

.. ,

"'~,:'<"

lajmimet (denuncimet), mundohet per apatf e indiference me u hike ketyne, <;ka,do te thomi per ma!corill, te cillit atje trete mllje mA.lit, larg <;do kontrolli, i lejne e i vorrosen femijt e tij pa i diftue kurrkuej Jevizjet demografike te familjes se vet! Me thonte nj i diIe njani qi nuk kishte lajmue as lindjeu as vdekjen e njij femije qi i kish vdeke 2-3 dit rnbas lindjes: «'Pse t' u lodhshe me ba 4 ore kamhe per me i diftue Kryetari t lernjen {J remis, kIll' e shifshe se nuk do te Houle ~ K'eshtu asht si mos me pase Ie... e une kam peshtue pa e ba rrugen 2 here kambe». Ky asht mentaliteti i malcorit qi perbiln nji pjese te madhe te popullsis s' one. E vetem masa: drakonjllue e udo' i gjobe e shterngojne me puDue sithote ligja. Nd'oku~h do te thole se pjeserisht pohimin t' iIII e mbeshtes mbi koeficjentat e qyteti I Ie Shkodres e per ma teper jo mbi ato te vjetevet qi kam per Ie gjithe SJ.qipnin. KiH'e kam bit pse mbas shlerngeses se rrepte Ie popullsis se qytetil me lajmue vdekjet me skeda te mbushuna p,rej mjekesh vetem qe me at vjet . i besoj numrave te vdekjevet. POI'kurrnji faktor shendetsuer e jetsuer i jash tezakonshem nuk asht <;faqe per qytetin e Shkodres ne vjete! 1940, 41 e 42 sa me m~rrijle me influencue nji shtim te jashleiakbnesl1en{le vdekjevel ne ket qytel. Pralldaj diferenca e teprueme ndermjet <;ifrave te siguria Ie qytetit e alyne te pergjithshmevet ban me dyslnie mbi sigurin e ketyne. Ne konkluzjon: <;ifra.te lindjevet jane relativisht absolute. Per ma leper e "etmja e mbele e tyne (,>igurisht e vogel) asht se mundet Ie jene ndopak ma t'ult.a se Ie vertetal. Keshtu qi prolificiteti sltume i mire i races. sltqiptare dikr" i provuem e i sigurte. Per fat te keq, si thashe, keta nuk mund Ie lhohet per <;ifrat e vdekjeve Ie cilia!, megjithese ne vjetet 1939-1940 i afrohen perhere ma teper se v'erteles, nuk jane ende ato Ie vertetat. Vdekmenija (mortatiteti) ne Slt'qipni asht edlte ma i nalte tue i a kalue ndosltta gllti te .qjitha shtetenve t'Europes. Ndodl1e keshlll qi e gjithe dobija e prolificitetil te nalte humbet lie pjesen e madhe per shkak te vdekjeve te shumta. Keshtll. qi problemi i shtimit Ie popullsis. mhele ende kritik e i pakenaqeshem: ~ .~' * 35 ~ ~y£

". '"''

:~:.:>"

:l':j,

-~~

j 'Nder sludime qi here pas here do Ie ndjeldn kele Ie Ketij numri, do Ie shkoqis sa ma perpikenishl Iii mundem e le me lejojne t;ifral qi kam, arsyel qi mbajne nail vdekmen in, viset qi kane nji vdekmeni ma Ie nalle e qi prandaj Iypin mil kujdes. vdekmellin mbas moshes e sidomos ale Ie femijve nen lIji mol. Do Ie kemi keshlu ualengadale llji zgjallim perhere ma Ie hapel e Ii! 'billdeshem le studimevet e nji depertim mft Ie theW! lie kiH problem kryesuer. POl' nuk po hi pa perserite se :Ishl e uOJllosdoslune me merrijle ne t'ardheshmen perfeksjonimin r pJole Ie lajmimeve Ii\ vdekjeve. Si Ihehel apalija e indiferenca e' popullil ne keso t;clshtjesh ~ Velem me force: lue M me respeklue ligjin lIIe g:joba slllnb1Jllol'H e le shpejla. Ne 18 g-jilha shlelel e boles, cdhe n'alo mi\ Ie perpamemel, veprohet ne ket menyre. E velem kesh lu populli trond ilei e i mesohet njij uelyre qi prej velvelil s'kishle me e bil kl\l'r. Wane tjeler lypel qi neplftleSal e inleresuem le kene mil kompelenee e sidomos ma vnllndet. Asht ,e domosuoshme nji Zyre Qendrore e Stalistikes 111eelemenla aklive e Ie zotet, Ie dUel Ie kene I}ujdes me konlrollue shpesh qendral e ~ogla per Ie gjete me kohe gabimel e P,e! Ie mane masal e llevojeshme. Dr. KEl NARAc;l

36 * ; M~',...r.

(. '\ij

SHENJIME

-DEMOGRAFIKE TE POPULLIT SHQIPTAR

Perfitimi' sasuer i levizjes demografike se njijpopulli, si dihf't, asht i dhanun prej diff'rences se lindjevet mbi vdekje. Sa ma e madhe te jet kejo diference, aq mii teper shtohet ai populi, ndersa diferenca per here e ma te vogla jane symptome qi parashofin shkimjen pak a shum te shpejte, kah e cila rreshanohet organizmi demografik i atij populli. Faktoret qi veprojne lIegativisht ne paksimin e lindmenis, Jane dy sojesh: biologjike e sociologjike. Nder keta te fundit, mfl kryesor1:'t, kemi kuJt.uren

e qytetnimin.

Do te na duket e (juditshme, por e verteta asht se lindmenija, vdekmenija e deri diku edhe martesmenija, ne vija te pergjilMshme, Jane ne perpjestim te zhdrejte me kulture, Imrse ÂŤjeta e mesme niJ tiJ lindunÂť,ne perpjestim te drejte. Sa illa i kulturuem asht nji populI, aqe In~a i vogel asht numri i lindjevet e i vdekjevet, kurse aq ma e gjaie jeta e mesme ne te, lindun, qi me (jale tjera don me thane, aq mil i madh

numri i pleqvet. Statistika shkoqitese ndermjet kl'asave te kulturueme e analfabete, ne Shqipnl nuk kemi. Me gjithketa st.udimi i Boletinave mujore te Qef.ldresse Statistikes ne Tirane, dishka mund te na ndihmoje ne keto shenjime. Ne tabelen e lindjevet simbas profesjonit te babes, keJpi se nder 1788 lindje te nandorit 1941,1279 lindin prej bujqesh, 119, prej puntoresh e 118, prej zejtares.6. Pnt' gjithsejt 1516 d. m. tho 354~ nder 1788, lindje prej. prindesh qi ne pergjithesi Jane analfabete. GjitJlashtu po te kontrollojnie vde4jet, po l' atij. lllU~ji, ke{lli

3 j 6 vdekje nder bl1jq, 37 nder punelore e 20 neler zejtare. Keta don me thane se uji popllll sa ma i pakulturuem <lsht, aq ma leper shtohet. Perfundimel kishin me qene shmne m:l I' interesantshme e mendembushese, po t' analizoheshin grupe shoqnore ma Ie kufizlleme. Slatislika e prullD poshle e vitit 1938 k{t qene perpilue prej da~avet qi kam xjerre prej bllrimesh se ndryshme, pjesesishl prej Zyres se Gjendjes CiviIe Ie Qylelit Ie Sh kodres, pjesesish 1 prej shenjimevetdemografike qi Zyra Famullitare katolike e Qytetil boton 11'orgallin e vet zyrtar «Kumbona e se Dieles ». Ndamja asht ba. ne baze te hesimevet, IIIbasi se palm ne Shkoder liveli i mjesem i kulLnres se pjeses katolike, lisht mli i nalle se' i pjeses myslilllane, Ky lIlendim i jemi - pa dashte me fye kerkend - perforcohet edhe prej perfuudimeve Ie labeles statistike qi vijolJ.

" r,

Myslimane (1) 20450 banore

Katolike 8852 ban ore

'J,ir\dmelli

34,9 °100

26,9

23,3 °\00

20.2 °1..

°100 \

'v d~li'i)\en~ ....'

8,5

'"Martes"""" Shlese

demogr-aJ.

11,5

°1(0

5,6

°loe

°100

6,7

°100

PasqYJa Ie sipe'rme flet' qarfe. Ndeisa lie grnpin e pare iiri!I~' niehiijal ml"i"ib!deri ne 34,9~, 1115grnpin e dyte velem ;~6:~'~, as' ".

::;.... ;-\ ;

IiH~',iu ''afrue -30-1.es."fe njaj ~tn ! parali:!lizem'ndjeke edli~ 'vde'kili.~l (I) Me gjith ortodokes, ] nevdjft~inl pett~\-ahh.Zl-ih.

38'\'}i* {";

~:~:--;-:~~.

,~~-~

per arsye se s'kam gj.ete shenjimet

demografike

qi m'u

", ,,".f).

~ .~~~._1

..''~~~ nija: 23,3 ~ ne grupin e rnysliinanevet e 20,2 ~ ne grupin e katolikevet me nji ndryshim prej 3,1 ~ nul pal\. . ['lhe marlesmenija zuret ne perpjeslim: 8,5 ~ nder mylimalle e 5,C nder katolike me.nji ndryshim prej 2,9~ mil pak. .Ji spjegoheL ky ndryshim Jindjesh, vdekjesh e Ihartesash ,murenda njij organ izmidemografik Ie njajte si ](all rraca ashtu . kah konditat ambjenta]e~ . .. Nrdyshej jo, pOl' vetem me ane te per Ie cilet zotfa,ldorevet sociologjike, mbasi faktoret biologjike ~

., !;Iija gjenetike

vjen tue 11 pa.ksue <lora dores kah slilohen mundimet

jant> Ie barabaret. ne dy grl1pet (1). . mepdsore Ne Idasen e katolikevet, modernizmi me ndikimin e vel, ka ba qi..pusja e ro, ne vjeLet e para Ie marLeses nuk don femij, Jmbasi .te shtalzanunit prisM formacjonin trupuer. Nderkaq fekondi."t.eti,yJlJn tue 11 pallslle, muasi qi nder femna mrrin Imlmin kah I 15-19 vjelat e ka' i here edhe ka}1 20- 24 vjelat. Sa mil vone Ie kerkohen femijt, aq Iml e paket asht mundesija me i pase. Po njashtu mund te thomi edhe per mashkujtinteIektuale. e neokuHl1rore- te cilet kerkojne m' u martl1e sa ma vone per. Ie mujte «me e gezl1e'sa mil. teper beqarin» pa e diJle se me 29 vjelat, hlon edhe perjllrlba ma e madhe e tekon~itetit. EdJJe ne u. martajshin Ie rij, femij nuk, duen per mos me pase . pergjegjsi famiJjare e ngushtice ekonomike. Perkundrazi na.. Idasen e mysliman~vet mundemi me thane se marJesaL ndodhin ne..,moshe JIla. te re, ,prej te' dyjet aneveL, dhe se insLinkfi allilluer e. ka gjiLhnji epi3rsin. mbi egoizmi]J e pr.jnd~vet. Si shperb1im Ie kesaj gjej:)djeje se damshme qi pelJgon s'hlesen natyrore Ie njij . populli, kHlttHa 'bjell me .eoi pa'ksi'ltJin e vdekj.e;veLArsyetimi ash t i, Ihjeshte :,.mbasi du-em feJl)ij pak,' keta se palm 1'i ni,sim si durneL..Ne Ie ve.rlelekeshlu asht. Ne klasen ma te kqllurueme, II' ate Ie ka.tolikevel, vdellillellij'a asht ma e p~ket se nder ~nysl.imanet. KulLura me .njohu.nit e llevo-jshme mjekore-hygjenike, e\) niundsi le'mdha me,.parapa rreziqe qi i keTCJlOjne ~

(1) C. GINI ne «Le basi scienti(iclte delta potitica delta popolrlziO'lw ... raqe~I82-J86, thote se paksimi i lindjevet, edhe jash~a, vl!,¥nd~Jit tij"l1rinde.vet. k~nJit;!]j.~~\!:~kq !Jiologjik.

,,-.

',:$

.:;~ -,\,

.~~.W'9 . .

' ' -;.<

i&.

.;.fi1l.oAk~~

,-;f .+

.~ """J/t'"J;;{i,!,::;<~:,,:~:1/;ib.~1,:~l~~~~;,;

jeles::se femis, me e mprojle e rrile me perfilimel ma Ie fundit te p~eritikultures e me e edukue si duhet. Edhe marlesmellija shkoll paralel me livelin p. kullures. K1I1tura ashl shoqe e beqarevet, ash! ajo qi ne disa rasa Ie ban me e kund)'ue martesell lIell prir.min e frivoliletit e Ie qesharaksfs, si fenomen alltimodern, alliishoqllller e antiekonomik. Kendej te rijt katolike-- ne ll1en)'rete ve~ante - shiqojne m'lI marlue Sit ma vone, ndersa !e rijte myslimane martohen pergjithsish! ne mosllen e duhun tue i U sh true vull nelish! auktori teli I palriarkal e t' arsyeshem te prindiL Ne ket menyre - simbas mendimil l' em duhel spjegue t'enomeni perle cilin nder myslimanel martesmenija mrrln deri ne 8,5~, ndersa nder katolike vetem ne 5,6~. Si perfUlldim Ie kesaj gjendjeje kemi se shlesa demografike ne grupin e pare ,Ish! 11,6~ ndersa ne grupin e dyte 6,7~ tepel' e vogel e e ulle. Nji tjeter fakl demografik mund te xjerrim prej tabeles se siperme: Ie ngjatunil e jetes se mesme ne lindje, ne njenin e Ijetrin grup. Per me caktue me saktesi jf'ten e mesme ne te lind1m, lypet me dijte me sigurl kuocjentat e vdekmellis, simbas moshe. Sot per sot kelo data. mungojne. Me gjilhke!a, prej perpjeslimil te popullsis me gjysesomell e Iindjevel e te vdekjevel, deri diku mundemime e caktue kel kolle. Per grupin e pare .i.eta e mesme ne Ie lindun ashl vje\( 33, 42, kurse per grupin e dyte, 42,34. Me gjith imperfekcjonin e me!odit, keto shifra duell me thane di\(ka. Duen me lhane se ne vendill l' one kemi shume rruge me bfi per Ie naltsue gjendjen ekonomike, hygjenike p- sl{endetsore te populli!.. Duhet shiue se jo vetem kultura vepron negalivishl ne shlesen e njij populIi, por edhe melldesija ekorwmike-racjonale., si thrret Momherl (1) influenCOilb~shkeshortoret' me kufizlle lindjet e femijveL Kejo mendsi psykologjike perflohet prej friges Se fell1ijl ~ teperm. shkaklojne ralTljen ekollomih Ie familjes. Analyzimet e derilashme, kishin me qene shull1e m,\ mellde(1) Bevrelkerungslehre

40 "'-+'

1~~ "Ii

- 'fuebingen fq. 62:.

* .~

.. "1""'.'"

"'JII"

"J<1J!:,""j~

~ ,'~'.

mbushese, po l' u kra}1azojshin klasat e qytetevet Ilie ato te katundevet, ne te cilat ndryshimet kulturore jane teper te mdha. Perfundoj tue shelljue se kufizuemi i vullndeteshem i femijvet qi bren e shkatrron hazat e organizmavet demografike, i kercnohet edhe jetes se komhit t' one shqiptar-sidomos ne qyshket ne te cilat gjindemi, rrethue prej feqijsh me nji organizem demografik plot gjallni. Shqiptal'it duhet l' i ll1bushet mendja se egoizll1i vehtjak qi e udheheqe drejte kufizimit artificjal te lindjevet, asht nji egoizell1 i keqkuptuem, qi bjen nji fitim Ie perkoheshem, pOl' qi njikohesisht damton ll1ireqenjen e forcen ekspansive te breznive t' ona t' ardheshme. Keto brezni tue u p;1ksue vazhdimisht ne sasi, me kohe mrrijne m' u shue, tue u a leshue vendin popujve tjere ma te gjalle e ma profilike. Dr. INJAC G. NDOJAJ

,...41

"-. ~, ~ "'.~

FAUSTI Perkthyem

1 ng8 D. L. SHANTOJA

W8gner; ne m8/1urde e ksu/e n8te, me nj; hnd;/ ne dore. F8USti sillet ; merzitun

WAGNER!

Me falui! Ju kam ndie tue deklamue; knduet nji tragjedi greke, pa dyshim' Kish' me dash' .pak n' kel art me perfitue, pse sod me sod ajo po ka nderim. I'osa zhduket shpirli i Tok1's hJII Waglleri. Ky iisht IIji dijetar i ri, gjymse shkoliar, gjymsc IIdihmlar i Faustit. Asht typi nul i bukur i prdanlll W thaIC, gcrmues e W ndcrgjegjeshcm (7i njeh letersija hotm'e. Wagneri ndien se Fansti, mcgjilhse nala iish! hukur sht5', rri ~ne e keshtn hyn n' ode te tij me kandil ne dore e ne robe nate. Ai kujton se fausti po flsht tue deklalUue, e mbasi vete iisht dh,lne mbas rretorikes, don W perfitoje nga arti i tij. Ka,( .ishl zelli i lij, 'Ii nnk kujlohrt aSI;ak sa nindi' e ka Fausti e sa me merzi po i kthen (jaW. I'rej artit tC rreloriki's, qi Fausti e piirhllzi', I]ala bie mbi hislori, ne pasqyrcn e se cilles Wagueri qyre me enUllIsjazi'm. tue u Ihellsue ne shpirtin e kohvet te vjetra e Ine mailin me kete pcrparimet e kohiis se lij. Fausli i IhoW se iishl e pamundun me nxjerrc IIga dokumentat e dekun iMt shlS'se If) nji epoke; mii Ie shumen e heriis lIa kemi zakon m'u ndalun III n~odhjet e perjashlme, lIIe mhledhe audej .kendej sende t.e parandesi, lC \jetra e Ie qitnna poshle, e me biunlln me keto nji nderlese mjafl Ii' dobet. qi zbukurojm mbandej me disa sloH ndodhjesh mil Ie mi'dha e me mbishkrime shungulluese, e kujtojme se keshtu i komi naHuelllun nji permcndore te qendrueshme e te fjeshte boles se kalueme

Ie mendimeve,(Ii wjafl l' a pamell Ie na duket e gjalle. POI' edhe ata pak vete qi kane

mujte me i daluu ksaj pune e qi pernjiuH)nd ksodore kane mberrijle I'a pasunojne dijell e vet e Ie dalin para bashkekoheSl'el 11' Iyne porsi vegimlare e profete, dhe ala gjilhe kal dije e Ie lane ket mesim e kane pagul) me deken ma Ie veshlire. Ketu Fausti e keput me ashprim bisedeu. Randesija e kelij djalogu per ekonomin e dral11es, reprimi i se eiles dore udalohel, pushon ne kULdreshtim me sh'lenell e pare e ne zbulimiu e karakleril te t'austit, 'Ii ketu na del ma i theksuem. Atj' ai' na paraqilet si njeri 'Ii merr, e kelu si njeri qi ep; aty zelli i tij per dije ndeshel ue caqet e pamujlshllle Ie botes se shpirlnavet; ketu

u' ate te kufizimit ma te ngushIe te njeriut;. aty ai nuk.-din me ~emue si duhet fuqin e lij shpirtnore, kelu fuqin e huej. Shkurt, Fausti mbelet tashti, si nalt ashtu poshle, i pak~. naqun.

< - t2 *

~ )w

Sa her' kam ndiemun kend kah n' lavd po thonte, se i komedjar del' priflin mund e msonte.

FAUS1'J Po, n' qoft' se prifli komedjar asht vete, si hera her' n' ket bole edhe qellon. W AGNERI

Vaj I kur lIjerjll e mezi per di t' e prej se largu si ka me mujt'

n' gervoje i ndrymuen l' jete, kremte n' bot' shikon, e vetem me durbi, me billdje asaj me i pri ~ FAUSTJ :;j

Qa s' ndihet n' Zemel'S' mundet t' jete i arrljshem, sikurse ~il pI;ej shpirtit nuk shperthen. e zemrat nuk u a then ndegjuesve mba-r' me nji rremhim' t' fllqishem. Ve~se kot rrijni e mhruni dhe ~emhrftni nji ragout prej tepricave te hueja, e buls~ijt fry~i per me nxjerr' perd.hfmi' nji flak' t' keqe prej liini. PUliet' t' u~ja kan me ~udit' mitjrimnat dlie femijiit,

',~

. ti

WAGNERI

Velt fjala el nll5iJJr'g'oj:taril ndere i qet; un JtJ\bra1'la;Ihi~e f!' udiej}.;'~a'm mbet' teje~. -/I..

.;..'.'Y ."-;:..

~i~ ,1j:;

n' qoft' se ket ihW ~kerkoni . POI' kur- me zem'er ju' mos t' bisedorii, d5' zemra bashk' kurr s' keni me i aviLe.

:'l

)j;

FAUSTI

l(erkoni nji fitim, or mik, me ndere! Mos i a bani si i man'i me cingare! Ai qi ka mend e din me u sjellun mhare e zhulon veten me pak art mejhere ; . e n' qoft' se pernjimend me than' di~ keni, me gjuejtun fJal' pa pas' nevoj' pse yeni ~ Fjalimet l' ueja ashtu te pipilueme, me #l' cilat ment i a merrni botes s' ngrate,

jan ta merzitshme sikur vjeshta e mblueme n'mjegull kur fershllen era nper gjeth t' thate 1 WAGNERl

Ah Zo1' arti asht i gjate; e e shkurte asht jeta e jone. Kur me kritik' mundohem un me mate, shpesh kryet e zemra me u pshtjelluemnn -done.

Sa pune e veshtire,

mjetet qi t' ~ojn tu gurrat, fisht me i gjeti~I E ne gjyms' 1'rruges pa mhrrijtun mire, do t' desi njeriu i shkrete. " F AUSTÂŁ

Dro gurra e shejte asht pergamena e vjeter, ku .t' pimit ~ten pergjithmon' largon ~ Lehtesim ti me pasun nuk ke !jeter, pose alij qi prej shpirtit t' and Inlllon.

\ .~ ~.

WAG~ERl

',~

Me falni! Nji kenaq' ma t'madhe se n' shpirt t' kohvet m' u bartun me qyr' si para nesh - nji, njer ~a mendja e jon' ma s' mbrapm.i~-aq

~;' ;;'.Jr: ~

.~:. . ~" ~

,,..0;; '.

s' ka qi s' jan' ma ; i urt' mC;Hloi, bukur perparoi,

-~::'~~:ii;'

FAUS.TT

Jo po, deri tu hyjzit nalt pat. shkue! Kavaljetet, or mik, qi kan kalue, nji libel' me shtat vula per ne jane. Shpirti i kohvet, si doni ju me thane, ma n' fund s' asht tjeter porse shpirti veW i zotnive, ku shih en koh't n' pasqyre. .Asht nji mjerirn ma. t' shumen i vertete! Do t' hikish prej tij, t' a pamen ve<; n' fytyre. Nji "kosh bezhdilesh edhe i. qur i vjeter, shum shum nji dram per treg e kurrgja tjeter, me parime fort t' bukra e krejt morale, si u kan hije surretve n' karnivale ! W AGNERI

Po mendja e zemra e njerit! po kjo bote! Seicili hish me dash' t'i njoh' nji fije. FAUS1'I

Mos e nga! Ec e fol tashti per dije! Po shapit shap, sheqerit-sheqer hush mund i thole ~ Ata pak vet' qi di<; me marr' vesht mujten, e qi zemren e vet marrisht nnh ruejten, e i zbnlnen frotes <;a pan', <;a zemren kalle, n' kryq i kan v11 kamot e i han djeg' gjalle.. '1"Intern, or mik' asht vone e nata asht shty, hel fler' knvendit do t' j vem' kapak.

W,\GNERl.

(:net hish me nor-j' me gzim edhe' ndopak me fol' mhi senoe t'liolla bashk' me ty. Porse neser, per qite te par' t' Pashkvet n~' lejo me t' paraqite

'C4' .", ::...

).<'

* !..,({-~

:...-

~i ,",,;.,.

..;:~

':s.:-

45'

dhe ndonji pyetje tjeter. Kam q~n' dhllne mbas kendimesh me zell; njim~nd kam xane e dij sllUm, par deshroj l' dij g.iith~af e t' kuptoj. FAUST!.

(veWm)

Njim~nd se kurr uzdaja nuk e lsholla hyet qi n' tytni ve~ ngulet pajadc't., gropon laillnueshem I' gjej' visare l' mdM e e gzojn glislrat qi qel mbas nji shin tolla! Nji z11njeriut i till' si ka gllxue . 1.'kumboj' ketu ku shpirlnal /II' kall !Tethul'~ MegjithkiH heu! lIiH.heri; tS' po t' a dij per ndere, mil t'1i!J11unit nder njerz l' kLi} rrmmllimit: ti prejduerve m'shpi:Hove Ie dishprimil, qi he-hi) shqiset donte me m'i gri. Ah kaq vigan pat qene ai far' vegimit, qi veten shkurtabiq krr,jt e kam n(li. Un shihnbelllyra e, Hyjnis qi me pasq)Ten e s'vertetes s'.amshueme krejL mn 11gjite e mbajshem vetEin, edhe zhvesh' natyren e njeriuL, II' qarti l' qielliL edhe n'rlrite velen t' ime po gzojshem : un'Ill!\' se i kerllbin, qi me fllqi 1'lii", zennen plot me l' ndiemuna, guxojshem ..

'ÂĽ" '~.1 I '<'I'. "r

~Ierzija qi i shkaktoi ne e pare ardhja e Wagnerit i ka kalne e tash i a din per nw.re pse e largoi nga deshprimi dhe e hiini mp u marre prap me punet e lokes. Por posa ai del e F'austi mbetet vetem, fytyra e Shpirtit i duket rishtas e ket here me nji fuqi shum te madhe. Kaq fort deshprohet prej rragatjes qi pat me Shpirtin, tue e ndiemun vaten te muj, tuu, sa s' i bahet me jetue m1\ gjati' V&ndon prandej me u shkepnte nga verigat e ksaj jete e me dalun ne jeten e re qi ende nuk njeh. Ven prandej ne hnze knpen plot me helm. Ky monolog, pl.ot mendime filosofike te thella e me r.andesi, perpose kateI' \'argjeve te para, mungon krejt ne doren e pa.re te Faustit. G. e pat shkrnemnn ne vjetin 1797.

..r.

46.

. "C~'-' i"+~0;

* ;,

,''.1:

";;'~

.. '~-;, , ' - ~~

.~~

neper dejt

e natyr's tashma m' u shtrl

e, tue perftue, sikur nji Zot t' jetoj, sa fort tash Ii do t' psoj I Nji fjal' si i bumbullilll' per dhe me shtroi. S' paskam leje t' guxoj me te pergja! Jo forca t" pergjeroj mungue s'me k3, pOl' s'pata forc' me t' ndal'. N' at c,;aslumnije, kaq t' vogel, kal{ te madh e ndiva veten ; ti t'shtJmen m' pate dhan' me mizorije n' fatiJ} ku njeri i pasigurt' shkon jelen. Ku do t' i man tash msimet ~ Nga se me u rllejn t' ndegjoj-hovi~ e zemres s' illle ~ Ah se vet' vepral t'ona - gjithnji sikurse psimet~ n'rrug' t' jeles s' on' nuk qesin ve<; pengime. Sado me' qen' t' madlmuesbme shllimet qi shpirti noryn, tash ka me u fure nder 10 nj i 1,1no' per oit' ma e huej; e kut t' mbrr1jm m' u kapun tu, t' miral e ksaj bote, al her' thomi se sendet ma t' lavdueshme ljeter s' jan' ve<;rniklime ohe ,1ndrrakole, Ndiesit e larla qi 1Ia Jalen jele1l, n' lollovincn e tok's te pime Illbelen.

Noersa motil guxueshcm pqot uzoajc fanlazija fluironle kah 1I'mshimi, tash i mjafloll nji skutulj~ asaj kur n' gjiri t' koh's perpihet gzim mba-s gl.imi. ShpejI nder llreHsil e ZeJ\1!'eSngreh Tolell gashrimi, e dhimba e lYren

.~ ~ ,1

permbrenda

e tollnvitet

pushimi

hik, hareja;

flyren mbulon perher' me' maska t' reja ; nji here a i shp!, nji oborr - her' grue, her' kalam[l, her' zjarm, here tij', pinjall e helm hep-hera ; peT <;&me't' prek' nuk mund'et r kap' men'dera, e rowi9aThU'mb'karr s'ke-t' lypset g'jithnton' me "l&. "

~ .~~~

.".. "'. ~~:'.; ',1

,', ,~~;;~~)d;~~

"0'

~f'~

Un Z,otenves' 11gjaj ! - TheIl' teper n' zemel' ndihel ; krymbi i gjaj qi neper pluhun shtrihet, qi me pluhun ushqehet ku gjallllon, shkele e vorrue prefkambet - t' shteklaril (Iikalon. S' asht dro pluhun ky mur i nalt' q i

z11no.

me qinda shLrethesh flSht e m' ka ngushlue 1 Pla~karet me njimij' partalle ruue n' kelmbrelni tejaslJ frym' me man's' po m' 111.1101 Ktu ndoshta «ta m' mungon un kam me gjeLC~ B ndoshla Lash do t' kndoj ne gjith kto flete se hjekun keq kau lIjerzit per gjilh vend, se nail' ndoj her' Ie lumlull ke pa kend ~ Rrasht' golle, pse m' ngerdheshe ~ Don me m' thfUio ' ti ndoshta se dikur truL tuja sikur t'mijat auda i Uluer per t'vertete, e qen' dMne te korkojn krislalorell «lite e mjerisht n'muzg l'delldull rrllgell borcn ~ Ju, vegla, m'veui gazin, ashl e dijtuu, me rrota e dhamuza l'ueia ~ , - me do;'za e rrolulloro' ,

un po rrijshe te dera e kam pas' priLun se do t'm'u bajshi «telsa; me t'vertete rujeker ju keni \C germuet, pOl' dore nuk keni per me e «tue shulin perpjete. Plot mystere naty,ra nuk lejon diten per diell qi, mbloja t'i grabitel; e shpirtil t'apd me i zbluemun c;a nuk don, me palle e burm' perjashta asaj .s'i qitet. POI'jue, 0 almisLra t'vjetra, qi perkite kurr s'kam, ktu po ju shoh - pse im-at ju pat per dore. E ti, makare e vjeter, krejt tymite pse turbullueshem llamba - tym Mnle mbi lexore. At pal\. e gja kish qen' - ma mil" me. e shkaperderdhC, sesa, me te ngarkue - kaq mund' ketu me derdhe!

48.* ,

"N\\:~~ ~~

\;a te par't t' kan lanun ui<1shigim rifitojf', me e quejtun n' do gj~n' t' and;e. Qa s'te vjyen, me .t'u M ka i bavre e ninde, ve~ shka c;asi perfton mund,et me pas' <iemiotl;l.

Po pse n' at vend shikimi - tashti po me ngOjotl~ Mos 1lShtkjo shil;Jhee vogel - magqet per sJt e mi ~ Qa don me than' trathme~d - kjo drit' plot ambelsi, si rrezja e han's m.jes pyllit-ku,r Baten na rrethon ~ '1"falem, 0 shishe, t' pac;a! Kush nu,k t' ka! Pershpirtenisht po 't' uIi ~osht' tashma! Menden e njerit. artin nderoj n' ty. Ajka ti je, ku t' amblat langje ndrJ jan te gjumit, esenca ku fsheht' rrijne (e gjitha ato fuqi qi deken bijne. Mjeshlrit t' an,d hiret tuja' pse' s' i a fale ~ Por te t' pamen, pil:dlimi m' leptesohet, te t'kapmen n'dor', deshiri me paksohel, rryma e shpirtit bie fash, kad!ll-kadale. Larg e larg ne qeL t' gjane un jllm i s,htJm e shoh tu kamp't e m'ija tue shMlqJm suvalet si pasqyr'; na t~!hjek n~ nder bregore ~te reja i dite e r~! ' d

Dlrgjet mbi flaira 1'leMa nji k-ol}i zjarmit mbi mue I Qe gl\!tija'lli n' ethir t' depertoj mbi rruÂĽ' r rt;.ia e rrotullj te reja ku veprimi asht krejt i dIir. Ket jet' te lart', ket gazullim hyjnuer, ti k.!:Yml;> <ter ta~~, ~ e w~r}tQ,nt~ 40.1~ Rrezeve t' dashme t' diellit tokesuer shpin~p. t' ~n~~ p.o sil'lj:a gll:ti~p'IQt! Mos druej e fillo portat me shper~J;l,,~ bri l' cilave~j,itbku.sh t~~ <iriclh' k'a!lqn. Qe tash koha me an' t' pu:M~ m.e rr~~y,~

. ...'j jl~

'1 ,,,"

;~ -}. .o;q

\~. ..,<~

,.k~~ ,. ,4

. j.

'"$J}

"'..".

t~:

~;~:."' '~'~]P...t..~jJ~

:;~~~~~

se rybja e njerit rrugen-lartesis s' Hyut s'i a lshon; se nuk tutesh perpara shpellin's s' territ, mbrenda s' ciles vetveten -po mundon fantazija, As para grykes s'ngusht' qi goja e ferrit ban me shendri1' me shkndija, Bane ket hap, kaloje - tash shend ever' ket yil, me dijt' se po l' ha furra-se po shtrihesh n'asgia. DIu tash, kupe e dlirte e kristalore! Vil jashta prej kutijet 1'vjetersueme. N' harrese un Le kam qi lun n' koh' l' kalueme! 'Pi nder l' kremtet e l' parve gazllimore dikur shndritshe e fytyrat e tri~htueme i gzojshe. tue kaluemun dol" lie dore. Gjit,h ajo flyr' per bukuri vizate detyra e miqve D'rima l' i ~hvillojnp., e me i l' !tuem me u pa fundin, me kujtojne si kalue kam i ri ma se nji nati'. Un ty sod nuk do 1'lshoj nder duel' te hueja, as due t'djftoj mjeshtrin - 1'ime mbi lajle luja. Qe ktu I).ji Idng qi t' dej' me ngutesi; me shkula l' zeshk't ~i zgrofin t' axon shqim. Un ket e kam gati1', zgiedhe e kam vete, e me gjith shpirtin l' im hurpin e fundit ne ket rtas per jete e shendet t' and, mengies, po malT e pi. (Ven kupen te buza)

Nuk jane valle ellgjujsh tij vertete, por besimtaresh qi marrin pjese ne run~cjon, apo . ne Myster, ne veshe t' engjujvet. ,,' Faustit keto valle i duken porsi qortime qi~llore. Kjo shqene asht krejt nji punim i lire .motivash uugjillore qilldislill me selltcnca liturgjike e kange fetare poplillore. Keto valle jane te muzikueme nga Berliozi. 'Qa e ndale Faustin prej vetvrasjes nuk asht veshtrimi hyjnuer i Bhelbimit, por ma fort veshtrim njerzuer i kujt.imevet familjare. '

Bijne kumbonet e ndihet vallja.

V AJ.LJA ~ ENGJUJVET

Krishti asht ngjall' s' dekuni I Te gzoi' mortari, 'qi mashtrimtari fajsim i etenvet .

lidhi damplotl FAUSTJ

(;, asht kjo persl;1primee theIr, ky tringullim i qart' qi me fuqf-kupen prej goj's m' a shkpute ~ A thue ndoshta Iajmon gjithky picllim kumbon'sh se bota t'paren-or' fmadhe t'Pashkve Iute~ Kangen e ngushullueshme-ju, valle, mos po kndoni qi kenduen rnotit Engjujt-n'terr t'vorrit, t'na Iajmoni se u lidh nji bese e re qi s'ka dyshim ~ V ALLJA E GRAVE

Me aroma trupin ekern' baIttrnft, na vet' besniket n' vorr e kem' prii; ne shqytka e ndriza te dlira vete . e kemi pshtjellun, ah I s' jam tue e gjete Krishtin ma ktuJ V ALLJA E ENG.JUJVE

Krishti asht ngjaIr s'dekuni! Lum dashunori qi Zemel' mori' . ~~

*. ~1

...,

:'...."':;

. ,

\. '

.." -~.

'"j

. '~'" ":

"'.

.(," }~" ".

Ac.~ --~

.:~'

{J"~,,,'0 .

~"""-:..t\V>

e n' luft' dermuese, t' eger, shelbuese, duel :me ngadhnjim! FAUSTJ

Me zit te forte e t' ambel It'do me tMne' , qi n'pluhun ktu m'kerkoni-tinguj djergun prej qiellit~ Kumboni rreth e rreth ku vend kan zi\ne njerz zemerbut'. Po lajmin un mirfillit po e ndegjoj, por besim 'nuk kam qi m' binde ; e mrekulHja prej besimit linde. Nder ato rrotulli prej kah lajmsija e dashun tingulloi s' guxoj m' u ngjite, e pra kto jona qi me Insbi rinija prap tash mbrapa n'e jet' jan tue m' therrite. Prej qiellit puthja e dashunis atbote dirgjej 'mbi mue n' heshtin e' sert' L'Sabatit ; kur plim kumbonet bijshin - zemra di(,iame thote,' e qe luta per mue ma i flakti gzim. Ambel, i pakuptueshem nji gjakim nder livadhe me sht~nte Ie 'mhFendti shpatit, e lot l' xehta tue derdhun plot nji she, mbrenda vetes un ndioJsh~m 'D9i bot' l' reo Qekjo kitnge f lajmonte -' dj,emenis loj' t gaztore, gzimin e lir' te .s" kr.emtes :pFen.tlv61'0re; ky kujtim mue tashti po IJl' ktben femi e po m' pret prej hun:lIHm6s.K-Itllg' qiellore, oh tingulloni pr.8;» plot. i\.m;belsiI Lotja shperthen, e toka m' k:aIper£r,iI V AtWI\.

E ;!oJSHEPIDJV.R

.~~ se i ¥dr~'6sUltti plot me madhni, i gjall' n' ajri

:52 ~*

asM ngrit' lu.mnisht; ngjite asht n' hare t' atij qi krijol1; ah mbi ket dhe njeriu veft pson. Lane i ka mbrapa besnik'l n' gasbrim ; na qajme, 0 Mjeshter, ktu t' andin gzim I VATJLJA

}~ ENGJUJYE

Krishti I1sht ngjall' s'dekuni,

prej gjiut t' kalbsis.

Kepnlni hekurat gazullimplot ! Ai qi me vepera e lavduron, e me ~n' te provave e dashunoIl" ai qi vel1azM've

buken u Iii s:l!tron e lavdjn Truga've u a prea'ikon, gazm~nd premton a-i.Mjesh.tI:in'afer vetes e ka; IItuk 'lisht, 't"fgjit'h' mundemi tasbti 'ni'e e pa!

.....

J j

.* ffi3

. ~~'~~ . .~~ h

DOKUMENTA

HISTORIS KOMBTARE

KONGRESI

WI"

DURRESIT

Mbledhja nisi punen e vet n' oren 4 pasdi'eke me nji fjale te Z. Myfid Bej Libohoves, i cili bashke me z. Mehmet Bej Konica qe organizalor i kesaj mbledhje. Ai Iha se shoku i tij Mehmet Bej I<onica ishte i semllnde dhe mbasi ai vete nuk mnnd te kryesonte, paravuni per zavendes te Kryetarit z. Fejzi 13ej Alizotin edhe mbledhja e pelqeu. U kenduen emnat e delegatvet (dokumenlat e te cilvet n-verletnen pas ligjes) qi jane keta: Delvine: Namik Bej Delvina, Hiqmet Bej Delvina; Gjinokaster: Myfid Bej Libohova, Polo Mekshi, Peter Poga, Apostol Dhima, Vasil Dilo, Than as Noti. Tepelene: Sulejman Shehu, Ko~o Rarito; Permet: Baba-Xhernali.. Dhimiter Kacimbra; , Leskovik: Lytfi Myftin, Vangjel' Tashua ; Kolonje: Abdullah Ben, Peter Prodani; Deshnice.e Kelcyre: Baba-Mnstafaj, Baba Hysejni; Frasher: Behxhet Selfua; 'f, Kurvelesh: Ali Koka; ~ Berat: Sami Bej Vrioni, Dhimiter 'futulani, Fejzi Bej Alizoti; ~ <! Fie~: Qemal Bej Vrioni, Leon Xoxa; Mallakaster; Hajredin Bej Cab'ani, Kamber Belishova; , Lushnje: Abmet Bej Resuli, Jakov Bozua; Skrapar: Xhelal Bej Koproncka, Servet Bej Zaloshnja; Elbasan: Shefqet Bej Verlaci, Lef Nosi, Ahmet Dakli; Peqin: Ismail Haki Kadiu, Xhavid Bej Leskoviku; t rH Kavaje: Qazim Bej Hyti, Sheh Hamdiu; Tirane: Abdi Bej Toptani, Ismail Efendiu, Shefik Kondi; .~ ~ Krue: ~uhaITem Pegili, ,Xhemal Belegu; ,~ Shijak: Ymer Bej Shij,aku Rexhep JeHa; . Mat: Abdurrahman <;ela, Hasan Bej Zogolli;

i 54

Per Qarkun e Shkodres, Mirdites e Malsis,zavendsii Prenk Bib Dodes Luigj Gill'akuqL Shkoder: Riza Dani, Ndoc Qoba; Durres: Hafiz Aliu, Mihal 'rruja, Mustafa Kruja; Mungojne delegati i Th'anes Z. Abdi Toptaai e Z. Ndoc Qoba i Shkodres. Z. V. Dilo delegati i Gjinokastres parav~n qi te zgjidhet edhe nji Nenkryetar, qi pas mendjes se tij duhej te jete i keshtene. Z. Hiqmet Bej Delvina parav~n Z. Pjeter Pogen edhe mbledhja e pelqeu; pOl' mbasi disa nga delegatet thane se null. do t' ishte mire qi zyra e Kryesis l' ishte e formueme krejt prej ToskeHh, muer fjalen z. Gurakuqi, i cilli tha se mbledhja pranon paravuemen e z. Dilo qi t' emnohej nji Nenkryetar, pse keshtu e don nevoja e zakoni i te gjitha mbledhjevet, por asht kundra, qi. ne nji mbledhje komhtare, te permenden fjalet toske e gege, e te keshten' e myslimane. Z. Poga pra pelqel1el si Nenkryetar pa vu re fene e vendin e tij. Z. Gurakuqi paraven prap qi te plotesohet zyra e kryesis tue zgjedhun per Sekretar z. Mustafa Kruja dhe si Sekretar ndihmes te tij z. Sif Nosi . edhe mbledhja i pclqeu. Sekretari ndihmes kendoi letren e Zz. SoliI' Ped, SYlja Bej !,ojani e Idhomen Kosturi si k~tu poshte: KRYETARfT

Ti5 MBLEDH.JES KOMBTARE DURRBs

Ma1'1'im ndere me .;U f/(tqe ne njeren aM lalenderjet pel' nti1'esin qi patte tyke na nderue me thir1'je per me marre pjese ne mbledhjen te se eites i jini Kryetar dhe me tjeter ane hidhIJrimin t' one qi nuk mUndemi me mbushIJ kete detyte patriotike mbassi latkeqesisht qyteti i yne !ljindet nde tjater shtet dhe keshtu nuk ka qene e mundur me dergue delegatet tlf zgjedhur r1'egullisht dlte na nuk mundemi me e pe1'(aqsue. Mbetemi me nde1'ime te tWa tue i U1'ue mbjedhjes mbarirtt te ploti}' te qellimevet te nalta; Durres, me 25 Dhjetor, 1918. . Nifnshkrimi:

S. Peei, S.1jrja POjani, 1 KoStW7.

Pastaj u kendue urdhlli i dites si vijun, paraqitun prej disa delegatvel edhe mbledhja e pelqeu. Te nenshkruemit paraqesim me pelqimin e mbledbjes kombtaI;e .!tete urdhen te dites: Mbledhja 11.0mb tare ~faqe:

"..' 5:5-

Nglt nji ane gazmeudin e pasosun te saj tue flame st) Kombi i yne mbrrini sot me anen e perfaqesuesa vet te vet l' i dale zot me tl} tana menyrat te drejtavet te pa Jiumbeshme te Shqiplaris; dhe nga ljetra hidhnimin e madh pse ne nji dite ka({i bnjenore nnk po s!u:\f ne gjipin e saj edhe perfaqesuesat zydare te Peshkopis (Dibra e Poshtm!'), Lumes, 8tarov.es, 1(01'~es, Himares, e Vlones, qi jane pjese te padame te Shqipnis; 111'0nqi ne Ie paren rase qi mnnd Ie ~faqet per nji mbled]]je Ie pergjithshme kombtare, te mos mbetet asnji pjese e Atdheut t'one Ie dashun pa n perfaqesue. Qazim Be} Elbasani, Ismail Kadiu, 111.XItO/tJid,Muh16'J'l'emPel/gill, LfJ! Nosi, Mustala Asim Mllj16, Qet'irn Be} BegoUi, Ndl'ek ('oba, AhmIJt BakU, Solir Peel, Ymer Det Alliu, Luigj Gurakuqi, Xltemat Bete!Ju, 0.1'. $/jreja POjani, Aibas Kupi, Riza Dani, &xltep .fetllt, H. ZO!JoUi,A. (jela, Z. .Lef No&i,delegati i Elbasanit tyke tregucm gezimin e ~ith Shqiptarvet par kete mbledhje kombtare, e eila uron qi te japi peme te mira per l' ardhmen e Shqipmis, paraven nji falndmje per Qeverin Italjane' per ndihmen qi asht tyke i bame Shqoipnis. Z. Guraku~i, tyke u bashkuemun me fjalen e Z, Lef No:s.i,paraven qi nlli>ledhjate d,iftoje shprese e besim ne Qeveri1' e medJJa Ie marreveshtjes, te cilat me ane te Minish'avet te tyne kane tregue sa e sa here se lufta qi po bahesh kishte per qellim triumfin e se drejUis e mprojtjen e kombeve tt; vogla. Paraven prap qi 1'i dergohet nji shendet mirenJohes te Madh~t qytelar Amerikan WilSOllit, i cHi tne u mbeshtetun mbi te d,rejtat e kombesis, shpalli patimin e vetl'endimit te popujvt't, si edhe Senatotil Amerikan Z. Lodge, i cHi tha se nji nga themelet robl te cilal do te vl'ndoset paqa e pergjilhshme do te jete qi edhe &hqipnis nder Shtetet e B'Illlkanit 1'i bash. kohen te gjilha ato vise ku flItet "gjuha shqipe e !Ton kombi &hqiptflr. 71.pore 'Mekshi paraven qi r i dergohet nji shemM Shoqatiis VATRA n' Amerike si edhe te gjillia Shoqnivet tjera Shqiptare qi peJ.lpiqen per te miren e Atd'heut: Paravumet.6 Z. Lef Nosi, Luigj Gtlrakuqi Pole Mekshi u pPlq'yÂŤmprej ,mbledhjes me te trokHuna duersh. Paslaj .n vu ne bisedim nrdhni i dites, i paravu;1lleprej Organizalofvet tP. mbledhjes, zz. Mehmet Bej Konica e Myf1idB('j Libollova, Urdhni. i dites RsM ky: I. Formimi i nji komiteti permbarues qi do te perpiqet per te ~uemit

e nji dergateShqiptarene Konfel'encete Paqese qi permbrendadote vepl.oje,per sigurimil'l e je-tes kQmbtare poli-tike te pppuUit ~4q~pt~.. n. Formimi i nji pleqsije, e cila do te mblidll.Qt uji her~ :n.ii.d.y IDt\ej De iIlji w.eoo te pelq~m dile d@,te kqyri punen .e bame..prej kom~.tetitveprues per te keshilluem komitetin. Mbledhja tyke mos e gjete te dobishme fOJ'mimine Bji komi.teti per-

.~ .ii- * t

, ~ J f

mbarues per in!eresat e A!dheu!, nuk e pranoi pjesen e pare t' urdhnit te dites te sipershkruem. Sekretari z. Sif Neso kendoi urdhnin e dites qi vijon, paraqitun prej zz. Namik Bej Delvina e Riza Dani mbi formimin e nji Qt'verije te perkohshme: ÂŤ

Delegatet e tif gjitha visel'et te Shqipnis, fe mbled/litn ni:'qytet te

DUI'1'esit,ne mbledh.fen kambtare te pergjithsltme, tue pasun. besimin e plote mbi diftimet e bamnna 7JrCj,Qeverivet ti:' Med/w te marrevesht.fes per mprojt.fen e te dl'ejtavet te kombevet te voght,. tue U 1!tbeshtetun mbi parimet fisnike te Naquna pre} Kr.lJetarit te Sldetel'et te Bashkueme t' Amerikes mbi {e drejten e te gjitha lmmbevet pel' zgjedhjen e vendimit mbi fatin e tue u themeluem sidomos mbi vendimin e Konfel'ences se Lond,'es 1912-1913 qi njohue proklamoi nji Shqipni te lire e te' pavar111ene formen Shtatore te caktueme prej asaj, mbasi nde]jurn emnat e nisjatorvet te kesaj mbledlljeje Zz, 1l1ehmet Bej Konica e Myfid Bej Libolwva mftl nevo,jen e kri,jimit te nji organizate kombtare, vendo,jne me zana te plota themelimin e nji Qeverije se pe'rkoltsltrne per me 'II,bantun ball nevojavet Ie' sotme t' Atdheut, Per Kryetal' te kesaj Qeveri,je zgjidhet Shkelqesija e tij l'urhan Pasha e pel' nenkryetar Shke/qesija e tij Prenk Bib Doda PaSh{b e per antare' zgjidhen Zz. Sumi. Bej V,'ioni, Emzot Luigj Bum{Ji, My(id Bej Liboh?va, Dr. l'urtutti, Meltmet Bej Konica, Luigj GU1'akuqi, Mid-hat Bej Fmsheri, Lef Nosi, Fejzi Bej A/izoti, Mehdi Bej Jirasheri, Pjeter Pogu, Mustafu [(ruja. Ng{b keta p,jestare, disa ao te datin perjlbshta nen [(ryesin e Turhun P{bSheSpel' te mpI'ojtun te dl'ejtp,t e Shqipnis etitnofJrafike ne Konferencen e paqes e te tjeret rlo Ie --mbeten ne vepriM permbrendaÂť, ,

Namik Delvinu,

Rizq, Dani

Ky lIrdhen i clites \I pelqye prej te gjith delegatve, te cilet ne shenje praliimi 1Ingriten ne kamM. Ne l<ete tregim te p~rbashket nuk mueren pjese vetem Zz. Dilo, Dhima Harito e Noti, te ciliH neper goje te z. Dilo, thane se nnk ishin te pregatitlln' per me hyme ne bisedimin e paravune qi shkoqitja ,e kesaj t;ashtje te lihesh per te nesermen. Mbledhja me z11e me tC trokituna duersh perseriti edhe nji here vendimin 'e dhanun mbi formimin e Qeveris se perkohshme, keshtn qi Kryetari e pa me udhe te mb~'lli bisedimin, ndonse disa nga delegatet kishin kerkuem fjalen per t. i kundershtuem z, Dilo. Sadoqi urdhni i dites i paraqitunprej Zz. Namik Delvi'lla'e Riza Dani 11pranlle plotesisht, me gjith kete kryetari pyeti, edhe. nji here delegate! n'ishin te gjith ne nji mendini mbi emnat e pjestarvet te' Qeveris se, per-.

*' 5'7> i

kohshme edhe prap me nji shumicc te madhc pelqyen e vertetuen nji nga nji si Kryetarin Shk1Hqesine tij Turhan Pashen, si Nenkryetarin, Shkelqesin e tij Pren::' Bib Dodenashtu edhe te dymbedhete pjesta.rete tjere. 'b. Polo Mekshi, tue perme,Ildunfjalet e shkrimtarvet e te vjershtarvet te Shqipnis, porosite vllaznimin e bashkimin ne mest te Shqiptarvet pa ndryshim feje e fisi e uron qi Qeverija e re Ie veproje me fitim per te ruejtunit e te drejtavet te Kombit Shqiphir. Z. Kryetari, z. Poga, e z. Gurakuqi thone se te gjiUla fete duhen te jene te ndel1leme.Z. Gurakuqi shton se ~eshtja e liris dhe e nderimit te fev~t ne Shqipni duhet te zgjidhetmbasformulesÂŤFeja e lire ne shtet te lireÂť. Ndeja mbaroi n' oren 6 e bisedimi mbi pjesen e dyte l' urdhnit te dites u la per te nesermen.

~ ~ ~

...

(VUon) .~

.~:\

'\.~:, ,

:'X;.f

~' 'ifi'

\ '",

*J,

f8: ~...

STUDIME

FI51 51' NJISf

MrBI FISET SHQI'PT ARE

POLITIKE:

F151- 5HTET

Po t' i gjurmojme fiset ne burrim te vet, shohim se s' qlin tjeter vet; nji familje e mad he, e cHa bante pjesen e ndonjij fisi ma te' vjeter. Per arsye te ndryshme u shkoqte trungut, dhe u dyndte ne nji vend le rij ku niste jeten ere. Mbas shum kohve humbte gjurmet e. rrjedhjen e vet, dhe si shtohej paraqitej si' njisi ne vete. Keshtl,l fisi mund te thomi se asht familja patriarkore me' perpjestime te smadhueme, tue perfsh! nji numer te. madh fami!jesh. Ma vone me shtim te bam, u paraqit si njisi politike dbe administrative ne vedi e' perftoi fisin-shteL Elementat e pare te njij shteti jane: populli, toka, dhe aukIOl'ileti epruer qi e drejton nder interesa te' perbashkta. Eahe fisi' ne tharmin e vet i ruen kta tre elementa.

I. Populli. Ne fisin-shtet, populli nuk e ka. kuptimin qi ka sol. Sot; ne shletil1 modern, pei'. poplin kuptojme at turme ellinike )

qi 'ka. tradicjone race, gjul1sore, historf(Ef dhe tradicjol1~ te "p'e~~, . bashkta. Nders~" ne' fisih'-shtet~' ele1nen'fit popull.i kerkohesllin', ,/ vetem lldhjet e gjakut. Vet; kesaj 'edh'e"orgainizimi ISll'Oqlniet'i shleli't te so~e'm, pshtetet De baza' krejte te ndtyshme prej atij te fisrt-sliM~S~t'etimodern', peshtetet mbi individin, naersa' fi~i-sIftet,rpeshlelgj niDi fa. miijen.. Vendin qi xente familjdi'ne fisin: sot" e xed' irldlVHli,tne' shtetin. Ne ofisin, pem faInlitJjetkuptoaejl! v@tra.'apo,f zj'liriir,i!/'Njiqiiitf.!1vete; n~ ushqel1eshin' ne '\nj;j vofer: dlie' !dy- n;ij i1.i'~JtjHfer; nef! k'u{tehd":'fi.;!, bJIr1l'aVe'ika,ne I nj'i JZa.te; harabcirt~.r

'< .~ .,., j ~

. -fi~ .. 5;Qil / ~

. ,""> '.,.. ~..

:~,

~~A.~.""ili~i1~'.~~:;;f1~~~

:, .1

«Pushke per shtepi» del malcori ne lurie, si te jene njizete mashkuj apo dy mashkuj ne voter.

Kanuni i Lekes ne § 27 thole: «I zoti i shlepis do te pergjegjet per ~dodam qi t' i bajne knej gjindja e 'shtepis se lij» ashlu edhe me rame ne faj lIdonji pjestill' i familjes, i dig-jelshlepija me gjith ~(>nuk asht velem e fajtorit pOl' e te gjilh pjestarve te saj. Para kanunil te maleve njifel familja e jo vehlja. Nuk ka matcuer qi din me Ie tregue prej sa vetesh perbi\het veIJaznija e vet, nders{t tC gjilh e dijne se prej s{t 7Jarmesh a lymesh perbilhet. N' ane tjeler, ne Imptimin modern Ie shtelit. dijme sa hanore ka ~do shIel, pOl' nnk dijme prej sa fillniljesh perbahet. Me ~ialC Ie tjera, per shtetin modern kuplojme permbledhjen e njij grumbulli vetjesh, nders,! per fisin-shtet kuplojme pennhlf'-

dhjen e njij grumbuJli famiJjesh.

Mbrenda fisH, ne gji Ie familjeve ti; njij gjak u, nuk pranolwshin ban ore te fiseve te fjera. Me gjithketa, i gjejme shpesh here si Kapiti i Nikaj, Bobi i Shales, Petroviqt e Kastratif, XMjt e Shkrelit, NdrekaH. e Kuqit Bekajt e Triepshit., Qeremi i Krasniqes etj. qi gjaJlojne ne gji Ie njij fi~i ljeter, tue trajlue pakica minoritare ne nji rreth administrativ Ie huej.

.~.

:",~

POl' kela, me gjilhse kane kalue nji kohe shum Ie gjate ne mes te Iyne, e kane ruejte ende burrimin e vel, e e njehin vedin si'te huej, ndersa prej fisit qi i rrethon njifen si - anas a si - t' a1'dll'll1l. Per anas malC!)l.(itt' one kuptoj ne vel1dasit e vjetik, Ie ciJvet i u puslque vendi e nuk qene Ie zotet me e mprojle, pOl' mbeten ne meshrire Ie te fortve. Edhe sot, mbas kush e di sa shekujvet, e ndiejne vedin te mujtun, e fisi qi i ka mbulue tr~gon llji fare krenarije mbi ta. Kemi mandej t.e tjeret, qi malcoret i njofin me emen t' ardh,un. KiHa, apse. te ndjekun prej gjaqesh a per arsye te ndryshme, gjeten strebe ne rreth te njij fisi te huei i cili, shtY9 pI:ej

miksis a ndo' i lidhjeje tjeler me ta, i pranoi ne gji te vet. Edhe t' ardhunt, e ndijne veten Ie jashlem per fis. Por, si anasl ashtu edhe I' ardhunl, nuk kishin te drejla Ie . njajla me pjestarel e fisil. Nuk thirreshin ne kuvend e mbledhje Ie fisil e lie IlUrrnji <;faqje Ie jetes se perbash~et' pOl' ne ~do rase paraqiles,hin si te jasli1e/l1, Ie cilet ishin te lejuem m~ bashkjetue

me fisin.

Krijirni i f1amuriI ma vone, i cili perftoi fazen e tranzicjonit

. prej sislemit Ie vjeter te shtelil . ne sistemill modern, tue permbledhe njerzit qi kishin tradita elhnike te perbashkta pa mane

parasyshe lidhjel e gjakut, i avili klo minoritete fisnore tue i sheshue IIdryshimel dhe i shtini si me thane ne jelen politike te fisit. n. Elementi i dJt.C i njij shteti ashl toka. O. Ranelletti, n' «Isliluzioni di DiriUo Pnbblico» thole per token: «T,'ol1i i caktuem asht nji qyshke e nevojshme per mkambjen e njij populli ne shtet». E ma poshle thole seJoka flshl nji qyshke kryesore. Edhe fisel shqiptare e paten token e vel seicili. Dheu, qe i dame me gltr e kufi per lido fis, pa u lane jashte as bjeshke as vni; ~ malcori. i yne thote se jane mbledhe burrat (e dheut ne kuveiid e kurr burral e fisit. Pra dheu ashl i lidhun me organizimio shoqnuer Ie tyne e kshtu i fale edhe qyshken e dyte me u thirre fisi-shll3l. . Pjeslarel e njij fisi e mprojten me gjak kufinin e vet e ishin gjith-here roje te gjalla kundra lakmis se viseve fqije. Gadi Ie gjith kufijl e fiseve, disa prej te cilave hne mbE'le edhe sot, jane kufij gjaku (shif Kan. e Lekes' § 59). Si shemhull bijme kufinin ne mes Ie Shales e t~ Nikajve. Ngalrrue kto fise ne mes. te vedit per pune te kufinit mbi fuslien e Ndermajes, shkoi puna ne luftim dhe -nji ndeshje e ashper u zhvillue ne mes te tyne. Ne kel luftim u vfii bajraktari j Sh~les' dhe ku mbel i vdekun bajraklari u ngul kufini i gjakut ne mes te dy fiseve. Edhe sol njihet si. kuIT vorri i bajraktaTi~.

*~ 6~1 ) "'"

-:",

.4:-

,~";i;S

Kemi shum rasa ku kufini u ndreq edhe me marrveshtje. r\e vjetin 1931, qeverija kishte dergue teknikiH per hapjen e rruges Boge-Theth. Si puntore shkuen prej 18 dy krahinave. MalcoriH, si fisesh Ie ndryshme, ndejen dhe pushimin .e bajshin damas ne dy grupe te mdhaja. Shala ka tradicjon nd.er vende pushimi, qafa e maje malesh, hroje e troje ne shej Ie nguli nga nji kryq te madh druni (si nder alpel e TiI'olil). Edhe prane rruge ku punojshin, ne vendin e pushimit e vune nji kryq mbi nji grumbull guresh. Tue qene. se kufini ne mes 'Ie Boges e te Shales uuk ishte gjithaq i kjaret. u krijue nji mosmarrveshlje lie Illes Ie dy fiseve, pae Boga thonte me kalim kohe ka me u vjefte hryqi, qi asht zakon i Shales, me Ihane se edhe kel vtJnel e pershine kufini i Dukagjinit. U bil nji mbledhje 'e madhe krenesh elhe vogjlije, e mbasi ishle ed,h;e kry,qi lIdermje.t, u !Ihirren ed-he famulJitari i 'l'hethil dhe i Boges. Qashtja e kryqjt i u la famullitarve, udersci. ajo e kNfiJ,lit.u, rreg:ullue, ma se miri prej rn/jledhjes, pa lane mbrapa; kurrnji, mosknaqsi. POI' me gjjths~ fis.i, e kll.token e vel, lidhjen ne llles Ie pjest!mvJ~Ie, tij, nuk as,hl toka, qi\ e perftoLl. T@ka,,per malcoril1 t' one as4t. vele.%.l1ji qyshke. jeLsoJ"!J< e klll;gjl1 tjeler. Bashkj~l.imi Ile nj,i vel)4 nuk, perf~on kurc!\lJre H<.!hjejeper kU(1tim Le fis!\. Pran,Qj:)j..ishofim shp,e~;J..r fis~t ne levizj~ a ue dyndje; nih falje apo ne shlldrrim toke, por me gjiLh~t\t levizja ap(jJ d~rndja.;, shnd~,riJllLa faUil' ba~el.: me vulln~~tin e. pergji~p.e\. Ketu. merr pjese fisi ne taQ~,\.Prauge1 as ,ne kH rase nuk i biecet kuptimji i. \

fis~t st s4let.

~emi edh~ (jer;!ni,tI!~t,e vjete~, ne koMI! e emigracjoneve, ~engj!J.pse ,ÂĽuk, kisMn, nji, ,Ioke te caktuenw" u thirreut. shLeL . Bjjlll~f,disci. sh~m~uj,.m~i

,klo ras~:.

S~Vnm, se,Jisj: i Kuqit.,i .a .fa~e nji pj~e Ie vendil Ndr~&a!lil;

fis:i i -Shk.relitJ i a ndrro[;l Kra:uas.hdolin dlie. sbpatin ,e.Kuuore-s. pefJ' . di-sa.objekte disl~; te .Kastr,atj~ elj. 'Shofim ,ge."njL fis e kembell, vendiu,le vet. peri nji dIre. ma,.ler

~.;

6~'6">:

;;

~'5: ;:" ' ~.

''I.;:!

~~;~;'

.t:,

mire. Si shembull bijme fisin e Kuqit qi prejse tept'r ne shkainb, derdhet mbi fisin e Zhegarit qi banonte ku gjindet Gruda e 's°ltme. Zhegari i mujtun prej Kuqit, ike e ngjitet lie Callapi ne shkamb te Biges e ngujohel ne shpelle. Edhe sot thirret Shpella e Biges se Robve. Kuqi e rrethoi ne te gjitha anet, pOl' nti shpelle nuk mujti me hy ku qendronte Zhegari ingrate. Atehere Kuqi duel mbi Bige e nisi te prese Jande e te rrxoje ne teposhte nen gryke te shpelles. Turra e landve e mrrijti gryken dhe e mbuloi. Kuqi i dha zjarm Jandve te preme me i djege mbren'de. .

Mbas djegejes, hypen ne shpelle por nuk i gjeten te djegun

velt njerz' dhe gjil e gjalle deke e cofe prej tymit qi ishte m'bled&e mbrende. Deri VOIlejane gjete eshtnat,e ndosh:ia gjinden edhe sot, thole treguesi i gojdhanes, i cili kur ilshl qene IJIemoshen ere, i ka pame me sy dhe preke me dore. Sot fisi i Zhegarit 'nuk ekzjJzton ma. Teprtcat e tija mund te jene te perhapun si anas a si l' a:rdhun ndier fi'set e tjera. Kur fisi i ShkreJit u dynd prej fushes se 'Dardihanis, (Kosoves) kaloi bjeshket db-e i ra ne shpine' Xhanit qi baliojslilj!n I'Ie. to'Ken ku sot banon Shlp'cli. Xhajt luff'uen sa mi:Jjteil.e ne fUlH]u dbuen d'he u ndoqen pref Shkl'eJ.iitgjate Jugines se Pil'onit te' That. XMn'i i lodhun, nji pjese i lfriti Sh'kreJit «.ftc:difte'f an'd'e, mos me ~art», e nji pjese tjeter u kap Dibi qafe 1e . SfiW~t '"e 'dber l1e Piilt .~ti,

p&trini Xhanin edh'e a'tje~

Per te qene fisi i bashknem, e p~r mos me pase Ie' 'h'iiej n'e' gji te vet, ktmnji pjestar i fi~it, rnik",lfifiufd'l' i' a s'h'es'e p'ronen e yet njenit te njij' fiHi !:jeter'. Ne ni.'se,s'e"doni IDe-e' shite, al1liet<~Jt'[a' ItpaIli ne fare e fisin e vel e n'C'rase' se.P'r~' .JiS1i~te->vet IfuW'gj:i'~ ndel bIes, zakonisht mbli'dh'et basliWe fjlsi dlie ia' bl'ejDie' ru~ i a

lane pronen si pasuni e filsit. ~ Si shembull bijme tamigjeni'E!KadlN'liu.!j).. ne' Shl(oi1ife! e' (;~Inf ~S~I"

desht te bante nji' vile veritl1i ne' TJi(Hl:i~' liUlts'e' '8 b'I'e'flL"nji,eGpe". .; . toke n.e kat katund. Katundi mbare i ra malcorit per ket - sh~ti.rtV, te" pa ligjshme, pse KaduKu nuk' ish1e" it fisH;/ pt~andej n'el,Shale nuk mund te blente gja. Malcori i ngushtuem prej I vlla'z@ITve'tjj;. ~

,~.~./~ '.. '~~<i ~'<~ *1.,. vi! .." ,I' '":

\ ,

~ ~'tr:o'.

. :: <i-.., , _L ~. ,~

':" ?l~. ';:.~,i" "" -.

: ?!\':'j". ;"",):f~

-'~~'EIr';;:;:~-~'--;;~~~~'ih:»~J;;"' ,

~iI

fisit. u shterngue me i dale fjale Kadukut per shitje, pOl' e lejoi me e bame ndertesen ne toke te tij, pa te drejte trashigimi. . N' ane tjeter, Loro Shkreli nga Shkodra, l1dertoi nji vile verimi ne Razna te Vrithit, pa pase nevoje as t'i a lypi kuej, as t' a pagueje, pse ishte i fisit, me gjithse kishle dale prej kohesh. Per ket arsye edhe vajza ka mbele jashte trashigimit te babe::; (shif. Kanuni i Lekes) qi mos te jese lie' trashigim te Ie huejve toka e fisH. . Ill. . Edhe elelllenti i trete i nevojshem per uji shtet, auktoriteti epruer qi e drejton nder interesa te pp,rbasbkta, nuk mungoi nder fise. Permbajlja e klij elelllenti asht nenshtrimi i popullit nen nji vullnet epr~er qi thirret sovraniteL Si gjithknnd nder familjet. patriarkore, plaku i shlepis - pater familias - usht.ronte te drejten e udheheqjes se familjes se vet ne jeten shoqnore e nder interesat e saja. POI' edhe kur plaku vdiq, e numri i pjestarve te familje::; ishte shtue aq tepf'r sa nuk epte ma mllndsi bashkjetillli, familja u (1<\ne d)' t.ri pjese tue per'flue zjarme te ndry<;hme.' Me gjit.hse ~do I.ym kishte plakune vet' shpija e, djalit te pare te babes ::;e madh, e cila ruente edhe el1!nin e gjyshit, u njift.e si lidhja apo pshtelja e te gjitha fami1jevet' atij barku e me ket wente cuhe te drejten' e udheheqjes se . familj~ve t' at.ij gjaku nder inleresa .W perbashkta. Si rrjedhim vjen se familjet. e reja i llensht.rohe::;hin I'amiljes

nane, dhe se plaku i familjes

~...

> PI

.......

se pare

magister

gentis -

ush-

tronte nji fare ndikese erlile moi familjet e IIdame. -Te gjitha familjet qi njifshin lidhni gjaku me lldamje u shkeputshin vetun mardhanjesh ekonoll1ore porse nllk u shkeputshin lidhnish politike dhe mbajshin prap di~ka te perbasbket: emnin e plakuJ, uderen e fisit, Il1b~o.itjene toiles dhe jelell e pjeslarve Ie . fisit..

Prijsi, a udhehe!j1ii ne kto interesa te perba::;hkta ishte krye, .tari i fisit. "-

~~ ~'~ ~~ ~ ~:-~ .

64.

Per te mujte me e ci1sue ket fare auktor~teti, lypet te leshohet nji sy mbi trajtat e qeverimit nder kohna te ndryshme e mandej me e ~mueket forme te fisit - shtel. Nemesjete, mbi te gjitha shtetet europjane sundonte sistemi i qeverimit theokratik. , Mbreti ishte au~toriteli sovl'an e absoluL Vullndeli i tij pa-' raqifte vullnetin e pergjitheL Atij i rridhte auktoriteti prej Zotit, dhevetun para Zotit ishte pergjegjes per veprimet e bame. Populli ishte objektiv, ndersa mbreti ishte subjektiv. Mbare Europa vuente nen tiranin absolute te mbretenve. Velun ne Shqipni, populli ishte zot i vediL Aj dante fatin e vel dhe ishte pergj,egjes vete per veprimel e veta. Vullneti sovran ishte aj i pergjithti qi buronte prej mbledhjes se fisH. Kryelari i fisit, nuk mund t' i a impononte popullit vullnetin e vet, ndersa pop~lli i u impononte kryetarit. Kanuni i Lekes, ep shkoqitje te kjarta mbi ket te drejte. Paragl'afi 1176, thole: «Po s'i pelqei vogjlija te ndamel e krenve e te pleqve, kane tager mos me u ndeje ne to.» Nuk jane te nalla rasat kur kryetari i fisit u shterngue t.'ape . llogari para mbledhjes se vogjIis per veprimet e veta dhe shpesh here u shterngue 18 leshoje penjet e me i u shtrue gjo'bes a me zbrite prej parijet' si populli e caktoi. E kta jo me .masa shlernguese, por me fuqin e fjales gi burl'onte pr~j vulll!detit te shumices.. Ky' asht kulmi i liris se popujvet, qi per 'shum, edhe sot ne . shekullin e XX mbet ve~ nji ideal' per t'U: mrrijte. Kjene pergjakjet e popullit anglez qi e thyen akullin n'Europe e e venduen ,18 drejH\n e popullit, ne shkamb te sundimit tue i a lane atij auktoritetin sovran e tue e kufizue te drejten e mbretit.

Krijuen Dhomem e KOlnunevetpara se cUes epet llogarija e veprimeve te qeveris., ' Ndersa ndel" bjeshket. shqiptare, iiiri i lire, trashigonte kanunin qi ne § 1120 thote: «Qashtjet e randa, qi i perka:>innjij fisi'

mbare, do te peshohen e do te pleqnohen prej Krenve te fisit bashke me Pleq, Sterpleq e VQgjli.» " i

Ndersa ne mbare ~uiopen, 'sistemi feodal, ndr~~h~e nell p'esh~~,

"'1._,,0 ',.~"~i,..

:~ :j::~,~~~~.~,.. ,,: 1i'i~,::1f~

~~.~t.tf~~:{-

JO. ~ (:

:U~n~:h~

~~r~~~':Y~~l~~.

mkbn~:,~~:ty:~:f~;i

fi~~ l~e\.1:':'

cil~

1 shpesh here asht edhe ma i vorfni ne fis. U desht revol~cjoni franQez qi te Qpallteme 26 gusht 1789 '~ ne r:rance~ e lire te drejten e nenshtetasit e te bahet flamurtarja1 e popujve te botes me trinomin- liberte, egalite, fraternite- e ,j te veje bazat e barasis e te liris

se mendimit

e le fjales;

pOl' "'#.

shqiptari i shpellave, dhe i maleve klo te drejta i trashigonle prej kohesh.

Kanuni tradicjonal i tij, i a garanton kjartas ne § 593 Kalluni ~ i maleve te Shqipnis, nuk e veQon njerin prej njeriut: «shpirt J. per shpirt se duken e fale Zoti>. § 594. I miri e i keqi kane nji Qlllim': «Del i miri prej te;~ keqit, e i keqi prej te mirit.» «Ne kandaI' te vet seicili pe:iJhon :~ ~ katerqind derhem». ! Me kto dy paragrafe, rr~on klasat e rrafshon l1altsinat dhe '~ krijon barasjn ne mes te nenshtetasve. ~ Me paragrafin 1118 qi thote se: «Ne kllvend le burrave sa ~

te, flase njani, te tjeret do te ndigjojne e Ie heshlin» ep proven e ;" kjarte te liris se mendimit dhe te fjaWs. ~ ,

. Qem,

Lirija nder male t' ona nuk asht si nji liri e popujve It del'

~tl

te so-

te dIet fjala «liri» spekulohet; ne malci, IIder kuvende ,~ :~ te burrave lirija asht e plote dhe e, pakufizueme, dhe nU,k ep ,~ .

shteg shperdorimit.

;.~

N' analizem juridike,

legjislativ.e,

eksekutive

aqkloriteti

s,uprem permbledhe tri Qfaqje:

dJae administrative.

Te trija' kto' c;faqje i gjejme' edhe ne fisin-shtet

.1 .~

te malcorit;J

t'6D~ a)! Per Qfaqjell legjislative, Kanuui vele ashtnji prov~ se/fisi e kishte ket fuqi. ': Kanuni i Lekes, me gjithse thi~ret, i Lekes, nuk u ba vetun " prej Lekes,. Mund te jete nji permbledhje e Lekes, apo Leka kje

I ~ ~'~ '~ !~

ma kompetenti ne te.' Kanuni i Le~es, asht nji permbled'hje vendi- ,j :me~h,te marruna prej kuvendesh te ndrysbme te Mme prej malcor- ..,~ ve. 'Kanuni' i Lekes, me gjithse zyrlarisht i zevendsuem prej Ko- ; ;j '°.. ~ 66 ,. '~

dit Civil, aj asht ende ne fuqi jo vetun nder viset e verint te te Shqipnis se 1913, pOl' edhe I1der viset shqiptare qi u shtruen ~en sundimin Jugoslav e mbi te cilat zyrtarisht u vu Kodi Jugoslav. POl' kodet e reja si kendej, ashtu andej, mbeten te hueja per malcorin r one, i cili tregoi gjithehere nji pabesim ne ta. Kodi i malevet ash1 fryti i il1teligjences se tyne e tash asht

baza e jetes se tyne shoqnore.

Ma kjari:'t e vertetojne fuqin e fisit-shtet shtojcat e Kanunit qi jane te Mme kohe mbas kohesh e qi na vertetojne se Kanuni TIukasht prodhim i njihershem, pOl' asht nji ligje qi erdh tue tl zhvillue e tue marre trajte simbas kohe e TIevojvete reja qi i u paraqiten. b) Edhe fuqija eksekutive nuk mungoi, porse ne formen pri-

mitive.

Mungonte I1ji organ i posa(jem eksekutiv, porte gjith pjestaret. e fisit merrshin mbi vedi mbrojtjen dhe zbatimin e vullndetit te pergjitheL Nuk guxonte kush me i dale. para a me shkeIe dishirin e pergjithet, pse (jdo mashkull i fisit ishte roja apo mbrojtsi . i interesave te fisiL Kush shklitte nji vendim te marrun, pritte dnimin' prej mbledhjes se fisH dhe (jdo pjestar i fi"lit ngarkohej me ekzekutimill. Kemi'rasa te s.hpeshta ne n;1alci t' ona ku fajtori gjykohej prej mbledhjes se pergjithshme dhe ishte i detyruem l' i shtroIiej \

dnimit, ne kjof~eedb.ebajrakt!ir a l\rye. \

c) Sa per (jfaqJen administrative, me gjithse do l' a ana]izojnie ne nji krye ie ve(janet, thona ne ket 'rase se edlie admil1istrata nuk mungonte, ne fisIn-slitel. Fisi' i kishte nen-damjet e .~eta dhe ~do nen-damje kisI1te kryetarin e vet. Sistemi administratiy ishte kapilftr, s~ nder te gjitha admi,rli-

stratat modeme. Fisi kishte nen-damje

e para t.~ cilat risli,tas' pJe- . (

stoheshin nder nen-damje te dyta. Qdo neh-diunj'i kishte kr)r'efa. rin e vet. Mbledhjet a kuvendet, Ie fisi~.ne tansi e' te'. ne:a-damjevW4.e '! \

Â°", -"'\' '.

0, . ~ ". )' '-:"'i ,

-'~

tija, Jane prove e kjaret se fisi nuk paraqitet

nji grumbull

njer-,

zish te pa organizuem, pOl' nji institucjon.

POI' auktori!eti 'syprem, me e pase plotsimin e kuptimit qi ka" ne shkencen juridike, duhet qi te jete i rrjedhun prej tij e jo Ie: jete i dhanun prej te tjerve.

Edhe ne ket pike, fisi paraqitet autonom e i pamval'lln. Fisi mbrenda vedit kishte nji liri absolule dhe nuk prej kurrkuej, prandej nuk kemi fis te pare dhe te clyte. Nders,1. bajraku,

mvarej\.

tregon nji mvaruni prej njij auktoriteti ma te .:

nalte, pse kemi bajrak te pare ate te Hotit, mbas tij vijne me

rradhe i Grudes, i Kelmendit e!j.

Fisi nuk tregon kurrfare lidhje me njani tjetrill ve«; karakte- ~. ristikave te ve«;anla te setcilit: Gashi i permendun per mil, Be-' risha gjak i idbte, Kelmendi shl<on mbas bishtil Ie berri!, Shala \ mbas bishtit te shatit etj. Perve«; kesaj, na.e tregojne pavarunin edhe se fiset kishin', fatosat e vet te cile! i nderojne Mile sot nie kange e kujtime te', .

cHat ishin te njij fisi e jo te perbashket. , . Si shembull bijme Vuksan Gelen e Grudes, i cili si Krye i: v,llaznis,i siguroi toke buke dhe bjeshke barkut te vet. Me luftimin qi bani tu Ura e Sokolve,prane Tuzit, kundra fiseve mala- i

zeze, i siguroi fushen Grudes. Shtyni ~dhe Kuqin ma kah Veri .;.' tue e kethye ne vendin e hershem iJ tue i sigurue vedit 'toket qi Kuqi i pushtoi Zhegarit. Kur vdiq Vuksani, i a la porosi djelmve",

me e shti ne dhe ne koder te Grud'esqi t' a kishin si kuITm,eKuq

vorrin' e tij e 'mendoi me i a perforcue te drejten' mbi at toke.

Edhe sot ash! atje vorri i Vuksanit, dhe Gruda ka trashigue nji ."

nderim te ve«;anet per te, aq sa per ~do vjete, se bashku fisi i, tij . i bajne nji kryq te madh e i a vendojne tu vorri. Para disa vjetesh §.sht,mbledhe Gruda me bame' nji pe~mendore, pOl' regjimi'

Jugoslav nuk i ka lejue.

,Edhe nji prove tjeter autonomije mbrenda fisi, clsM vete }(anuni i Lekes qi nuk asht i njajte nder te gjitha fiset, pOl' ka.~ ne m~ W njanil dho Ie Ijolrit, ne meny,e V provon~ ::ry:hime

'J'~:~~~~~\ÂĽ~

se nji mase e marrun prej njij fisi nuk fisht e pershtatshme me nji fis t:ieWr, prandej a nuk e bani ligje per vedi edhe .aj apo e e ndryshoi e i a pershta li gjendjes se vet. Fiset nuk pat.en kurrfare lidhje me njani 'tjetrin e kjene enti~ tete krejl te ve~anta. Nuk mbahet ne mend te jene kene ne ndonji lidbje ndel'fisnore, pOl' sejcilli keqyri punen e interesin e vet. Nder rasa te rrezillshme, si para ndonjij anmiku te perbashket, v.fJheloroe nji bashkpunim per mbrojtje, pOl' sa rreziku asht largue, rishtas kthen sejcili n' at jeten e ve~ante te veten. Si perfundim d/lJim ne cilsimin e fisit-shtet tue e percaktue se nuk ishte tjeter ve~ Shleti n' embrion qi kishte fizjonomin e njij monarkije demokralike. ROK ZOJZl

~ ,;

. ,~ .".',~

'";,~ ..~: ;;~ ',::", " -~

. \ ...

~~;~,

~: ,5;1~

. ;_i~~.{:r;.~.

,;Â°~.';". ,-,

'i.~,

~~-~,

."",,-.~ '~<".A~'" t;~'~"1~~ "' " "

MESIMI

GJUHEVET

KLASIKE

NE SHKOLLAT

T'ONA

Mesimi i greqishtes se vje1erdhe i latillishtes ka hyre qe proj kohe ne 1,\'ce1'e gjymnazet ne lere vendet e botes dhe perben berthamen e mesimil. Arsyet per te cilat mesimi i ketyre gjuhiive esht perhapur, jane keto: 1. Pel' shkak te vlefles se madhe edukonjese,qe kane lie velvedi keto mesime, mesimi i gjuhes perg:jithCsishtesht Illesimi me i shum-anshem nga te gjitha mesimet. Me anen e lij mprehet vrejtja, begatolu.t kujtesa, zhvillohet fanlazija ::Ihepergjilhesisht zhvillohel mendja. Kete fuqi e kane ne. graden me te lar1e gjuhet e mo~menga LCcilat ne radhen e pare vjen greqishtja dhe pas saj lalini~h1ja. Per shkak te eilsivet qe ka greqishtja e vjeter, levizmenin dhe plastiken e thesarit te fjaJevet, ndryshimin e math te synlakses. rregullshmenin e madhe, symetrin etj., perben burim te pashte-4 rur njolmnish, esht mjeli me i mire per ushlrim mendor dhe per zhvillim .~ moral e esthelik. Gjithashtu cilsira te njehshme ka edhe latinishtja dhe po- .~~ sa~erisht thjeshti'si, sYllIetrie rregull te rrep1e ne vendosjen e fjalevet. ;. 2. Mesimii gjuhevete vjclra ka per qellimte japi nje pasqyrebes- I j nike te qytetrimit te vjeter dhe te jetes se mo~me, te cHat mund 1'i njofi ,I njeriu vetem me ane te monumenlave te shkruar. Vlena pedagogjike e vjetersis, esht kjo: Greket e vjeter qene jo vetem populi i qytetruar, por po- ~

pulli me i qytetruari vjetersise.GrekH shk~'uanvepra origjinale,qe nuk

mund f arrihen; kane qene krijonjesit e slnime shkencave, shume prej te .~ cilavet i arriten ne nW pike te mrekullueshme persosmenise dhe vune bazat ,~ e tera, po. thuaj, shkencavet qe u zhvi11uanme vone, Meanen e shkrimevet

te tyre pasurojnernendjen,lartesojnezemrene njeriut;prandajedhe kultura e dhene me anen e tyre quhet humanistike.. Te gjitha keto zbatohen pel" qyleu<min grek dhe pas ketij per qytetrimin romak, i cili gjithashtu kontri

? i~ ~ .

buoi pel' zhillimin e shum degevet, si te se drejtes otj. .3. Me dijen e, qytetrimit te vjeter, ner nxenesit e lyceut sidomos mund. te kuptohetme mire e me thelleedhe qytetrimii sotem. Kete kup tojme, po Hi marrim parasysh, se qytetrimi nuk lindi me nje here, por eshl perfundimi i nje zhvillimi te gjate dhe mbeshtetet kryesisht mbi qytetrimin'

J ÂŁ".I,

G-,7(Âť *

t '1. ~!~ ... ...:

c vjeter. Dhe ay qe do te filloje dije te thelle te gjendjes se sotme, duhet l' a gjyrmoje nga renja. Kjo gje esht e nevojshme per ata qe do te perbejne klasen drejtonjese ne shoqeri dhe duhet te mesojme sa te jete e mundur me mire. 4. Qe te mundi njeriu te mesoje me themel gjuhet. neolatine pergjithsisht, duhet te dije latinishten, dija e se ciles gjalleron mendesisht dhe lehteson mesimin e tyre. 5. Dija e latinishtes esht e domosdoshmeper juristet, per shkak te rendesise se madhe qe ka pasur dhe ka gjithnje e drejta romake, jo vetem per zhvillimin e se drejtes pergjithesisht, pOl'edhe per studimin e saj nepel:

universitete.

6. Dija e te dyja gjuhevet klasike esht e nevojeshme per te kuptuar fjalet qe kane hyre ne tere gjuhet e kombeve te qytetruara dhe sidomos pel' te mesuar nomenklatl1renshkencore. 7. Dija e ketyre gjuheve esht e domosdoshme per filologet e' historjanet. Per tere keto arsye ne kohe l' ona esht perhapl1r me shume mesimi i ketyre gjuheve klasike, ndonse ka filll1ar nje lufte e terbuar, qe prej kohe kundra klasiqizmit dhe behct sa po vete me e rrepte nga ana e realistve. Keta kane si dogme, qe shkolla duhet te pregatisi brezniLe e arthme me njohuri te'dobishme per jeLen,prandaj asnje dobi nuk shofin n' aLonjohuri qe nuk ndjekin flrejt pel' se drejLikate qellim. POI'keta, duket se nuk njofin mire qellimin e shkolles. Shkolla nuk ka per qellim te ndjeki <;d6gje .qe esht e dobishme, pOl'ka edhe qellim me ideal, ka .qellim me te naUe zhvillimin e mendimiLnjerzor. Ata qe .kudo kerkojne vetem Le dobishmen\ krijojne karakLeret' uleta e te plogeta. Dlle ata qe kerkojne me nje here Oljentimte shkolles drejt jetes, nuk pregalisin djemL, si duhct, kurse me anen e klasiqizmiLfitohen shkathLesi,mendje krijondese dhe e mprehte, me nje fjale njeriu beliet me i zoti nga <;domenyre tjawr, , . KuudershLimitjath lmndra gjuhevebklasike esht: se qe1limi.i ndjekur me mesimin e tyre, mund. l' arrihel me mjele te 'tjera me te Lhjeshta e ,me .te shkurtera, te mesojme d. m. tho shkrimtaret e vjeter prej perkethimeve.. Keshtu nxenesitdo U; mirrshiu njoftim LeqyLetrimitÂ°te mo<;emgrek e laLin me lehte e me mire. Kjo deri diku' es-hLe verLeLedhe kuptohet vetvetiu. Hyrja ne qyLetrim vetem prej burimeve te vjetra nuk esht e 'mundur. Prandaj paralelisht me mesimin e gjuhes.pllnojne edhe dege te tjera, historija, . gjuha amtare e mesimet-e tjera reale. Keshtu qe pjeserisht duhet te ndiqet hYlja ne qytetrimin e mo<;emedlle me kete rruge. POI'kj6 hyrje e thjf:shte jep vetem njohurite reale. Poi' ve<;kesaj kerkohrt edhe di<;katjater, qe nuk mund l' a fiLojenxenesi ve<;seme studimin e vepraveL origjinale edhe kjo esht menyra e mendimit, e ndijimil, e hetimit, e ctla vizatohet ne gjuhe. . ::

. Dhe kur themi hYlje ne qytetrimit1" C'nje

populli, kuptojme edhe njohjen c

': .?;~

. .~,;~r~,<.:;:.~jJ<

gjuhes se tij, sepse gjuha esht krijesa me e mire e nje populIi; esht pasqyra e njohurive te tija. Esht gjeja me me rendesi midis te mirave qytetronjese te tij dhe me dijene saj arrihet njohja to nje populli. Argumentat e tjere kundra studimeve klasike, se gjoja kulturil humanistike krijon dhe permban idete aristokratike, OSendalon njeriun te vije n~ perpjekje sa duhet me te mirat e qytetrimit kombtar dhe se per shkak te karakterit te saj supernacjoual e Iwsmopolit uuk e Ie te ng111itetverejtja e nxenesit ne traditat kombtare, nnk ml1ud te mbeshteten seriozisht. Per kundrazi studimet kJasike ndihmojne nc krijimin e qytetrimit kombtar pa te cilin natyrisht ur.k mund te jete i maUl nje popull. Pel' tere keto arsye esht i dOll1osdoshemmesimi i gjuhevet klasike edheoneper shkollat l' ona, ku me pare ka qene neveritur pel' 'shkaqe te pacaktuara dhe vetem nga imponimi i disa l' ashtl1 ql1ajtur realista O5e nga sundimi i mendimit te disa drejtonjesvet qe nuk kishin ide permbi studimet klasike dhe mbi dobin qytetronjese te tyre. Cn me shume nder ne duhet te pel'krahen kelo studime, kur te mendohemi se nje pjese e madhe e atdhelareve te pare te vjelve te rilindjes kombtare, kane qene te vaditur me studime kJaslke nga te cilat u qe ngjallur, ne kohe te sundimil tiranik, ndjenja e lirbe dhe e aldhedashurise. Sht(ljme se edhe poeti kombetari paharuar At Gjergj Fishta, me kulture te gjere klasike, studirnet klasike i konsideronte -te dornosdoshrnepel' Shqiperine, me gjuhen te paplotesuar ende dhe me letratyre gjithnje te vobegte e ne perparirn e siper. Dhe t;eshtja e zhvilIimil te gjuhes s' one duhet te na shtjel'i ne rnendim'e te na shtyje qe t'u. japim rendesine e duhur ketyre studimeve. .

Dukeperfunduar shenojmeate qe ka shkruar filusofi i permendur

gjel'man A. Wolf-i (1759-1824) mbi studimet klasike, qe ka vlefte pel:gjith-

mone: ÂŤNjerzimii sotem do te bjeri shurneposhte,ne qofte se l'inijalIJuk

kalon nga lempulli i qete i koheve e njerzve te moc;emte mdhenj, para se te hyje n' arenen e jetesÂť. GABRIEL P. MEKSI

" ~

;'"

7GJ-. .;--

:')

-{t~~-i'~;:

'. I'

SHOQNORE

KUNDRIME

Po 'It paraqesirn lexuesavet t' one ket konjerenee te rnbaJtun ne kong;esin 'e Cheltentharn prej Z. A. Nieto - Caballero e te xjerl'ttn nga rivista Pour I' Ere nouvelle N1', 126, Marc - Prill 1937, Subjekti asht i 1'andsiskern per n4, qi kemi ,qjitkaq nevoje per P{tSqurirne konki'ete, te rnal'l'1tna nga nji komb, i cUi, pm'a sa vjeteve, gji1tde} nder qyskke rna te dobt{t se gjindemi nit sod, e qi nil nji perjudltif te sltkurte rnbifrrijti te kudhet ne vijen e qytetnimit, i udkifkjekun prej j){tk vetevet, punetore vutlndeselllire. Kush (let pel' re{01'rna qi do te bahen ne vendin t' one, te lexoje. ket kon{erence, e ka me pa se i vetrni revoluejon, e vetrnja re{orrne qi rnund I' fl peshtoje Kombin t' one ashi ndezeja

e dishirit per pune. Por deri sa nder ne te jenif ma shurn' konduktore se pun/ol'e, rruga e jone k{th caku,4, qytetnimit ka nie mbetun nif metrat e pare te pikenisejes, e ndifrkaqe intet'ektu{tlet,I' one kane m' u shkri ne perrnallime romantike te disa datave q'i na e pamqesin Kombin gj,ithmone ne te barn, POI'poputli qi type buke, sMnrlet, drite e jO tOje, n/JUnd tii merzitet nji ÂŁlite }lrej hymnevet e poezi//Jet t' ona e mund te '/J'ijekoha leur

s' ka me dash/e me i ndie mtJ.,pse jemi na qi i kendojmiJ. SHI<JNJDf I ltEDAKSlS

PERTRIMJA

E NJJJ POPULLI

Sol due te flas mbi 'perlrim~en e njij populli me anen e edukate,s, e besoj se per me e studjue ket prQblem, mue kishte me m' u dl;tshte ma pare te baj me njohte, nder vijitt ma ~cpergjilhetat,kuadrin gjeografik,konglomeratin shoqnuer e idealizmin komblar qi e shtyn sot per sot P6p,\lllinkolumbjan kah edukata e, 1'6. ~a zhvillimin e skjadmin gjeogiafik, te cilin kam me e ba per se sh.k\lr~ tazi, kujtoj se po' t' ishte pake e

ME ANENr ,I.,~,

E EDUKA

TES

.~1

vcshtir~ me ,c 1<.up1ueahl OOka kerkojme name ba sod per SQd nc~~olumlbi, .-'- Kolumbija Xl)!;), njt ]!Jj~sete 'vefit t' AmeriMes se Jugut; 'ka nji shbisi kund 1.000..ff00'lta'h'orc ~1:Jji popullsi 9,000,000 Da~oresh, d. m. th:" se, pg l' a baTasojrne 'I{QIUlpbih' me ~!gjr- ,

, ""

Jq)JI,mupd te th~ml ~e na k~Ji.it'\e popi1~t\;i; gor ~oka, e jQ'll~ asfuJ'

njajten ti:idhete

Ji'erc IhiJr e~I\Iad!le~e

::ajJ)

..:}.

'.,~..

~i~

,!>~'~~ " ...

<-",,":;

;':'-".,

,1~:.,

.'~~. ;>t,

,,'

-~,~;

'.'!;~(~;~ -, f)~"'';'" .&'5. e= ,

.~~i~~

"'~~<.,

"i}. " '%- j;"'I:':'<:~"'~'~~'~-'~"':~.YJ1N~ '" " ,

;;1

;' _ ~;.,:;r.,' . .

<;"

Belgjikes. I\eta don me thane sa kemi toke te pambase, te cHat jane te pa. banueme. Ne tjetren ane ju e dini se na kemi shum brigje te shtrime nder dy 'detet, tue kene se Kolumbija tlsht e 1agun prej Oqeanit te Paqet e Oqeanit Atlantik, gjli kejo qi na ven ne perpjekeje me tane bolen. Tue kene pozita P.jone afer Tropikash, nder ne nuk ka stine; na nuk kemi dimen as nuk kemi vere; na kemi gjithemone te njajten stine ne te njajtin vend; tue pasun te gjitha stinet, na nuk kemi kurl'llji stine, mbasi p. sh. per me. t<alue prej njij stine te veres n' ate t6 dimnit, ne nuk na duhet me prile qi ajo te vije te na, pOl' ne na duhet vele me shkue te stina, d. m. tho 'me shkue prej njij vendi ne tjetrin, e gjitheshkahja mevarel prej naltes!s ne ,te cHen gjindet. njeriu per me dashte me dljte se ne r;e stine jemi. Ne Bogota, na jemi 2.600 m. mbi syperfaqe te detit e kemi oji prendvere te perhereshme. Asht pel'lljimend nji gjli e bukur, pOl' kjo, me kohe, bahet eahe Ie merziteshme ; te gjitha sendel e perhereshme jane ne vetveti te merzitshme. E. per me kalue prej stine ne stine, na jemi te ngushtuem me kalue prej njij vendi ne tjetrin. Po te due un me e kalue te dillen ne vere, nuk me mbete veltme marre nji veture e me zbrite nja dy ore; po t1\'due nn dimen, barasi marl'. nji veture e hypi nder male, keshtu qi

tue arsyen per te cHen ne na fLsht dashte me themelue shkoUa normale te tokeve te ftofta, shkoUa normale . te tokeve te mesme, e shkoUa nor. male te tokeve te nxehta, me fjale te tjera shkoUa klimash. Na nuk kemi paragjykime .racash, tue kene se ne gjakun t' one asht perz! deri gjaku afrikan; e njimend kur Spanjolet kane pa nder brigje se vetem Afrikant mund t' i qindrojshin klimes fort te nxehle, kane prn gjind prej Afrike. Kjo spjegonse na nuk keI~i kurrfare paragjykimi, as mbi racen e zeze. Prej kendej edhe del se na kemi nji shp!rt mikprites e i presim me krahe hapCt sendet ([i

]

. vij ne nga jash Ie.

Asht e intere$anlshme me dijte se Kolumbija asht e pershkueme prej njij lumi te madil, Magdalena, qi e ndan venetin ne dy pjesc e qi i ven ne perpjekje gjilha krahinat lljanen me ljetren. Qytetel ma kryesore jalle ndertue mbi kodra, mbi male, ku klima nuk lisht gjithaqe e ll..'\etC,e nder brigje tc Magdalenes kolumbjanet perpiqen e njifen njani me tjetrin. Na jemi ne Bogota, 1.500 metra mbi det, e para disa vjetevet na u paraqitshin \'cshtirsi te medhaja pcr ndertime hekurudhash, prandej edhe KolumbjanCt jane perpjeke njani me tjetrin nder brigje me anen e avu-

Uorevet,e gjith tregtija e perparimi

na ka ardhun ne nepermjet ~agdalene,,; ky lum na ka \'0 ne ne pe.rpjekje me boten e jashtme. Prandej . merrij ndee vende te ftofta. , . Tana keto hne nji randsile madhe edhe mund te shifni sepse ne synfort per ata shka un due me ju zhvi- tllezen r one pedagogjike, na i . kemi 'llue, .d. m. tho per me ju ba me ~up- I dhanun nji randesi kryekreje asaj

~ ,:~:'(

'74

shkolle se madhe nonnale qi asht t'ishte ma mire me realizue ndo' i krijue ne ket breg me qellim qi -me send, se me 11nise prej programevet i lidhun e me i Vel ne kontakt gjith te ndryshme. Na te gjith ne Kolumbi kemi kemesuesat. Ky ideal, kjo tanesi idesh ka kri- nun shkrimlare, fleloral'e, poete, gjind jue nji vend kenesisht te qytetnuem. qi analizojshim gjitha idet, e ketu Na kemi pasun panda. revolucjone ne 11sht e dijtun flas per klasen drejluese, shekullin e k'aluem - un kujtoj se pse edhe ne demokrac!n ka nji klase n' ate kohe na s' kerni b11 tjeter vet; drejtuese, e kujtoj se na i kemi anarevolucjone e poez! - pOl' ne nji lyzue te gjilha idet; por veprimi nder shej kohe p~ltft kundershtare, ne ne ishte i dekun. Na kemi mendue vend qi me i t;pallun lufte gjithnji atehere se kishte ardhun' koha per partis ne fuq!, i karie t;pallun pa- brezn!n t' one me veprue. Na kemi gjen ne nji menyre absolutisM for- mendue, na qi kishim analyzue demale. Ne Kolumbi kishirn disa poli- mokI'acln, qi kishim fole mbi liri, .!Ii tikanta qi thojshin: na kemi sprovue ishim fry e nxe prej fjalevet vllazn! gjitJ1Hhkane ket vendin t' one, e i e barasim, na mtmduem se duhej me velmi send qi .nuk kerni sprovue i sht! ne pune gjilha keto fjale te asht ky: me gezue se paku nja tri- medhaja, Si ka fillue kejo levizi'je~ Ne nji dhete vjete kohe pagje. Na jemi tue i gezue tashti keta trirlhete vjete pagje menyre krejte ne yeti e per t;udl. e jl:Jmishume te kenaqun qi i kerni Sol njizetedy vjete na kemi fillue me e qi munden me jetlle ne harmon! hapun nji shkolle private. Djelmot;a qi -kishin Mne n' Europe e nder Shtele . dy partit kundershtare. Ky ku~rler, qi paraqet ma shum te Bashkueme, si kethy!'n n' atdM, drite se hije, "jen e xihet pak kur II bashkuen me qellim qi te realiz'1jte mendojmc se na jemi nen Tropi- shin nji shko-lle. lia ishim universiket, se kemi smundje te ndryshme tare, pOl' menduem se duhej fillue qi duhet me i lunue, e se per nji prej njij reforme ne mesimin fill\ler e kohe te gjale lurmat kane kene lane na qi alehere nuk ishim profesora/ krejte mbas dore e s' asht kujdese por studenta, themeluem nji sh~ol'le kush per mirerrijtjen e lyne. E shi fillore te vogel; me mendim qi t' i prej ketij konstatimi ka 'xanun fill e apim shkas e t' a zhvillojme gjithenji. ' Kern! fillue me 2.,0 femije, e' per' ka Ie levizja e jone. Me e pertri popullin me anen e t;do vjete na u shtote nji grup 20 te edukates, ky ka kene programi i yne, tjeresh. Keshtu kejo shkolle, <ii gji- , por na jemi bit pak skeptike per shka ndej ne nji' katund 'afer kryeqy'tetit, pal nji zhvillilll te shpejte e te madh. i perket veprimit. , Ne vend qi me bd nji program te Kjo ishle nji. shkolle'- eksperimentale ri, na kemi dashte ma pare me i a e na qi kishirn predikue liri,n e gehi veprimit, e ke!ni mendue se - do zimin, deshtem me bit qi ~eto. te .

, :;i:'->

".,.

,:Ill)-,':, "'

mbretnojshin edhc ne shkolle. 1<;dij- tC parat e Kolombis. Veprojshim gjithshim se' theorive t' ona, man'e prej nji mli'r shkolla private va ndonji libravet, u duhej vCl nji kufi. Kjo subvencjon, pa ndonji ndihme qeverije. Nuk ishte mendimi me M nji fishkolle kje e giane. Na shkojshim me nxansa me shetite nder vende W tim me aue te kiHyne shkollavc, pOl' Hofta e te ngrofla, tue vrejte jeten e ata qi Jdshin Ie hoIla do te shpenkombit (shka s' ishte bit perpara). Ke- zojshin per keto shkolll\, te cilal po shtu ata pajiseshin me nji shpirt te ri. t' ishin te paguemc, duhej Ie kishin Keta femije Jane sot 25-30 vjetesh, shum hursa per te vorfen. Ni! nji fare kohe ndodhi nji ndrrim e Jane mjeke, advoketen, kryetare industrish, njerez qi punojne neper acie- n1\ qeveri. Na kemi vetem dy parti nda, neper ato fenna te medhaja qi ne Kolumbi, brill qi mum! te jli dukemi ne ven<tin t' one, .Jane njerez ket e jashtbtkonshme, partin konqi u ~ilin J'l'uge ideve, e Jane ne per- servatore e partin IiberaJe. Per nja pjekje me problemat real te rrethit, 50 vjete kje partija kouservatore ne / njerze qi kane bashkepunue ne lC fuqi e tash nja 5 vjete partija libegjitha veprat shoqnore, te realizueme rale, qi i kishte deklarue paqe parne vend. Ka tash disa qinda kesi tis konservatore }lara 30 vjetesh, djelmsh se ri, qi Jane sot ne qeveri, hypi ne fuqf pa kryengrrlje. Kejo qeveri ere, ne gji te se ciles nder krahina It ne kryeqytet. Ka tjere, qi nuk Jane perzie kurr ne pofitike. gjindeshin njerez qi siJllpatizojshin por qi me gjithate kryejne nji pline idet e shkolles se re, na gl'ishi ne profesorat' e shkolles private me pnshume te vlefshme. Na kemi zbulue ne ket shkoIle se nue ne Ministrlf.ile Arsimit. Pre~ipasunit e vendit, d. m. tho rrymet denti i Repub!ikes na tha: .Tn.keni -e medhaja t' uejit, dielli, ajri i pas- k~'ye nji \'eper private, qi' ka nji ter, 'wk kushtojshin kurrgj!l, e se v.\e.rete mad11ene pikepaElje k.omhku,r n1llflitshim pe.r teba shkulla qi tare, na do te velaemi me realizne ne kushtG.jne; ishte krejte absurd me te gjiUl vendin att: shka I.eni M ju \ mend~e, pse kelo shkolJa nuk mum} ne ket shkolle privateÂť. Na kemi mendue S8 te gjitha syT is-herbejshi~ popullit te rendomt1!, ,mbasi sai 5'hka kishi01 na me gan! stemet qi patem shti ne pune ne .ishte,aj uje, aj ajq. i Hre, ato pamje shkollen private mujshin me 11"shH dlle menduem s~ do te mNjtte me u ne yeprim edhe lie sh"-oUe publike. 1Mredhe neper sMwlla publike stika Kn'l' na thojshin se sdrkollaprivate p0 . bahej nder sh~oIla pI:h,ate. .ishte e kushtueshme, na n pel'gjegj;'" ;\:;:> Shi organizil~sat e kesaj shJk,ol,le shim se mateljali ishte i kushtne' , ~~,' ". pm.,vatefm\lf.)11.me dhane konferenca shern per shkollen .e rno~me, pOl' jo ,( .,.,,' ,!!yq.ej,'e :kendej por mbasi shkol1a per shkollen ere, pse aj ishte nji ';l :'lsMe -teper e yogel" nit u desht me rnaterja\, <Ii u fabrik.onte me 'PakiJ ~~" '\nd~rttlj:) shko~la tjara ntHi.I'<iJytetetma ~'N. , mj,him00mOjo f;';

I ~ .~

I '~ ~ 1 (

~;.J; "'.

~{.t",,":t.o ,'* 1;;1~~:'" '. '

ma'~"~:~

j .~

pi'r l' u In! ishte me u sje]]e vendit giithkahe e me njofte ambjentin. Ministri i Arsimit e Drejtori teknik i ministrfs bane nji udhtim te giate neper Kolul11hi. Kemi bii afer 6000 kilometer per me u vD ne perpjekje me Le gjith mesuesat e shko]]es, inspektorat e arsimit e drejtorat. Na kemi velem 10.000 mesuesa shkollash filloJ'(~e, ne nji vjete ke.mi fole me 8000 nder ta, i kemi mbledhe, i kemi pvete mbi nevnjet e tyne, kemi kerkue cilet ishin pt'(JbJemat,qi nuk Idshin mujtC me i zgjidhe, cilat ishin veshtirsit, qi ndeshshin. Ndonjani na thote: prindet nuk kuptojne shka lisht sllko]]a, Atehere kemi organizue mbledhje prindiJsh. Na kemi bit udhtime Ie gjata ne MI, ne hekurudhC, n' automobile edhe n' aeroplan per tC vizituu shko]]at l' ona. Tue u vu ne .jJerpjekje me realitetet, tue bisedue me mesuesa, qi kishill h1l1nat neWr (hi!'l', tuc II iuformue jn IIi' Miuistr!l' Arsimit, pi'r t,i' ba programe teorike, pOl'lue mbledhe giitba mendimel c mi'suesavet, te shkcllave, e sidomos tue u afrue utynevet, kemi mlljle me. hli dishka . tC vlefshme. Parandej ?lJillistri i Arsimit, nuk i kishte vizitue aSllji here shkollalhesoj se ki'jo gjli udodhe sInHue a puke giithknnd t' Iwl' IIli'suesat e pane Ministrin kah u flille. m01'\'n zemel', II entlll1zjazmuemI' ujofteu se profe'Sjoni i tyne ishle nji gjfl qi kishte ne. vetveti illteresi' e rallCJesi. Na kemi zgjedhe aU\here nja 100' meSUf'Sa,ata qi na u duken m<l tC

gialle e l' enthuzjazmuem e me nji vullnet te forte. Ishte pllke e veshtire mc kerkue teper permbi keto ~ashtje, pOl' na dojsl1im vullnet te mire, enthuzjazem, gezim e dashuni p~r femije, e mbi te gjitha dishirin me perparue e me permiresue njohunit e tyne. Ata i pruu~e ne kryeqytet e vetem per nji vjete ol'ganizuem per ta nji . kl1l'StCquejlun informimi. Me keta 100 nexanesa - mesues, lIa kemi studjue te gjithC problemt kryesol'e Ii\ sh kolles fillore, Ii! cilet nn dishrojshim me i pa tue funkcjonue gjiLhkund nga pak neper vend t' one. U kemi tregue atyne se i kemi sludjne shun] metodat e reja n' Europe e Shtete te Bashkueme, pOl' se ka edhe oji pedagogji, qi mundetme u IhirJ'e: "Pedagogiedu bon sens», pa skaje Ie teperla pedago!!jike, nji IJerlagogji tC Iidhun me vete jeten. Per ket nevnje na kemi mane systemin e slltim ne )Juni\ ne shkolleQ l' Olle, ale Ie qaudl;avel I' inleresit qi ~a marre shkas np vcndin t' one. Na kcmi leS'hue prograJ!le fukultalive, I' nuk kemi guxue me propozue me njj. here programe Ie detyreshme. .E:efo prognww Jane VII ne zbatim uqer shkolia per nji prove dy vjetesh. By vjete mbrapa kemi caktue nji. program C[enllrashintercsi le'detyreshenl

per te gjililil shkollat.,

.Me bjen lie mend ~e z.oti d~tor Decl'ol.\' - Ie cilio patem falin mf! ;e~ pasii disa muej ne mes 1',one e u;u"ej; 'tem me c brohOl'ite -:- me tha .(.li~k'ar qi me ka knaqe slnvn, e qi I}Jl e \.; kujt?j perh()l'l'.. .'

.1'

)., ~

"»."'-

-' ..... t--

':0: :!', .~ *, 7!l!""i>«~ " ,-' :~>S~ ~;. li

\..

i(;:r~

Decroly ishte nji nder ato fetyra te medhaja, qidalin kohe mbas kohe' ne bote, jo vetem i hte fetyre apostulli, pOl' edhe njeri shkencash, njeri shpirt - madh, qi i a kishte fale vedin gjithe botes e qi kish te me tC v~rtete nji influence magnetike. Aj erdh me mue ne l<olumbi e mete kemi . udhtue andej e kndej neper gjithe vendin. Kur mbrrini, nnk e njifte spanjolishten? pOl' e nXllni per dy muej. Aj kishte nji aflCsiaq te jashtezakonshme' e pranija e tij shenonte nji gjfi te re deri per ne, sa te gjithe femijet e te gjithe mesll9set nisen me e dashte. Thohet se kerknsh nuk :lsht profete ne vend te vet, pOl' lla kishim fole per Decroly-n gjaW 20 vjetevet e i kishim ~nlll~ methodat e tija e ate revolllcjOl1,e II gemem knr e pame ate njeri, per H' cHin aq shllm ishte fole, kur aj bani te sj~l1l1l1ite Ame-' rikes Jugore. pi-I' te dlJal1ekonferenca nder I'niversitete, (' kur aj erdh vete te na thote: «J11jeni tue krye nji pune t' interesant~hme, e cila ka njedhe prej enthuzjazmit! Aj na tha edhe: <<In,klljtoni se keni kene te frym~uem prej meje e prej edllkatorvet t' Europes, pOl' ju ktu jeni tue ha pune te ndryshme nga ajo qi bajme na n' Europe e jam shulIl i kHnaqnn. qi ju nuk kopjol1i. Nepermjet tj; ndryshimil tC temp". ratyres, te klinjes ju i kiui dhane .nji varietet te jashtzakoJJshem edukates, ju e zhvilloni. imagjinacjonin

Magdalena e kane ka nji port - aj pau se si kalohej prej njij 'Idime te nxetC n' ate te ft<\ften mbrenrla kater orevet, pau se si del~hill .ne dQldjje gjitha lojet e natyres, e so si mund te studjoheshiu drejW per se drejti sendet qi gjiuden nder klima te ftofta si p. sh. kerlollal e gruni, ato qi gjindell mU'r klima t1' mesme, si kafja, (' ato tC vendeve tC nxeta si kallami i shl'qeril, duhani a pambuku, krshtu qi ullk mllnd Ie perpunoheshin prograllH' typa qi t' urdhnojshin p. sh: lash lIi' ti' parin lIluej kemi me studjuc grunin. Jo. \Ierrel me n studjue ne pergjithesi: kemi uji ide qandrore, kemi direklival, pOl' natyris t programi

ndrroll, (' ,\sht k~' programi qand-

!Tawt t' iul('resrs qi na 'ka bl1 ne me ndrrue gjitha programet e vendit. Na e k('lIIillI,lrreqandrren e intereses ni' miinyre pake te ndryshme,

krejtesisht te njajta..Tu qi e njifni srstemiu, jn e dini se pOl' me etapa

Deeroly e ka nda zbalIJtlin e vet nder shpreheje W realizuedhllle. Per ni-kje se na merremi me mjeTIejen e kafes, ali'here merrel me u 8tudjue si miellet l\Okrra e saj, si rritet, si mund te perfitohet prej industris se saj, si ek!:porlohet, e ma vone me anen illlagjinates, mbasi te kemi pa te \'11mthaset e kafes nil vlIgonin e ferrovis ase II' autobus, vaporrin ne breg, vaporrilJ ne det e kafen ndi¥' Sbtetl' Ie Bashkueme eOn' Ellrope. Kundrillli i yue auk mbeshtetej velem ne ndryshirnin e klimes e te ne femi». , Kur ka ardhnn prej portit - gjitha temperatyres, pOl' ridrS'te nH yeti ilji kra'hinat t"ona pershkohenprej lumit gjll tjeter lirap Ie ~uditeslune. Na

>:J

..~./ ....

" r, 718

~t~-~.

Ii ~'';;;';1~"'" ~~:i'dj.~jt.-$f$.;(:j.Y-

... , .,. ~~J.~.'.-."

l~~

!'~-

"{..

" ,.~

.~ C\.;:-

~ .~ ~;!I -!;~

jemi nji vend kontrastesb Ie fOl'ta, na kemi sende W mbetuna JIlbl'apa fort e tjera sende W perparl1emene kulm. Per ne .da1; me pa tremolorsbat ma te miret e botes, duhet me shkue ne Kolumbi; pOl'ne da\) me pa systemin lundruer ma priJllitiv, ju keni per t' a gjete shi ne ket vend. Mue me ka ra me e pa kele ne shkolien, ku mund testudjobej bistorija e lundrimit, ne nji menyre te per kryeme, pse na kemi krahas me lundrat ma primitive gjitha mjete tjera ma ~e perparuemet; mund te shihni bal'kH me vela, barket me motor e se mbrami hydravionin qi vjen e uiet ater Jundravet primitive.

Shib!'t pl'l'j Vl'tit se 1;1\mi;simi ~uditeshem 11shtmler femij ky, kul' kiHa mund te shohin perpa1'imf'te ndryshme rrokull nji shelitjeje, tue i bit IIle pa gjitheshka mund te perftoje sbtasa shpijake e njiheri makina, qi asht nji pasuni (, cila ban punen e sbum njerzvet. Njil10jtasbajme po te marrim me studjue drunin, me' te cilin baben dyert e dritoret. Na shkojme ma se pari ne pylle per me pa si bijne landel e medhaja, si s'bal'rohcn,si i bijne ato drasa nder zdrukthatol'ee keshtu femijt m\md te fitojne iden se si prej njij land'e mund te dale nji dere ase nji aritol'e.

Na kemi krijue qandrra interesi gjate njij periudhe kater vjetesh.

e~apate qytetnimit, pse nii 'kemi'ffty

Decroly e ka nda systemin e vet, keslrtu: asocjacjon ne hapsi, e ~ls1rt 'gjeGgrafija: aS0cjacjonne k'Ohe e"asl\Jt h1storija e ke~u kemi ,pa 'se si £.emf}t. . interesohen IIi!.nji- m'enyre. te jMh1a'zakorrshme per <It Asocja'Cjon ne',k(!he asht ~dbe e' tasl1ill98; :'pse~a kern) ~. pu~ime primitive kl'a!Jas me mdhu,~ menl1n ,{>buq.tJr qi 'ashl Kapito,l1'4, .' Bogata, e 'remit 'm1l,nd'tC, &h'01!iiI" sot ata shka o\{lj.''kimedilwr." ~, '\' , "Per isen'l'ie"i'e'jas!11Tne,na:t),i1i~~,fIJ,~':.',~ penfitojiIfc"pJ'ejgjijtne,sltkllfe~':f)a.\ '~~1f ~.~ 'm'~:\m.,a'r:J1Il~£m~rzi.n ome,;~ '~\rv,:tl»(' :f:'i: 'ID-I.J'Vet'se 'slrka;as'M]i;l~hJw.,,'eIf, ::'.~ '.' 'bevet e'se si na du3:).~~':J;n:~1 'UlTJjiJD~'-' ~.J~

areI' nji fabr-ike te ma(nle me maJs:ina

~,~ (ttin' k:et vlilazn.irh me\1:an'e~,:,l1o'feD~"~i.i.~ '

E para vjete pershln gjH11eshka ke perpjekeje me familje e me shk,olle. E dyta vjete, katundin. E treta vjete, krahinen., I~.katerta vjete, 'vendint' one. Per setecilen vjete na kemi mane te njajten qenderr int:f}rese. Per ne kje se na fillojme me shp!, d~\l~letme pa ma pare si ndreqet shpija. Shpija tullash per shembull. Ne vl'od qi me u ba nji konfel'e.nce femivet/ na s"ke. mi nevoje, vey me u,shmange nja ,?OO metrapre.J shkolle e me pa g]ltha

te prutne ,prej Shteteve te 13asliklieme, kene se ata 'Iltiit~'gj~',e- nd'!J.j!n&;

~J)a~h

e pake hapa ma piirtej na ndeshemi, na kemi'Pl'Q';Pl'ofesol'al!preJ:¥e ,sJ(e, ,n: etapen, 'ne te cil~n pe!'deres1lin, se,n~Ys11l11(\~' e 'Da 'itdefgoj:fne." sMasH ma

pertej

per

pregati<tjcn

prap

nj~ ,etape

e tull!tv.et',e tjeter,

,soral,'tff,-oIi~

;kur

'Ine, sJlIdjiref>'1!P~

"!l(!~r '1';llI!~(~':I~~~Ba~]~~u,eIji6!~'

ne vend te shtasevet, perd@rt\Ildl'j'el'- .,rrjedhe"se ~koQlt1Ira<~je"'51ioRc<i;', zit per pregatitjeB 'e ' ullwvel." i"k&!rititltt'ef pot"lm~l'~r~bh~~I(m , , ;. ",.. ~~I'" :~.' :~'" {' '

",'OJ.

\ I: ,,'

"',";'" ~.

,1~~;1J'~~{~'~i~t~'

;.~.

,.! ~

nuk kenaqemi me e studjue vitin velem me ata sitka na kani\ lanli Inkast e Acleket, pse kjo do t' ishte me e denue vetin me jelue nder shekuj te dekun ka here. Cili ka kelle problemi kryesuer qi na asht dashte me e zgidhun pel' me e bfi kilt pertrimje shkollore ~ Ka kene problemi i mesuesavet. Dje kam ndie nji diskusjon mbi prpgatilejen e mesuesavel, e jam plolsishlnjij mendimi me Z. Smelten qi thole se duhet me i btt me kalue mesuesat neper universitet. Po, ndoshla sod dhete vjele na kemi me i pasun tane mesuesal e fillorevel te pershkuem neper nniversilet, pOl' na, e kemi pa se detyra e breznis se sodshme ishle aq konkrele, sa na, qi kishim diplomat, na qi kishim shkme e ba poeme, prap na duhej te veprojshim ,ndryshej kundrejt kohes se tashme. Na kemi ne-. voje per 10.000 mesuesa e na nuk kemi si i bajme me u pershkue laue kilta neper universitet. Shka kemi ba atehere? Nt! i kemi b~ m' u pershkue neper kurset e iaform;icjonevel. Hi i kemi <;ilun dendun ne vend I' one. Na ken{i krijue shkolla normale plolsimi me nji shpirt Ie hapet, e ku punohet me nji enlhuzjazemIe madh. Jane keto shkolht qi n' Europe thirren ÂŤshkolla normaleÂť, typit te mo<;em si mbas programit; nder keto shkolla asht M revolucjoni i yue. " Na nJk kishim shkollanormale te .mo<;me,'pse i patem m~ylle e x.evendsue ,me qandrrat e info1'macjonevet, I ~~ kt shum qi i kemi'<;ileketo 'shkona me rifi program 6 vjetesh. Nuk presim me dijte sende, H\ ve-'

~ "',

('-' ~,~':::

'.f;. ;'~",

shlira prej femfs 14 vjetesh; pOl' me anen e plolsimil te kelyne shkollavel nonuale na besojm se e pregatisim e e uzisim vokacjonin e mesuesavet. Nji gifl me randsi' asht, se nuk kemi ngrehun shkolla ne qylet.' Na nuk kemi qyt.ete Ie medhaja, na keJ mi ve<;qytele te vogla ; i vetmi qytet ~ qi kemi IIsht Bogota, 400.000 banoresh; nji tjeler ka 200.000, e ka disa tjera 100.000, e nji sasi qyletesh te vogla prej 30 deri ne 40.000 banore. Na kemi menctu!' se ashl nji gabim i madh me ngrehun shkolla Jlde1' qytele, pse per femi, me hecun tre a kalerqiud meter, nuk ashl nji pune e madhe. Gjitha shkollat e nderlueme tash kater vjete e tekelej jane bfi jashta qytelevet: mbas mendimil t '0ne e kemi pa me udhe e delte edhe ma lire me i prt'l me aulobus femijt prej qytetit ne -shkolle, se sa me hi e me,bft uderlesa nder vende te shtrejta ku shkolla lypej Ie kishte . edhe nji / ball si kush. Gjilha shkollat t' ona kane se paku nji hektare toke pill' r1'eth. Per shkolIat normale Ie reja na kemi lypun edhe ma shume. Asht bft nji reform~ themelore ne pikepamje ekonomike, pse na je\ni larg problemsh europjane - nnk po tham se fia kellli nji qeveri socjaliste, pse kurr-kush nuk kishle me e kuptue mbasi gjithekush nder ne ka aq toke sa me' muejte -

me jetue

e pasanikevet u asht

dashte me i Ieshue lokilt e vela, mbasi u kjen vt'lm proneve te tYDe . taksa te raDda fOl:t. Keto i ka ble qeve1'ija per shkolla normale. , TaDa keto shkolla jane acienda te

t ,

8.0 .. .;;~? ~~ -'.~~~'

..~ ..

hereshme, per te cilat folem prandej, neper hte lUll, me anen e avullored. m. th: ferma te mCdhaja. Kam pa vet qi jane fort lire per kahe Qmimi, fotografija e filma qi paraqesin shko- bahet me levize trupi mesirnuer prej lla priva,te ku shihen djelmo~a tue se nalti ttJposhtee prej teposhtes perhype ne kual e kam ndie tue pe- pjete, kah shkolla norrnale. Keshtu shperile nen za: jane shkolla pasa- bashkohen mesuesat, te cilet nuk kanikesh. Keta nuk mund te thohet per ne pasun asnji here kurrfare perpjekshkolla l' ona. Nji kal kushton te na jeje me realitet, ne ket shkolle nor10 deri ne 20 dollare, pra lire fort male, per me u dhane nji shpirt e barasue me Qmlmine vendevet tjera. fryme te re; Jemi sl1l1mne mendim per sende Nderketo fermaa prone mbajme bagti, kual, lope etj. ne Illvarsi te shkolles shkencore e serjoze, por me gjitheper ushqimin e mesuesavet te rij. 'keta du'~et me i dhane shkas ma fort Mesuesat e shkollavet r ona kur shpil'lit te punes e te gezimit e me i da]jn prej normales, ma se pari do te lidhun nxansit me realitet. Me anen fj]]ojne me meSlle nder shkolla te e kesaj frymne na kemi me merrijte katundevet e nuk ka asnji mesues i l' a shndrrojme vendin l' one. Na kemi merrijte te bajme edhe cili te filloje me mesue ne qytet. Na duem qi ata te jcne ne perpjekjeme lidhnin Illjes prindv~ e mesuesavet. problemt e tokes: na jemi gO010 Kjo ka kene nji gja paraprake e 'na bujqe e duhet qi profesori, i ciJivjen' kemi pa se aiehere, kur prindet e me mesue, t' i njohe problemt e kul- kuptojne shkoIlen, ata vijne' edhe me tures, t' agrikulures e te tokes. ndihmue. Per she~bull, per me u ;\ Na kemi nja 10 keso shkollash. ardhe rret4 e per me u gjelendihme';Jane e shumta aso shpijash se me- gjl'lltoreN'elshkollol:e t' oi:ganizue~e; dhaja qi shndrrohen me 'disa mija rrde.r'S'hkolla,ri'a kemi nji ~o~e'~ji.h< , dollaresh; na kemi'kesoshnder gjitha hektari;"ku miellen ':sendet e. nevej:e1,;) "~ klimat, nder klima te nxehta, rfder shine per at~ gjelltore,.' Nxansib: klima te ftofta, nder klima te mesme; gjit:h nade" ijiejne'me''Yedi pr~:J " udhtojme xanesa e mesuesa' bashke, usliqime \e 'pazieme, rnish'ase. c e barim riji shkolle krejte prej kesritu pi'egatitet'nji lunch 'preY . , vendevet te ftofta nder vende te nxeh- shK'ii Ka~ prne nxa;n~sat, rijihe~t~bash~ '1' ta, per me kalue atje disa muej. Tue ke me, at~ shka nxieret prej f~,dnes, kene se programet'jane te njajta, na Nuk' jane vetem Bxanes~t" qi .,~u~" )..F Illund te procedojmene ket menyre. , n()jne ne ket ferme, por vij~e--'4nf"~r.;i~ Na kemi besim te madh nder she- siftunde edh~ 'prilldet et~rfe;111e:n~djlii~itV? ti: bajme dy deri ne trcqind kilo- mu()) e me endlUzjaiem. Ala na ,11}jt;;.,,.~t m~tra kamne: tjerat mbe kual, e disa s~nlr sJ1UJDe sende,. pse. i '-a. ~ijN~jt:6- .,' "< me avullore ne lumin Magdalena., kes ma mire si na, JCfemi..te:b.ilfd.u~;.. Asht krijue nji shkolle norrnale e se perfundiml lU(i me ra~u~e* '.'J'IeJef madhe ne qandren e k~tij lumi, e cilin. ~ ~~eIIJ.i r~,~ as]t'!- ~y;,,,gei nul( ,i, Q!lJ- ' ~

'~."

,.' ,~", ,,-' .,

,. .~, ..1<.

" ' ~

~ '.'-~

~:i~;~i>-r;

-.-

Asht bt\ reforma e shkolles se me gjitha senuel, e kemi pa se deri femijt ktshill shume gjana me Da mesme, e na e kemi llderruekryekemesue, se leni ma pUDtorcle !,atuD- keput. Kjo asht gjaja ma e lehta e ma e veshlira ne vendin t' one: daret. Nepermjet kesaj perpjekejeje me ,mund te ndrrohen pa da, sot nji e realiletna kemipa tue dale nedrite neser nji tjeler, programe!, e kushdo vulIndesa e mire e katuDdarcvet e qi ka besim nder ala qi i ndrojne e mesuesavel,e kete e kemi lhirrun programel, vehet e bashkepunon me na «kooperativa e ushqimit». 1'01' te ne veshtrimin e programit Ie ri. prandej jane kene asi mesuesash te 1'01'pergjegjesijaashl e madhe fort: cilH, pa e njohtun emnin, e kane duhet me drashle mos te hahet ndo'i gabim, kur e din njeriu vetin te realizue pun en: l~ inieresalllsnme (lshl edl1e kjo se ndjekun pl'ej qinda personave; pmjane gjeluu sidomos gnU qi na kane ndej edhe na jemi shum te mbatun ndihmue. Ne mUm mendohej se re-forma ulIInd te bah\'J ve<; me djelmOt;a; na mendojshim se shkollal e kelync katll/Jdevet te vogla d" l'ishin qandrra ,e Iyne, e kemi pasun nji dohi Ie madhe, kur kemi gj\'tun ma pare nji grue se nji BUrre ne qender Ie j\atuUlI.il, per arsye se e kujloj se kejoDdodhe gjithekllud De tottig-rueja kupton ma holle e ka nji 1I~lieslmJ.euite prehte lier kela prohlema. Kjo gme, qi merrin ne ilji kaI"

. ~

.;:

tund ,I," I1uk kR ,as [anlllllih\J',.as doklor, as kurrnji nieri te qytetnuem, ~uJlet H\ bal~el si famullilar, si dQktior, e si. fanllacist;. n per ket arsye Ba kemi krijue uji lIoj typi shkolle ka,tundi qi klljloj se asht origjinale ne '\f~li. Dlle t' i ,a'I! fund tue ju lhane se nllk kmJ:Ipas~ kohe -t'ju tlas mhi shk.a . ba~me Da me mesuesat. e shkplles.

j 1 I ~

e te

kadalcshem nder refonnat l'ona. Na kemi f(;rmue pl'a shkollene mesme e jemi mendil'nit se nji njohteje nuk duhet dhane knrse nuk ka nji dishipline shpirti. Na e kemindane gjashle vjete programilJ, r.e ''1atemalike, shkeIJca nalyrorc, gjuM, shl~elJoa shoqnore ttj, Per nr 1isht !]ji ~ishipliue s.hpirtnore, pOl' .e lwiu te veshlire me ju a zhvillue tC gjiiUw keto pika, '. . Nuk kam folun mbi Qylelin mriversilar, Ne J{oh.uubi, gjiUlel\1l,.~h,soL

1 .. ~

:j ~

per sot e nxen n.c goje ki\t pltna,;\ kemi bl6 afer kryeq:ytetit rlisa. (litHIa hektaresh take, per me, hjjue Dji Qytet uLl~versirt'J,r q~ ka me "'ene qendrra e reformes per klas~t, Ii- nalla. Komi tri Le pel'koheshm.e te me. ' dhaja ne ministJi: Djj pel' ku)turc te nalte, nji pcr ~nesuesal e shk.ol:lave~, e nji te peJ;koheshme pi}tfemi,

. ,.~

-l+J, ,,," '~l~- j: I

~~.,<

ii'

.~-'

. Pr~';.r"t;'Rbv."";IC;IA.

LA TI -FRJ. C; E'SK'r4,N ..:'Dreiluer i giegjshem, Dr, A. GJ ON SHLLAKU,

j... ). ':'TE SHTYPSHKRO.,JA ~~~:~~N

~~:~rf~i;>

O. F. M

GJ8K;A..

TIRANIt,

RRUGA;BATO.

Hr. 114 .. TaL

120

.. 1tiJ44

',,;'~ :01

'. .~:;t

;,;\j;~, "'_J,;':. 0~"it hi;,I»',' \,:,

,i~~