Leka data 1943 nr 10 12 by Shefqet Cakiqi

LEKA

11 11 -

~VJSTË -

••

MUEJORE

V j. X V

~UL TURORE

l 943

N r. I O- I 2

T( OR{JTAT . III

e S~qipnise et~nike •

E PA PERL. Sf-lKODËR

BLEN f I PARË

Po thonë se në shekullin syetimi 8C k ubur]a ...

të

e njizet

i,,11ejka ma fort

arë-

Për në q<ftë e ncrtet», qe nji studim arëtwetirni mbi e Shqiptorret, qi u pttraqesirn Lexuesaoe t' ,inë,

Drejtat

të Lcxuesaoet , fJ.jith af.1Jne qi kanë nP dorë futin. e Shqipn-is;; e të Sltqipta,n,et. Po thonë edhe se gjitlt k,1/ ,qjak qi a derdhë e po derdhet, ,: ,qjith k,1; stikrct nim qi ,i.idil tue u përhapë në mb((,rë botën, k« për qellin: nji pagjë të drejtë, të qindrueslime e lirinë e .<Jiith popujvet .... Për në qonii e certetë, 'l" nji studim mbi popullin ma të cietrui e Bultlauut, të cfrejtnt e të cilit nuk. do të lee nepermiet

hen mbns dore

të

gjitha

nuk do të shkelen sikuer

ko11f(Jrenc,it e prtgjës

e deri uë

n shkelen nder që prej Traktatit të Berlinit

Versailles,

Lutje, prote s ta e dcrtlh]« [JjaJrn prej tarëcet pa mproji)« met qi hotuem mbi

1lfo ,qjilh

ket«

<Ute .vë ~hqip· të drejta oet të tyne, u panë në d,11 vlli-

"Lidhja Shqipnij<t

e Prizrendit." u cunque c Shqipfal'ët

sld.lfp,m Shk« fitoi Ballkoni

me cungim të Sltqipui.yë <i me burrat e urtë lii Shtet- oet e kanë pd ma Në miri neper Ulfjarje të vjetvet të fuiulit: M p<Mët oieft ie k.'I 8lte111bull me httpë mirë 8/Jlë këtu e folje jler mos m,· i persritë vabimet e perporësh.me.

sld,11pie të

Fial«

ShtJipfl(rëc,~t,

e cjet»» thotë: '' ,.l/.ja,ftun nji .vhkëndi

me djegë

nii «htëpi," RED.A K8IJA

,_.

BYM:JE Instituti i Studimevet Shqiptare i Iëtonte tash vone Intelektualët Shqiptarë t'epshin ndihmnesën e tyne në mbledhje ti dokumcntavet qi dishrnojnë të drejtat e Kombit t'inë për pamvarsinë kombtare. 1) Këjo thirrje e nderon Institutin e Naltë qi kaq shumi! ka punuem deri në sod për kulturën t'anë, por njikohsisht na difton dhe randsinë e gjejes së tashme të Kombit t'inë. Lufta shpejt a vonë do te mbarojë c mbas sajë ka për t'u caktuem shestimi e rendi i rij i Europës e i botës mbarë. Cili ·ka për të qenë fati i Shqipnlsë, mbas ngjarjesh e shndrrimesh qi Kombi i ynë, dashtë a pa dashtl, pso] ndër këto vjet të fundit? Disa popujve tjerë u dhane sigurime e premtime edhe me anën e radios, por Populli Shqiptar çë sigurime e çë premtime ka pasuri deri tash vonë? Problemi i ardhmenisë së Kombit t'inë s mundet mos me i interesuem e mos me i· shqetsuern Sundimtarët e Intelektualët t' anë, e mbar! Popullin Shqiptar, tue qene në rrezik vetë ekzistenca e Atdheut. Revista e janë u muer shpesh herë me këto probleme kombtare e u mundue me botimin e sa e sa dokurnentave t'u vente nl dorë Intelektualvet t' inë armët ma t' aftat për mprojtjen e Kombit ndër areopage t' Europës, Numrat e veçantë botue rreth ngjarjesh historike të Lidhjes së Prizrendit (1878) e të çpalljes së parnvarsisë (1912) e artikujt historikë qi botohen po thue Jtë çde Numër të Lekës, s kanë kurrnji qellim tjetër veç se me provue kontinuitetin ethnik e historik t~ Popullit Shqiptar, qi gjatë shekujsh pat e ruejti fizionominë, jetën e vet, pa u përzimun kurr me popujt qi e rrethojnë. 1) Flet. Kombi, 10-X-1943. LEKA vj. XV • Nr. X·Xl·Xll 1943. • Të Drejtat e Sbgipnisl! Bthaike.

E sod, në sa afrohet dita e vendimevet të mëdha, po II paraqesim lexues vet t' inë besnikë • e të gjithë Shqiptarvet e mbarë botës së qytetnueme ketë studim juridik-historik mbi të drejtat shenjte të Shqipnisë Ethnike; studim qi don me qenë nji dishmi atdhedashunije së flakët e nji ndihmnesë e vogël për çashtjen jetike te pamvarsisë s'anë. Palci I studimit t'inë përmblidhet në k etë silogjizëm të shkurtë por të fuqishëm qi ka me na udhëheqë edhe ne shkoqitjen tanë:

, · tike

Ka. të d1· ejt~ për Pamvarsinë

e tij poli·

çdo Komb:

1. qi don me qenë politikisht i pamvarun, 2. qi mundet me qenë politikisbt e pamvarun, 3. e pamvarsija e tij nuk asht kurrsesi në kundërshtim me tagret e v6rteta t6 tjeterkuj. TASHTI

Shqipnija

Ethnike

asht

nji

Komb:

1. qi don me qenë 2. qi mundet me mvarun, 3. e pamvarsija e në· kundërshtim me tjetërkuj. drejtë

politikisht i pamvarun, qenë politikisht i patij nuk asht kurrsesi tagret e vërte'tia t6

PRANDEJ Shqipnija Ethnike ka për Pamvarsinë e sajë politike.

PJESA E PARË Ka të drejtë për Pamvarsinë e tij polir tike çdo Komb: 1. qi don me qene politikisht i pamvarun. 2. qi mundet me qenë politikisht i ·pamvarun, 3. e pamvarsija e tij nuk asht kurrsesi nl kundërshtim me tagret e v~rteta të tjetërkuj. ·

ÇANSIMI

KOMBIT

Asht nji parim i logjikës e nji masë urtsije qi para se me filluern nji shkoqitje me randsi, të përcaktohet mirë veshtrimi i fjalvet qi përdoren, për të larguem çdo shkak mosrnarrveshtjeje e kundërshtimi. Fjala qi në çashtje t'anë lypë me doemos nji spjegim e nji çansirn asht pikë ma së pari fjala Komb, nji ndër ma të ndërIikuemet e fjalorit juridik ndërkombtar. "Në lamë të së drejtës publike, shkruen i madhi jurist P a I m a, s ka nji ide e nji fjalë ma

të përzieme e ma të konklavitun se atë të kombit 2)". "Nji kaos i vërtetë, shton J o h a n net, për shkak të çansimevet të gabueme të vumuna në çarkullim tash nii shekull e gjymsë nga nji mori dijetarësh e pseudodijetarësh gjithnduersh 3) ".

Çka asht· pra Kombi e Kombsija? Tue qenë se këto fjalë Komb e Komb si u përgjegjin krejtsisht fjalvet Nation e Nationalitë të përdoruna në botën juridike ndërkombtare, sadoqi nuk rrjedhin si ato nga latinishtja natio, për t'a kuptuern mirë vlerën e tynve, duhet të kemi para sysh çka thonë juristat prendimorë rreth këtyne fjalve, nation e nationatitë e veshtrimit të tyne. «Qysh në moçmeni klasike, shkruen E. R o s a , tue u pshtetun në F o r c e I I i n i 4), fjala natio ka pasë shum veshtrime, e donte me thanë pikë së pari të lindunit e niij sendi; mbatidej edhe sendin e lindun ase rodin, qoftë ai i arsyeshëm a i pa-arsyeshëm. Ma vonë quhej natio populli lemun në vendin ku banonte, për t'a

dalluem nga populli i ardhun nga viset tjera, e për metatezë edhe vendlindja (b. f. natione Dacus) a ndo' j klasë e posaçme njerzish qi kishin marrdhanje njani me tjetrin (natio optimatum) 1)». !Vë përdorim të sotshëm Na ti o. n a K o m b mundet me shenjuem, simbas rrethanash, a Shtetin a Popullin a Atdhen, kështu qi kur thomi Kombi Shqiptar mund të kuptojmë si Popullin si

2) Palma, Lo Stato e la Nazione nei rapportifra il diritto costituzionale e il diritto internazionale, fq. 48. 3) Johannet, Prëface a l' ouvrage Races, Nationalites, Etat, fq. 1. 4) Forcellini, Lexico» totiu11 Lat~itatis, sub voce Mf'i'Q„o,w. E. ~· H ~ e ti! j,<Mo Ncmomilin,w, fq. 8.

l 6 Shtetin si Atdhen Shqiptar. Kemi për të pam ma poshtë se këto fjalë, me gjithse të përdoruna zakonisht njana .për tjetrën, me e shiquem hollë nuk janë aspak synonima, por e ka se e cila atë ruance të ve' n qi e dallon nga_ tjerat. E Drejta Ndërkornbtare, sadoqi ndo' j herë, ndoshta nën ndi,d min e përdorimit të përgjithëtë, përdorë Komb e Shtet si synoni ma, e thotë b. f. S'.oqnija e Kombeve! në vend se me thanë Shoqnija e Shtetevet, me gjithkte kur i shiqon punët shqe ncorisht, dallon mirëfilli njanin prej tjetri. E njimend asht tashma nji parim i iranuern në systern juridik ndërkombtar se vetëm S h t e ti , shoqni oublike e përkryemë, asht i pajisun me personalitetin moral, e irandej i aftë të lidhi marrdhanje juridike me antarët tjerë të konunitetit të popujvet. K om b i përkundra nuk mbahet si nji hoqni e përkryemë e nuk i njifet kurrnji personalitet moral posë -asës në të cilën asht barnun Shtet në vedi, me nji auktoritet të e' n. Kombi mbahet vetëm si grup ethnik, nji popullsi qi ka disa cilsi të veçanta të përbashkta qi e dallojnë nga grupet ethnike tjera. Tue bashkëzanuern me gjuhën juridike ndërkornbtare, punë qi lypet edhe nga qellimi i studimit t' inë, po marrim edhe na fjalën Komb në ketë veshtrim të mbrarne, e tue bashkuem çansirnet e auktorvst ma të mirë, thomi se: /

KOMBI asht nji shoqni natyrore qi ka zanafille, gjuhë, .ulturë, qytetnim, doke, histori, tradita e shpesh herë edhe edhe vendbanim e besim të përbashkëtë, e e vetëdijshme "lër ketë unjisi, do me jetuern bashkarisht për të ruejtun, të -nprojtuu e të zhvilluem elementat kulturorë të sajë për nji trajtim ma të plotë të vehtjes njerzore.

Kombi asht nji shoqni

natyrore

Randsija temelore e këtij çansimi lypë nji spjegim pak t' imtë të tija. E pikë së pari K o m b i a s h t n j i s h o q n i . Me këtë fjalë përjashtohet gabimi i disave qi e mendojnë , ombin si nji grumbull njerzish a familjesh qi gjinden bashkë t~and, pa kurrnji qellim të përbashkëte. Jo, Kombi asht për njimend •:ji shoqni, ase nji mbledhje e qindruestime nierzish qi me fuqi të iyne bashkëpunojnë për nji qellim të përbashkëtë, por nji shoqni vetëm në veshtrim të 'gian'ë të ·~alës, pse Komhi ka po elemeatat

.ë

pjesëvet

7 përbasë të shoqnisë, si elementin njerzeer, Hdhninë e përrnbrend1hme e qellimin e përbashkëtë, por i mungon nji cilsi qensore e shoqnisë së vërtetë, drnth. auktoriteti i epër qi të nxisë, të drejtojë e t'i detyrojë pjestarët e kolektlviteit në zbatim të qellimit të përbashkëtë, A s h t n j i s h o q n i n a t y r o r e , pse rrjedh kryekput nga natyra. Asht natyra qi i shtyn njerzit e pajisun me cilsi të përbashkëta të rrjeshtueme në çansim, të unjisohen e të bashkohen njani me tjetrin e të përbajnë nji Komb të vetëm. Gabon prandej J e I I e n i k qi thotë se "Kombet nuk rrjedhin nga natyra, por janë prodhime historike-shoqnore a) e P a g a n o qi shkruen: <shteti asht ai qi e ka kiijue kombin e io anasjelltas. Theorija romantike-poputloristike e xana/i/les spontane të kombeve asht përgnjeshtrue nga historija 7),..

Kundra këtyne pohimeve të gabueme asht vetë historija qi thirret në ndihmë nga Pagane. Na nuk e mohojmë se Shteti me masa tij përshtatshme mund t'a shpejtojë bashkimin e shkrimjen e grupeve ethnike të ndryshme qi janë në gji të tij, porthorni vetëm se historija paraqet ekzistencën e shumë grupeve ethfiike të pajisuna me të gjitha cilsitë e tiparet e Kombit, e prandej Kombe të vërteta në veshtrim ma të përpikëtë të fjalës, edhe para ndërhyrnjes a ekzistencës së Shtetit. Kështu Shqipnija para se m' u ba Shtet në vedi, qe për shumë shekuj nji Komb krejt i dalluem nga të gjitha kombet tjera t' afërme e të largta. N' anën tjetër s duhet harrue se ndërhymja barasuese e.Shtetit shkakton ndo' j herë nga ana e pakicavet ethnike nji qindresë e nji kundraveprim krejt në kundërshtim me qellimin e synuem nga Shteti. Si mund të thuhet ndër rasa Hi tilla se asht Shteti e jo natyra qi i krijon kombet? Na duket pra se zanafillja e Kombit nga natyra nuk asht e përgtijeshtrueme, por e përforcueme nga historija e popujvet. ·

ELEMENTI LANDUER I KOMBIT F j a 1 torët quejnë 6)

Ji&LL&NIK,

~ N'fm"<l~o,

t t j e ra të ça n s i m i t përshijnë atë çka aukelementi landuer e trajtenik të Kombit. Mbas sish, Allgemeine Staatslehre, fq. 104'.

fq. 227.

P..i.GANo,

Idealiam•

I sikurse në nji trupore do dalluem landa (tempeshqiri, druni etj.) prej së cilës bahet truporja, e trajta qi e vulosë landën e përdorun e han qi të marrë nji tëtyrë a nji tjetër, kështu cilsitë qi rrjeshtohen në çansim të Kombit janë si landa e tij. e vetëdija e tyne bashkë me vullndesën e njij jete së përbasnkëtë asht elementi tra]tenik, forma qi vulosë e i frymzon këta elementa landorë e bashkë me 'ta përban Kombin e kornbsinë.

Unjisija

në x_a,nafille

Tue vazhduern pra anrlyzën e çansirnit të Kombit, do të shkoqisim cilsitë e elementat përbasë të tij, e pikë ma së pari x a naf i I I e n e p r h a s h k t ë , qi do të !, enë të gjithë pjesta rët e Kombit. Ndër këto kohë të fundit i u dha nji ra ndsi e madhe e ndo'j herë e teprueme këtij elementi si të mjaftonte vetëm ky për të pasë kornbsinë. Disa e përzienë ketë element me theorinë e racizrnës, kështu qi kombi e skota mbas sish janë nji gja e vetme. Pa dyshim ky asht nji ndër elementa përbas ma kryesorë të Kombit, por s duhet t'a- teprojmë randsinë e tij, sikurse bajnë disa qi identifikojnë rracën me Kombin e lypin nii pastri absolute skote e gjaku qi ndër gjeje të sodshrne të njerzirnit s mund të gjindet kurrkund. • «Fjala rracë, shqip skotë, e marrun nga zoologiiia, dëfton, si shkruen S c h r o d e r , nji çetë ituiividash qi kanë mes vedit nil gjasim të madh ndër të gjitha tiporet somatike a trupnore Rraca prandej këqyrë sidomos cilsitë trupore të përbashkta, nësa Kombi shi qon cilsitë psyhike e shfaqjet shoqnore 8)•. Për ketë arsye i madhi ethnolog . tedeshk S c h m i d t thotë: <Kombi në krahasim me rracë ka nji kuptim ma të gjanë e ma të naftë. Rraca edhe kur nti'k i mohon cilsitë slipirtnore të njeriut, i sliiqon si të lidhuna e të matuna me cilsitë e truvct, të dejve! e t'' organevet tjera të trupit. Komhi përkundra shenjen pjesmartjc në kulturë, e qensija e kulturës përmbahet në shpirt, e elementi latiduer asht objekti i kulturës nësa njifet e kuptohet në nji mënyrë shpirtnore ')». Sa për pastrinë absolute të rracës e të gjakut qi lypet prei dsave, mjaft te kujtojmë se anthropologët ma të përmenduri si Marcel B o. u I e , S c h m i d t , e L a p o u g e , thonë se në ë

8) ScuRODKll, A fltfon,

1'q.

Raese l '.!fi.

u ml

Reli11io11, fq ,

'.!O.

i:iCHKIDT,

Rasse

und

giendie të sodshme të nierzimit, mbas shpërnguljesh e së pememesh gjithnduersh qi ndodhën ndër kohë historike e parahistorike të botës, asht 'e patnujtun të flitet për rraca të pastra, pse të gjitha ndoshta edhe vetë rraca judaike, giatë shekujve janë përzimun pak a shumë me rraca tjera. E kush nuk e din b. f. se Kom+i Hingliz rrjedh prej bashkimi së Keltvet, së Rromakvet e së Gerrnanvet të moçëm? E Franca a nuk rrjedh ndoshta nga Galët, Rromakët e Gerrnanët qi dal-nga-dalë u bashkuenë në nji komb të vetëm? E kështu kishim me mujtë me thanë për të gjitha Kombet tjera, . pse të gjitha i kanë psuem depërtimet a hueja. Unjisija e x a n a I i l l e s pra s do me thanë së të gjithë, e se i cili pj e s ta r i Kombit do të r r j e d h i nga n j i kryeat i ve t m, p o r do me thanë se depërtimet e ndryshme të p s u e rn e dal nga dalë janë u n j i s u e rn e k a n tr aj t ue m n J 1 po p u 11 të v e të m . k u ç d o i nd i vi d e ndi e n ve t ve h te n në gjini me të g j i t h ë t j e r ë t 1°)» . ë

Unjisija. në gjuhë Nji element tjetër i kombsisë asht un j i sija e b a i h ki mi i gjuhës. Si mbas B I Un t s eh I i Kombi përmbahet në gjuhë, pse. "tue marrë nji gjuhë të re, blere! kombi 11)». Edhe F i c h te e merr gjuhën si element kryesuer nga i cili njifet kombsija, pse asht shenji ma i qarti i unjisisë së rracës H). Kurrkush nuk mund të mohojë se gjuha asht përnjimend nji ndër shenje ma të qarta të kombsisë, e nji ndër shkaqe ma vepruese e ma t' afta për të ngrofun ndiesinë e unjisisë kombtare, por gabojnë ata qi e mbajnë si elementin ma të ransishmin e ma të nevojshmin për kombsinë, pse gjinden popuj qi me gjith se flasin të njajtën gjuhë, janë ndamun ndër kombe të ndryshme shpesh herë në kundtrshtirn mes sish, qi. shihet qartazi ndër Rrepublika t'Arnerikës Jugore. N'anë tjetër, si vren Je I! e n i k, 13) kemi· pjesë të vogla të riji] Kombi qi flasin nji gjuhë tjetër e me gjithkte mbahën si pjestarë të Latine et Anolo-Saeon«, fq , 7. 11) D&r.01, La sociëtë interfq. 9. 12) LJ..: FuR, Races, )fotionalites.., Etat, fq. 65. 13) JE.il~9t1tt! ~t't!l't!M~. fq. 2Qi.

10) LAPPU1a1,

nationale,

n~,

JO njimendtë të njij komuniteti kombtar, si ndodhë për sa e sa familje e grupe shqiptare të sllavizueme e të greqizuerne. O j u h a p r a, s i s h k r u e n S e h m i ti t ,..-1 ~ t v I e fs e het për së tepri pse n gji të njij Kombi mund të gjinden jo vetëm shumë djalekte, po r e d h e · s h u m gj u h të n d r 'Y s h m e 14). ë

Unjisija në kulturë

e qytetnim

Shumë shoqologë e ethnologë i napin nji randsi të posaçme unjtsise së k u I t u r ë s e s q y t e t n i m i t, tue thanë se asht elementi ma përbasë e ma kryesuer i kornbsisë. Kombsija, ahkruen S c h mi d t, shenion piesëm-trrle në kulturë H)». E pak faqe ma poshtë thotë se temeli ma i forti i ksrnbsisë asht bashkimi i kulturës e i fatit historik 18)». O e I o s, tue u pshtetun në kuptim etyrnotoziik të fjalës nntion e ni parim se Kombi asht aji shoqnl natyrore, e kupton Kombin "si nj! ambient shoqnuer prei kah individi rrjedh, në të cilin jeton e prej kah nxjerr ekzistencën e jetesën, nii a ttb 'ent lindës 1'),,. E pak mbrapa e cakton ma tepër ketë kuptim me idenë e kulturës. Mbas si Kombi asht nji ambjent kulturuer mbrenda së cilit vehtja njerzore mund t'i a arrijë zhvillimit të saië Iyzik, menduer e moral nën ndikimin e përbasvet kombtarë qi pajisin trupin e shpirtin me cilsi të posaçme e tipare të Kombit. «Kemi nii Komb, thotë tekstualisht i vlerti auktor, kur oërmbledhia e elementeve objektivë, si vendbanimi, ë

rraca, historiia, besimi veprojnë mbi individat e vulosin si me thanë përsonalitetin e tynve, fut i dhanë nji typ të veçantë, f rançez, hingliz, etj. 18),.. giuha,

Edhe Pa nun zi o e -nban kulturën si përmbledhjen krijuese e të tundshme të përbasvet të kornbsjsë, pse dëfton se 1jerzit e ndiejnë vetëvehten natyrisht e psyhologjisht të bashkuern e t' unjisuem në kulturën kornbtare, e cila kundravepron e mun luftën shkatrruese të egoizmës veh tjake e shoqnore të popullit tll),.. I

14) SCH:U:U>T, Rasse und Nation , fq. 147. 15) ScHMJDT, Raese und Nation, fq. 125. 16) Soa xt nr , Y. e fq. 141. 17) DKLos, La Societe Lnternationale, fq. J5. 18) D11;ws, v. e ç. fq. 18. 19) PANuNZIO, Popofo, lrctrione, Stato, t'q. '.!O. ç.

t1 Unjisija ndër Do1te e Za.ko,e, Bashkë me kulturën mund e do të rrjeshtohen si element përbas i kombsisë edhe d oke t e zakonet, qi janë përnjiheri

shenj, rrjedhim e në ndonji mënyrë edhe kavi e jetës së përmbrend shme të popujvet. E njimend ato na zbulojnë mendesinë e botën morale në të cilën siellen e jetojnë pjestarët e nji Ko nbit. Sa herë kemi pa m studjuesë të hu,..ejë tue soditë shtangun petkat shumë nglvresh të gravet tona e tue gjykuem prej tyne shkallën e naftë të shijes hartisfike to fisit t'i në! Sa herë mikpritja e male »vet t'inë u ka bam nji përshtypje të madhe të huejvet, të cilët s prituenë e shkruenë se në kurrnji vend t'Eu-opës s kanë gjetun ndies i ma fisnike e ma bujare se nën thanën e Malcorvet Shqiptarë! Doket e zakonet pasqyrojnë përnjimend shpirtin e popullit, janë shenj e rrjedhim i jetës së përmbrendshme së tij. Po, edhe rrjedhim. Na e dijmë, veprimet t'ona, jeta e jonë e përjashtme nuk janë nji gia mekanike e automatike, qi ndodhin gand, edhe pa vullndesën t'anë, por janë nii rrjedhim e gadi nji zgjatim i jetës s'anë së përmbrendshme. Veprojmë e jetojmë në nji mënyrë a në nji tjetër, pse kështu duern na, na jemi kavija përa"jegjse e vërtetë e vepra vet e e veprimevet t'ona të përjashtme, sikurse jemi kavija e përgjegjsit e vërtetë t' atyne të përrnbrendshrneve. · Ani mirë. këta vërtetohet edhe përkah doket. e zakonet vehtjake e të përbashkta në fuqi te nji popull. Edhe ato janë fryt e rrjedhim i jetës së. përmbrendshme së tij, por me ketë veçori se në nji pikpamje tjetër mund të quehen edhe kavi e sajë. Njeriu i përbamun si asht nga dy elementa, nga shpirti e nga trupi, ushqen jetën e tij psyhike, mendore e shpirtnore me ndihmën e përshtypjeve shqisore. "Omnis cognitio incipit a sensu", thoshin të moçmit. Sa ma të forta e sa ma të shpeshta janë këto përshtypje, aq ma e thellë ka për të qenë gjurma qi kanë në jetën t'anë të përmbrendshme. Prej këndej shihet .r a n d s i j a e m a dhe e dokevet e e zakonevet në gji të njij Ko m b i. A t o m u n d të k r i j o j n nji m e n d e s i, n j i ë

b o

•

m o r a I e

kurrgja si t m a

V O"j'i

g ja t i .

as ë

k u n d r a

mësimet v Iert i

ma si

n a

c i I

të e

n u k

la1Prtat

d i s h m on

m u n d e. n

m nji

sue p

Unjisija në fat historik Si doket e zakonet, kështu edhe hi s to rij a asht nji ndër elementa ma të randsishmit të kombsisë. Ajo nuk na dëfton vetëm koniinuitetin e Kombit mes shndrrimesh së panumërta e së pandame të ndodhuna gjatë shekujvet, por mund t' ushtrojë edhe nji zyre delikate e të çmueshme tue bashkuem e gadi tue shkrirnun në nji Komb të vetëm elementar e grupet e ndryshme të nji vendit. Asht fenomeni qi u vërtetue ndër të gjitha Kombet e sodshme. E vetëkuptohet, pse sikurse nji bashkë] -tesë e gjatë krijon lidhni të posaçme mes individash, kështu edhe pjesmarrja e perbashkëtë ndër ngjarje të gëzueshme e të trishtueshme të historisë mund të bashkojë pak nga pak edhe grupet e ndrysh ne të njij popullsisë së përzierne. Për ketë arsye ethnologu i famshëm S c h m i d t tha se temeli ma i forti i kombsisë asht bashkimi në kulturë e në

fat historik

10).

E këtu, bashkë me historinë do të përmendim edhe ka n g t, tra di ta t e g o j d ha na t popullore, pse janë nji burim i çmueshëm për njoftimin e uniisisë së kaluemes historike e parahistorike së Kombit. E vërtetë se fantazija e popullit i ndrron në nji mënyrë të çuditshme ngjarjet e fatosat e historisë, por qindresa e nji elementi të përbashkët mes nd-rim esh e trillimesh së tilla na provon se të gjithë pjestarët e Kom bit kanë psuem të njajtin fat historik e kanë jetuem bashkarisht ças tt ma heroikët, ma të lumnueshmit, ma të randsishmit e ndoshta ma tragjikët e tyne e t' Atdheut. Janë për t'u levduern pran dej të gjithë ata qi përpiqen të mbledhin, të ruejnë e të botojnë doket, zakonet, kangët e gojdhanat e moçme e me gjurmimet e studimet e reja orvaten t'a rindërtojnë a të plotsojnë historinë t'anë kombtare, pse këta përbajnë përnjimend visarin e Kombit e janë gurrë e pasun e Irymzimevet atdhetare e nji ndër temele ma të forta të tagrevet t'ona. ë

Unjisija

në besim e vendbanim

Na mbetet të shqyrtojmë dy elementat e rnbramë të kornbsisë, d. m. th. u n j i s i n ë e be s i m i t e t v e n d b a n i m i t. Sa për besimin, pa dyshim, unjisija e tij ka nji vlerë shoqnore të madhe, por s duhet me e vleftsuern tepër, gadi të rnvarej prej sajë ekzistenca c Kombit. Jo vetëm njerzit por edhe grupet popullsije të ë

13 ndarne përkah feja, mund të njehen të bashkuem përkah kombsija, mu në ditën e sodit s ka Komb ku mos të jenë komunitete fetare të ndryshme. Përkah vendi i Kombit, edhe ky ka nji randsi të madhe në trajtim të cilsive tipare të Kombit, tue lehtsuem a tue penguem shkëmbimet kulturore me grupet e ndryshme të Kombit e me popujt tjerë të rrethevet, Asgjarnangu vendi asht nji element dytenik pse herë mbas here mund të ndrrojë hapsija e kufijt e tij, pa humbë qensija e Kombit e pa u shkri. Historija asht mbushë me shembuj këso dore, tue fillue prej parardhsëvet t'inë Ilyrë qi popuIluenë dikur mbarë krahinën qi shtrihet mes Danubi e Adrjatiku, e mbandej nën forimin sllav u struken në këtë qoshe të gadishullit Ballkanik.

E me kaq kemi mbaruem shqyrtimin e elementit përbas landuer të kombsisë, qi asht unjisija e xanafi11es, e gjuhës, e kulturës, e historisë, e dokevet, e zakonevet, e traditavet, e të shumtën e herës e vendbanimit e e besimit.

ELEMENTI TRAJTENIK I KOMBIT Tani nuk na jet veç se t'a shqyrtojmë e I e men ti n tra j te n ik a f o r m a I, qi vulosë e frymzon këto cilsi të përbashkëta e bashkë me 'to përban qensinë e Kombit. Cili asht pra elementi trajtenik i kombsisë? Le' të ndiejmë përgjegjen nga !ves de I a Bri ere, Shoqelog e Konferjencjer i përmendun i Shoqnisë së Kombeve: «La natio-

tialitë est un phenomëne de psychologie sociale, et, selon un mot qui a fait fortune, un vouloir-vivre collectif. C' est, croyons nous, dans un groupe plus ou moins notable de population, la conscience collective de former une comtnunaute morale e. sociale, distincte de toute autre. C' est la valonte de traduire cette conscience collective par certaines formes exterieures d' exisience commune et de traditions communes. Sans que ni le cadre gëographique, ni le cadre histot ique, ni l' uniie religieuse, ni l'unite linguisiique soient la cause nëcessaire, pas plus que la cause suffisatite, du phënomëne de psychologie sociale, cf acun de ces divers ëtëments peut avoir une part a la [or mation mime au vouloir-vivre collectif, et dës lors que le

14 phënomëne existe, peut en devenir I' expression visible, intenttoneue et symbolique z1)». Mbas Yves d e I a B r i r t e d i s a a u k t o r v e tjerë pra elementi trajtenik i kornbsisë asht vetëdija e elementave lsndorë të përbashsëtë qi gjinden ndër gjymtyrë të Kombit, e vullndeti ngulun i jetesës së përbashkët me 'ta. E përnjimend s duhet harruem se Kombi asht nji shoqni, e prandej do të përbanet nga individa të pajisun jo vetëm me nji natyrë por edhe me cilsi të përbashkta, në mënyrë qi të dallohen nga individat qi u përkasin kombeve tjera. Tani, tue qenë njeriu nji qenës i arsyeshëm, s mund të kemi kurrnji shoqni ra nji lidhni rendi shpirtnucr qi të bashkojë e të shtyjë vullndesët e njerzvet, në vetevehte të ndarne, kah qellimet e caktuerne. Në ketë lidhni të përmbrcndshme të ndiej me e të pranucrne lirisht asht buri mi e gurra e çdo shoqnije. Prandej edhe ndër elemcnta qensorë të Kom bit e të kornbsisë duhet vu këjo vetëdije kornbtare, qi S asht tjetër 'veç se të njoftttnit e drejtë a i mjetsliëm i të gjitha cilsive të përbashkëta qi i dallojnë individat e njij kombi e përbajnë qytetnimin e pasuninë shoquore të tynvet. · Si len këjo vetëdije? «Njeriu, thotë Anton M e s si n e o, rredaktori shoqnuer i së Përkohshmes La Civilta Cattolica tue snqyrtuern kete çashtje, pikë së pari shef e ndien në vetëvehte disa cilsi qi i napin nji trajtë të posaçme vehtjcs, jetës c veprirnta"risë së tij; mbandej këto cilsi i shef edhe ndër ata qi e rrethojnë. I shtyrnun atëherë nga prirja e natyrshme kah shoqnija ose nga nkahja e shoqnimit, bashkohet vullndetisht me grupin rrethues. Kur ndezet këjo shkëndi në shumicë të pjcstarvet të grupit, atornët qi përpara ishin të shpërndamë e të pa lidhun, mblidhen, bashkohen e bajnë nji shoqni. Vetëm atëherë Kombi fillon t' ekzistojë; përpara ekzistojshin vetëm individa qi rrjedhshin nga e njajta xana- • fille, flitshin të njajtën gjuhë, kishin të njajtën kulturë e të kalueme historike, por nuk ishin ende nji Komb e nji kombsi 21)»: Këta rrjeshta të të vlertit shoqolog përshijnë je vetëm n ji të vërtetë historike e shoqnore, por nji qortim të randë për ne e për Sundimtarët t' anë. Po qe se elementi trajtenik e përnjimend përb as i kornbsisë asht vetëdija e unjisisë kornbtare e vullndeti i jetesës së përbashkët, lypet të bajrnë çmos e të përpiqemi me të gjitha ë

al) ~TVDX81 fq. 806.

5-X-1U83 fq. 92.

22)

CIVILTA

CATIOLICA.1

1938, bl.

i5 mjetet për t'a zgjuem ketë vetëdije e ketë vullndet atje ku nuk asht, e për t' a shtuem e përforcuem atje ku asht ndoshta kah zhduket. Mos të harrojmë kurr se forca e qindresa e Kombit asht në përpjestim të drejtë me vetëdije kombtare të Shqiptarvet !

ELEMENTI CILTUER I KOMBIT Për të çansuem plotsisht nji send duhet me diftue jo vetëm kavitë base, landare e trajtuese të tija, por edhe kavinë qellirnse. Prande] neve qi deri tash u kemi shenjuem Kombit e kombsisë ka vinë base ( natyra), la ndore ( do cilsi të përbashkëta) e trajtuese (vetëdija 'e këtyne cilsive), na mbetet t' u shenjojmë edhe kavinë qellimse të tyne, ase atë element llojtuer qi e dallon Kombin nga organizmat tjera shoqnore, qis mund të jet veç se qellimi natyruer i tij. E përnjirnend dihet nga filosofija se motus specificatur a termino, çdo levizje fyzike e morale ase veprim cilsohet nga qellimi i sajë. Tashti këjo ujdi vullndetesh e lindun nga unjisija objektive qi asht ndër individa të njajtit qytetnim, asht si nji farë levizjeje morale e prandej cilsohet nga qellimi i tij. Do t'a kërkojmë pra me kujdes te madh qellimin e Kombit në shestim të natyrës e të Zotit, pse vetëm kështu mund t' a njofim natyrën e Kombit e tagret e detyrët e tija. « Vyen për Kombin, shkruen D e I o s, çka vyen për çdo

grup shoqnuer tjetër: tagret e tija temelohen mbi qe/limin e tij, ase mbi misjonin qi i asht pshtetun nga natyra (Zoti) në dobi të vehtjes njerzore 23).• «Qellim i ndër çashtje shoqnore e morale, shton Anton M e s s i n e o asht parimi i lartë qi e ndriçon me dritën e vet të tanë lamën e detyrvet e të tagrevet, asht gurra prej kah rrjedhin detyrë! e të drejtat nxjerrin a fuqinë urdhnuese a paprekmeninë e tynvet ")». Animirë qellimi ciltuer i Kombit asht ruejtja e zhvillimi i kulturës e i qyte/nimit të përbashkëte për dobi të vehtjes njerzore. E me të vërtetë çka e prodhon vetëdijen bashkuese e vullndesën e bashkëpunimit mes pjestarësh së Kombit janë të ~jitha ato cilsi organike e shpirtnore qi përbajnë nji lidhni objektive edhe para së linduni së vetëdijes kombtare, e në nji mënyrë të posaçme asht unjisija e kulturës e e qytetnimit. Temeli objektiv pra në të 23) Dsr.os, La Societe internationale, fq. 41. i4:) CivILT.A C-..+.TTOLIOA 1938, bl. III, fq, 310.

16 cilin pshtetet ndiesija e unjisisë së përbashkëtë gjymtyrësh së nJlj Kombi, janë të gjitha këto gjasime, të gjitha këto cilsi të përbashkta qi me nji fjalë të vetme quhen zakonisht kulturë a qytetnim i

veçantë e ciltuer i atij Kombi.

Prej këndej rrjedh se kur në nji mënyrë a në nji tjetër hiqet a ligshtohet ky teme! i kulturës e i qytetnimit, edhe bashkimi kombtar coptohet a shduket fare. Prandej Kombi në dashtë qi t' a rujë të qenunit e vet, do t' a ruejë e do t' a mprojë qytetnimin e kulturën e vet, e këta s do me thinë tjetër veçse qelli.ni i Kombit asht ruejtja, mproja e zhvillimi i kulturës së përbashkëtë

të tij.

Se ky asht qellimi i natyrshëm i Kombit shihet qartazi edhe nga historija, pse gjithsaherë nji politikë e pa arsyeshme desht me i hjekun veçoritë kombtare të nënshtetasvet, ndodhi nji kundraveprim i fortë kundrejt veprimi barasues të Shtetit. Kornbsitë e ndryshme u kujtuenë atëherë se tue e mprojtun kulturën e tyne, mprojshin vetë jetën e tyne, e prandej u ngulën në nji qindresë ndoshta shumvjeçare, tue mëshehun ndonji herë edhe dritën e qytetnimit të tyne, për t' a nxjerrun në kohë të volitun 'ma të shndritshme e ma të shkëlqyeshme se përpara. Kështu bani P o I o n i j a, e ndame për shumë shekuj mes Shtetesh s' afërme, kështu bani K o m b i y n ë, për katërqind e sa vjet rob i tyranisë anadollake. Por kultura kombtare e ruejtja e zhvillimi i sajë s kishte për të pasun kurrfarë randsije si qellim i përbashkëte, po qe se nuk asht për dobi të vehtjes njerzore. Qellirni i çdo shoqruje s mund të jet nji e mirë abstrakte, por do të jet nji e mirë konkrete e për dobi të njij subjekti konkret. Tashti ky subjekt s asnt veç se trupi shoqnuer, gjymtyrët e tij, ase vehtjet njerzore qi e përbajnë. Rand-

sija e Kombit pra asht në perpjestim me dobi qi i sjell njeriut në zhvillimin fyzik, tnenduer e mot ai të tij. Cila asht pra zyrja, misjoni ciltuer qi kombi do të zhvillojë në dobi të vehtjes njerzore? Asht nji fakt i pamohueshëm se njeriu len e rrin për shumë kohë i ligshtë e ka nevoj„ për kujdese të shumta ma tepër se të gjitha kreatyrët tjera. Për ketë arsye ai për të jetuern e për t' u zhvilluem në pikpamje morale e mendore ka nevojë të madhe për ndihmën, mësimin e drejtimin e tjerve, deri sa fuqitë e tija fyzike e shpirtnore të arrijnë në pjekuni të tynvet. Qe pra nevoja e jetës

17 shoqnore, e ma veçanërisht nevoja e Kombit, në gjithë të cilit vehtja njerzore zhvillohet, plotsohet, fuqizohet, trajtohet si mbas njij trajte së caktueme, tue u pajisun me rnënyrët e posaçme të ndjenjes, të mendsisë, të shprehunit e të veprimit. Me nji veprim të ngadalshëm e të pandam Kombi pa u kujtuem sharton në njeri elementat e ndryshëm të kulturës së sajë, idet, tradita, gjuhën, besimin e sajë, . tue i a vulosun shpirtin, sikurse xanafillja e përbashkëtë nga nji rod i vetëm i a ka vulosun trupin. Kombi e rrethon njerin qysh prej fërnnijsë së tij në nji atmosferë kulturore m brenda së cilës ai merr frymë tue thithë elementat e sajë. Ky proçes i ngadalshëm, ky symbioz, si e quen Delos, ban 1e qi çdo pejzë e trupit t' inë çdo fuqi psyhike e shpirtit t' inë të jet pasunuem nga rraca e nga ambjenti lindës me cilsi pozitive qi të ndihmojnë në veprim, e qi të kenë nji vlerë njerzore të vërtetë. Prej çka thamë deri tash del në shesh se Kombi asht përnjimend:

Nji shoqni: natyrore qi ka xanafille, gjuhë, kulturë, qytetnim, doke, zakone, histori, tradita e shpesh herë edhe vendbanim e besim të përbashkëtë, e e vetëdijshme për ketë unjisi don me jetuem bashkarisht për me ruejtë e me zhvillue etementat kulturorë të sajt! për nji trajtim ma të plotë të vehtjes njerzore.

2. LIKA vi, XV • Nr. X·XI·Xll 1141. • TI Drejtat

lbqlpalae athalk•.

KOMB

SHTET

POPULL

ATDHE

Çansimi shqencuer i Kombit, shqyrtuern thellsisht ndër faqe maparshme, na çelë rrugën për nji krahasim (e nji dallim) me emnat Popull, Shtet e Atdhe, të përdorun shpesh herë si synonima te tij.

. rrjedh

Fjala P tarët latinë të shenjojë, dallue nga

KOMBI E POPULLI

o p u I I nga latinishtja populus, e si ndër shkrimtë moçëm, ashtu edhe në përdorim të sodshëm, mund si mbas rrethanash, a pjesën ma t' ultë të popullsisë, aristokracija e nga klasët shoqnore të mesme, a nji grup ethnik me xanafille, gjuhë, histori, kulturë të përbashkëte a nji komunitet njerzish të pajisun me pavmarsinë politike. Si shih;t, vetëm kur merret në veshtrim të dytë populli asht përnjimend syno-

nimi i

ko mbi

t•

KOMBI E SHTETI: ndryshim n' element la.nduer qi mund të çansohet nji shoqni publike e përkryeK o m b i n, paraqet shum ndryshime, i pari i të cilavet gjindet n' element landuer të tyne. Si S .h t e t i si K o m b i shënjojnë nji mbledhje njerzish, por në Komb elementi njerzuer do të jet i pajisun me cilsi fyzike e shpirtnore të veçanta e me nji kulturë e qytetnim në vedi; e me veprimin e vet trajton e krijon nji typ të përbashkëtë e të njillojshëm. Shteti përkundra, si organizëm moral bashkon grupe shoqnore edhe të ndryshme a heterogjene, tue i a nënshtruem ligjëvet e auktoritetit të tij për nxjerrje e mproje të së mirës së përbashkëtë, e cila s do të jet nji rrenim por nji fuqizim i së mirës se veçantë të popullsi vet a të kem bsivat të ndryshme të Shtetit. S h teti

me, krahasue me

Ndryshim

në xana:fille

S h t e t i e K o m b i ndryshojnë edhe përkah xanafillja e tyne. Për të pasë nji Komb, si thamë sypri, lypset përpara nji unjisi objektive, nji mbledhje cilsish së përbashkëta dalluese e të veçanta, vetëdija e të cilave bashkë me vullndesë të njij jete së përbashkëtë të përbajnë elementin trajtenik të Kombit. Shteti lypë edhe ai nji unjisi objektive por vetëm ndër nevojë e prirje të përgjithta qi e shtyjnë njerin kah shoqnija. Njerzit, pa dallim rodi e kulture, e ndiejnë vehten të lidhun njani me tjetrin, tue pasë të gjithë të njajtën natyrë, të njajtat nevojë e të njajtin qellim, e për t'i a arrijtë këtij qelli mi bashkohen në nji organizëm shoqnuer, i nënshtrohen nji auktoritetit, tue e kufizuem vullndetisht pamvarsinë e tynvet. Kështu len Shteti, i cili prandej xen fill nga ato gjasirne të përgjithta qi gjinden në të gjithë pjestarët e gjinisë njerzore, ng_a unjisija e natyrës, e unjisija e nevojëve dhe e prirjevet ma temelore e ma të para të njerzimit.

Kombi pra lypë shkaqe ma të ndërlikueme e ma të veçanta, kurse për Shtetin mbastojnë shkaqe ma të përgjithta e ma të fjeshta. Ky ndryshim temeluer asht edhe arsyja e thellë qi lejon bashkëqenien e bashkëjetesën e shumë kornbsive në gji të njij Shteti të vetëm. Çdo pjestar i nji] kombsije ka të njajtën natyrë të pjestarvet të kombsive tjera. Cilsitë dokenore me të cilat ambjenti kombtar i pajisë gjymtyrët e tij, nuk e rrenojnë natyrën njerzore e prirjet temelore të saja, por e plotsojnë ndër fuqi vepruese të saja. Prandej pjestarët e njij kombsije për t' i a arrijtë asajë së mire së përbashkëtë kah e cila i shtyn nevoja e natyra me prirje të veta, mund të bashkohen me kombsi tjera nën nji auktoritet të vetëm, e mund të bahen pjesë integrante të njij Shteti mbi kombtar si e dishmon edhe historija. P o r s e K o m b i e S h t e t i ndryshojnë jo vetëm n' element objektiv, por edhe n' element subjektiv, ase në vetëdije të gjasimevet qi janë mes pjestarësh së tyne, e n' atë ndiesi solidariteti qi rrjedh prej sosh. •

Ndryshim

n' element subjektiv

Në K o m b objekti i vetëdijes asht ma i kufizuem, ma i caktuem, e ndjesija e solidaritetit përshin vetëm ata qi kanë të njajtat cilsi kom btare. Në S h t e t përkundra objekti asht ma i për·

gjithëtë,

ma i hapun,

e prandej lindë nji ndiesi solidariteti qi në të gjithë njerzit, e konkretisht zbatohet shoqnore me të gjithë ata me të cilët jeta na ven

vetëvehte mund të përshijë ndër marrdhanje në përpjekje.

Ndryshim në qellim Edhe

përkah

qellimi S h t a t i

Ko m bi

ndryshojnë

njani

nga tjetri.

Si u pa ma nalt, qellimi i Kombit asht ruejtja e zhvillimi i kulturës dhe i qytetnimit kombtar në dobi të vehtjes njerzore. Qellimi t Shtetit asht e mira e përkashkët e nënshtetasvet, ajo sufficientia vilat qi asht e nevojshme për plotsimin lyzik, menduer e moral të njeriut, e prandej u pergjegjë ma së miri nevojëvet e mungesavet ma të thella të natyrës njerzore, të cilat s mund të plotsohen veç se nepër mjet të Jetës shoqnore. Qellirni i Shtetit pra asht ma i hapëtë e ma i gjanë, e këjo hapsi e gjansi ma e madhe lejon shartimir. e qellirmt të Kombit n' ate të Shtetit, sidomos ndër Shtete qi përbahen nga shumë kombsi të ndryshme.

Ndryshin1 ndër mjete Ndryshim përkah qellimi, e ndryshim edhe përkah mjetet. K om b i tejton gjuhën e vet, shpirtin e vet, besimin e vet, traditat e veta me nji proçes të ngadalshëm trajtimi e rritjeje nëpër mjet të cilave e trajton njërin dhe i ven vulën e qytetnimit të vet. Vepra e Kombit fillon me të lindunit fyzik e vazhdon tue' u shndrruem si në të lindunit shpirtnuer. Këjo lindsi shpirtnore nuk ka nëvojë për nji organizëm juridik, për nji auktoritet qi të rregullojë fuqitë trajtuese t' ambjentit kombtar. Natyra e arnbjenti e kryejnë veprën e tynve pa nevojë ligjësh a shtërngesash së përjashtme. Vetëdija e kulturës dhe e fatit të përbashkëte ka për t' i nxitë të gjithë të bashkëpunojnë vullndetisht për ruejtje, mprojtje e tejtim të qytetnimit të përbashkëte, Nuk ndodbë kështu në S h t e t , qi ka për qellim të mirën e përbashkëtë, Prirjet e fuqitë e natyrës vejnë në levizje nkahjen e solidaritetit e bajnë me ndiemun nevojën absolute të jetës shoqnore, por nuk e sigurojnë rendin, nuk i shujnë egoizmat e epshet, nuk kallxojnë çë nënrendim e bashkërendim do të zbatohet në veprimtari njerzore për t'i a arrijtë ma lehtsisht si! mirës së përnass-

21 • këtë. Lypset pra qi Shteti t' erganlzohet ma ngusht se Kombi, të ket nji auktoritet qi të plotsojë pacaktimin e fuqivet natyrore me nji rendim juridik e shtërngues, i cili të drejtojë veprimtarin e nënshtetasvet, t'i ndalojë shpërdorimet e të plotsojë të m betat e ndërmarrjevet private. Pranija e këtij auktoriteti t' epër e naltson Shtetin në shkallë të përsonës morale, gja këjo shumë e randsishme qi I mungon Kombit.

Kombi e Shteti pra ndryshojnë si n' element njerzner nga\i cili përbahen, si n' element objektiv e subjektiv qi i hnhkojnë, si në qellim e ndër mjete të tynvet.

KOMBI E ATDHEU Sikurse Kombi ndryshon nga Shteti, kështu ndryshon edhe nga Atdheu, sadoqi në përdorim shpesh herë përziehet me 'te. E njimend A t d h e u në veshtrim etymologjik e ma të parë don me thanë dheu, toka e etenvet, ase trolli ku [etuenë të parët t' anë e ku lemë e jetojmë na. «Atdheu, shkruen L e F u r , asht çansue gitthkund si vendi ka kemi lemun a vendi të cilit i përkasim për qytetsi, e përshin gjithmonë idenë e vendit e të niij lidhnisë me vend. Këjo lidhni me vendin mungon n' ide të rracës, e cila shenion sidomos lidhni gjaku, e s asht e shprehun qarte zi n' ide të kom bsisë, qi temelohet ma tepër në vetëdije të cilsive të përbashkëta e në vullndesë të nji] jete së përbashkëtë 2i)». Por ideja e Atdheut nuk përshinë vetëm nji lidhni me vendlindjen t' anë, por na qet ndër mend edhe kujtimin e të parvet t'inë, të dokevet, të traditavet, të vujtjevet, të lumnivet të tyne. Me idenë e Atdheut asht lidhë nji histori ngjarjesh së gëzueshme e së trishtueshme qi zgjojnë në zemrën t' anë ndiesi të forta e shumë të përmallshme. Asht nji element shpirtnuer qi i do shtue elementit landuer të vendlindjes. Këta s do me thanë se Atdheu e Kombi janë nji gja e vetme, si duenë F o I I i e t e disa tjerë 25). A t d h e u shenjen së pari e drejt-për-drejtë dhen e të parvet, e së dyti e tërthorazi doket, traditat e njerzit qi banojnë në 'te; lidhnija e shprehun drejt-për-drejtë nga ideja e Atdheut nuk asht (

25) L11: FuR, Races, Nationalsu«, mle illternationale, fq. ~4-.

Etat,

fq. 99-10:1.

26)

FoLLIJ.T

u».

nji lidhni sheqner, ,•r nji lidhni me vendin t banaem nga të parët t'anë. K o m b i përkundra shenjon dreit-për-dreitë i pikë ma së pari unjisinë psyhologjlkë të vullndesavet, shkaktue nga pjesëmarrja e shumë individavet në të njajtën xanafille e kulturë, e vetëm së dyti e tërthorazi shenjon vendin ku Kombi jeton e zhvillon veprimtarinë e tij shoqnore. «Kombi, shkrue n L ec I e r c q , asht uniisija 8 xanafilles së njerzvet qi rrjedhin prei të nja/fit të

parë, e ideja e tij i .1zjet shumë idesë s' Atdheut, veç se Atdheu shenion sidomos vendin, kurse Kombi shenjen sidomos njerzit. Nji Komb ai s ka truell të vetin, asht nji Komb pa Atdhe, sikurse Çfutnit e sodshëm 17)•. Prej çka 11 tha rrjedh se nji Shtet mund të përshijë shumë Kombe, si ndodhë sod në Perandori Hinglize, e ndër kohë të lashta në Perandori Rromake. N' anën tjetër nji Komb mund të përbajë shumë Shtete, si ndodhi në Greqi e në Gjermani e n' Itali të moçme, ase mund të jet i coptuern mes Shtetesh së ndryshme, si qe dikur fati i Polonisë e i Shqipnisë.

KOMBI SHTETI E ATDHEU I

A t d h e u , trolli i Kombit, ndjekë natyrisht fatin e tij, t me 'te svoglohet a zgjanohet, coptohet a bashkohet e unjisohet. Por nësa për trajtimin e K o m b i t, e prandej t' Atdheut, lypsen shumë brezni e zakonisht shumë qindvjeta, për ternelirnin e shkatrrimin e njij S h te ti mjafton nji ças, nji traktat, nji marrveshtje, si ndodhi në shkatrrim të Perandorisë Austriake e Otomane, e në krijim të Shtetit Shqiptar e të disa Shteteve tjera Ballkanike e Europjane. S h t e t i mund të psojë ndrrime të mëdha e edhe mund të shduket fare, pa damtuem shumë a së paku pa rrenuem Kombin e Atdhen. Me pamvarsi e pa 'te, Polonija mbet nji Atdhe e Polakët nji Komb. K o m b i nga ana e tij mundet me ndrruern tue u bashkuem me elementa të rij, b. f. mbas njij_ pushtimi së huejë, tue xevendsuem dal-nga-dalë doket e zakonet e moçme me doke e :iakone të reja. Por edhe në ketë rasë A t d h e u mbetet i pandrrueshërn, pse mbahet gjithmonë si trolli i të Parvet. ~7)

LJCCLJtBQ,

L• /ondaum~t dtt Droit, fq. S49,

III

TË DREJTAT E KOMBIT Mbas shkoqitjes 1' idesë së Kombit e mbas dallimi së saj! nga ideja e Shtetit dhe e Atdheut, nuk mbetet veç se të shqyrtojmë të drejtat e Kombit para gjykatores s' arsyes.

Tagër nderimi

e mprojtjeje

r: pikë së pari Kombi ka të drejtë qi Shteti t' a njohi, t' a nderojë e t' a mprojë ekzistencën e interesat e tija, tue i lanë gjithmonë të paprekshme gjuhën, besimin, doket, zakonet traditat e tija e, tue përdorë pjestarët e tij ndër zyre shtetnore si mbas meritimi së tynve. · "Pjestarët e njij Kombi. shkruen i vlerti Shoqolog tedeshk Viktor Ca t h re i n, kanë të drejtën natyrore me i ruejtë veçoritë e tyne kombtare, sidomos gjuhën e tyne, e kurrnji Auktoritet Shtetnuer s mund t'u a hjeki pa krye nji kob kundra rendi moral. Veçoritë kombtare e sidomos gjuha mbahen prej gjithkuj si nji pasuni shenjte trashigue nga të parët, e cila do ruejtë me shumë kujdese u do lanë në trashigim breznivet t' ardhëshrne të Kombit 18)». Të njajtin mendimin e shprehë edhe Dekani i Fakultetit të së Drejtës n' Universitet t' Angers, d u PI e s si s de Ore ned a n: "Kur Shteti e Kombi nuk bashkzanojnë, e bashkimi i Kombit

me Shtet ka ndodhë që në fillim, ma vonë asht ba i ligjshëm, Shteti e ka detyrë të njohi e të ruejë qensinë e të drejtat e Kombit

qi asht bashkue me 'te krejtsisht a pjesrisht, Shteti ka edhe detyrë t'i bajë, në 1;ji të vet, këtij Kombi, nii vend në përpjestim të shërbimeve qi i ban. Po s i kreu ai detyrët e tija, Kombi ka të drejtë me veprue për t' a detyrue: ky asht tagri i çdo të shtypuni kundra shtypsi së padrejtë. Po duel pa fryt ky veorim e po qe se të ndamit shihet qartazi në njanën anë si gja e munduti pa u damtue Kombi i shtypun ma tepër se nën robni; n' anë tjetrë asht i vetmi mjet qt mund e lirojë Kombin nga këjo shtypje e padrejtë; atëherë Kombi 28) V.

CATB11EIN1

Moralphilo,ophu,

II, fq. 782.

24 ka të drejtë "të mendojë për vehte", t«t trajtse nji Shtet të rij ase tue u bashkue me nji tjetër 20)».

Tag~r pamvarsije Ndër fjalë të fundshme i vlerti auktor prekë edhe çashtjen t' anë, çashtjen e së drejtës së nji Kombi për pamvarsinë e tij. Por e prekë pak shkurtas e vetëm në nji pikëpamje; duhet plotsue pra shkoqitja e çashtjes me nji studim tjetër qi Shoqologu freng Yves d e I a B r i r e botoj në Etudes, ne 5 tetuer 1933, fq. 88-102, ku tue ndjekë mësimin e auktorvet ma të randsishëm të botës juridike e shoqologjike, rrjeshton rrethanat ndër të cila nji Komb ka të drejtë m' u ba a me qenë politikisht i pamvarun. Le' t'i ndiejmë fjalët e tija: Pour constituer sur ta base de la nationalitë un nouvel Etat distinct et independant : 1. lt faut, d' abord, 1' existence rëelle du vouloir-vivre collectiv .... 2. 11 faut ëgalernent I' existence rëelle du pouvoir-vivre collecti], sans lequel le voeu · populaire en faveur de l' independance manquerait ahsolument de justification .... 3. 11 faudra done que Ja population elle mëme et le territoire qu' elte occupe soient en mesure de fournir toutes les ressources lndlspensables a la bonne gestion de tous le services et Intërëts pub1ics que rëclarne un Etat normalement ë

constltuë.

4. Avec Je vouloir-vlvre collectif et le pouvoir-vivre collectif, la morale et le Droit exigent que le dëmembrements e remernbrernents territoriaux necessitës par Ja creation d' un nouvel Etat independant, s' accomplissent en des conditions compatibles avec La justice et Le bien commun ... "

Nji Jf omb pra ka të drejtë për pamvar~ sinë e tij politike: 1. Kur don me qenë nji Shtet në vedi, 2. Kur mundet me jetuem si Shtet në vedi, 3. Kur pamvarsija e tij nuk u kundërshton tagrevet të vërteta të tjerve. Duhen zhvillue pak gjatë këto tri pika, pse përshijnë nji doktrinë temelore e shum të randsishme për çashtjen t' anë. 29) DP

PL~SSIS

01$ GR1$NEDAN.

Patri« nii Dict • ..d.po,QBli11ue, HI. 1603,

25 1. Dlshiri E pikë së pari lypset qi

pa m var un.

ombi

i Pamva.rsisij d

u ej

me qen

Kuptohet vetvetju: si na mson Ethika natyrore, në rend dokenuer ka të drejta të tjetërsueshme e të drejta të patjetërsueshme. Kështu njeriu mundet po me i a lëshuern tjetërkuj tagret e veta mbi pasuni edhe mbi liri të vet, por s mundet kurrsesi me tjertërsuem tagrin qi ka mbi jetën e mbi 'integritetin .e trupit të tij, pse këto tagre, si thotë mirë J. M o n e t ti, "janë ma tepër tagre të Zotit, se tagre të njeriut. Njeriu i ka vetëm në penge në përdorim; pronari i vërtetë asht Perendija 30)". Edhe e drejta nër pamvarsi qi mund të ket Kombi asht nji e drejtë e tjetërsueshme 31), pse nuk lypset qensisht për ekzistencën e jetën e tij. Nga arralyza e idesë qi u ba ma nalt, e nga historija na e dijmë se Kombi mund të [et e mund t' a kryejë, misjonin e vet edhe pa ketë pamvarsi politike. Kombi pra, në dashtë të iet i lirë, do të ket atë vullndesë për pamvarsi e për nji Jetë të përbashkëtë qi asht 'elementi trajtenik i doernosdoshëm për ekzistencën e. e çdo shoqnije. Në muneoftë këjo vullndesë, edhe po të vërtetoheshin qyshket tjera, pamvarsija kishte për të qenë jo nji e drejtë, por nji dhunë, sikurse kishte me qenë nji dhunë me dbue nga kuvendet rregulltarët qi lirisht kanë zgjedhë atë soj jete e atë rrugë. Për të pasun e për të nioftun ketë vullndesë e dëshir për pamvarsi, nuk asht nevoja t' a dështojnë e t' a kërkojnë të gjithë pjestarët e njij Kombi, por mjafton shumica e tyne. Mospelqimi , · a kundërshtimi i njij pakice së vogël, ndoshta t' interesueme e të çoroditun me pare .ë hueja, nuk e shvleftson kurrsesi randsinë objektive të vullndesës së përgjithëtë të Kombit për parnvarsi të tij. N' anën tjetër ndër kohë· të zakonshme, kur epshet politike nuk janë aq të ndezuna, s asht e vishtirë me e njoftë dëshirin e vullndesën e popullit, pse natyra vetë na shtyn t' a dështojmë parnvarsinë e bashkëjetesën me vllaznit t' anë.

2. Mundsija

e Pamvar-sfsë

Por s mjafton qi nji Komb të duejë me qenë i parnvarun, o t k et e d he m u n d s i n do të [et në gjeje me jetuem si Shtet në vedi. Pa ketë rnundsi, thotë Yves d e I a

30) J. MoNKTTI,

Sociologia Ftmdameutale, I, fq , 87. 31) J. MmrnTTr, K11r11 akademik Tagr l Ndërkomhtar , fq. 45 etj ,

Bcrietr'r dej Popoli,

për fi)amvarsi nuk zbatehen. M o n e t t i, parnvarsija politike s ka për qellim kondendimin e krenisë kombtare të nji grupi ethnik, por të mirën e përbashkëtë e atë mirëgjeje landore e kulturore, qi ju shpërblen nënshtetasvet flijet financjare e morale të tynvet." 32) Duhet pra qi popullsija e vendi i tij të jenë kaq të pasun sa të munden lehtazi t'u bajnë bali shpenzimeve të zakonshme shtetnore: barrë pa dyshim e randë, sidomos ndër kohë t'ona, kur nuk mjaftojnë ma shërbimet publike të kohvet të lashta, por lypsen zyrtarë, arsimtarë, oficira, nëpunsë shumë e të zgjedhun, e kemi nevojë për ndërtesa publike, shkolla, smutore, rruga, mjete bartjeje të shumta e moderne ... Duhet vrojtue se s asht nevoja qi populli vetë t'i paguejë të gjitha këto shpenzime shtetnore. Jo, Shteti mund të ket, e zakonisht ka, t'ardhum tjera nga doganat, monopolet, konçesjonet e e lshueme në dorë të shoqnivet industrjare a tregtare. Nji shembull të qartë e kemi ndër Shtete t'Irakut e të Persisë, ku shpenzimet shtetnore janë lamun gadi krejt nga t'ardhunat e voji-gurit, shituri shoqnivet anglo-amerikane. Kështu s do të kuptohet kë]o mundsi me jetuem si Shtet në vedi gadi si të donte me thanë se çdo Komb s do të mvaret kurrsesi nga Kombet a Shtetet tjera. Po t'ishte kështu kurrnji Komb s kishte për të mujtë me qenë i pamvarun, pse të gjitha kanë nevojë njani për tjetrin. Autarkija absolute predikue e zbatue ndër këto vjetët e fundit ndër disa Shtete, ka deshtue. pse gja tepër në kundërshtim me prirje e shestime të natyrës, e cila don bashkimin e jo të ndamit e njerzvet, e për ketë arsye i ka pajisuri si njerzit si popujt. me nevojë, prirje, cilsi të mira të ndryshme, për t'i shtërnguem të hyjnë në marrdhanje njani me tjetrin e të lidhen në shoqni si vllazen të së njajtes familje njerzore. Posë kësajë mundsije ekonomike e landare, mu para soje, I y p s e t e d h e n j i m u n d s i p o I i t i k e . ase nji çetë njerzish së zgjedhun e t' aftë të marrin në dorë sundimin e drejtimin e Kombit' e dikasteret e ndryshme të maqinës shtetnore, pse nji Shtet s mund të quhet politikisht i pamvarun · deri sa personeli i huejë mbush dikasteret e zyret e tija. Këta s do me thanë se duhet me Iarguern pa tjetër çdo ndihmë B

r e , vullndesa

e dëahiri i tij

E asht përnjimend kështu, pse, si shkruen J.

~2) J.

MoNlLTTl,

t:11 8ol'iet1l

!lei Po poli,

fq.

45,

27 të huejë, pse ndër llisa zyre e xeje nji teknik a nji puntuer i speçjalizucm asht jo vetëm i dobishëm, por i nevojshëm. N'anën tjetër nuk janë këta pak teknikë e puntorë të speçjalizuern qi vejnë në rrezik pamvarsinë e Kombit, sidomos kur qeverija ka kujdes t'i zgjedhi ndër ma të ndershmit e t'i xevendsojë sa ma shpejtë me personelin e speçjalizuem të vendit, si bahet ndër Kombe tjera.

3. Drejtsija.

e pamva.rsisë

Kom bta.re

Qyshkja e tretë qi lypset për pamvarsi asht m o s - cenimi i t a g r e v ~ t të v r t e t a t t j e r v e t. Ky asht, mund të thomi parimi ma kryesori i të tanë ethikës e i drejtsisë shoqnore, kryefjala e së cilës asht UNICUIQUE SUUM, e rrjedh vetvetju nga ideja e tagrit, qi çansohet nga filosofët fuqi morale e padhuë

nueshme.

Këjo fuq; mund të jet aktive si asht tagri me urdhnue ndo'j send, a pasive, si asht tagri i uhadhansit kundreit uhamarrsit; thohet fuqi morale, pse i tatohet njeriut jo me forcë fyzike, (sadoqi këjo mund të shtohet si mproje e së drejtës), por me anën e arsyes. Padhunueshmenija e tagrit don me thanë se tagri bjen me vehte detyrën nga ana e tjervet t' a nderojnë ketë fuqi e epërsi morale të tij, pikë së pari pa i kundërshtuem aspak ushtrimit të sajë, e së dyti tue dhanë a tue ba shka tagri lypë prej tyne. Kështu n' emën të së drejtës së vet pronari mund t' i përdori si i teket sendet e tija, e kurrkush nuk mund t' a pengo_ië a t' i vjedhi ndo' j send, pa qenë dënue nga ndërgjegja e nga njerzit e drejtë si për nji vepër të keqe e në kundërshtim me të drejtat e pronarit. Këta vyen Jo vetëm kur flitet për të Drejtat e njerzvet, por edhe kur asht puna për të Drejtat e Shtetevet, të cilat, si mbas Kodit Ndërkornbtar, janë të pajisuna me personalitetin juridik e moral. Edhe të drejtat e Shteteve! pra janë të padhunueshme e s mund të shkelen për kurrnji shkajk pa qenë dënue nga ndërgjegja e nga drejtsija në mos njerzore, sigurisht Hyjnore, pse Zoti asht ahmarrsi i të tanë rendit moral a dokenuer. Natyrisht flasim gjithmonë për t D r e j t a t e v r t e t a, pse të Drejta të pa qenuna nuk kanë kurrnji vlerë në lamë të Drejtsisë. «Po qe se e drejta asht nji fuqi qi i tatohet arsyes, shkruen M o n e t ti , do të pshtetet me doemos n/ të vërtetën, pse arsyeja ë

përulet vetëm para së vërtetës. Do të jet mandej nii e vërtetë plotkonformiiet me realitetin e se-

sisht objektive, dmth. ptotsisht në

28 ndeve. Pa dyshim s kishte me mjaftuem për t'a krijuetn nii të drejtë mbushmendja subjektive se kemi nji të drejtë, asht i ndryshëm. E drejta asht si nji lidhni qi

po qe se realiteti

bashkon me vehtjen t' ime sendin mbi të cilin kam tagër; tashti po qe se lidhnija asht vetëm në krye i' em e jo në realitet, nuk mundet me më lidhë, edhe pse unë jam ne e mbarë. Ky mirëbesim ka me majtë me më lirue nga çdo fajsi morale kur pohoj, mproj e due me ahmarrë ketë tagër qi unë gabimisht kujtoj se e kam e në realitet nuk e kam; por sendi qi unë kujtoj se më përket mue në fuqi t' asaië së drejte, në realitet nuk më përket në kurrfarë mënyre. Nji e drejtë vetëm fantastike dhe e trillueme s mund të jet veç se nji fuqi fantastike dhe e trillueme, dmth. e pa qensi. 33)" E k j o p u n ë, k y i l u z i o n m u n d t ë n d o d h i jo vetëm ndër m a r r d h a n j e të s h o q i s h o q s h m e t ë q y t e t a s v e t, po r ed h e n I a m ë p o I i ti ke e n d r k o m b t a r e, s i d o 'm o s k u r n j i s u n d i rn rrjedh nga nji shkelje a n j i pushtim p a d r e j t ë. Shoqologë e Moralista të përmendun, si S u a r e z 34) D e L u g o 35) ndër kohë t~ moçme; e A h r e n s 8~) T a p a r e I I i 37), C a t h r e i n as). d e I a B ri r e :lii) ndër kohë moderne (për mos me nërrnendë veçse disa ma në shenj), e kanë shqyrtuem shum thellë ketë çashtje, e asht punë e vlefshme të njohim përfundimet e studimevet të tyne. ë

Pushtimi

i padrejt6

Pikë së pari: k u r a s ht nj i p u s h ti m i p a ~ d r ej t ? Kur asht pasoja e nJtJ politike së pandërgiegië e makjavelike a përfundimi i nji] lufte së pa drejtë; me fjalë tjera kur bahet jo me forcën e tagrit, por me tagrin e forcës. sadoqi zbukurue me arsyet e me premtimet ma të bukurat e botës. Ma të fortit nuk i mungojnë kurr arsyet, si na e difton në nji mënyrë plastike prralla e Ezopit: U j k u d h e q i n g ii. 33) :\101..in11, Sodoloyfo Fo11d11111rnlnle I. fq , li::! - 63. 34) Su A 1net, De Ieq., L .. l , k , 4, IL 4. 35) D1: Lt'GO, De just . et jure, diap. :{7, NN. 27, 33. 36) AHHl:'::'>S. tn-uu. Pubblico, fq, 345. 37) TAP.Uii<:LLI, LJirWo Aaturale . • 1. k. f>.• 38) C'ATllUJ,aN hlornl1/tilo1,uplm, li, K. VI. 39) Yns Dii: LA R,utu, Içtudee, 5-X· ! V33.

29 Në rasë të nji] pushtimi këso dore, deri sa pushtuesi· nuk ka në dorë sundimin, qytetasit mund t 'i kundërshtojnë edhe me armë, por mbandej do t'u nënshtrohen urdhnavet të tij qi kanë për, qellim jo përforcimin e shkeljes, por të mirën e shoqnisë. Salus rei publicae suprema lex. «Asht krejt e nevojshme, shkruen C a t hr e i n, qi ndonjani të rregullojë gjithshka për të mirën e Shtetit; prandej shkelsi, deri sa të ketë në dorë sundimin, do të kujdeset për të mirën e përbashkëte, e nënshtetasit janë të detyruem t'u ndigjojnë urdhnavet të tij, përndrysh.j kishte me ndodhë shpejt nji shrregullim i unadh, e rrenimi i shoqnisë. 40) Por këJo ndigjese s do me thanë kurrsesi se shkelsi asht njottë pa tjetër si Zotni i ligjëshërn, pse këta kishte me thanë pëlqimin e theorisë makjavelike des jaits accomplis, qi asht theorija e forcës dhe e kryengritjes, e m o h i m i i ç d o s O r e j t s. P r t' a b a t l i g j s h ë m p u s h t i m i n në p i kp a m j e m or a I e, lypset a pëlqimi i Lirshëm e i vuilndetshëm i popullit, a nji sundim i puqtë shumë i gjatë, i cili, si mbas auktorve të naltpërrnendun, mund të mbanet, së paku për kall rrjedhimet, sr riji preskripcjon ne lamë ndërko m blace. E njimend sikurse ne lamë civile, mbas njij kohe së caktueme nga Kodi Civil, jet 1 fituem a i bjerrun nji tager, dhe pa nevojë për tituj tjerë; kështu edhe në çasntje t'anë pushtuesi, mbas nji pushtimi së paqtë shum të gjatë, mundet me e ligjuem gjejen e vet. A r s y ej a asht gjithmonë. e m i r a e S h o q n i së qi kishte për të qenë në rrezik orë e ças po qe se asht gjithmonë pezull çashtja e sundimit të sajë. Na duket se i përshtaten mirë çasntjes s'anë tjalët qi i vlerti C h a t h r e i n thotë përmbi pushtuesin e padrejtë: «Po qe se me kohë rimbkamja e sundimit a e tronit mbi të cilin ndokush ka tager bahet për të gjatë mot e pamundun a e pazbatueshme, pa rreziqe të rndnaja a kryengritje të shoqnisë, mbahet si nevojë e së mirës së perbashketë qi tagri i mtuesit të merret si i shqymun, ase të zotnojë tagri i shoqnisë mbi atë të së mirës së përbashketë. Nuk kemi guxim të pohojmë se gjatë jetës së zaptuesit të padrejtë ndrrimi të [et i pamundun moralisht; por këta mund të ndodhi me drejtsi po qe se nji dynasti zaptuese ka pasun zotnirn të qetë në sundim të vendit gjatë shumë brezn.sh, dhe po qe se ka ngulun rranjë të thella. 41) ë

Moralphiloso]ilrie Il., fq. 732. so.tltio, II, fq. 738.

40) CATHREIN,

41)

C.&.THRJCU.,

M~ralpltilo-

.1 Edhe T a p a r e I I i 41) thotë se nji sundim a nji pushtim i pa drejtë mund të bahet i ligjëshërn a me dorëhjekje e pëlqim të sunduesit të Jigjëshëm të maparshëm, a me pëlqimin e popullit, a me preskripcjonin juridik, të Iypun nga e mira e përbashkëtë, mbasi pushtuesi me forcën e me politikën e tij then çdo qindresë të të pushtuemvet, dhe e ban moralisht të pamundun rimbëkambjen e rendit të maparshërn; punë këjo qi mund të vërtetohet sidomos nën pasardhsa k pushtuesit të padrejtë, sadoqi nuk mund të caktohet me. përpikni koha e këtij preskripcjoni. Pa dyshim arsyet e arsyetimet e këtyne auktorve janë të mira e të vërteta. Po qe se pranohet e përligjet preskripcjoni ndër çashtje civile, për mos me i shumue e me i sgjatë deri n'amshim grindjet e ndjekjet ligjore të qytetasvet, me nji dam të madh të pagjës qytetnore, për të njajtën arsye do t'i përligjet edhe preskripcjoni në lamë Ndërkombtare. Veç se në k e t lamë lypset nji sundim a nJ I p u s ht i m i pa q t s h u më i gj a t (z o tn im i i q e t gja t s h u m h r e z n i s h, s h k r u e n C a t h r e i n ), k s h t u q i p u s h t u e s i t m e f o r c ë n e hartin e tyne të s h uj n për gjithmonë çdo qindresë e t'a b a j n moralisht të pam u n d u n r i m hë k a m b j e n e r e n d i t të m o m. ë

•

Prandej deri sa këto qyshke nuk vërtetohen, e deri sa populli qindron e lufton me çdo mjet kundra pushtuesvet, si bani Shqipnija për sa e sa shekuj, s mund të flitet aspak për preskripcjon përligjës të pushtimit të huejë, por ky mbetet gjithmonë i padrejtë, e kur popull i e shkundë zgjedhën e tij për të daiun prap në vehte, mik i a cenon tagret kurrkuj, _por vetëm rimhëkamhë rendin e Drejtsisë.

"2)

TAI"AJU:LLI1

S1111gi•

teor,tiH

,li 1'fritto K«tm·•le, II, NN. l'Ti-884.

PAMVARSIJA

POLITIKE

Gjatë këtij studimi u fol shumë herë për pamvarsinë politike, për Kombe politikisht të pamvaruna, pa vu në dukje vlerën e randsinë e madhe të këtyne fjalëve. Duhet pra të ndalemi pak e t'a plotsojmë ketë mungesë tue shqyrtuem nji faqe të randsishme të së Drejtës Ndërkombtare. Emni pa m var si e adjektivi i pa m var u n rrjedhin nga folja me mvarë e grimca mohuese pa, sikurse fjalët prendimore independance e indëpendant rrjedhin nga latinishtja de-pendere e grimca mohuese in; e si p a m va r s i si i n d epe ndan c e dmth. mos me qenë i lidhun, pikë së pari në veshtr im landuer, e së dyti në veshtrim edhe moral. Në ki.të veshtrim të mbrarnë i pa m va r un e inde penda n t dmtlJ. i lirë nga zotnimi i tjerve, i panënshtruem tjetërkuj, Këjo pamvarsi morale mund të jet s h u më I I oj esh, si mbas sendesh e pikpamjesh ndër të cilat e mbajmë lirinë t'anë, Kështu flitet për pamvarsi financjare, ekonomike, kulturore .....

Ta.gri i ruejtjes

e i mprojes

Pa m var sija p o I i ti ke i nep Shtetit shumë tagre, si kundrejt Shtetevet tjera, si kundrejt nënshtetasvet të tij. E pikë së pari i nep tagrin e ruejtjes e të mprojes së vetëvehtes. Shteti asht nji personë morale: prandej kurrkush nuk mundet t' i a hjeki ekzistencën, pa kryemun nji kob, sikurse kurrkush nuk mundet me vram ndër rrethana të zakonshme nji njeri pa ramun në dënim të ndërgjegjes vehtjake e botnore. E mbasi Shteti për bahet nga tre elementa: nga t o k a, nga p o p u I I i e nga q e v e ri j a I tagri i ruejtjes e i mprojes së vetëvehtes auktorizon e detyron Shtetin t'a kërkojë integritetin toksuer të vetin, ndigjesën e nënshtrimin e po-

pullit, nderimin e paprekmeninë e ligivet e t'institucjonevet të tija, si nga ana e n n s h t e t a s v e t, si nga ana e S h t e t e v e t ë

t j e r a. Për ketë arsye ka edhe tagër t'organizojë e të mbajë nji ushtri të mjaftueshme, t'i forcojë kufinjt e Shtetit, t'u ndalojë l'uqivet

32 t'aferme të grumbullojnë ushtri tii mëdhaja gjatë kufinjsh së përbashkëte, të luftoJë kundra çdo sulmuesi të përmbrendshëm a të përjashtëm, i cili me forcë a me dredhi cenon e dhunon të Drejtat sovrane të Shtetit.

Tagër

zhvillimi

ekonomik

e kulturuer

Posë tagri ;,J ruejtjes e së mprojes së vetëvehtes, Shteti politikisht i pamvarun ka edhe të dre j t të të kujdeset lirisht p r z h v i I I i rn i n e t i j e k o n o m i k, k u I t u r u e r e p o I i ti k, me të gjitha mjetet qi nuk janë në kundërshtim me tagret e tjervet. Prandej mund të hyjë në marrdhanje lregtare, financjare, kulturore, politike me Shtete tjera, mund të lidhi miqsi e besë me 'to, si mbas vullndesës së tij, pa nevojë për pëlqimin e Shtetevet tjera, posë rasës në të cilën kërkesa e këtij pëlqimi të jet parapamun në ndonji traktat të posaçëm të lidhun me ndo'j Komb tjetër. Shteti politikisht i pamvarun ka edhe të d re j të n e d o g a n s ase mund të kontrollojë e të kufizojë tregtinë e jashtme, e sidomos importimet, a për t'i ndihmuem bujqsisë e industrisë kombtare, a për të pasë t'ardhunat e nevojshme për t'u bam bali shpenzimevet të buxhetit shtetnuer. ë

Tagër përfaqsimi

diplomatik

Nji e drejtë e randsishme e Shtetit të pamvarun asht edhe tagri aktive pasiv p r f a q s i rn i diplomat i k. Çdo shtet sovran mund të dërgojë e të presi përfaqsuesa diplomatikë, të pajisun me pushtede e me vendome të posaçme të njohuna 'nga Kodi Ndërkombtar, me rnarrdhanje të lira e ti'_ mëshehta me Qeverinë e tyne, me padhunueshmeninë e personelit e të ndejes së përtaqsirnit, kështuqi si personeli si ndeja e përfaqsimit janë përjashtue nga çdo ndërhymje ligjore a policore e auktoritetit polilik të vendit. S asht nevoja me thanë, vren C a t hr e i n 43) se këjo padhunshmeni diplomatike nuk e përligjë por e ban ma të randë kombin e atyne Diplomatikve të cilët i qesin Shtetit pranë të cilit gjinden, ngatrresa e shqetsime të pandame, tue përhapun lajme të rrejshme, tue përkrahun partina kundërshtaë

43)

eue1t1CIK.,

JIOr(l.[pltiloHpftir,

IJ, fq. 772.

33 si ka ndodhun shpesh

re të Qeverisë, tue përkrahun kryengritje...

herë në histori të ambashadavet moderne

44)

Së mbrami, Shteti ka t a g r p r i n te gri teti n m o r a I t ti j , a s e p r n d e r n e t i j . Ndera me të drejtë mbahet e asht nji ndër të mira e ndër qyshke ma të nevojshme për zhvillimin e individavet e të popujvet. Prandej Shteti mund të lypi nga Shtetet tjera nderimin e duhun për M bre t , F I a m u r e P r f a q s u e s a t K o m b i t , tue kërkuem shpërblim për çdo të fyeme të bame kundra tynve ndër Shtete.' të hueja. ë

Shkurt, kur flitet për p a m v a r s i p o I i ti k e do kuptue ajo pamvarsi qi e han Shtetin përnjimend zot në shtëpi të tij, ku mundet lirisht me shpallë ligjë e me qitë urdhna pa nevojë për pëlqim të njij Shteti tjetër, e në lamë ndërkombtare e barason me të gjitha Shtetet tjera, edhe ma të mëdha, tue i dhanë të njajtat të drejta ruejtjeje, mprojeje, veprimi, zhvillimi e zgjanimi, shi ashtu sikur lirija civile e han qytetasin zot në shtëpi të tij dhe e ha· rasou me qytetasit tjerë përkah të drejtat e përgjithta ekzistence e zhvillimi. Këjo asht pamvarsija politike qi në fjali t pa r t s y I o g j i z m ë s s' a n ë p o h o h e t s i e duhun Kombit qi ka v u l l n d e s e mundsi të j et e t j et oj si S h tet n v e d i, e p a m v a r sija e tij nuk u kundërshton kurrsesi tagrevet të vërteta të tjervet. ë

44) V.

CATRRIUN1 MuralphifoBophie,

II, fq. 772.

S. LIKA vi. XV • Nr. X·Xl·XII 1141. • Tt 8rejtat e lb111,a11e ltbaike

v PARIMI

I KOMBSISË

Se njl Komb qi gjindet ndër rrethana ti treguerne ka përnjimend të drejtë për pamvarsi politike të tij, provohet nga auktoriteti I të gjitha shkollave juridike moderne e nga arsyeja.

Zhvillimi

historik

Sa për auktoritetin, mund ti thomi pa tjetër se tash nji shekull e gjymsë P ar i rn i i K o m b s i s ë, e ma veçanerisht tagri i v e t ca k t i m i t të P o P. u j v e t sundon e rregullon te tanë politikën e të Drejtën Ndërkombtare. Kush e formulou dhe e shpalli për të parën herë qe Madame de Staël (1766 - 1817), e bija e financjerit Necker, dhe e shoqja ' e baronit Staël - Holstein, ambashador i Suedës në Paris. Këjo grue fisnike, e pajisun me nji mende e me nji kulturë të rrallë, e rritun në klimën e Rrevolucjonit të Madh, në kryevepër të sajë de l' Allemagne, shpalli parimin e doktrinën e re të tagrevet të popujvet për kah fatet politike të tynve : parim e doktrinë qi de facto lkundi fund e maje të tanë boten, por qi mujte të harrohej shpejt si sa parime e doktrina tjera, mos të kishte gjetun tokën e gatueme nga Kryengritja frenge e nga luftat perandorake të Napoleonit. Siç dihet, mbas së thyernes së fundshme e mergimi të Napoleonit, Kong re si i V je në s (1815) e kishte ndam përsëri Europën simbas interesavet të Fuqivet ma të mëdhaja e simbas systemesh së drejtpeshimit. Kurrkuj nuk i ra në mend te marrë para sysh besimet, doket, zakonet, gojdhanat, dëshiret e popullsivet të ndryshme të shpërdame n' Europë. Natyrisht ky pakujdes grumbullou shkaqe snqetsirni për kobë t' ardhshme. E njimend ider e Kryengritjes frenge të përhapuna për ma se 25 vjet në mbarë Europën, nuk vonuenë e filluenë t'i qitshin frytet e tynve, dmth. dëshiret e flakëta për ernançipim e liri. Aq ma tepër se në luftë kundra Napoleonit, vetë sundimtarët konservatorë t' Europës kishin përdore flamuria çuem popujt kun;ra Pushtuesit frene.

e ko•btarii•es

per t'i

35 Në kaq n' Europë u zhvilluenë shumë i n s ti t u c j o n e t kar a k te ri s ti k e t s h te t i t m o d e r n, si shkolla e mësimi shtetnuer, shërbimi ushtarak i detyrshërn, unjisimi i gjuhës zyrtare, i legjislacjonit, i regjimit administrativ e gjyqsuer; por me ketë zhvillim e ndër këto rrethana të reja u banë ma të ndiejshme ndryshimet ethnike, fetare, gjuhsore të popullsivet të ndryshme, qi përpara ishin lanë në njan' anë e në qetsi se e cila në vend të sajë. Kështu ndër Kombe të ndryshme dal-nga-dalë u z gju e na r g j e g j a e i n d i vi d u a I i te t i t s h o q n u e r të tynve, mbandej lypën autonominë e pamvarsinë a bashkimin me popullsi tjera, me të cilat kishin xanafille e qytetnim të përbashkëtë, Ndër këto rrethana u njoft e u pranue si parim i epër i Rendit Ndërkombtar e Drejta qi çdo Komb të bahet, në dashtë, Shtet në vedi e i pamvarun. ë

Ligjimenija.

e Pa.rimit

të Kombsisë

1. sim bas Shkollash

Juridike

N' emën të këtij parimi u luftue e u përmbys Europa politike e traktateve të 1815, u ba unjisija italjane e gjermane e duelën në vedi popujt e Ballkanit e të Danubit . S h k o 11 a J u ri dike të Shtetevet të ndryshme, të ndikueme nga rryma politike e kohës dhe e vendit, pranuenë gadi pa kurrnji kufizim parimin e rij, e u munduenë t' a përligjin para gjykatores s' arsyes, por shpesh herë argumentat e tyne nuk janë shumë të fortë, a pse provojnë tepër, a pse pshteten mbi çansime t' errta, të pacaktueme, të paplotsueme në mos të gabueme të kornbsisë, a pse janë në kundërshtim të plotë me parime tjera të patundshme të së Drejtës Ndër kom btare. S h k o 11 a J u ri d i ke Kat o I .i ke, tue pamun kundërshtimet sbrregullimet e padrejtsitë e panumërta qi binte me vehte zbatimi i paqyshkëshëm i Parimit të Kornbsisë, si vuni n' anesh çdo sentimentalizëm e çdo utilitarizëm, si duhet me bam gjithmonë ndër kërkime shqericore, bani nji analyzë të hollë të Parimit e të doktrinës së re, dalloj pjesën e vërtetë e të mirë qi përshinte nga pjesa e gabueme dhe e keqe, e lejoi zbatimin e parimit vetëm ndër rrethana të naltpërmenduna, dmth. kur Kombi ka vullndesë e mundsi të jetojë JJOlitikisht i ,amv«run, e pamvarsijt1 e tij nuk u kundërshton kurr-

36 sesi tagrevet të vërteta të tjerve. Flamurtar i kësajë doktrine qi pajtohet me të gjitha egzigencat e Drejtsise e të Moralit asht Luigj Tapa re I I i auktor i veprës së pavdekshme Saggio teoretico di

Dritto Naturale '~). ·

Me pranimin e Parimit të Kombsisë nga ana e Shkollës Katolike, gjithmonë me reservat e qyshket e tregueme, Parimi qi u a nep Kombevet të drejtën për parnvarsi politike, u ba përnjimend i përgjithëtë, e edhe sod zotnon në politikë e jetë ndërkornbtare. Me 14 Gusht 1941 Lord Attlee i lajmonte Odës së Komuneve se Ministri i Parë C h u r c h i I I e Presidenti i Shteteve të Bashkueme, R o o s ve I t, të shoqnuem nga funksjonarët e' Qeverive përkatse e nga përfaqsuesit e naltë të qarqevet ushtarake, detare e ajrore, kishin pasë nji takim në mes t' Oqeanit. Në mbarim të bisedimevet të zhvillueme në nji atmosferë të për zernertë e më marrveshtje të plotë, u shpall Letra e Atlantikut me tetë pikat e politikës Anglo-Amerikane. Ndër këto pika e treta u siguronte te gjithë popujve! të drejtën të zgjedhin atë trajte qeveri mi qi dëshrojshtn ; sigurim i përsritun solemnisht në fillim të Nandorit 1943 në kumtim të mbrarne të Konferencës Ndër-Aleatë te Moskës. Natën e Krishtlindjes 1939, ase pak muej mbrapa së shpallunit të luftës, ushtonte në botë zani i fuqishëm i K r y e ta r i t të Na I të të Kat o I iç i z më s, i cili u shënjonte njerzve vullndetmirë, pikat kryesore të bashkejetësës së përbashkëte e të paqëtë të popuj vet. « Nj, ndër qyshke ma temelore për nji pagë të drejtë e të ndershme, thonte atëherë PIU Xll, asht nderimi i së Drejtës qi kanë të gjitha Kombet, si të mëdhajat si të voglat, si të fortat si të ligshtat, për jetë e pamvarsi të tyne, Vullndesa e jetës së njij kombi s do të [et kurr nji dënim për vdekje kombevet tjera. Kur ky barasim ·tagresh asht rrenupm a cenuem a vumun në rrezik, rendi juridik lypë nji shpërblim, masa e gjansija e të cilit nuk caktohet prej shpatës a prej egoizmës, por prej drejtsisë 411) -.

2. si mbas arsyes Arsyeja nga ana e sajë, tue na kujtuem në njan 'anë ngatrresat e pandarne të Shtetevet shumë Kombesh e n'anën tjetër dobitë e rnëdhaja të Shteteve kornbtare, difton qartazi sa me të drejtë 4:5) L. TAPARELLI, 26 • 27 • Xll • 1939

ç., II, fq. 354-317. -

4:6)

Ou11aTAT01t•

Ro10.No,

37 lypset zbatimi i parimit të kornbsisë, kur vërtetohen qyshket e tregueme, e nuk asht në rrezik kurrnji parim i epër i drejtsisë e i moralit. "Shteti, shkruen Thoma prej Akuini tue këthilluem Politikën e Aristotelit, do të përbahet nga nii Komb i vetëm, pse vetëm nji komb ka të njajtat doke e zakone qi ngrofin miqsinë mes qytetarësh, për arsye të gjasimevet të tyne. Shtetet e përbame nga shumë Kombe të ndryshme u shkatrruenë për shkak të përçarjevet, të linduna nga ndryshimi i zakonevet e të ngrofuna nga mënija e zemravet n),,. A r sy ej a e the 11 e qindresës ma së madhe e Shtetit Komhtar, për të cilën duhet dëshrue ndër qyshke qi u thanë ma nalt, zbatimi i Parimit të Kornbsisë, p s h t e t e t n' atë pari m t Ethi kës sh oq n ore q i th ot s e q ë n d r es a e p ë r s o s m e n i i a e q e n s i t m o r a I a s e e s h o qn i së mvaret e përhahet nga p r s o s rn e n i j a e t i i në të qenun, në v e n r i m e në zbatim të qe 11 im i t të ti i. Sa ma të mëdhaja janë këto përsosmeni, aq ma e' madhe ka për të qenë përsosmenija e qindresa e qensit moral. Tashti, rnbassi përsos men i i a e të qen un i t të Shoq nisë asht në nërnjestim të drejtë me uniisinë e pjestarvet të sajë, shihet qartazi se kurrnji shoqni politike nuk mund të paraqesi nji përsosmeni ma të madhe se Shteti Kombtar, pse kurrnji shoqni politike nuk mund të ket nii unjisi ma të bashkueme se ai. E' me të vërtetë, në Shtet Kombtar bashkimi i vullndesavet nuk rrjedh vetëm nga nkahia e shoqnimit qi i shtyn njerzit të bashkohen njani me tjetrin për të plotsuem prirjet e nevojët e tyne, por edhe nga unjisija e xanafilles, e gjuhës, e historisë, e dokevet, e zakonevet e nga të gjithë elementat qi përbajnë qytetnimin e përbashkëtë e ciltuer të Kombit. Ve pri 'mi shoq n u e r përmbahet në bashkëpunim të qëndrueshëm të vullndesavet për zbatimin e qellimit të përbashkëtë nën udhëheqjen e drejtimin e nji Auktoritetit të naftë. Ky veprim ka për të qenë kaq ma i përsosun, sa ma e ngushtë të jet unjisija e fuqivet të bashkueme, sa ma i fuqishëm të jet bashkëpunimi i të gjithvet, sa ma me zell trupi shoqnuer i çon në vend urdhnat e A u ktoriteti t. ë

47)

THOMA

ru1s:J AKVINI,

CoMM.

IN POLIT.,

lll, Lect. 2.

N~ Shtetin

Kombtar

unjislja

e fuqive

asht

në

,ërpjutim

unjisi të përrnbrendshrne, e cila tut rrjedhë jo vetëm

nga shkaqet e përgjithta qi e shtyjnë njerin kah shoqnija, por edhe nga unjisija e xanafilles dhe e qytetnimit, mund t'arrijë në nji shkallë shumë të naltë, shumë ma të naltë se ndër shoqni politike tjera. Prande] ma veprues ka për të qenë edhe bashkëpunimi për të mirën e për~ bashkëtë, pse i nxituri nga nji ndiesi e nxehtë solidariteti, e ma me zell trupi shoqnuer ka për të zbatuern urdhnat e Auktoritetit të naltë qi u paraqiten nënshtetasvet se syntheza e shprehja e vullndesëvet të tyne e si bashkërenduesi i përpjekjevet të përbashkëta për të mirë kornbtar e. K j o p ë r s o s m e n i m a e m a d h e në q e n s i e n ë vepri m bjen m e vehte nji zbati m ma t p I ot e ma të p r s o s u n të qellimit të s h o q n i s pse bashkimi ban forcën, e Auktoriteti s do të luftoj orë e ças kundra pengimesh së qituna nga kornbsitë e ndryshme qi e këqyrin shpesh herë auktoritetin qëndruer si anmik të tynve. Shteti Kombtar pra asht përnjimend trajta ma e përsosuria e shoqnisë publike, e burimi i mirvajtjes për popuj, e prandej ë

Ka. ti drejti ke çdo Komb:

pir Pamvar•inl

e tij politi·

1. qi don me qeni politikisht i pamvarun, 2. qi mundet me qeni politikisht i pa.mva.· run 3. e pamvarsija. e tij nuk a.aht kurae•i n6 kundlrshtim me ta.grat e vlrteta. ti tjetërltuj.

PJESA' E. DYTË · TASHTI Sb.qlpnija. Ethnike asht nji Komb: 1. qi don me qeni politikisht i pa.mva.run, 2. qt mundet ma qene politikisht i pamva.rum, 3. e pamva.rsija e tij nuk asht kurrsesi nl kund~rshtim me ta.gret e vërteta të tjetërkuj.

POPULLI SHQIPTAR ASHT NJI KOMB Nji shpifje Vj, t 913, nësa Serbët për faqe orvateshin

e pafëtyrë t' a lirojnë

Shqip-

ninë nga robnija turke, dërdhshin rrkaj gjakun Shqiptar e digjs,hin shtëpija e katunde të panumerta (janë nia 150.000 Shqiptarët e vramun nga Serbët ndër vj. 1912-131), Vladan Gjorgjeviq, ish-Kryeministër i Belgradit, me nji vepër të turpshme, mbushë me shpifje ma të zeza, e poshtnonte dhe e mbulonte me llom Popullin Shqiptar faqe botës mbarë. « Shqiptarët, shkruente ish-Kryeministri i Belgradit, nuk j·rn~ nji Komb, por vetëm nji përzimje fisesh pa typ të përbashkëtë, pa gjulië t' unjisueme, pa histori e pa atdhe. Ata s mund të mbahen si nji popull (Komb), pse populli asht nji rezultet politik, nësa Shqiptarët janë ende në nii shkallë kulturore parahistorike e nuk çfaqin as ndër cilsi as në karakter të tyne kurmit aftsi tiër t'u ba nji element përbas të Shtetit ... Prandej pamvarsija e Shqipnisë

a formimi i nji Shëtit Shqiptar në vehte asht gja jo vetëm e pamujtun, por edhe e rrezikshme për Ballkan e për Europë mbarë 2) ».

Nuk asht gojë me e diftue damin qi i hani çashtjes s' anë kombtare këjo vepër e këjo propagandë e pandershme kundra Popullit t' inë 3). Diplomacija Europjane, terratisë dhe helmatisë 1) A.

Alhania, fq. 176. - 2) VL. GJORGJ:a:VIQ, Le8 Alba nai» fq. 2!'i5. - 3) Përkah kt'.io propagandë kundra 8hqipnisë, LUMO 8KENDO ehkrn=nte vj , J9i2: «Kur vete një i huaj më një katund, më një qutet, detura e uië Grf'ku dhe e njii Stlari është t' a bindjë dhe t' a tërhe11r~jë ,iii tarnr lii komhit të tij. tr tezës që mpro n: Këto të thënë me gojë, këto të 11ër1>iek11 rë r11e zell, ushqehen dlie forcohen akoma rnë teµrë me propnganden e pa resldurë që bëhet me shtypi11, me librat, broslcurat, qaeetat dhe reristei, me fotografi, piktura dhe h aria të botuar me m~jë rne miliunë eksem ptarë, Mjerisht ne këto mjete si kemi njohurë a.koma. mirë, dhe i kemi më pak perdoruar. Këtu fillon detyra. dhe përg'jegjëaija e jonë» H. i D., III (1~22), fq. 516, BALDAf'CJ,

et les (Irand es

P11i1'8(l/Wes,

42 nca shslfje këso dere, nuk mujti a nuk tlesht të shehi ~artazi ndër çashtje jetsore të parnvarsisë e t' integritetit a tansisë së Kombit Shqiptar, e e krijou atë Shqipni të gjymtueme qi nuk plotson as lakmitë e pangishme të Sllavëve e të Grekve, as tagret shenjte të Popullit Shqiptar për pamvarsi e fansi të tij.

Shqipnija

a•ht verte

nji Komb

Kundra shpifjeve të pafëtyrë të Vladan Gjorgjeviqit e të shokve të tij u çuen ndër Kombe të ndryshme t' Europës shkrimtarë, historjakë e albanologë të përmendun, të cilët qitën poshtë nji ka nji pohimet e ish-Kryeministrit të Belzradit, dhe shpallën botnisht se Shqipnija asht përnjimend n]! Komb; pse asht e pajisun me të gjithë elementat nërbasë të Kombit. Tue qenë e pamunduri të rrjeshtoimë këtu të gjitha fjalët e bukura të këtyne Auktorve, po çekim vetëm do dishrn i ma veshtrimplote. « Pa dyshim, shkruen i famshmi historjak rumun N. Jo r g a, mund të flitet për nii Komb Shqiptar, pse si përkah gjuha si përkah rraca mund të dallohen caqet e banimit të tij 4) .•• Këio dëshmi e Prof. Jorga asht përforcue nga ajo e Profesorit Grek X. L e f c o p a ri d i s, Drejtor i Revistës les Balkans. Ai në nii studim mbi Shqipni botue me rradhë në Revistë të tij, thotë se e vetmja arsye qi shryen disa të mohojnë se Shqipniia asht nji Komb, asht lakmija e tyne për tokat e plleshme e limajet e randsishme të bregut Shqiptar 5). N' Europë Prendimore i duelën zot nderit të Popullit Shqiptar nji mori shkrimtarësh së vlerëtë: n' ANGLI, R. R a n ki n në vepër të tij mbi Luftë Ballkanike, tue folun për atë përzirnie e kundërshtim interesash qi shkaktuenë luftën e 1911-1912, shkoqitë edhe çashtjen e Kornbsisë Shqiptare, dhe e zgiidhë tue pohue se Shqip-

tarët përbajnë verte nii Komb

11).

Në FRANCË shumë auktorë kanë shkrue shi mbi Asht e parnujtun, thotë L. La m o u c he, të mohohet e Kombit Shqiptar; Shqiptarët kanë gjitbshka lypset për gjuhë, tradita, ndërgiegjë kombtare 7). Se asht nji Komb «

ketë pikë. ekzistenca nji Komb: Shqiptar,

"') N. Joaox , Breve histoire de l' Albanie. fq. 1. - .6) X. LU'<'OPARIDra, .A travers l' A lba,iie, fq. 92. 8) R. RA NJON, Th« imier hi,tor.11 oj the Balkau ll'ar, fq. 400. 7) L. LAMOU('RK, Les Droits de l' Albani!' n~ La 'Jlle,tion alba11ai1e.• fq. 21 e 28,

43 shton •· L. Ja ra y, kurrkush nuk mun, t' a mehojë ... Shumë Kombe nuk mbledhin ndër pjestarë të tyne kaq elementa të përbashkëtë sa Shqipnija. E në nji vepër tjetër i njajti Auktor thotë se Shqiptarët trajtojnë nji Komb të fortë, të vetdijshëm e të gatshëm për t'i mprojtun votrat e tynvet 1) ». J. G oda r t na siguron se Populli Shqiptar ka ruejtun Komisinë e tij, e se Kombsija e Popullit Shqiptar asht shumë e qartë e fort e moçme, sadoqi e kundërshtueme nga disa të vërbue m nga epshi e interesa 11). Kombsinë e Popullit Shqiptar e pohojnë ndër vepra të tyne edhe P. Polyvios 10), A. Mousset 11), O' estournelles - Constant, E. Kahn 12), etj. etj. N' ITALI janë çue 'kundra shpifjeve të Belgradit A. B a I d a ec in), A. P er n i c e u), G. Toz zi 1~). R. A Im ag i a 18) e shumë tjerë. B a I dac c i shkruen: Titujt e pakundërshtueshëm të Shqipnisë si Komb në vehte s mund të mohohen veçse nga ata qi kanë interesë për coptim të sajë. Populli Shqiptar, thotë Toz zi, përban nji Komb të vërtetë, ase nji mbledhie individash qi kanë të njajtën xanafille, të njajtën gjuhë, të njajtat tradita historike e të njajtat zakone. Edhe simbas Pernice-s e Alrnagia-s Shqiptarët trajtojnë nji K. mb të bashkuem nga kujtimet e përbashkta e nga luftat e lumnueshme kundra pushtuesvet. Para dëshmish kaq së shumta e kaq së randsishrne, pohimi e shpifjet e Gjorgjeviq-it humbin çdo vlerë e çdo fuqi. pse janë të pshtetuna ndër paraaiikirne e ndër interesa e epshe politike ma tepër se ndër arsyena objektive e reale, shka shihet edhe ma qartazi po qe se marrim nji fije para sysh se në Popull Shqiptar vërtetohet plotsisht çansimi i Kombit, shqyrtue ndër faqe të para të këtij studimi 11).

E njimend Populli Shqiptar asht nji shoqni natyrore qi ka xanafille, gjuhë, qytetnim e kulturë, doke e zakone, his8) G. L. JAttAY, L' .Albanie in.conrme, fqq. 195-6; Les Albanai~, fq. 6. 9) J. GoDART, L' Albanie en 1921, fqq. 189, 195. - 10) P. Pot.rvros, I,' .Albanie et la Reunio1i des .,1 mbaesadeure a Lotuires, fq. 43. -11) A. Mouss11:T, L' .Albanie deoant l'E·nrope, (1912-1929) fqq. 33-34. -12) D'ESTOURNBLU:iiKAHN, L' .Albanie et la pai» de l' Europe, fqq. 36-42. -- 13) A. BALDACCr, .Albania, fq. 38fi. -14) A. P.li:RNICtt, Origi11e ed erolueione storica de lie .Razio11i balcaniche, fqq. 56S-569.-15) G. TozZI, Lt Albania e il suoincerto destino, fq, 9. - 16) R. AuuGTl Geoqrafia, fq. 28. --:- 17). Sh, përpara fq. 6, .

•

44 tori e tradita të përbashkëta, dhe asht krejt për ketë unjisi të tij Kombtare.

1. Xanafillia

i vetdljshërn

e Shqh1tarve

Përkah xanafillja e Shqiptarve, Auktorët thonë së fanë nii popull autokton 18), nii popull shumë i moçëm 19), pasardhës i banorve ma të parë të Gadishullit Ballkanik t0), populli ma i moçmi i Ballkanit 21), nji ndër pom,i ma të moçmit t' Euronës 22) e të halës 28). Kësi mendimi janë edhe H. A. Bernatzik h), Becker 25),

Cvijiq 26), X. Lefcoparidis 27), N. Jorga 28), E. Pittard 20), F. Tajani 30), L. Uf~olini 31), A. Baldacci 82), E. Durham ss). Por prej cilit popull të moçëm të Gadishullit Ballkanik rrjedh Populli Shqiptar? Për bukur do kohë disa Auktorë edhe të mëdhei, tue kujtue se Ilirë e Pellasgë janë njisoj, thanë se Shqiptarët rrjedhin nga

18) G. voN HAnN, Albouesische Studien, Heft I, fq . 215; Z. VArR:NTtNI Ri1•istn d' Albonia Tf (1()4''). fq. 3; C'. P~G.\NJr.I, llistoire de .'~1·,111de1bP.'f, fq. XXIV: Pu.AT, (Iuerre dei< Balka ns, f11. 7: E. At1RlH. Un mol sur l' A lba nie nt> La questiou A lba 1111ise. fq. 54; L. LA "oeome, Le« Droits do l' Alh1rnie në La ouest, ,111>., fq. :20. 19) A HAt D.\<;<'I, TI p11eRe deuli Sehipetar! 111' Albania T. fq. 8. (botm k uidr-sne nun Inatit uro '-'tn(li Adrintici} - 20) .T. 8. lhHXI'.~, li f11t11111 "'t,1t11 r1' All>a11ia. fq. 4, -- 21) A. BRUNIAI TI, Uli Ered! del!« T'u rchin , fq. 115; B. R,\llKJLLll:i'l, Tlt> T,,1 1111estion Alha.1Hti•e. fq. 7; 'A. LORRC'f!(ITO, A'/b1111io, foid1. YlTT, fq. 17; L. LAMOUl'IlF, në l « 1111es!im1 Alha1111i11e1 fqq , Hl :!O; D' E,rro111p;i;:1.1,1ts-KAnN, L' Alha11ie et la Pai x <11' r Europe; fq , :n. - 22) J. BomtnAttT, L' Alba11ie et les Alba1111i,. f<Jfl· H8 e 1Ml. - 23) J. ffnn,un, U .1/hanie en 1921, fq. 29x. - 24) IT. A. B1mNA1'Z1K, r ll11a11ie11, fq 1:L 25) C. R1<:CK~,R, L' .dlbanie rt les A/11111111i.-:, fq. 14,. 26) .J. CvJ.T!Q, La F'iil1i111111le Bal111 kanique, fq. 158. 27) X. LKF<'OPAR101s. A trarers l' Albuni«, fq , 1.3. - 28) N. JoRGA, Brëre hlst . de l' A//)(111fr. Preface , 29) E P1~rTARD, Lettre-prëface vPpl'ë~ Le» A llava.« clie: e u x et 11 J' etran qer të Lumo Sk endos. «Les A/lianai11 1111' 11arni,;111•11t etre le" desrendant» ll-11 plus a11the11/i1111et1 de» nnrien" Tllurie ns, !ls occu peut 1111 terriioire que leurs a ucëtres l!iRto1·iques 011/ toujour« x11 defeml rc <ll'!'C 1111 iurom pu ruble /,hoi1011e» KHo fjalë janii tt> q,,rta e n nk la në kur rnj i dy:-.ldm pi:~k11h nn-ndi nu i Auktorit, e na llll"'D<lojmë ,.,. në driti• të tvn« llo tf k nptolu-n t'11l1t' (j1dtit e errt a qi i njaj ti Auktor pat shk rue në """Pi.•r I.es L'cuples dc« Halko n» P qi ka për t'u sh qyrtuem l!ma po~htë. - 30} F, TA.JAM, le Istorie .Albauei;i, parathanje, fq , 5. - 31) Në G. S1M1Nr, Albnttia, fq. 14. - 32) A. HA I I>AC< 1, A/ha11ia, fq. UH. -3.3) E. Du1rn..u.1, The Bui den o/ the Balkan«, fq. 20.

45 Pellasgët e dikurshëm. Përfaqsuesi e mprojtsi ma i madhi i këtij opinioni asht Albanalogu german G. von Ha h n, i cili në vepër të tij Albanesiscne Studien, tue foluri për xanafillen e Shqiptarvet, thotë: -Thezet t'ona janë këto: t. Epirotasit e Maqedonasit edhe në kohë të Strabonit nuk ishin Grekë por barbarë. 2. Epirotasit, Maqedonasit e Ilirët kanë të njajtën xanafille. 3. Ka shum gjasë se Epirotasit e Maqedonasit përfaqsojnë thalbin e popullsisë thyrreno-pellasgjike qi në kohë historike u përhap deri n' Itali e në Traçje. 4. Ilir asht synonim i adjektivit pellasgjik në veshtrim ma të hapëtë ai)>>. Të tërhequn nga auktoriteti i von Hahn-it, shumë auktorë, sidomos italo-snqiptarë, pranuenë dhe rnprojtën ndër shkrime të tyne thezin e xanafilles pellasgjike të Popullit Shqiptar. Kështu Hjeronim de R a d a ;3''), Dhimitër Ca ma r d a aa), Mike) M ar c h I a n o :n), Zef S c t, i r o 38), Dora • d' I s t r i a ;rn), e disa tjerë 10). Por kur ma vonë studime historike e gjuhsore ma të thella provuenë se Pellasgët nuk ishin nji popull i veçantë, me cilsi e veçori të posaçme, por dëftojshin të gjitha popullsitë para-hellenike të Greqisë, t' Italisë, t' Azisë prendimore, pa tjetër u pranue nga të gjithë thezi i xanafilles ilire a trako-ilire të Popullit Shqiptar; thez qi në fund të fundit, në mos përkah shprehja sigurisht përkah palci, ishte edhe thezi i shumë auktorve të naltpërmendun, pse ata merrshin mbiemnin a adjektivin ilirik si synonim t'adjektivit pellasgjik. «Me pak përjashtime, shkruen Eugen O b e r h u m m e r, Prof. i Geografisë historike n' Universitet të Vjenës, me pak perjashtime, pothuese të gjith dijetarët e sotëm bashkohen në mendimin se Shqip34) G. vox HAnN; Albanesiscke Studien, I, fq. 215: «Un.ere Thesen sind folqende: \1) Die hJpiroten1111ClMakedo11ier icaren noch. zu Strabo's Zeiten Il nqrieches: oder Barbaren; (2) Epiroten, Makedonier und lllyrier sinll Stammuericandie, (3) E« sind t'iele Anzeichen oortcanden; dass Epiroten und Makedonier den Kerw des tqrrheniech -pelasqische» V olkstamme« bildeten., dessen iiusserste Spitzen in Ltalien un<l Tlcracien in die Geschicute hin.einrngen. (±) Lllurisct: = pelasgisch iin u·,·itel'eu .Sinne». - 35) H. lh~RADA, Conferense suli' 011tichitil della lingua Albaueee, Confr-r , IU, fq. 27. - 36) D. CA11URDA, Saaçio di Grammatoloqia comparata sul/a lirojua al11anese, fq. Llll. -· 3 ?) M. MARCHIANO, L' ilbania e l' opera di G. de Rada, fq. 254. - 38) z. ScHIR(), Gli Albanesi e la questio11e Balcanica; K. l. - 39) Dt>RA D' IsTRIA, La Naziona.litd Albanes«, fq. 12. - 40) sh, HYLLI I Darrzs, 111 (1922), fqq. 179-180 n,

46 tarit janë sternipat e llirvet të moçëm dhe se gjuha e tyne asht faza ma e re e ilirishtes së vjeter. ..... Mendimi dilektant i çfaqun herë mbas here se Shqiptarët janë sternipat e Pellasgvet nuk ka as nevojë të bisedohet. I vetmi Komb qi mund të vijë në veshtrim si prind i Shqiptarvet të sotëm qi kanë banuem që motit në këto vise, janë llirl 41 )."

Xanafillj a, iliro-thrake provohet nga A'UKTORITETI Auktorët qi pohojnë xanafillen ilire a iliro-trake të Sh qiptarve janë të pa numër. Po përmendim vetëm disa ma të njoftun. Ndër HINGLIZË e AMERIKA]: J. A. R. Marriott 42), E. Durham 43), Th. S. Hughes 44), Leake 45), Forbes 411), N. von Redlich 17), E. F. Knight 48), E. P. Stickney '9); ndër AUSTRIAKË e OERMANË: O. Meyer "0), J. Thunmann 51), Niebuhr ~!), Hertzberg, .-,:i), Drerup, H), A. E. Lux 5;'), Odescalchi 56), P. Siebertz 57), H. A. Bernatzik, 58), E. Jack 59, F. Hueppe 60), R. BuschZantner 11); ndër IT ALJAJ: A. Oalanti 0), F. V. Ratti 63), E. 41) E. OR!!:R.!HJMMKR, Alb1111ie11, çekun në Bota Shqiptare, fqq. 103·104. 4i) ,T. A. R. MARRIOTT, The Easter» Question, fqq. 55, 3t,6. - 43) E. DuR-

HAM, The Burden o/ the Balkans, fqq. 15, 16; 'I'u-entu Year.~ of Balka n 'I'anqle, fq. 135. - 44) Te. S. HuGHitS, Voyage d Janina, II, fq. 200. - 45) LuKE, çekun pr1:1j H. S. Hughes në rroyaye a Janina, H, fqq. 69, 103. - 46) N. FuirnKs, në 'l'lte Balkane, fq. 16. - 47) M. vox Rem.rce , The Onco11q11e,·ed .A.lbania, fq. 23. 48) E. F. KNIGHT, .A.lba11ia, fq. 278. - 49) E. P. STICKNBY, Souther» Alb,rnia in European J11tcrnatiot1al Affairs, 1!112-19:.!3, fq. 5. - 60) G. Mie, 1rn, Della IAngtici e della Letteratura Albaneae në N1t0· V6, .A.ntologia, 2" ,wl'ie, Vol. 50 (1888) fqq. 585-607. -- 61) J. THUNMANN, Unterauehungen iiber die Geschichte der os1li,:hen europiiischen. Volker, I. --. 81) NIKBUHR, Histoire liomaine, III, fq. 4:.i2. - 53) HKRTZBRRG, Stori« della Grecin e di Roma, përkthim nga gjeruranisbrja, I, fq , 12. - 54) DR.KRUP, Le origini del/a cioilta ellenica \.nga gjermanishtja), bl. I, fq. 80. &5) A. E. Lux, Die Balkanh albineel, fq. 62. - 56) 0DESC.HCHI, Albanien, fqq. 35, 36, 37, 40. 57) P. S11tB&RTr.:, .Albanien und die .Alban1·aen, fqq. 55-57. - 58) H. A. B1tRNATZ1K, .A.lbltnien, fq. s. - 59) E. JAc1rn, Lu« tiirkische11 Erieqstaqerduret: .Albanien. - 60) F'. Hu11:P.P1:, Tlber die Herkunft und 8tell1rng der .A lbanesen në Revistë A rchi» fur RMBM und Ge,ell,chaftbiologia, vj. YI, fash. IV, fq , 620. (61) R. BmwHz ZJ.N· TNJCR, .Albwiien, fqq. 10·11. - (82) A. GALANTI, I.,' .Alb,uia, fq. 27 ~e· kuu në Bota Shqiptare, fqq. 116· ll 7. - (61) F, V. lh'fTI, Profile «i ~t•ri• •ll•cine,e, f41. H.

Barbarich 04), O. Simini 65), R. Almagia 16), L. Hugues 01), O. Dainelli 68), A. Baldacci 69), Z. Valentini S. J. 70), A. Lorecchio 71)7' S. Bettini n); ndër FRENOË: Dernoulins 73), 8. Ouyon 74), 76), 75), J. Bourcart L. Rey C. Pagane! 77), C. Becker 78), E. De80), 79), nis J. Godart L. Lamouche 81), E. Kahn, 82), H. Hecquard, 83) 8'); E. Pittard ndër SLLAVË: F. Miklosich 85), K. Patsch, 86), 87), J. Cvijiq M. Sufflay 88), 8. Magovac 89); ndër RUMUNË: N. Jorga 90), e A. Gjika (Ghica), burimi shqiptar 91). Po riprodhoj-në do thanje të tyne ma karakteristike, tue i nxjerrun nga veprat e' çekuna përpara. «Shqiptarët e sotëm rrjedhin pa dyshim nga rraca e moçme e Jlirvet (J o r g a, fq. 3). Shqiptarët janë Ilirë të moçem, teprica të popu''Llsivet ilire e trake (C v i j q, fq. 159)». Shqiptarët janë pasardhsit e pamjetshem t' /lirve qi nxunë vend kah prendimi i Gadishullit Ballkanik para ardhjes së Orekve. Antropologët provojnë ekzistencën e nji rracës shqiptare e ma mirë të nji rracës ilire prei së cilës rriedhin drejt-për-drejte Shqiptarët e 84:) E. BARBARICB, Alban-ia, fqq. 131-130, 147. - 66) G. SauNr, .Albania, fq. 12. - 66) R. ALMAGIA, Geoçrafia, fq. 26. - 67) L. Huotnes. Dieionario cli Geografia antica, fqq. i::rn-:.137.-- 68) G. DuNM:LLl, La Rcgione Balk a1t.ica, fqq. 74, 94. - 69) A. BALDACOI, Dal Montenegro al Golfo d' .Atnbracia, fqq. 7-8. - 70) Z. VALll.NTJNI, në Rivista d'.Albania, li (1941), fq , 276 _ 71) A. LORJtecs10, .All>ania, fash. Vlll, fqq. 19-20. - 72) S. BET'rINI, L' arte 'llella ~ona di Kossooa, në Koeeovo, fq. 114. - 73) DKMOULIN8, çekun nga H. Kokalari në Kosova, djepi i :Shyipturizmit, fq. 8,. - 74) B. GuYoN, Balcanica, fqq , 336-3::17.- 7 5) J. Bou&CART L' Albanie et le, Albanais, fqq. Hi-17, 65-70, 82. - 76) L. Rli:Y, Guide del' .Albanie, fq. 24-. - 77) C. PAGANEL, Histoire de , canderbeq , fqq. LV e LIX. 78) C. B&CKlHt, L' .Albanie et les Alba,iaia, fqq. 4-5. 79) F. DENlS, La Grande ,Serbie, fqq. 14,219. - 80) J. GoDART, L' Albanie en 1921, fq. 34.- 81) L. LAMOUOCHE, Les Drou« de l' Albanie ne La question Albanaise, fq. 20. 82) E. KABN, L' .Albanie et la Pai» de l' Kwrop», fq. 37. 83) H. Hl!JCQUARD, Histoire et descriptio11 de la Haute .Albanie, fq, IX. 84) E. P1rrARD, ne Lettre-prëface veprës Les .Albanai,... të Lumo Skendoe 86) F. MIKLOStCB, Die Slaoischen in Elemente Rmnmiischen,, fqq. 5-6. 86) K. PATS<rn, Gje,ndja ekonomike e kulturore e Shqipnia, fq. 11. 87) J. Cvr.rro, La Pëniusule Balkaniq·ue, fqq , 91, 100, 159. 88) M. SUl"FT,AY, Serbët dhe Shqiptiwët, fqq. 2, 33-::l4c, dhe në Acta et Diplomate, I, fq. 111-JV. - 89} B. MAGOVAC, O Alb:1ncima i o Albaniji, fqq , li, 23-24-. -- 90) N. JotGA, Brëv« hi,toire ie t' ..4l;,i,nie, fq. 3. i. - 91) .A. ••1eA1 L' ..4.lll•nie, f~. I.

48 sotëm (K ah n, fq 37). Shqiptarët janë përfaqsuesit e nji rracës ndër ma të moçmet e Europës. Ata r J('dhin drejt-për-drejtë nga Ilirët e pushtimet e shumta qi psuenë nuk e kanë ndrrue lypin fysik të tynve (O e nis, fq. 219)». «Kustt janë Shqiptarët? / inë nii nopull i lumnueshëm e shumë i moçëm, pse rrjedhin nga Ilirët e moçëm, qi dikur banojshin nji pjesë shumë ma të hapëtë të Ballkanit ( A I m ag i a, fq. 26). Shqiptaret e sotëm mtJL1hc11 si pasardhsit ma të drejtë e ma të pastër t' I lirve të moçëm (O a i ne 11 i , fq. 74, 94). Shqiptarët rrjedhin nga do fise ilire qi u strukën kah prenditni i Pindit e i malit Shar, tue ruejtun tiparet etnike të tynve (Pernice, fq. 7)». «Xunafillja kauk azike e Shqiotarvet asht krejt fantastike e pa kurrnji tcmel as historik as gjuhsucr. Shqiptarët do të mbahen si pasardhsit e llirve f,, moçëm, qi populluenë dikur Stiqipninë, Dalmacinë e Bosnjen (Me y e r, tq. 58,5). Shqiptarët përbujnë te pricat e familjes Frako-Ilire (L u x, Iq. 62). Populli Shqiptar asht nji tepricë e potnills'vct ilire të moçme ( O d e s ca I c h i, fq. 40). Shqiptarët janë pasardhsit ma të moçmit e ma të pastrit e popullsive Ilire qi nxunë vend në Gadishull Ballkanik shumë kohë para Orekve (Ber n a t zi k , fq. 8). Bota mbarë shef ndër Shqiptarë tepricat e !lirve të moçëm qi banojslzin dikur të tanë krahinën dinarike (B u s c h - Z a n t ne r, fq. 10). Të dre;tat ma të hershmet u përkasin, pa dyshim, Sliqiptarvet, tue qenë se ata janë pasardhsit e drejtpërdrejtshëm të 7 rakve e t' Ilirvet (H u e p pe, fq. 520)». «Shqiptarët janë pasardhsit e llirve të moçëm të ruejtun nga vetë natyra e vendit pre; çdo përzimjeje me Grekë, Romakë, Gotë, Hunë, Sllavë e pushtuesë tjerë qi niani mbas tjetri hinë në Shqipni (H u g h e s, II, fq. 103). Ndër kohë të lashta të tanë Bosnja e Hercegovina ishin pjesë t' Ilirisë të banueme nga të Parët e Shqiptarvet të sotëm, si e dishmojnë varret parahistorike të zbulueme ndër kohë të fundit ( O u r h a m , Twenty years ... , fq. (55). Hulumtimet moderne kanë provue se Shqiptarët, pasardhsë t' /lirve të moçëm, janë ttji popull Indo-Europjan ase Arian, qi flet nji gjuhë të ndryshme prej greqishtes (S t i c k n e y, fq. 2)». «Populli Shqiptar asht nji popull shumë i vjetër, trim, dashunues i pamvarsisë e i Atdheut, për të cilin mund të thahet çka historjaku romak Kome! Taciti për Kombin e vogël german të Lonoobardvet: «Për ketë popull asht titull lavdije numri i pakët» (Taciti, Gertnania, K. XI). Kanë kalue sa e sa shekuj që nga koha në të cilën stërgjyshat e moçëm të trimave! Shqiptarë u selitën ndër qendra qi kanë ende

49 pasardhsit e tyne e qi popui tjerë me numër ma të madh, ma të fortë e ma të qytetnuem deshtën t' u a pushtojnë; por vendi i tyne kurr nuk mujt m' u pushtuem krejt, e asgja nuk mujti me u a shdukë karakterin kombtar, fizionominë, natyrën guximtare, traditat, doket, gjuhën ... Populli Shqiptar qe i vetmi në mes të Popujve trako-ilirë qi dijti të ruejë gjuhën e Stërgjyshavet të tij të lashtë, edhe ma mirë se dijtën të ruejnë gjuhën e tyne originale malsorët e Kornovaties, të Princnisë së Galles e të Skocisë e banorët e Irlandës e të Bretanjes prendimore frenge, qi janë të vetmit përfaqsues të thjeshtë të fisevet keltike, dikur zotnues të nii krahine shumë të hapëtë të kontinentit europjan. Si përfundim, Shqiptarvet të sotëm u përshtatet emni n e o - i I i r, porsi Grekvet të sotëm ai i neo - grekvet e Italjanvet, Frengvet, Spanjolvet, etj. emni neo - latin (O a I anti, fq.27)».

Xa.nafillja ilire a iliro-tra.ke provohet nga .ARSYEJA Bashkëzanirni pra i Auktorve të çdo Kombi përkah xanafillja ilire a iliro-trake e Shqiptarve asht i plotë, e s mund të ndryshe], pse: l. Në njen' anë Shqiptarët na dalin para si nji popull në vehte, me shenja fysike të veçanta, me gjuhë të veten, me doke, me tradita të ndryshme nga· fëqinjt e në luftë gjithmonë me 'ta. N'anë tjetër historija qi na kallxon ardhjen e kalimin e sa e sa popujve ndër këto skaje të Ballkanit, nuk na thotë gja për ardhjen e Popullit Shqiptar. Pranija e tij pra s ka spjegim tjetër veçse tue thanë se ky Komb ishte ndër këto vende qysh heret, qysh para se historija të fillojë me rregjistrue dyndjet barbare, dmth. qysh në ko' hën rornano-ilire. E mbasi historjakët popullsitë e atëherëshme të këtyne vendeve i qujshin Ilirë kah prendimi e Trakë kah lindja ll2), nuk mbetet veçse të thomi se Shqiptarët janë pasardhsit e llirve a t'

Iliro - Trakve.

2. Nji argument tjetër shumë i fortë i xanafilles ilire a ilirotrake të Shqiptarvet asht edhe gjuha e cila, si mbas Auktorve, paraqet shumë gjasirne me ilirishten e trakishten e moçme 03). Si shkruen mirë Nikë B a r c o I I a, kemi emna vendesh e vehtjesh qi jetojnë gjithnji: Scodra, Barbana (Buena), Dirinus, Me92)

WEIG!.ND,

T.A.•Ll.A.VINI,

Etknograghie 1•011, Makedo1tien, fqq. 4-7. Lingua ...t.lbane11 në ..tlbania, I, fq. UO,

93)

4. LIKA vj. XV • Nr. X·XI·Xll !'41. · Të •reitat • Shqt,nl1e lthaike

50 deon (Medun i Podgoricës), Bato (Vatë), Bardyles (Bardel), Taulant (fusha e Tales, prej Matje deri në det), etj. Kemi shumë toponyma qi spjegohen vetëm me rranjët shqipe ende të gjalla: mal, baltë, brrakë, pellk, lagë, treg, karpë, karmë ... , b.f. Dy-rnallurn dy malet; Diligatum dy ligatat ase kënetat, etj. Gjuha shqipe paraqet aqë përkime me ilirishten e trakishten, sidomos ndër vokalizma e ndër rnbrapashtesa, sa me i a mbushë menden edhe dijetarve si Mayer, Pederson, Holger, Kretschmer, Jokl, Ribezzo, Tagliavini. .. , se se shqipja asht vjanimi i ilirishtes a

i trako - ilirishtes

Tashti gjuha asht shprehja ma e forta e prova ma e pathyeshmja e gjallnisë dhe e vijanimit të Kombit Shqiptar, pse nji gjuhë kaq e visntirë e kaq e padobishme për të huejt va), nuk mujti me qindruem deri sot veçse tue kaluem brez mbas brezit si nji trashigim shenjt në gji së pasardhsvet t' llirve, qi e nxejshin nga goja e prindve rreth votrës familjare. Tajtirnet gjuhsore, si çdo tajtim tjetër, mund të bahen vetëm nga njerzit e nga Kombet ma të forta a në pikparnje fysike a në pikpamje mendore e kulturore, si ndodhi në kollë të Orekve e të Romakve. Tashti as Ilirët as Shqiptarët nuk patën kurr ketë epersi fysike a kulturore, sa me mujtun me u a tajtuem gjuhën e tyne popujve t' afermë. 3. Nji provë tjetër e xanafilles ilirike a iliro-trake të Shqiptarvet mund të gjindet ndër gjasime mjaft të mëdhaja mes zakonevet t' llirve e të Trakasvet të moçëm e të Shqiptarve të sotshëm, si jeta blegtore në liri të maleve e andja e luftës qi s u hiqet kurr, organizimi i parnvarshërn i njanit fts prej tjetrit, bashkimi i ngushtë në rasë rreziku, pranimi i nji sovraniteti nominal të largtë qi mos të cenojë zakonet e ligjët e fisit e të katundit 98).

94) N. BARCOLLA, Mprojtja • Kom,bit Shqiptar, fqq. 15-16. - 96) Hinglizi H. A. Bsowox në vepër A winter in Albania, ( Njidimën 1të Shqipni), fq. 57, mbasi foli për veprimtarinë e palodhshme t' Eten ve Jezuit të Shkodrës për zhvillim e përparim të gjuhës shqipe, vrojton se <tSeeing that the cluinces oj Albanian beconiing the language of any co,uiderable portion oj the earili are infinitesimal, thi« labour is perhap« euperfluous», dmth. mbasi ka pak gjasë s,e shqipja bahet gjuha e nji pjesës së randsishme të botës, veprimtarija e Jezuitve asht ndoshta e pa frytshme. - 98) N. BARCOLLA,

Ç,,

fq. 17.

51 eLuftar.it ilir, shkruen Ludwig T b a I I o c i y, i pëlqente lufta në male, mësymja prej prUëB dhe veµrimi i shtirë.... Ai dinte me përfituem mirë nga natyra e tokës së vet, hante trepe qarkullore dhe mprohej me qindresë, kur afrohej ndo '.i rrezik dhe dukej armiku, ushtonte kushtrimi nga uji maje mali në tjatrën: natën i mbanb- zjarret Ç!!lun. Të plagosunit nuk leh eshin. kurr në dorë te anmiqve. Kurse Ilirët ishin psrgj ithei sht ushtarë të mirë: Trakasit ishin kalorsë të mirë: disa nga fiset e tyne kishin nji mj eshtr i të madhe. Tr iballët të dobtit i vishin në radhëu e parë, trimat në të dytën, kalorait në të tretën, dhe krejt mbrapa ishin gratë, Nuk kishin aradhe lufte, britshin me të madhe, kersrtahin armët njenën me tjetrën, por tërhiqeshin lehtas kur udeshshiu në ndonji armik të ngulur. Sikurse asht zakon ndër popuj luftarë, ata kë,,dojshin kangë lufte, tue f i përc.iellun rue zamare e me rrëshiqe, tue sjellun për rreth dorë më dorë briri u e pijes e tue hedhur nj i valle t' egër armësh. Iliri kërcente me 11hp1ttë shgje~liun, sikurse edhe Shqiptari i Rotëm kur hedh valle shkreh pushkën ase v riugellon lraugjar in. Dar-uua e mbretit thrakas Seutlies ka gjal'.ë të çudit alune me ndonj i të kremte uë Hot a në Mirditë. Natyrisht gostar e dëfrtmet ishin të ndryshme si mbas vendit të pasun a të vorfeo ku rronte fisi. Kishin kujdes për ngranje e pije: nqranja ishte mish delje e dhije me qepë. E meta e tyue ma e madhe ishte pija e tepruar, gja qi cilson si Ilirët aahtu edhe Thrakasit .... .Feja e tyne ishte nji përzijej« e çuditshme e individualizmit t' elementave natyrorë me traditat vendase. Kulti trak dhe ilir-jugor qi i ka dhanë aq shumë landë mytolog;isë greke, duket të ketë qenë mjaft i njillojtë, kurse Ilirët dhe Tnrakasit verorë ru-j tën shumë ma ruirë kultin e lashte të ,11,atyrës me gjithë se ndikim kelt shihet edhe te këta, ...• Besimet iliro-trake u ndrruan duke u përhapur kulti greko-romak, kurse marr-dhënjet me Keltë ndrruan mëuyrën e jetesës dhe zakonet e Ilirvet. Kurse sh kri intaret hellenë i krahasojnë Perenditë e 'I'hrako-ilirvst, me të vetat, Romakët i përmëndin me emra iliro-keltë, por me mbaresa latine, byjitë e atyre popujve që njihen më vonë me emrat Panonë e Dalmatë; kështu përmenden perënditë Latobius, Sedatus, Laburo ; Uridha, Frombo, Sentona dhe Bindu,-i i Japodvet 97). Dij më se magjistaret ilire gëzonin nderimin më t,ë madh edhe në qarqet bestare të Romës 98)».

97) Përkah besimi e Hyjnitë e llirve të moçme vr. shka shkruen GRLA· srus në H. i D., XIX (Hl43) fqq. 17-85. -- 98) L. THALLOCZT, Zakone t' llfrvt!t dhe të Thraka,vet në Bota Shqiptare, fqq. 105-108.

52 4. I vlerti albanolog hungarez Baroni Franz N o p c sa bani nji studim të thellë mbi elementa të ndryshëm qi hyjnë ndër kostume, ndërtesa e almise të Popullit Shqiptar. Përfundimet e tija janë nji provë e re për vjetërsinë e autoktoninë e Shqiptarve në lidhje me Iliro-Trakët e me epokën mesdhetare 99). E njimend u gjetën ndër tjera: 12 elementa të kulturës trako-ilirike mesdhetare të vjetër 12 ",, " meseuropjane të moçme 7 ",, ballkanike ,, 6 5. Edhe disa zakone e bestytni të sotshme të Popullit Shqiptar e përforcojnë xanafillen e tij iliro-trake. E me të vërtetë ndër popullsi ilire të moçme nderohej me madhni Dielli e Hana, si e dëshmojnë vjetersitë e gjetuna ndër vorreza para-historike të Glasinac-it ne Bosnje 100) e tempulli ilirjan kushtue Diellit e zbulue tash vonë në Silberbergen n' Austri 101). Anirnirë, Shqiptarët edhe sot përfëtyrojnë me andje si diellin si hanën ndër kryqa e ndër gurë të varreve e ndër almise të shtëpisë 10i), bajnë be në diell e hanë; kur u dhemb syni, këqyrin diellin nëpër gur të biruem. Shqiptarët e maleve, si na kallxon Atë Gjeçovi, si t' a shofin diellin tue le e porsa t'i lëshojë rrezet e para kah lindja, do të sjellin kryet n' atë anë e, tue soditë kur lenë bajnë kryq ballit 103). Qysh nga kohët e moçme e parasllave ishte përhapë ndër iliro-trakë gabimi qi kujton se janë në botë dy Fuqi, oji e mirë e nji e keqe, gjithmonë në luftë njena me tjetrën 10'). Edhe sot mbetet ndër Malcorë nji gabim këso dore. « Ata kanë nji numër të çuditshëm bestytnish pagane, i thonte nji ditë Ernest C o z zi Miss E. Durharn-it, e nuk duen me i kallxuem. Ndër tjera, kam gjetë se besojnë ndër dy Fuqi, të Dritës e të Territ, qi janë në luftë: e Mira e e Keqja. Këto të theruna të lëkurës me gjylpanë të ngjye me, kanë lidhje me ketë besim .•. m) » , 99) F.

.Albanirn, Bauten-Tbrachteu-Gerate , fq. 287. - 100) E. Some tribal urigins, lau:s und custom« oj the Balkans, fqq. 106-116. - 101) G&LASIUS1 Bir1dimi i Diellit ndër Ltuir«, në Hylli i Dritë«, XIX (1943), fqq. 77 82. -102) E. D-eRHAM, !'. e ç„ fqq. 121, 126. 103) SH. GJ1Cçuv1, Trashigime Thruko - ili1:j1u1e në Hylli i Driu«, III (1922), fqq. 58-f>IL - 104.) E. Du1tHAK1 v. , ç., fqq, 116 120. -101) E. Dt;lUU.M, t'. , h fqq. 121, 121. NoPCSA,

DURHAM,

53 l!rnest Cozzi tue përmendë të therunit e lëkurës me gjylpanë , të ngjyeme, ka përmendë nji zakon tjetër iliro-trak, shum të përhapun edhe sot ndër Malcorë Shqiptarë. Sa për rnoçrneninë e këtij zakoni. kemi dëshminë e Herodotit e të Strabonit: Herodoti, tue fol un për Trakët, thotë se piksi mi i lëkurës shenjon ndër' ta fisnikinë e gjakut e mungesa e tij gjendjen e ultë të tynve 106). Straboni tue folun për Iapodët, fis kelt-ilir, thotë se trupat e tyne ishin piksue si ata të Trakve ,e t' llirve 1~7). Nii tepricë tjetër e Ilirve asht beja në eurë në fuqi edhe sot ndër Male t' ona m), për të cilën flet edhe Kanuni i Lekë Dukagji nit qi thotë : § 533. Beja e Malevet të Shqynnis asht dy rnedyrësh : a) be i a m hë g u r, me KanO; h) beja mhë Kryq a mb' Ungjilli. - § 534. Beja mbë gur kah kanuia asht ndër ma të randat e ma të mndershrnet be ai nief Shqintari i Malevet. - § 535, Kana asht qi. po desht me u dlirë prei niii zhgarlimi mohuesi, do të bajë be a rnbë gur, a mbë Kryq e Ungjill 109). , Atë Gjeçovi shton në shenjim: « Reja në gur ka mbetë qyshë motit. Per gur këtu mirret vesht niai gur trekindsh me tri bira, qi mbate nji terezi me të cillen neshojshin dyllin e qirave, qi kishin menden me cue te Kisha. Kështu ishte njinji si me ba be ne gur, si në nji gja shëjte e të drejtë 110) » •

Kush jan6 Iltr!t? Shiqiptarët janë sternlpat e Ilirve të moçern : por kush ishin Ilirët? Emni «Ilir» mil të cilin historiakët grekë e romakë quinë të gjitha popullsitë e anës veri-prendirnore të Gadishullit Ballkanik, në fillim i takonte vetëm nji fisi të vetëm e të vogël mes Drinit e Narentës, fis i qujtun Illyrii proprie dicti ase Iliret e vertete 111). Prej këndej emni Ilir, si dikur emni Germani 112), muer nji veshtrim ma të haptë tue përfshi të gjitha fiset qi ishin nji gjinije 106) HKkODOTr, clo'TOQLaL, Lib, F, K, 6, - 107) STRAB<>Nr, I'EWyQmpLxa, Lib, VII. - 108) ~e. G.rnçovr, Trashiqim« Thrako-Llirjane, në Hylli i Dritëe, V ( 924), fq. 503. - 109) SH, GJEt)OVI, Kanuni i Lekë Dvkaqjinit, ~§ 533 .f31'>. ___: 110) SH. G.rnçovx. v. e ç., fq. 60 vr. 3. - 111) FAItLATI·CoLRTI, Illyricum Sacriim, b1. I, fqq, 3-4. 112) C, TACITI, Germ<mia, K. 2,

54 me Ilirët e vërtetë, dmth. fiset e trollit epirot-maqedonas, si edhe prendimore të Peonvet, Dardanvet dhe Tribalvet. Ndër shekujt e pastajmë hyjnë e përfshihen edhe fiset e shumta të Dardanjes e të Liburnjes. Kështu lllyrii aty kah koha e Krishtit rnërrinë prei kufini t' Epirit e deri në Danub e në Savë e që nga Adrjatiku deri mbrenda kufinit të Trakasve. 113) «Populli i Ilirve, shkruen M om m se n , shtrihej n' e parë ndër brigje të detit Adrijatik, që prej grykës së Lumit Po oër të gintë t' Istr ies, Dalmacjes e Epirit deri kah Akarnanja e Etolja, mandej, përrnbrenda, në Maqedoni të sypër, si edhe në Serbi të soçme, në Bosnje e në tokë hungare të bregut f'i djathëtë të Danubit; kështu qi kah të lernit kufizonte me popuj të Trakvet, kah prendimi me Keltë, prej të cilve Taçi ti çiltasi e ndan 1uy •. Në kohë parahistorike ndo' j fis ilir do të jet shpërngulë edhe n' Itali Jugore, si na e dishmojnë zbulimet gjuhsore të kohve të fundit m). Përkah xanafillja a rraca, Ilirët janë arianë a indo-europian, kështu qi, si thotë mirë K. Tagliavini, opinioni i xanafilles pëllasgjike të tyne asht sot i lanun n~a të gjithë studjuesit, pos ndoshta ndo' j dilektanti 118). Prova ma e forta e këtij pohimi asht gjuha ilire qi paraqet shenje të sigurta se asht gjuhë indo-europjane. Fiset Ilire pra rrjedhin nga nji prei atyne familjeve qi ndër kohë parahistorike, ndoshta kah vj. 2.000 para Krishtit 117), u _ shkëputën prej cungut arjan të përbashkëte, duelën popuj të ndryshëm, dhe u përhapën n' Europë në fillim të kohës së tuçit 118).

fëqinjët

trush

janë

Trakët?

Kur flitet për xanafillen e Shqiptarve thuhet gjithmonë se rrjedhin nga Tlirët e nga I I i r o - Trakët. Arsyeja e kësajë . shtese janë gjasimet qi studjuesit gjejnë mes gjuhës shqipe së 113) H. KRAB&, Die w~u «ls GFschichte, çek un në Bota 8hqiplare. fqq. lO!l-110. - 1141 TH. Mo:m,rsl(N, Prorincet Romane, K. VI çekun në Hylli i Dritës, HI (1922), fq. 52:! - 115) P. KR&l'SCHV!fH, Die i11do9ermaniicht' Spraotuotesenschoft, çekun në Bota 8hqiptMB, fq. 11:\ PAIS, Storia della Sicilia e Jfogna Grecin, fq. f\O; L. Uoor.rxr, Alha11ia Antica, I, fqq , 178179. - 116) K. TAGLIAVI'-t. La TA11911a Albanese, në Albaniu I, fq. 149. - 117) E. 0BJi.RHl,M~li:.H, Alba11ieti në Bota Slt'Jipture, fq. 1():,. 118) L. UGOLHiI1ni Bota Shqiptar, fq. !ti.

55 sotshme e Ilirishtes e Trakishtes së moçme 119). Tashti këto gjasime dëshmojnë nji ndikim prej anës së Trakvet, nji ndikim kaq të madh sa do auktorë si M. Urban, uo), H. Hirt e G. Weigand m), mendojnë se Shqiptarët rrjedhin ma tepër prej Trakve se prej Ilir ve. Në daçim pra të kemi nii pamje të plotë të çashties temelore të xanafilles së Popullit Shqiptar, do të dijrnë se kush ishin Trakët e dikurshëm. Trakët ishin oopulli ma i madhi e ma i fuqishmi i Gadishullit Ballkanik." Herodoti thotë se përkah numri vinte fill mbas popullit Hindjan. e po t' ishte qenë bashkue rreth nii kryetarit t' aftë trim, do të hahej OO'J'tlli ;111 i Iuqish-ni i h'">të,; 1'22) Tr11< ët u shtriishin jo vetëm në qendër e kah lindia e Ballkanit. por edhe përtei Tunës e kah veri i Karnatve, n' Azi të vogël e ndër do krahina të Greqisë. «Trakët, thotë M om m se n , e kishin ndeien dikur kah lindja e Itirvet. që prei detit Aegeus deri në grykë të Danubit. e io ma pak në nienën anë, bregut të shrnait të këtij turnit, në Tranvilvani të soçme, në tietrën anë, andej Bosforin, nernose në Bitinie e deri kah Frigia 123)» .. K u I t u ra e i e ta e tynve ndryshonte shumë nga ajo e Grekve. Trakët kishin zako-i nolvvaminë, e oratë e martuerne do të ruheshin me kujdes nga shkelja e kunorës: kishin përkundra nii liri të madhe të rejat e narnartueme. Gratë ishin shitë me pare. por nrindt muishin me i nasë përsëri në shtëni tue këthye paren e marrtin nër 'to. Grues i nërkitte ounirni i tokës e i shtëpisë e për ketë arsye çmohej shumë a pak sirnbas zotslsë së saië. Nii zakon shumë i nërhanun ndër Trakë ishte edhe të therunit e lëkurës me gjylpanë të nziyeme: burra e gra thershin jo vetëm fëtyrën por edhe trupin e tyne. tue vizatuem në lëkurë shenje të ndryshme, si hy, bimë e shtazë. Ndër Trakë lindia e nii fëmisë nuk pritej me gëzim të madh për shkak të vuitieve qi bien me vehte jeta e këtushme. Për të niaitën arsye vdekia nuk do të shkaktonte nii nikllirn shum të madh, sadoqi s ishin në përdorim vajtimet e vajtueset si te na ndër dit të sodit.

119) K. TA<n.JA.VINI, v. , ç., fq, 150. -120) l\f. URBAN, Die Seidlungen Siidalbaniens. fqq. 128, 19!'i. - 121) G. WEIGAND, Ethnoqraphie i•on Makedonien, fqq , 12-18. -122) lmrn, v. e ç., fq , 4.-123) TH. MOMM0EN, Pro11incet Romane, K. VI, Trakët, çekun në Hylli i Dritës, III (1922), fq. 522.

56 Përkah gju h a e T r a k vet, pos nji mbishkrimi qi dijetari germam H. Hirt 1~4) u mundue kot t' a interpretonte, na mbesin vetëm nji numër i madh glosah. emnash bimësh, vendesh e vehtesh, të cilët na sigurojnë se Trakishtja asht nji gjuhë indo-gerrnane e grupit satem. Errrna bimësh janë b. f. tnozul 1 a mize/a, shqip. modhullë-a, qi e ven edhe fjalori Bashkimi e don me thanë egier-a, e fjala mantia prej kah vjen fjala shqipe mandë-i Ndër emna vendesh me xanafille trake po permendim S ku p gjyteti i Shkupit; B y I a zor a= Weles (Këpryly), Strymon= Shtruma, Darda nia toka e dardhavet, etj. Si kufi n j 111 e s Trak ve e 11 i r ve mund të mbahet nji vijë qi niset prej Milanovic mbi Turrë, kalon nepër Nish e arrin n' Ohër. Në Maqedoni dy popullsitë ishin shumë të përzieme kështu qi s asht e mundun me caktuem nji kufi të qartë. 12G)

Epirotasit

e moçëm ishin Ilir~

Por këjo çashtje e kufinjve t' llirve e të Trakve të moçëm meriton të studjohet pak ma thellë. për rrjedhime të randa qi bien me vehte. Po pyesim pra: Popullsitë e banorët e moçëm t' Epirit,

të Maqedonisë e të Kosovës a ishin Ilirë e Trakë a por Greke? Sa për Epirotasit, shkruen P. Z an ca n, Prof. n'Universitet të Padovës, shumica

e historjakve

dhe e linguistave i mbajnë si ilire të bregdetit [uguer-linduer t' Italisë. E njimend disa emna fisesh e vendesh gjinden të pandrruem ndër dy brigjet e detit Jon. Ndër të dyja brigjet gjindet Bantia, qytet i moçëm i Italisë e Bantia, vend i Epirit; Acherunzia, qytet i Italisë e Akheron, lum i Epirit; Bardulis, qyteti i Barletta-s e Bardhylis, mbret ilirik; Dirini, fis i Italisë Jugore, Drin, lum i Shqipnisë; Genusia, vend afër Taranto-s e Genusus ase Vijosa, lum i Shqipnisë Jugore; Bnndusia e Aulon vende të përmenduna nga Horaci (Odë, 11, 6, 18) e Pandosia n' Epir, e Vlona, e quituna prej latinve Aulon; Garguno, mal e kep i Italisë Ju gore e Ga roar, vend i Epi rit; Butrotus, Iu m afër Locri (Itali) e Bitonto, qytet, e Buthroti, qytet i moçëm i Shqipnisë: Konët, fis ilirik (edhe simbas historjakut grekofil Beloch) i Italisë Jugore e Kaonët, fis ilirik i Epirit; Kalabrët, parardhsë të Kala-

Ilirë, në lidhni të madhe me popullsitë

124) H. Hun, Lndoçerniauieehe ,v1murm, v. e ç., fq. 7.

b'orsclmngen.,

87) fq.

209. -

125)

57 brezve

të sotshëm

e Kalasrët

në Dardanie

Ilire (Sh. M. Gervasio, III, fqq. 236-240) se historjakët grekë si

l' Albunia Antica, në [apigia, X (1939), fash.

N' anë tjetër asht punë e pamohueshme Straboni 126) Thukididi, 121) e tjerë i qujnë Epirotasit barbarë,128) emën qi u ngjitej të gjithë atyne qi nuk flitshin grekisht, e prandej nuk ishin grekë, tue qenë giuha, sidomos ndër kohë të lashta, shenji ma i qarti i rrjedhjes së nji popullit 129). Tashti Popujt e Gadishullit Ballkanik atëherë, si· u pa sypri, ishin, pos Greksh. Ilirët kah pre ndimi e Trakët kah lindja. Epirotasit prandej do t' ishin me do e mos Ilirë. Edhe or a ku 11 i i O o donë s qi gjindej në qandër t' Epirit, nja 20 km. nga Janina, na dëshmon llirizmën e asajë krahine. Siç dihet, Dodona ishte nji qytet i Epirit të moçëm, e quhej kështu a nga lumi « Dodoni » afër së cilit gjindej, a nga nji Nyrnfë detare qi kishte ketë emën, a nga Dodona, e bija e Zeuzit e e Europës. Afër Dodonës ishte nji pyllë e dendun lisash me nji tempull të Zeuzit, nji orakull shumë të përmenduri në të tanë rnoçmeni, e riji krue qi fikte kandilat e ndezun e ndezte kandilat e fikun 130). U gjindshin atje edhe dy shtylla, mbi njanën e të cilave ishte nji lagen tuçit, mbi tjetrën truporja e nii Iërnisë me nji frushkull në dorë. Kur frynte era, frushkulli i binte lagenit, tue shpërdamun për rreth tingllime të kandshme, kujtue ma vonë edhe nga Romakët

131}.

UilfS) 8TRABONI, rio(l)ygmr1xci, Lib. VIi. e TX; Hxuono'n , Icrrng(ai. Lib. I, ~ f\7 127) THGK1owr, Lufta e Peloponeeit, Lib. n, § 8; TU§ 109. -- 128) Fjala BcigBaQOÇ në fillim donte me thanë ai gi shqipton ti n qllim« të pak tueslnne e të papëlqyeshme si ato të shtaevet. Në ketë veshtrim e merr' Arist ofan i tru- folnn ph Shytët (Ari~t., Av., 1521) e për 'I'riballët (v, 1681), i.i edhe Kor ipi tue folun për zezakët (IV, 350). Por qjulu» ka nji randsi e 11Ji li1ll111i të poeaçme me kulturëti e nji popullit. Për ketë arsye Grekët me të gjitha ndainj. t politike tii rvne e ndie në vehten gjithmonë të bash k u-rn e autarë të të njaj t it Komb, k r ej t të dalluem nga popujt tjerë jo-GI'ekë. Prej këndej barbar 111uer edhe nji vështrim etnik politik e dëftonte popuj a njerz jo-Grekë. (Sh , J. Juth ner , Helleuen und Barbaren, Leipsig , 19:?.3) -129) P. ZANCAN, n ' Rncicl. 11recco11i, bL XIV., fq. 99 a. - 130) Pt.rsr, Naturati« historia, Lib. 2. K. 103; POMPONI MELA, De choroqraphia, lih. 2, K. 8; 81t;RVJ, ad l"erg. Georg. I, v. 148, et Aen. III, Y. 46fi. - 131} PLINI, v. e r, lib. 36, K. 13; LUK.4.NJ1 Plcarsalia, VI1 v. i26,

l 58 19ërrje~jet kërkue n,;a të divoçmit u nepshin a n1a zhurma e ujit të kronit a nga pllurnbat e shenjtë t' atij vendi a nga lisat vetë, kështu qi edhe anija e Argut, ndërtue me këta lisa, thuhej se paralairnonte ngjarjet e ardhshme· rn). Animirë Auktorët e moçern us) na e paraqesin ketë orakull të përmendun si nji qandër fetare pellasgiike shumë të vjetër, në lulzirn të madh edhe para ardhjes së Grekvet në Gadishull Ballkanik. Herodoti thotë se të gjithë teologjiia e Pellasgvet rrjedh nga Dodona m). N' anë tjetër lidhniia e ngushtë e orakullit me furnin Akeloo 135) e afërsiia e knetës Akerusie e e lumit Akeront 136) zbulojnë edhe nën emnin e Hyinivet të mavonshrne elementa të kultit natyruer të Pellasgvet (male. list, zozië, gurra, eti. 137). Porse na dilmë se Pellaszët nuk ishin nli nonull i posaçëm, me cilsi e veçori të veçanta, por dëftojnë vetëm popullsitë qi Grekët gletën ndër vende të nd. yshme me të cilat u përpoqën. Emni e kombsija e tyne do të niifen nga burime tiera. Në rasë t' anë pra nuk na mbetet veçse të thorni se këta Pellaszë ishin Ilirë e se Dodona ishte në fillim nii qëndër fetare ilire 1~8). Përfundimi i ynë gien nii përforcim në xana f i 11 e i I ire a shqiptare të disa e m na ve mit o I ogi ikë t1 rekë. Kështu, thotë K i e p e r t 139). Zeus rrjedh nga me nxe, pse Zoti nxen e ngjallë gjithshka; Aspetos, emën nën të cilin ishte nderue Akili n' Epir, rrjedh nga a (i) shneitë ; Theti. hyineshë e detit dhe e ama • e Akilit. rrjedh ng'I deti; Rhea, e bija e Tokës dhe e ama e Zeusit, rrjedh· nga emni a nga adjektivi e re. e reia ; Afrodite, hyjnesha e dashunisë, nga afron dita, pse planeti qi i asht kushtue dhe e përfëtyron shkëlqen në nji mënyrë të posaçme ne e nade; Penelope, e shoqja e Yliksit, rrjedh nga pen lypë, pse për t'u bishtnuern dëshireve të lakmuesve! të sajë e për t'i ndejë besnike të shoqit, u thonte atyne se do t'u plotsonte dëshire! e tyne porsa mbaronte

132)

KLAUDLANT,

de JJJ Consvlatu Houorii,

wygacpLxa, Lib. 7;

117. -

133)

S'JRABONJ,

rE-

"Ioroçlct, Lib. IV, K. 33. - 134) HRJlODOTI, i•. e ç, Lib. TI, K. 52. -135) 8CBOL. in Iliad. XXT. v. 1!l4. 136) P.rnSAN"IA, TIEQL~YTl<JÇ rrjç CEA.11.aboç, Lib , I. 175. - 137) SH. CARAPANO~, Dodone et ses rui,ie8. - 138) Se. GJKÇOVT, Xdiv#neaa e Dodonës, Dodona nii ]!ylli i Dritës, V (19:24), fqq. 359-360, fi00-503. - 139) Në Srnnn1 Albania, fq. 14-. HFRODOTJ,

pëlhurën qi ishte tue bamun: veçse nuk natën prishte çka kishte bamun ditën. Mbas A. Gji k a - s (Ghica), Athena,

mbaronte

kurr

pse

hyjnesha e dijes qi duel e armatosun nga koka e Zeuzit, rrjedh nga a thënë ase nga thane -ja.= fjalë mendore; Kora, hyjnesha e korrës, rrjedh nga korrë-a, e Poseidhoni, i biri i Saturnit e hyu i detit, rrjedh nga pas (përtej) dhenasli 140). Poseidhoni quhet edhe Neptuni, emen qi, si mbas Atë G i e ço vit, rrjedh nga nep të tundun, kështu edhe Saturni mund të quhet Krani, qi don me thanë i kunoruem: ·në nderë të tij Shqiptarët ngrehën nji kështjell në maje të Gurit të kuq, afër finikut, ku ishte edhe qyteti i Kronit, sod fshati i Kron~ii në rrethinë të Delvinës 141). Epiri në kohë t' llirve ka nji histori shumë të lumnueshme, qi kemi për të ringjallun, së paku pjesrisht, në nji vend tjetër të këtij studimi.

Maqedonasit

ishin flirt

Tra.kë

Nji popullsi të përzlerne paraqitte qysh ndër kohë të moçme Maqedonija. Këio krahinë në fillim përfshinte vetëm tokat e laguna nga Haliakmon (Bistrica) e Axios (Vardari) gjatë pjesës së poshtme. Me pushtimet e Filipit (359-336 para Krishtit) i sgianou kufinjt e sajë deri në Greqi (beteja e Keronesë. 338) e me Lekën e Madh (336-323 para K.) u ba Iuqi]a ma e madhja e asajë kohë. Por qe nji madhsi e paqindrueshrne. e në shek. li par-t K. ra në dorë Rornakvet (betejat e Kyno skelales, vj. 197, të Pydnas, vi. 167). Banorët e Maqedonisë ishin Trakë kah lindja, si fisi i Bisaltve, i Krestonve. i Bottive, e fisi i Peonve kah veriu. Kah prendimi do fise ishin ilire si Lynkestët e Elimirtët 142). Në bregdet e ndër disa qëndra ma të randsishme të përmbrendshme do të kishin nxanë vend shumë heret edhe tregtarët grekë, qi i ndihmuen përhapjes së kulturës helenike. Por s ka qenë nji përhapje e madhe, pse Maqedonasit nga historjakët e moçëm mbaheshin si

barbarë

143).

A. GHICA, T1' Albanie et ln quesiion ri' Orient; fqg.106-107. - 141) ~H. G.Jl(çnv1, Trn"hiyiwe trok» ilirja ne nfi Hulli i lrritë« V (19 4), fqq , 3nn 357, ?,59. ____: 142) THOKIDIDI, Lutt« 11 Pclo ponreit n, !Hl " 169. 143) THt:KJ DIDI, 1:. e ç., 11, 68; STHABON1, f€OY(,>U<j)LXU, Lib. X. 140)

60 Nji provë se Maqedonaiit nuk ishin crekë asht fakti se ushtarët Maqedonasë nuk e kuptojshin gjuhën e grekve, e se Filipi, si thotë Demosteni, jo vetëm nuk ishte grek e nuk u gjasonte kurrsesi Grekve, por nuk ishte as barbar, prej atyne barbarve qi kanë nji famë të mirë, por ishte nji Maqedonas i mbrapshtë, prej asajë Maqedonije prej kah motit Grekët nuk dojshin të blejnë as rob ... 144). Vetë Isokrati (436-338 para K.), mik i Filipit, hashkëzanon me Demostenin tue i mbajtë Maqedonasit si jo-Grekë e si riji popull të ndryshëm përkah xanafillja, e ky gjikim i lsokratit, qi i njifte ·mirë punët e Maqedonisë, do të çfaqi nji gja të sigurëtë dhe të pa kundërshtueshme. • Edhe gjuha e Maqedonasve e ndien shumë ndikimin ilirik, pse, ndër tjera. xevendson bashkëtinglloret e trasha (haspirëes) me ato të mesme: b. f. gr. i'hivu-roç (i vdekshëm). rnaq. <lrivoç; gr. <M11.1:it:ri:oç {Filipi), maq. RO.m:ri:oç; gr. KF<pa1,11v (krye; kokë). rnaq. yc~uAciv; nërdorë shtesën etnik - st, qi gjindet kaq shpesh ndër vende të banuerne nga Ilirët b. f. ,\uyx'll<Hm, ,\dcrrm. H. Hirt mendon se Maqedonishtja nuk asht as Orekishte as Trakishte, por nii gjuhë shumë e afër ilirishtes. O. Weigand thotë pa tjetër se kanë dalë huq si orvatjet e Hagjadakis m) si ato të O. Hoffrnann - it 1u), qi deshtën të provojnë se Maqedonishtja nuk ishte veçse nji e folme grekishtje u1J. Princi i Albanologvet, Oeorg von Ha h n , e shkoqiti edhe ai çashtjen e ilirizrnës s' Epirit e së Maqedonisë, tue prumun e tue analyzuem hollsisht vendet e ndryeshrne të Strauonit, të.Thukididit e t' Auktorvet tjerë përkah çashtja në fjalë. Përfundimet e të vlertit dijetar përkojnë nlotsisht me përfundimet t' ona, pos hypotezës së Pellasgve. qi tashma asht krejt e lanun nga historjakët e sotshëm. Le' t'i përsrisim këtu përfundimet e Albanologut të madh; «J. Epirotasit e Maqedonasit edhe në kohë të Strabonit ishin jo-Grekë, por Barbarë. 2. Epirotasit e Maqedonasit e Ilirët ishin fise të kushrinueme. 3. Me shumë gjasë Epirotasit e Maqedonasit trajtojshin thalbin e popullsisë tyrreno-pellasgjike qt në kohë historike u përhap deri në Traçie e n' Itali. lM)

Demosteni , <l>LyL:ri:mw( AoyoL, III, ]]!-'. - 145) HAGJAD~lUS, D« caractere helleniqu« des a.nciens Macedoins At hëne , 18flfi. - 146) O. HoFFMAN, Die Makedonen, ihre Sproche 1md ilir Viilht,on, Giittinl,!;en, 1906, 147) G. W11:10AND, ls,'th1wvraphie VOTI Jlalwloniw, fq. 4

61 4. Adjektivi Ilirik asht njinji si pellasgjik

haptë

në veshirim ma të

HS),»

Banorët e moçëm të Kosovls ishin Ilirë a. Trakë Edhe Kosova ishte e banueme sigurisht nga popullsi iliro-trake. E njimend pjesa prendimore e Kosovës ishte banuë nga Penestët, fis ilir si përkah emni si përkah rraca, e quhej prandej Penestia a Penestina ferra 149).- Qyteti ma i madhi ishte Uscania, me shumë gjasë ndër afërsi të Dibrës së sotshme 150). Penestët e Dasaretët nuk u shrijshin shumë ma poshte se Uscania a Dibra, pse në kohë të luftave romake - maqedonike (shek. llI - li para k.) qyteti i Lychnidos (Ohri) nuk u përkitte atyne 151). Me shumë gjasë ky qytet, i cili në fillim u përkitte Dasaretve, ka qenë bashkue mbandej herë me Maqedoni herë me Epir, simbas ndryshimesh së kufinjvet të ndodhuna në kohë të Romakve m). S asht e mundun të caktohen në nji mënyrë të preme kufinjt e fiseve ilire qi banojshin pjesën qendrore të Kosovës. Kufini i Mezjes s' Epër në kohë të trajtimit të Provinçes Romake, ndalej në vend qujtun ad fines, mes Shkupi e Stobi 153). Këjo provinçë përfshinte vendin e banuem nga Dardanët, të cilët shtrtheshin gjatë brigjesh së lurnnejvet Axius (Vardari) e Margus (Morava), mes burimesh së Timacus (Timoku) kah veri-lindja e Drilon (Drini) kah jug-prendirni. Në Kosovë kalonte edhe kufini qi ndante Dardanët nga Peonët, pse si Scupi si Stobi gjindeshin ndër tokë të banuerne nga Peonët 154). Auktorët e moçem si Straboni '55) e Appjani ne), Dardanët i mbajnë si ilirë, dhe ilir duket ernni i tynve: Dard (ti) ë-anë shqip dorr me thanë vendi i dardhave m). Edhe Herodoti pranon ilirizrnën 148) G-. vox HAeN, Albanesische Studien, I, fqq. 215-226. 14.9) L1v1, Historitë; Lib. 43, kk . 18-19. 150) Lux1e, Traoels in Nerther» Greece, vj. 1835, III, fq. 338. - 151) POLTBI, <fot"OQLUL, Lib. I, k. 108; Li vi, Historitë Lib. 27. k. 32 - 152) SeTJl:l'NI BY:lANTIN, bot. 1\Ieineke, fq. 423. -153) DOMASZlCWSKI, Arch.-epigr. Mitt. aus Oesterreich, XII (1890), fq. 152. - 154) 8rrzuNGB1tR, Wien Akade.mie, Phil.-hi,t. Kl., lC., 1881, - 165) STRABOXI, riowyQaqwx.ci, Lib. VII, ~' 315-318, fqq. 457 etj. -156) Appiani, <Pwµmxci, Lib. V, ~ 75. -15'1) E. DUKH.UI, s.m, Tribal ()rigin,, Law, «ne Oustom« oj th« ~alkan,J fqq. 2SJ-2H.

62 e Dardanvet, pse thotë se lumi Angros (Morava e sotshme), i cili buron në Dardanie, nxen fill ndër vise ilirike 158). llirizma e Peonve asht provue nga gjurmët e shpeshta t' onomastikës ilirike, qi kurrkush deri tash s ka rnujtë as të mohojë as të qesi poshtë me arsye të mira e të fuqishme 159). ,\!\und të thomi pra se të tanë Kosova ndër kohë të lashta ishte banue nga popullsi ilire, ndoshta të përzieme aty këtu, sidomos kah lindja. me depërtime trake, si ndodhë zakonisht kur kufinjt etnikë nuk përkojnë me kufinj gjeografikë natyrisht të pakalueshëm ico).

Konservatorizma.

•

Shqiptare

Xanafillja ilire a iliro-trake e Shqiptarve ka nji përforcim shume të randsishëm në konservator i zë m e n' i n div i duaI i zë m të posaçëm qi e dallon Popullin "'Shqiptar. Të gjithë Auktorët, nji zani, flasin për ketë ultra - sensibilitet shqiptar qi e ban populllin t' anë të pa besë ndaj të huejt t6t), dhe pengon e atrofizon çdo bashkim e çdo bashkëveprim, prej frige qi mos të bieren lirija, pam varsij a e ti paret tjera , të fisit, e do t'i a dijmë kësajë konservatorizmë, po qe se Populli Shqitptar gjatë sa e sa shekujsh e mes sa e sa pushtimesh, ruejti të paprekun individualitetin etnik të tij. « Shqiptarët, thotë J. 8 o u r c a r t, ruejnë tiparet etike ma të pastrat; gjuhën, doket e zakonet, kostumet kombtare 162). Shqiptarët

rueinë me qindresë doket e zakonet

moçme

163).

e tyne origjinale e shumë të Të stru · un ndër male kanë mbajtë kombsinë e tyne, si

158) Hl!:ROnOTI, 'lcrtOQLUL, Lib. IV, ~ 49. 159) FR. Rraszzo, në Rivista d' Albania, II (194L), fq, 129. - 160) D. MusTILLI, Archeol<>gia del Cossovo në Gossovo, fqq. \16-97. - 161) G. vox H,HlN, Miirchen, II, fq. 13; E. LI&BKRT, aue de1n nordalbanischen Hochgebirge, fq. IV; E. DuRHAM, Some Tribal Oriqin«, Ltucs, etj., fqq. U9 e 287. «in those parte of the Baikan» iohere the tribal system trns stil! in force, the reluctmwe of the tribe tu cidmit a strançer was still marked , Ojf the beaten track a guide waa a necessity, not »terels; to shou: the way, but tu act as a pauport and explain one ... The strançer is stili suspect in lands much. nearer htnne . .A reaaon for the stranqer' s prese11ce is required .» fq. 287. - 162) J. BonaC.A.RT, l' Albanie et les .AU,anais, fq. 37. -163) Cv1J1Q, La Peninmle Bele«nique, fq. 82; V. DHuua, L' «llltt:ni«, fqq. 10, 21.

Baskët ndër Piren ej 164). Ky popull u përpoq me 1 O qytet nime të ndryshme, pa nioftë prei tyne veçse zgjedhën ushtarake 165). Mes të giitha ngjarjesh e ndrrimesh qi ndodhën gjatë shekujve, ka mbetë gjithmonë i njajti 166), gjithmonë në vehte, krejt i vetmuem, i da/luem, i ndamun nga popujt fëqinj e nga pushtuesi 167). Shqiptarët, të vetmit ndër të giithë po pu]! Ballkanikë, kanë qindrue mes të giittta stuhive e pushtimeve 168). Populli Shqiptar a e dboj a e asimiloj pushtuesin e, gjatë shekujsh, ruejti të paprekun gjuhën, traditat, zakonet 169). Shqiptarët janë kundra çdo asimilimi të huej 170), e sidomos kundra çdo sllavizimi ''.'). Kështu pak Shqiptarë katolikë qenë për 35 vjet nënshtetas të Malitzi, pa psue kurrnji asimilim etnik In). Shqiptari, sidomos ndër male u ruejt nga çdo përzimje me popuj tjerë 173), e ndër banesa të katundarvet e të malcorvet gjithshka dëshmon largsinë gadi të pamatun qi e ndan katundarin e malcorin nga njerzit tjerë 174). Shqiptarët nuk u përzienë kurr as me Grekë as me Sllavë 175), mu patën për ta nji mëni të papajtueshme, qi bante të pamundun çdo bashkim. Duhet thanë, vrett i madhi historjak Rumun, N. / o r g a, se Shqiptarët kanë nji fuqi 176). Kurrnji ruejtse të çuditshme e nji qindresë të jashtëzakonshme popull' i Europës, shton hittglizi Bar ne s, nuk u dëftue ma i qin-

164) C. BECKER, L' albanie et les Albanais, fq. 5; C. PAGANEL, Histoire de 8canderb1g, fq. XXIII. - 165) A. MooSSET, L' Albanie devant l' Europe, fq. 6. - 166) CHOPn,, Les Prouinces Dnnubienuee, fq. I 11. - 167) E. F. KNIGBT, Albania, fq. 163; A. GBICA, L' albanie, fq. 110; H. HECQUARD, Histoire, et description de la Haute Albanie, fq. Vll; J. GoDART, L' Albanie en t!J:21, fq. 34; G. SIMINI, Albania, fq . 122; N. FoRBEB, në The Balkans, fq, 16; M. SOFFLAY, Serbët e Shqiptarët, fq. 76. - 168) A. HALDACCI, Albania, fq. 138, J ACK, Im tiirkieohen, Kriegslager durch Albanien, fq, 13. - 169) L. LAMOOCHE në La quest, Alb., fqq. 2022:. M. VoN REDLICB, The unconquered Albania, fq. 23; D' KSTOURN!l:Lu:s-CONSTANT, L' Albanie et la Pai» de l' Europe, fqq. 11, 14; J. S. BARNES, Il futura Stato d' Albania, fq. 4. - 170) E. DuaHAM, Albania Past and Present në . .Albania and Albanais, fq. 12; DAKO-BALA, Albania', Rights, fq. t2. - 171) E. DO\tBAM, Groviglio Balcanico ; fq. 9, çekun nga Kok alari në Kosova, djepi i fihqiptarizmit, fq. 119. - 172) R. RANKIN, Tne Lnner Hi~tory oj the Balkan, 1rar, fq, 223. - 173) A. E Lux, Die Balkanhalbinsel, fqq. 63 e 64. - 174) H. A. BERNATZIK, Albanieti, fq. 33. - 175) F. TAJANI, Le Istorie Albane,i. bl. li, fq. 41. 178) N. Jo1l•.l, Breve hi,t•if'e «e l' ..4.lieinie, fq. 2.

64 kundra çdo orvatjeje asimilimi 177). Kësi mendimi janë edhe R. Lan e, E. D u r ha m, L. L ore c c hi o e B. B ar e i l l e s 178). drueshëm

E këjo konservatorizëm e Popullit Shqiptar nuk asht nji cilsi e e këtyne kohve. Vetë Ha 11 n-i tash nji qind vjetë, e përshkrou në kryevepër të tij, tue vrejtë se si puntorët e tregtarët Shqiptarë, qi shkojshin me punuem përjashta, rnbajshin gjithmonë e gjithkund, përsa ishte e mundun, doket e zakonet e vendlindjes, e kur kthejshin n' Atdhe, fillojshin përsëri jetën e përparshme, tue u ruejtun nga çdo send i rij qi t' u binte në sy bashkëqytetarve të tynve.

Të Parët e Shqiptarve të1 sotshëm, thotë tekstualisht i vlerti banuen vendin e tyne që nga kohët ma të lashtat, tue ruejtun doket e zakonet e moçme shumë ma besnikisht se popujt fëqinj. U ndihmon në ketë punë gjendja fysike e vendit, të rrethuem në njan' anë nga deti e n' anë tjera nga malet,· e pra ndej të mprojtun ma tepër se vendet tjera nga stuhitë e kohve. Por mproitja kryesore e ma e fuqishmja e zakoneve e e dokeve të moçme asht konservatorizma e stiofinizma natyrore për ruejtje të traditave e të zakoneve të tija, e për shkundje të zgjedhës së huej. Këjo shihet qartazi në fenomen t' emigracionit të përkohshëm qi ndodhë për gjithë vjet në Shqipni. Shumë Shqiptarë për nji arsye a për nji tjetër, zakonisht për interesë a për shërbim ushtarak, e shkojnë nji pjesë të madhe të jetës së tyne përjashta, ndër vende qi janë nën çdo pikpamje krejt të ndryshme nga Shqipnija. Anitnirë, Shqiptarët mbesin e këthejnë gjithmonë si janë nisë, me prirjet, me mendesinë, me doket e zakonet e vendlindjes së tyne... Vetëm këjo konservatorizëm e spjegon gjendjen e pandrrueshme të Shqip nisë 179) ». «

Auktor,

Nji shembull e nji provë e shkëlqyeshme e kësajë konservatorizme janë Kolonitë Shqiptare të Dalmacjes e t' Italisë. Për Shqiptarë të Borgo Erizzo-s, (Zara), të shpërngulun atje jo me 1726, si

177) J. S. B.utNKS, Ll .f11tu1'0 Stato d' .Albania, fq. 4-. - 178) R. LA.N1te, 'l'h• Peak« oj Shala, fq. 43; E DURBAM, Some Tribal Origi111, etj.; fq. 5; L. Lor ecchio, Alba11ia, fash , VIII, fq. 22; B. Bareillee në La Que,t • .Alb., fq. 36. - 179) G. VoN HA..HN, .Albani,c!te Studien, I, fq. 214.

65 thotë K. Tagliavini 11e), por edhe para vj. 1622 1•1), I s ti n o vi q shkruen: Ky popull sympatik i ka ruejtun gjitha tiparet tjera kombtare 182). Këto fjalë u përshtaten mirë të gjithë Shqiptarve të kolonive tjera t' Italisë t! të Greqisë. 183)« Shqiptarët qi u shpërngulën n' Itali, shkruen Sa m i F r a s h e ri, rujtën gjuhën e kombsinë e tyne deri sot. Gjuha qi flasin asht shqip fjeshtë toskerisht pak e prishun dhe e perzimun me italisht, dhe kanë ruejtë shumë fjalë shqipe të vjetra qi na kemi harrue. Në mes të Shqiptarve t' Italisë janë shumë njerz të vlerëtë qi kanë për zemër [ dëshir të madhe për J kombsinë e gjuhën ë tyne dhe kanë mbledhun shumë vjerrsha e kanoë të vjetra 184)». « Shqiptarët e Greqisë, shkruen Th. S. H u g h e s. ruejnë gjithkund gjuhën, doket e zakonet e tyne, e atë veprimtari shpirtnore e trupnore qi i dallon nga Grekët e nga Turqt dhe i rrëfen për ma të lartë se ata 185) ». 180) K. TAGLlAVlNl, në Eossooo, fq. 5, vr , 3. «La Ootoni« .dtbcu1ese di Borao l;Jrizzo presso Zara ha tJrigini assa» pih reoeuti ri.ulentlo solo al 1726 e l 733» Sh. edhe K. TAGLIAVINI, L' Atb mese in Dulncaeia; fq. 2. I vlerti Profesor psbtetet në historj ak german Erber , i cili, sadoqi speçja,liilt në ketë landë, kerkiruet e tija i ka bamun vetëm ndër arshiva të Zara-s e jo ndër ata të Venedikut: e kiijo asht nji mungesë e randë për studj uesa të historisë së Dalmatjes. -181) Po flasim keshtu e zgjedhim ketë datë pse ndër Relazioiii al Oolleqio, VI (Secr.) të rujtuna n'arkiv ti Venedikut, gjindet nj i relacjon i vj. 1622, ardhun prej Zarës ku permendet fjala l(alamboqi a sorqotureo, tue thanë se niblellj en e tij e kiahin pru Shqiptarët. (SH. Z. VALl!:NTINr, në Oivilta Oattoliea, l943. bl. II, fq. 378). 18a) ISTINOVIQ, në Datmaticae ree, fq. 14. -183) SAMI F&ASB&RI Shqiperija, shka ka qenë, shka asht eshka do të bahet fq. 32. 184) G. VoN HABN, Albanesische Studien, I, fq. 13; G. D.uNELLI, La Penisoia, Balcanica, fq. 95; J. BuuRCART, L' Albanie et les Atbanais, fq. :lO; L. Lo&11:cca10, Atbania, fash, VIlL fq. 41. Edhe Pjeter C b i ar a ban dëshmi për Konservatorrzem të popullsisë Shqiptare të Greqisë. 'I.In Atene, preci1ame1ite ai piedi dell' A~ropoli nel quartiere piu vecchio dell' antica citui, denoinfoato Plaka, ehe in U,ttguaggio alba1ie1e significa vecchia, vive da piu ,ecoli una popolaaio,ie generosa ... tenace net couservare le abirudini, le tradisioui, e fin l' anrice aasionale abbigliamento.. ; e questa gente par la albaueae» ( L' Epiro, Pal~rmo, 1880 fq. 151. - 185) 'I'h , ~. Hu&1ns, Voyage a Ja;iiina, I, fq. 90. -

li.

Llt<A vi. XV · Nr. X-Xl-Xll 11'41. • Të 8rejtat c Sh11i11Rl1e ithnikc

66 Pa.strija. e Rra.cës Shqiptare Këjo konservatorizëm karakteristike e Shqiptarit asht nji siguri shumë e randsishme dhe e njij vlere shumë të madhe për pastri të rracës Shqiptare. Kompetenta e inkompetenta folën shumë mbi ketë çashtje e të pshtetun mbi rrashta (kafka) të moçme, qitën poshtë n' emën t'antropologjisë xanafillen ilire a iliro-trake të Popullit Shqiptar, tue krijuem nji rracë tjetër, t' ashtuqujtunen rracë dinarike. E. Pi t ta r d, tue folun për Shqiptarë, thotë: <Parahistorija

e Shqipnisë asht porsa e vizatueme e aniropologjija fysike t Shqiptarve asht ende në fillim 186) -. Mbas Pittard-it, Shqiptarët e

Italisë nuk Janë Shqiptarë me rod, "Unë nuk besoj se çeta të mëdhaja

por italjajë

të shqiptarizuem.

Shqiptarësh kanë ardhë me ani nga Malet e Himarës. Unë kujtoj se ka ndodhë ti'Itali Jugore stika ka ndodhë në Serbi Jugore, ku Shqiptat ët u kanë dhanë popullsive! ndër të cilat u shpërngulën, emnin, gjuhën e ndonji ndër zakone të tyne, e këto popullsi sot duket se janë Shqiptare » 187) ( sic ! ]. Sa për rracën Shqiptare të vërtetë, Pittard-i mendon se « Shqiptarët janë përfaqsuesit e së' bukures rracë Dinarike a Adrjatike, e kjo asht, ai thotë, lidttnija e parë e Shqiptarvet me banorët e Matitzi, të Bosntes e të Herzegovinës 188) -. Kah mbarimi i studimit të tij, përfundon: « Hulumtime ma të vonshme kanë për t'i a dalë me shumë gjasë të mbledhin gjatë krejt detit Adrijatik - bregut linduer - e krejt gjatë detit Jon, nji popullsi me të njajtin typ somatologjik. D e n i k e r qi e ka zbulue ma kah veriu mbi Bosnje-Hercegovinë, e ka qujtun rra c ë A d r ij a t i k e. _ Mund të jet atëherë, po qe se hypoteza e eme përforcohet, se ka për t'u qujtun definitivisht r r a c ë I I i r i k e, ase po deshtën ti! mbajmë nji terminologji gjeograftke, r r a c ë A d r i j .•a t i186) E.

PI'l'TARo, Les l'eupu, d,i Balkan«, ftt. 77. - 18'1) lDJnt, 1,. e ç. fq. 80: ~ Je ne eroi, pas gue de forte, bundes albanaiau, aient jasnai« embarque au promontuire dell Monta Acrocerauniena. Je croierais piu» volontiers qu.' il il 1J1 est passë <la1111 l' Italie du sud, ce qui s' e11t passe daus la Serbie meridionale, ot't les .Alba,wia ont do11116 <ittx populations, au milieu desquelle« ils t1e1iaitmt e' ëtablir , leur nom, leur la11gue et quelques-une11 ·i.le leur, eoutumes, et ces popu lations , a ujourd' hui, ont I' oppare11ce d' !tre Alba,rniseo. lUto pohime të ga.bueme kemi per 'b' i qiti poslttl Jli l)Jeaën III ti kitij studimi. - 188) fo1'M1 v. e ,, f~. 11.

67 e - J o n e. Pse ajo u shtri e rrethueme gjatë këtyne dy detnave, e ndame nga Deti Egje me vargun qi vijon prej Malit Shat deri në Taigietë 189) ». •

Edhe Auktorë tjerë flasin për ketë rracë dinarike, herë tue e dalluem herë tue e përzimun me rracën ilirike 190). Auktorët Germanë të kohëve të fundit, ndoshta të ndikuem nga ideologjija e sotshme, flasin për çnordizim të banorve të moçëm të Gadishullit Ballkanik. « Si histori rracore t' llirve, shkruen Otto Re c he, kemi

djepin e tyne në Germani lindore, ku qenë përgjithsisht të rracës nordike; ma vonë shtegtuen - si duket nën shtytjen e fisevet germanike - për [uglindje dhe arrijtën kështu në nji vend me popullsi ma fort . d i n a r i ke [? ), me të cilën u përzien përherë e ma shumë. Ata oanë kështu nji proces të/ortë çnordizimi [?!!)1g1)». J. S c h w ide t z ky, tue studjuem kafkat e moçme të gjetuna në Glasinac (Bosnje) vj. 1880,nga dijetarët Truhelka, Fjala e Hoernes, shkruen : « Në popullatën mashkullore të Glasinac-it vërtetohen ' në rrugë statistikore së paku tre typa rracash: verjaku, mesdhetari e dinariku. Së paku typi verjak na çfaqet në d y v a ri a n te, në nji trajtë me kafkë të naltë e në nji me kafkë t'ulëtë ... Ndër kafkat mesatare (rnesoqefale) shihet qartazi nji kalim drejt typit dinarik, sidomos në trajtim të kafkës mbrapa ... Rrashtat na tregojnë nji çnordizim, dmth. nji paksim të rracës verjake ·e shurnsirn të rracave tjera 192) ». Po ndalemi pak mbi ketë çashtje, pse bjen me vehte rrjedhime politike e ndërkombtare shumë të randsishme. E. Ven i z e I o s (1864-1936), politikanti në mos përzimtari ma i madhi e ma i rrezikshmi i Greqisë moderne, e anmiku i qitun

.»

189) IDEM, v. e ç, fqq. 84-85: «Des ëtudes ulterieures arrit•eront probablement a qrouper tout le long de la mer A.driatike - cote oriental - et tout le long de la rner Jonienne, une population d' un meme type somatoloqique, Deniker qui l' a revelee plus au nord depuis la Bosnie - Hersëçooine, l1l'i a donne le nom de race adriatique. Peut-ëtre alors, si ttton hypothese ,e eo·,ifirme, poun·ons nous definilivement l' appeler race Lllurienne, ou si l' on veut l1ti conserver une terminoloqie geograpltique, ,·ace Adriatieo Jonienue, Car elle paraU franehe,nent tournee vers ces deux mers, separee de la mer Egee par les ehaine« qui se 1ruccedent d1t Chur Dagh au Taygete». - 190) A.l1nanacco Ltalo - .illbanese, l 940, fq. XXII. -191 O. Rsoa s, .Raca dhe djepi i Lndoçermanoet; çekun në Bota Shqiptare, fq. 100. - 192) I. Scawm11:Ts1u, Die llly,·e,· des Cflaaiiiac, çekan në Jleta ~h9.iptare, fqq_.' 101-102.

68 i Shqipnisë, ky nieri i përsosun ndër të gjitha mashtrimet e politikës makjavelike, në Konferencë të Paqit thonte botnisht: « E vërtetë se shumica e popullsisë greke [? ! - ortodokse] t' Epirit ka si gjuhë amtare shqipen e prandei me shumë gjasë [ ! ? ] asht Shqiptare me rod; por kuptimi i Kombsisë i Aleatvet asht ai i vetëdijes kombtare, jo ai i përgjiihëtë i rracës e i gjuhës 198) ». Por me gjithë ketë deklaratë të madhnueshme, të bamun për të gnjyem ma mirë ndjesitë humanitare t'Aleatvet, Z. Venizelos e Qeveritarët Grekë shestuen e zbatuen me Turqi ato shëkëmbime antijuridike e antinjerzore popullsije, qi synojshin shpërnguljen e largimin e gjithmonshëm të popullsisë Shqiptare nga trolli shenjt i të Parve. Venizelos e shokët e tij ishin tepër të rrahun për t'u kondenduem për vetëdije kombtare greke të popullsive Shqiptare t'Epirit m). Ata e dijnë shumë mirë se këjo ndërgjegjë asht e pamujtun a e paqindrueshtne pa atë unjisi rrdce e gjuhe qi kemi njehë ndër përbasë ma kryesore të Kornbsisë 195). Q i m o s t ë ga b o j m në ketë çashtje të vishtirë e mos të nxjerrim përfundime tepër të shpejta, si kanë bamun disa auktorë, do rezultete të paleoantropologjisë e t'antropologjisë do t'i marrim, mos me pabesë, sigurisht me kadali e urtsi. Arsyja asht e qartë: s mjafton matja e disa rrashtave të vjetra (qofshin edhe shumë si ato të Glasinac-it), për të folun me siguri për rracën e llirve të moçëm e për gjasime a ndryshime të tyne antropologjike = me Shqiptarë të sodshëm. Për të rnujtë me ba nji krahasim mes dy sendesh, duhet të njihen mirë të dyja, së paku n'atë pikpamje në të cilën krahasohen. Tashti a mund thuhet se njifen mirë në pikpamje antropologjike banorët e moçëm të Ballkanit? Në Glasinac u zbuluen 20. 000 vorre para-historike, të cilët dëshmojnë popullsinë e dendun të këtij vendi. Por shka janë 20. 000 vorre krahasue me popullsi të , panurnër qi jetou për sa e sa shekuj n'lliri të moçme ? E mbandej paleoantropologjija a mundet me na sigurue se tre typa rracash, lypi verjak (dolikoqefal e shtatnalt), typi mesdhetar (dolikoqefal e i vogël) e lypi dinarik (brakiqefal), u gjetën gjithmonë qysh nga kohët ma të lashtat në të tanë pjesën prendimore të ë

193) A. G1AN>mn,

L' Albani"'

l"inti ' p~rp&1a, fqq. I - lt.

SP:&LLAlfZON,

ti«l 191!

11l

Ti„.it•ri 11ei •• l,ni,

1981, fq. -i9. - 194:) C. fq41. Ut - 2. - 116) Sa.

e n'atë përojestim në ti cilin w gjetën në Glasinac ? Kurrsesi nuk mund të përfundojmë se këta tre typa qëndruen, shkruen J. A n c e I ; edhe po u pohue qensiia e tyne në Ballkan, na nuk kemi kurrnii dëshmi për pastri të tyne ndër kohë ma të lashta të historisë», E përfundon me këto fjalë msimplote: -Contentons-nous de degager de netre ignorance un scepticisme gënërale . . . [përkah këto çashtje pa1eoantropo1ogjike ende kaq të vi shtira e kaq t'errta m),. .J N'anë tjetër s do të harrojmë se, si thamë sypri, unllsiia e pastrija e rracës qi lypset si element landuer i Kombit, -s asht uniisiia e pastrija absolute, qi përjashton çdo nërzlmje me gjithse të vogël e të parandsishme, nor nii unlist e oastri relative, nji unnst e nji pastri e cila lypë vetëm qi d e p r t i m e t e ndryshme dal-nga-dalë të jenë unJISUe a t ' u n j i s o h e n e të t r a i t o i n ë n n j i p o p u I I t v e t ë m, k u ç d o i n d i v i d e n d i e n v e t v e h t en n gj i n i m e t g i i t h t i e r t 1 i7)». Tashti zbulimi e studimi i vorreve të vjetra të Glasinac - lt nuk e qitën poshtë, pore përforcuen uniisinë rracore të Shqintarve të sotshëm me banorët e herëshërn të Ballkanit. E njimend në Olasinac, si shkruen P. K re t s c h m e r, janë gjetun afër niana tjetrës kafka dolykoqefale të spikatuna e brakvqetale të sigurta e së mbrami nii seri mezoqefalesh; në Mladejevine paraqiten në tre typat të ndamun e njilloitas dhe për sa i përket numrit 188l. Kafkat e Shqintarve të sotshëm pra, qi si mbas Pittard-it janë 80 °/o brakyqefale 199), përkojnë krejt me nji sasi t'atyne rrashtave të gjetuna në Glasinac. Ferdinand H u e o o e antroooloz i nërrnendun, në nli artikull Ober die Herkunft und Stellung der Albanesen (':li: përmbi xanatillen e pozicjonin e Shqiptarves shkrou tash sa vjet: « Trakët e llfrët e moçëm sigurisht parafëtyrohen për shka i përket rracës në fisin e Shqiptarvet të niimrndët. Vetëm tutër Shqiptarë muita me i ndeshë si rracë, pasardhsit e Trakve, të cilët n' Iliri u përzien me Ilirë e qi ma vonë pranuen me vehte edhe elementa njillojtas rrace ~allkanit «

198) J. ANCU:L, Peuples et 11atio11s de, Balkans, fqq, 81 · ti~. -197) Sh. përpara, fq. 9. 198) P. KR11.TSCHMKR, në Zeitsch. fiir Etl111., 1895, fq. 53. - 199) E. PnT.!RD Les Peuples de« Balkans, fq. 82.

70 gjermane, EOfhe ,i kishin teprue në Bellkan ... Kështu pre, ,ir shka i përket rracës, kam marrë si piknisje për Shqiptarët e sodshëm Ilirët e Trakët, e kam përfundue i pshtetun n'ontropologji, tue përkuem plotsisht me kërkimet e bamuna prej Stephanos mbi Shqiptarët e Greqisë, se rracisht, rraca e vjetër ariane rrash! - madhe 200)». e bardhë ballkanike, ka teprue e kalue ndër Shqintar Shka nuk mund të pëlqejmë kurrsesi asht te r mi n o I o g i i j a e re e antropologvet, qi duket se kanë trillue nërgut për t'i ngatrruern punët. Antropologu svicrak Eugëne Pittard me gjithse e quen rracën e Shqiptarve rracë dinarike, pa kundërshtim e quen edhe rracë Adriiatike a Ilirike a Adrijatik - [one 201). Antropologët germanë përkundra, si Otto R e c h e 10') e I. 203) S c h w i d e t s ky thonë se Ilirët e moçëm ishin të rracës nordike (verjake) e ma vonë, kur u ulën në Gadishull Ballkanik, u çnordizuen dhe u përzienë përherë e ma shumë me popullsi dinarike të gjetuna në ketë vend.

S lypset nii mendehollsi e iasntëzakonshme për të kuptuem ku vrasin këta emna e këto pohime oiymsëshqensore I

Na s mund të rntojmë qi antropologët e shqencatarët tjerë të na pyesin ne kur trillojnë fjalët teknike të shqencës së tyne, por kemi tagër t'i kundërshtojmë terminologjisë së tyne, kur asht kundra së vërtetës e dreitsisë. Tashti këso dore asht te r m i n o I o g i i j a · e r e qi flet për rracë dinarike, pse a çiltazi a mësheftazi mohon xanafillen iliro - trake të Shqlptarve, nji ndër pika historike ma të si-

gurta edhe si mbas auktorve germanë të naltëpërmendun. Ndonji Auktor ka folun edhe për nji përzimje e bastardhim të pastajmë të rracës Shqiptare, e na vjen shumë keq se ndër këta Auktorë lyp'set vumun edhe Mitan S u f f 1 'a y, i cili ndaj Kombin t' anë ka kaq shumë meritime. Këtij shkrimtari në venër Srbi i Ar-· banasi i rrshqitën disa pohime qi, dashtë e pa dashtë, janë për dam të Shqiptarve, e kundra së vërtetës historike. Kështu na flet për paksimin e ngadalshëm por të vijueshëm

të

200) F. HUll)PPlt, ni .A rchil' fiir Ras ,m und Ge,ell~ch~fts Btoloqie, vi. VI, fash, IV, fq. 511. -- 201) E. P1TTA1m, Les Peu plee de6 Balkans, fq. 84. 202) O. RRCHE, Raca, dhe <Vepi i Indoqermanret, çekun në Bota Shqiptare, fqq. 99 - 100. - 203) I. SCHWIDETZKY, Die I llurer des Glasiu111·, çekun në Bota Shqiptare, fqq. 101 - 102,

71 · r,1pullsisl ilire në kohë tij l9irandorid 1'omake 204), ~adi të donte me i a [!atue tokën vërshimit sllav; na paraqet popullsinë Shqiptare shumë të përzieme me elemenia të huejë, si në Shqipni Verore si n' atë Jugore. [Ndër shekuj XIV-XVJ «gjithkund popullsija ishte

e përzieme me qytetasit e vietër romakë e me qytetasë të rii sllavë

e Shqiptarë

1105)»,

Mbas Sufflay fiset Shqiptare të sotshme nuk rrjedhin nga Ilirët, pse thotë se pushtimi romak shoatrroi fiset e para ilire ... e në kohët e turbullta e t' errta të dyndjes së nopuivet u banë ndërmjet Matit e Vjosës formimet e reia e të fuqishme të fisevet, të cilat, tue marrë para sysh formimet e para ilire, qenë formime të dyta. Fillimi i shumë fiseve të sotme shqiptare asht prej të XV po ende prei XIV qlndviet, e prandej fiset e tashme janë formime e shtresa të treta!!!! 2oe) · Shumë sende kishim me rnujtë me thanë përmbi këto pohime guximtare, por i lamë për ma noshtë, kur kemi për të folun për vianirnin historik të Ponullit Shqiptarë. Këtu vreirnë vetëm se thezi i Sufflay-it e i shokve të ·tij asht i papranueshëm pse asht kundra natyrës së Shqiptarve e kundra arsyes. Së pari, asht kundra natyrës së Shqintarve. Shqiptari, si u pa ma nalt 207), asht konservator e shovinist 100 °/0• Përjashtimet qi mund të vërtetohen aty këtu nuk ianë veçse përforcime të këtij pohimi t' inë. Tashti me ketë natyrë e mendesi konservatore e shoviniste 1000/o. asht e pamundun të mendohet për atë përzim]e e shkrimje popujsh qi përmend e nënkupton Milan Sufflay. Shqiptarët, të strukun ndër male në kohë të vërshimeve barbare, ma vonë, prej nevoje a prej interese kanë rnujtë po me bashkëpunue me pushtuesit e rij, por gjithmonë me atë ruejtje e me atë mëni në zemër qi e karakterizon Shqiptarin dhe pengon çdo bashkim të ngushtë e çdo shkrimje mes fituesish e të mujtunsh. Kur prande] nji dokument na flet për ketë bashkim e për ketë shkrimje, edhe kur e kemi vërtetuem mirë e mirë autentiçitetin e

204) M. SUFFLAV, Serbi i Arbana,i a Serbët e Shqiptarët, fq. 108. Të çekunat janë slmbae përkthimi shqip të Profesorit Karl Gurakuqi. , 205) lDEM, !'. e ç., fqq. 16-18. - 206) Io1rn, 11. e ç., fqq. 88 - 84. :,107) Sh. përpara, fqq. 62 - 65.

72 dokumentit e veshtrimin e tij (punë këje j~ r;iithmen~ e lehtë H•), do të ruehemi nga çdo përgjithsirn, pse rasë të rralla asimilimi mund të kenë ndodhë, si mund të ndodhin edhe sot, por ajo përzimje e shkrimje e përl{jithëtë qi mtojnë Sllavët, për ata qi njohin psyhën, natyrën e historinë e Popullit Shqiptar, asht J!ia krejt e pamundun. Shkruen mirë Nikë Bar c o 1 I a: «Shqiptari nuk

ka prirje asimilimi. E bajnë dishmi grumh11it eterogjen: {{rek, vllah, bullgar e serb qi kanë qenë e kanë tnbetë gjithmonë me 1:Juhë, kottibsi e besim të vetin edhe pse rrethue e mbulue prej shumicës shqiptare. Barleti na flet për Bulloorët e Dibrës, e Rul/garë kanë mbetë; kemi shkjet e Vrakës. nji ishull sllav sa Erima, e giithmonë ! a qindrue sllav deri qi asht dyndë; kemi vupet e arumunvet qi janë ruejtë të shëndoshtë, etj. 20g)•. Prandej gabimi në mos faji i Z. Mitan Sufflay asht se i vlerti Auktor rindërtou historinë e njenës ndër perjudha historike ma së konklavituna të Popullit Shqiptar, tue pergiithsuem pak fakte të veçanta e tue u pshtetun mbi nii fuqi asirniluese'Tqi elementi Shqiptar nuk ka pasë kurr, e mbi dokumenta të pakët, të vorfën, të mangët dhe jo krejt e gjithmonë të sizurëtë. Prandej ka dalë nji histori në të cilen e ka pjesën e vet jo vetëm dituniia por edhe fantazija e Auktorit; nji vepër qi duhet marrë me reservë e urtsi. Z. St. Stoianoviq, Prof. n' Universitet të Belgradit, në parathanje të veprëa Serbët e Shqiptarët thotë:« Detyra e Z. Sufflay ka qenë shumë e randë, mbasi ai, tue u pshtetun në nji sasi të ·vo~ël

208) Asht punë e vi,htirë -.ërtetimi i antentititf'tit ti i nshtrimit t~ drejtë tfi dokumentavet të moçëm për arR~E'I të pa-d ijes 1t të pak njdeait ti 11hkrimt11rve sidomos përkah emnat irjf'ografikfi e shtr-imja e t y ne , Nji shern bnll të tillë e kemi ilni në veprën e paçmuesh me të F II r l a t i t n' Tlluricum Socrum , hl. Vl l I. fq. 21, kn thohet se Imzot Pjetër Bogdl\1~ t>yrPgium librum composuit , la.tilla. et •la.vica lingua, cni t itulus Cnn,·1111 Prophetaru m: kurse libri asht i shk ruern •hqip e italisllt. Në tfi nj aj t in ble, fq. 249, lexohet: G11m 1111111ero".i populo Albaui•n•i et Clementinn, thue se Xelmendaait uuk janë Shqiptari!! Te 8 u ffl a y , Serbët e Shqiptarët, fq. 43 gjin(fot nj i dokument i vj. 1304, i cili permendë «quasdam amplas et populosa« prod11cia1 A lba11iam, Oumaniam et Polatum ac Duratium prope B:ungariam sita« = <lisa provinçe të miirlhaja e të popullueme Shqipninë, Kmnanjeu e Pultin f" Dnrrain .ter HungariBë?! ! 209) N. RJ\:acm.u, Mprojtja e Kon,bii Shqiptar, fq, 2:l.

73 burimesh së msnrte, e tijesërisht të posirurte, ka dijtë me paraqitë nji fansi të plotë, të vërtetë e të siourëtë, dmth. kohën e kaluerne t' atyne brigjeve, si edhe jetën n' ato». Këto fjalë qi në

mend

të të vlertit Profesor të Belgradit do nji dënim i

t' ishin nii lavdi për Milan_ Sufflay, neve na duken veprës së tij. Histori

asht kallxirni

objektiv e besnik i ngjarjeve të syt e historisë e gieografiia; burimet janë pomendoret e doku-

ndodhuna dhe i kavive e i rrjedhimeve të tyne; janë hronologiiia mentat. Përsosmeniia

e historisë asht në përpiestim të dreitë me tiërsosmeni të dokumentove, pre] kah rrjedh e mvaret. Sa ma shumë,

ma të plotë e ma të sigurëtë janë dokumentar, aq ma e plotë e ma e sigurëtë asht edhe historija: anasjelltas, kur dokumentat janë të pakët, të paplotë a të pa sigurëtë, edhe historija ka për të qenë e pakët, e paplotë dhe e pasigurëtë. Pohimi pra i Z. Stojanoviq, me e shique hollë, nuk asht nji lavdi, por nji contradicio in terminis, nji moskuptim, qi na zbulon sa i rrejshëm asht e nrandej me sa reservë e urtsi duhet marrë rindërtimi historik i Z. Suftlay. E njimend kur dokumentat a burimet janë të manota, e pjesërisht të pa sigurta, si thotë Stoianoviq, si mund të nxierret prej tyne nji fansi e plotë, e vërtetë dhe e siourëtët E vërtetë se Prof. Stojanoviq oak rrjeshta përpara na thotë se Milan Sufflay-t i erdhën në ndihmë jo vetëm ditunii a, por edhe shkathë/sija e · [antazija e tij. «Me kryem nii detyrë [vepër] të

këtillë nuk asht punë e lehtë. Burimet ... janë aq të pakta e të vorfna, sa që duhet s h u m d i t u n i , s h kat h të si e f a n ta zi . për me i a mërriitë këtij qellimi pa të meta, .. » Por, për ë

sa dijrnë na, fantazi ja vy . n shumë në hart e në letratyrë. por jo kaq shumë ndër shqenca historike, të cilat do të pasqyrojnë e të ndriçojnë objektivisht e Jtoftsisht realitetin: përndryshej nuk shkruejrnë nji histori. por ... nii poem a nji rromanx !!. .. v Prandej mbetet shk a thanë sypri, dmth. se vepra e Z. Milan Sufflay s duhet marrë verbtas, por me reservë e urtsi, sidomos ndër pika qi nuk përkoj në me pika tjera të sigurta ! ! ... · Së dyti, tezi i Sufflay-it e i shokve të tij asht kundra arsyes. E njimend arsyja na thotë se asht e pamujtun qi nji popull i vogël, i mujtun e pa gjuhë të shkrueme të ket asirnilue a t' asimilojë popullin fitues ma të madh e me gjuhë rnt të zhvilluerne. Tashti përzirnja e shkrirnja e mtueme nga . kundërshtarët nënkupton e

74 pshtetet krejt në ketë asimilim të r,apranueshëm, pse kundra arsyes e kundra përvojës; prandej edhe ajo asht e papranueshme, pse ternelue mbi nji teme! të paqindrueshërn e në kundërshtim me arsye e me përvojë. E me kaq kemi të

qitun

poshtë

tezin tendencioz e antishqencuer

Sllavëve. e i kemi dalë zot pastrisë relative

të antronolog

rracës shqiptare,

t' asajë rrace për të cilën

Vir

Qe rraca ma e parë e shumë

c h o w

tha nji ditë:

famshmi

epërt se të gjitha të tjerat!

german

Rudolf

ma e

tto)

2 Uniisija. gjuhsore e Popullit Shqiptar Nji ndër çashtie qi tërhoqi e tërhiekë ma tenër MIQT e ANMJQT e Shqip nisë asht gjuha e saië. Këjo interesë për gjuhtn shqipe fillou me filosofin e linguistin gerrnan L e i b n i t z, i cili ndër do letra drejtue mikut të tij Mc1t•Hin Veyssiëre La Croze, e nxitë të merrej me studimin e shqipes. nii gjuhë, thotë, qi meriton të studjohet e të krahasohet me gjuhë ma të vjetrat. Ndër dëshire të tija rreth giuhërh së Popujvet, pyetë «a gjinde! nii gjuhë e veçantë dhe krejt e ndryshme nga Sllavishtja, Hungarishtja. Grekishtia e Turqishtja, pse thohet se kë]o gjuhë e veçantë gjinde! ndër male të Shqipnisë e t' Epirit 1)».

Zani i Miqve të Shqipnisë Miq

nopnllit

Shqiptar e çojnë

në

qiell

gjuhën

nji gjuttë krejt në vehte 2), kreit e dallueme nga grekishtja

e tij si 3)

e sllu-

210) R. Yrncttow. 11ii Rota Sh qi pta re, fq , 108: T,I' ,"\latin. Par ia , mor. Hi Octobre, Nr. 6.U2. fq. 1. 1) «Q11aerit11r a1111nrt linuu« q11aetla111 71u11li11riR a Slaronicn , ll u uoaric«, Graeca et Turcica prorsu« dircrsa reperiatur iu All>ania et It ulqa ria, Na111 relat10n est falem I in g n a m si n g u I are m reperiri in mo11tih11s .A ll>a11iae et Epiri»: uza vepra: Desiderata rirra Iinquo» pop11lor11111. - 2) K. T,HlLIAVI'.\I, La U11y11a ~~!banese në Alliania I. fq 148; Tttu,us-:-,, çekun në Odesealr-h i , A/l11111i1·11, fq , 98; L1<.1HNITZ, çekun nj: G. Petrot ta , Popolo , linyua e lrt trra tura All,anese, fq , 424. - 3) P. l\J. PAhHIX<> 11fi P, tr ot ta , r. e ç., fq, 42i\; RTJcK:-.~·y, Southern .Albania, fq. 2: M.u,:n I R-ErFkXm, Ml11wire.~ rnr [11 Grëce et l' .,!lbanie, II, XXXV • VII,

75 vishtja

4),

e ng« çd« ~juhi! tjetër 3); nji ndër gjuhë ma të vieira t' Euronës, ndër ma të vjetrat e ma të bukurat e botës 6), e cila asht nii titull bujarije për Popullin qi e flet 7); nii gjuhë autoktone 11), indoeuropjane 9), qi rrjedh nga bashkimi i ilirishtes e i trakishtes së moçme 10), a nga trakishtja 11), a nga ilirishtja n), si don shumica

4) F.U,LMKRAYltR, çek n n në Tajani , Le Tstorie Alhanesi. TT. 4: R. Ar.MA· GTA. Geoarafia, fq , 29. - 5) P' ESTOURNELLRS-CONSTANT,. I,' Albanie et la Paix 118 l' Europe, fq , 1S; Lti:,\KE, çekun në Pstrot ta, Popolo ; linqua ... , fq . 427. ku

lexohet:

«E quello ehe

LE>ihoitz

potë solianio

int11ire die-

tro l' l'R(Pne di 1m c,mtin(/io di parole, ctoë ehe l' albanese e una lingua. affatto diversa dalie a.ltre lb,gue, da.lla. greca., dalia. la.tina., dalla slava, diula tedesca. e dalla. turca, il L e a k e . il quole raccolse nel 8110 l auoro con il lessico del prete Daniele oltre 2 .00() l'l)eaboli e sturlio la st ruit ura aravnm atienle i/Pll' A Ibn nese, potë 'd imoeirarlo 1'011 araomenti linq11istici e [iloloqici ehe sen•ironn in sequito ol . Hop7J e nl. .lfr.irr per det erminare I' a ppartenenea della linqu« a/banese al qrutmo iudo-europeo» - 6) LKTR'<ITZ, <:l'kno nii Petrotr a, Popolo, lingun ... , fq . 424; L. Louzoomo. Alh,inia, fash , VTJT. fq. 12. - 7) L. L~MOTTCHE. në La 1711est. Alb., fq, 25. - 8) G. VoN HAttN, Albanesisot;« Studien , T: fqq , 211-2i'i4: G. W!!:rnAXD, Eilowqrnphie ron Ma/(f.rfonien, fq. 5~; F. RATTT, Profite di Storia Alhanese. fq , 4; FALLMlrnAYER, ni\ Petrotta , v. e ç .. fqq , 433 4; M1KLOSICR, nii Petrotta, 1,. f' (' .• f11. 442, - 9) «Karakterin iu doeuropian të qjultrs sh,1ipe, shkrue n N. Jo k l, e 7,ohoi 'lllP. 1885 Xulander-i . si edhe A .. Schleicher; i cil! 11 11is nq« sustemi i laki111it dhe i zr,iPi/himit, nqo. n.u.mrorët; etj. Këtij i 11 ha.ol1Trne Stier-i, Por iemelet i hodhi Fr. Boim-i rnP 1·ern·P11: Uber das Alha11PsiAehe in seinen verwandtsct.af'tlichen Be7.i,-hnngf'n = Gjuha shqipe ni> ncliirlirlh.iet e afër!li vet të saja , botue në 1854, dhe rne këte u përhap e u zhd11.k çdo dyshim nii karakterin indo europjan të qiuhës shqipe» Sh . Bota Shqiptare, fq. 12$1, 130. -10) Prap N. Jon t.: «Dihet se mbi këto çnshtje mik asht thanë fjala e fundit, Pa dyshim janë ejellun a.rgumente të ra.nda. qi flasin në dobi të theorisë ilire. M,, gjithë këte ka. giaaë se edhe kombit trak i takon nii pje.oë në mbrujtjen e Kombsieë 87,qiplare, siç e pat pam l aroshiquesi T h n om a o n dhe siç duket qarta si nr a sa shkroi, K ar l Pat s c h -i mbi identitetin e emnai•et, të lumejret dhe të m alenei •1ë Traki e Iliri. Në këtë mënyrë del pajtimi i dy theorive lë kundërta, .paitimi qi nxori Baroni F ra n c N o p c sa i ,•ili mendon Re shtresa trake Prnh e 11 mbulue prej nii shtresës ilire» (Bota ~hqiptarf', fq. 131). - Edhe F. Rmszzo, Prof. i glotologisëdhe i sanak ri tishtr-s rr'Dni vereitet të Palermo-s, sh k i-nen : «D11„ lë përfundo] se me ketë sasi e111na~l, etnikë d mtl«, fisesh si' përbushlcëta ti' Trakasvet e I' Tllrret nu]: m tuui të mohohet qi disa fise trakase kanë ndih muem para v], 1000

76 e madhe e Auktorve, flamurtari i të cilve asht i madhi lin,:uist Norbert Jo k 1, i cili çekë si mprojtsë t' iliriz.nës së ~juhës Shqipe T hun man n, Ma 1 te - B r un n; historjakët Ni e bu h r e Fallemerayer; albanologët Leake e Hahn; linguistët Ma y e r, K re t s c h me r e Pe de r se n; nji gjuhë e ruejtun e paprekuri në qensi e në strukturë temelore të sajë mes pushtimesh e stuhish së panumërta qi gjatë shekujve e çuen vendin poshtë e përpjetë 13), mes salvimesh së Turqve t, qi në çdo kohë dojshin me shbi bashkë me gjuhë edhe ndiesinë kombtare të Popullit Shqiptar. Mjaft të permendim shka ka ba Stambolla në shekull të kaluern e ndër vjet të para të këtij shekulli kundra gjuhës e alfabetit shqip. Qe do fakte shumë veshtrimplote: 1. Ma e moçmja Shtëpija Botuese e Shqipnisë ase Shtypshkroja e njohtun Zoja e Papërl yeme e Etcnve Jezuit, ternelue vj.

•

parn Krishtlt për të sajnem popullin ilir (Rota Rhqiptnrl", /q. lffj)», -- 11) 'I . .JoRGA, Brë oe Histolre del' Alhanil'. fq , 3: «La lct11r,11, th ruce e11.t restëe l' apanaqe escl usif tle« A//11111aiR, I.e thraee i-o rlë par les .14/bauai~ est un la nounue bref; rn11cis, de ('{11/lbat et de cmnma111fr111ent dti1foi1111011t l' an11011ie drs rouclir«, Laisso nt e' e ntrecb oquer comme 1fo11R le conflit deR nrme~. les ronso1111es rnd es»: H. IlIRT fl G. "'1nGAND, Et h noqva» hie 1•m1 Ma- kedo nien. fq. fl. 9. 1:1 në. fq , 9, tue folun për trak , thotë: «Aus11adem besta iul noch ueit er bri (len th rakischen Bessen die alteinheimisch e · Sprarh( aus der sich d118 he ntiqe Albanniche enurickelte . Mu» kaun olso von einem Erluschen des 'I'hrattsehen nich t eiqenthich rede n, so11dern nur ron einem ll'eiterent1cickcl11 :::u111 Albnneaischen u n t er sehr starkem lateiniechen /;,'infl1tB6'». H. Pe:01<.RS~;i-, tPkn I në llulli i 1Jntr11 XTX (1948). f11. 815. Prr trak izëm duk et ;<P asht t>tll1f' Bnric-i qi t1 mban )l\,qirwn si nj i • (Bot a Shqiptari:', fq. 1321 - 121 N. ,ToKL, ni; Bota S!,qipt111·p,fq. 180: «Ideja A vjAliir I:' Th un mu n uit dhe, ·wnlte Brunn-it për xa.na.fillen ilire të shqipes ... ~jPti nntarë në hi11tnria11i\t. N,Pbnhr dhe F'allmeraver , te li11~ni~tH. Kopit ar , Benfev , Mik loslch , Diefenbach tlhf' të albanistët Lt·akP 1H1e '.\Ial:n ... Gustav Meyrr-i e qujti ahqipeu nj i Ppokii të djalekteve toi lashtë il ire- . C. PAGANttL, Histoire de Sccuulerbeq, fq. LVI; E DENIS, La Grande Serbie; fq. 20; PormttTT!No-KuKULLA, Historija e Shqip nie, fq. 1:1:• E. F'. KNIGHT, .Albanin. fq , 125: A. GBIC4., L' Albanie et In queetion. ° d' Orient, fq. 17. 13) E. ,JACK.H, T111 t urkischen. Kl'ieg,lrtyer d n rch Albu-Len, fq. 13; E. Dt HHA:11. '!'ll'enty years o/ Baltë gjuhës

sbqipe

djalekt trak t.' i l ir-izue m

ka» Tanqle,

fq. 136; A.

BALDACCI,

.Alhania,

fq.

161.

77 1870, për shumë vjet qe e shterngueme të zhvillonte veprimtarinë e sajë në mshehsinë ma të madhen 14), tue qenë ndaluem rrebtsisisht nga ana e turkut shtypi e përhapja e librave, e fletoreve të shkrueme në gjuhë shqipe 15).

2. Kur në fillim të këtij shekulli, e ma veçanerisht vj. 1904, Miss E. D u r ha rn, tue udhtuern nëpër Shqipni, arrijti në Berat e desht me hymun n' atë qytet, gjandarët i muerën të gjithë librat shqip qi kishte me vehte, pse urdhna të rij kishin ndaluem qarkullimin e çdo shtypi shqip 16). 3. Turq i t e Rij, me atë program të tyne turqizirni tansuer të krahinave të Perandorisë Otomane, i shpallën nji luftë të rrebët gjuhës e alfabetit latin 17), atij alfabeti të zgjedhun ndërgut, si shkruen L u m o S k e n d o, për t' u shkëputun nga lindja e nga gojdhanat e saja skolastike, e për t' u okcidentalizuem? « Në vjeshtë të vj. 1908, snkruen i vlerti Auktor, u mblodh n·':' Manastir nji Kuvend i madh, në të cilin muerën pjesë të gjithë Klubs, pse u donte, para shovinizrnës të Turqve të Rij, me çlaqun në nii mënyrë të qartë vullndesën t' anë për përdorim t' alfabetit latin në shkrim të gjuhës shqipe. Turqt nuk lanë gur pa lujtë për të hapun gjithkund grindje e përçarje. Ata shpresojshin se nji ditë a do të pranohej alfabeti katolik harabisht, qi rrjedh nga hebraishtja, ase do të deshtonte veprirntarija kornbtare e Rilindjes Shqiptare. Por qenë orvatje të kota, pse të tanë të derguemit e Klubvet, tue përfshimun edhe e sidomos Muslimanët e Hoxhalarët, zgodhën edhe nji herë alfabetin "latin, jo vetëm pse, si u tha, ky alfabet asht ma i përshtatun për të shkruem nji gjuhë indo-europjane të kushrinueme me latinishte, por edhe e sidomos për t u okcldentalizuern e për t' u shkëputuri nga Lindja e nga traditat e saja skolastike. Pak mbrapa Turqit mblodhën nji Kuvend në Dibër, i cili u suell

14) Re1,ue de8Balkans, Athene, 19:H, VIL -15) E. KAHN, L' .Albanie et la Poi» cle l' Europe, fq. 47; E. Du&•'AM, The burden oj the Balkans, fq, 233. -16) E. DORHAM, T1mily year.~ oj Balkan Tanqle, fq 105. -17) N. Jo1tHA, Etats JJalc1wiques, fq. 467; R. RANlnN, The Tnner History oj the JalkaM TVar, fq. 10; 8. MiiNz, Batkan-Herrsctier und Staatsmiinner , fq. 124; OoE1c.u.ca1, Albanien, fq. 33; E. DoIIAM, Twenty yean ... r fq, 1P7; A. L•uccue, .-'lllani•, 19:.:0,Deha. 35 (f~q. li2-1511), Dekk , U-51 (fq~. l!H-2H).

18 kundra sish dhe u mbyll me vendime qi përmbledhin të gjitha të drejtat e Shqip nisë 1s) ». • Këto fakte të pamohueshme po u a kujtojmë sidomos fëqinjvet t' inë qi s kanë · marre të thonë se pranija e gjuh..:s ndër krahina të ndryshme të Shqipnisë Ethnike, rrjedh nga favorizimi i Starnbollës ndaj Shqiptarët e gjuhë të tyne 19). A asht favorizim me e mbajtë nji popull në robni e me shqimë çdo lëvizje për liri, me ndaluem gin!:ën, shkollat, kulturën, përparimin e tij, si bani për sa shekuj Qeverija Anadollake me Popullin Shqiptar? Pranija e qindresa e gjuhës shqipe si në Shqipni politike të sotme, si ndër vise të. Kosovës, të Novi pazarit, t' Epirit e të Maqedonisë, ka nji burim tjetër, rrjedh nga atdhedashunija e Ilakëtë e nga konservatorizma e natyrshme dhe e jashtëzakonsnne e Popu-

18) « I,' autom uc 111<1111e de I' 11 n11re 1908 1111 yra 11d conyrr,11 se rr11d 1Jlo11ai;tir: tous les cl ubs .1f pru ent part, 1·11r i/ s' ayissait de confirmer deoant le cha111•i11is111e je1111e turk, la roloutë de s' attucher r1 I' alpuabet latin pour ecrire la lan que al/1cwai11e. Les Turcs remuhl'nt cfrl et terre pour semer la discorde, je ter la scissio11; ils esperuient ou bien fuire adopter, mi jour, I' alpliubet «catholique» arabe (d' oriqine h ebraique ), 011 -

nie-ait.

eucore laisser sterile l' oeu ore natio ualiste de la rerwissanee alb1111ai~e. Vain8 efforts, car tous les participants , ,11 couipris et surto u i le« 11111xulma11s et les hodjas, delëgu6s des clubs , rotërent eucore 1111e fois pow l' alph abet latin, non pas - cumme un l' a dit - i111iyueme11t parce q11e eet aiph abet ëst le plus propre tt ecrire 10te lcwyue indo - europcenue appu rentee de pr,is au. latin, mais a.ussi et ava.nt tout parce qu' il s' agissait de s' occidentaliser, de rompre a.vec 1' orient et ses tra.ditions scola.stiques. Ent lien e11suite le cougres de Dibra; conroquc par les Jeu ues Turcs , qui tourna oontr~ e·11x et se tennina par des. rësotutions 1 esum ant toutes les rei•e11dica1ion11 alba» nai11es». (Lumo Skendo, Alb<rnais et Slare«, çek uu në Godart, l' .Albanie en 1921, fqq. 112-113. -19) J. 'foMI~, Les Allmnais en Vieille &erbie et dans le Sandjalc de J..Yovi-Pazar; asht nj i nder vepra ma të këqijat t; ms teudeucjozer, si mund të shihet ngn diftoj ai: (I) l,e,1 Albanais musulmune , cuampious de la cause tnrque. (Ll) L' Ialauriaatiou des cathol iques serbes [l!] en Kosorn, en Metoloia et a Prizren. (JII) L' Ialaruisat.ion des Herhfls orthodoxes aprës les tent at rves rua lheur euses de souleveuient (1030-1646). (IV) L' islami„a11on et I' albanisutiou des serbes ort.hodoxes a prës le soulëvemeut de 1688 1690. (\) Le soulevemeut des Serbes en 1737 accelere encore l ' islaunaation et I' Alb.unsatiou des :-,erbe~ orthodoxes, !Ja kemi pir t'i pir(j•(ji në pjeab. III ti kitij atucliai.

19 llit Shqiptar. «Shqiptarët, shkruen i vlerti Albanolog Anton B a 1d a c c i, për mija e mija vjelsh kanë ruejtun të paprekun gjuhën

e deri diku edhe pamvarsinë e tyne. Kurrnii popull i Europës nuk ka qindruem ma tepër se ata kundra orvatjeve asimilimi të dy popujve fëqinj të pajisun me fuqi asimiluese krejt të jashtëzakonshme 20)». Shqiptarët ruejtën gjuhën e të Parvet, e gjuha ruejti Kombin Shqiptar. «les Albanias, shkruen 0.-L. Jar a y, par Leur Langue ont

conserve leur individualite ethnique: Shqiptarët nepër mjet të gjuhës kanë ruejtun individualitetin e tyne ethnike 21). « Gjuha shqipe, shton D. C o rn paret ti, tue qindruem në nii · mënyrë të çuditshme kundra rrymësli së forta e së shumta qi punojshin për çfarosjen e sajë, pengou qi populli Shqiptar të hupte, tue u përziemun me popuj [ëqinj ma të fortë se ai. Gjuha shqipe asht nii shembull i shkëlqyeshëm i vlerës së gjuhës, si element ruejtës i Kombsisë, edhe atëherë kur kombet kanë bierrun unjisinë e pamvarsinë politike të tyne 22) ». U tha ma nalt se sot shumica e Auktorve e mbajnë gjuhën shqipe të ·rrjedhun nga ilirishtja e moçme. Por nuk ka qenë gjithmonë kështu. Në shekull qi kalou auktorët qi mbajshin hypothezën e xanafilles pellasgjike të Shqiptarve, st von H ah n u) e ltalo-Shqiptarët

20) A. BALDACCI, Albania, fq. 161: «Gli Albanesi o Shqiptarët, eome ei;si sono orgogliosi di cltiamarsi, ... hunno mantenuto per millenni il loro linguaggio e la loro indipendenza v·irtuale. Neesu» popolo cli Eurepa e stato p-ih di loro resistente agli sfore; di assimilazione di due popot« eorifinanti e aasim-ilati,ri per eeeellenza». -- 21) G. L. J.A.RAY1 L' Albanie inconnue, fqq. 2 z l . - 22) <t. ••• Cio appunto ehe agli occhi nostri pi1'1 di ogni altra cosa qualijica il Popolo .Albanese la linqua da eeso parlata, Q·uesta ehe co nservandosi inirabilrner,.te ad onia delle eause forti e niolteplici ehe si opponevano allet sua esistenea, ha iinpedito ehe quel popolo &i perdesse, eome di n,olti avvenne, andando a confondersi net seuo degli altri popoli Jil'l."Vale1,t-i su di lui. J!l l' albanese un aitro esempio delta linçu », eonsiderata come po/ente elemento conserruiore di nazionalitii, anche allora quando le nazioni, politiea111ente 1011,,irlerate,abbiano perduto la loro unita e la loro indipendenza». - :ill) G. VoN lt.A.•N, A.lianeai,C>he ltuiien, I, fq, 21'. ë

80 Z. Kris Dhirnitër

pi 2'), Kam

O or sa 25), Pjetër Mat rang a 28), e tjerë, mbajshin edhe se shqipja ishte me shumë elementa g, ekë 2R), a latinë. Disa Thomopulos, thojshin pa tjetër se gjuha shqipe

Vinçenc d a 27)

nji gju lë pellasgjike auktorë grekë, si Z. asht nji djalekt grek a aty pari ~9). mbi

Por Fr. Bo p p - i në vepër të cilën zhdavariti karakterin indogjerman të shqipes, provou edhe

çdo dyshim se « shqipja

në temelet e saja nuk ka kurrnji lidhie të ngushtë me motrat e saja grekishten e latinishten, e nuk rrjedh prej tyne», e pran dej mbetshin të përjashtuem opinionet e August Schleicher-it, të Stier-it e të Karnarda-s, qi e uibajshin gjuhën shqipe shumë të lidhun me

grekisnte.

Mjeshtri i gjuhsisë Shqiptare Oustav Me y e r - i me studimet e veprat e tija jo vetëm moi gurrat e gjuhës ilire së moçme (mbishkrime, glosa, emna të përveçëm Zotash,' vehtesh e vendesh 80), por edhe mbi gJullën shqipe të Shqipnisë e të Kolonive Shqiptare t' Italisë jugore, e shpulli shqipen si nji pinjall të djalektave të lashta ilire. K re t s c h me r - i, tue përcaktuern mendimin e Mjeshtrit, tha se shqipja e mesapishtja rrjedhin nga nji trajtë jugore e ilirishtes së moçme, nesa venetishtja rrjedh nga nji trajtë verore po e së njajtës gjuhë ilire s1).

Gjuha shqipe pra, mbas hulumtimesh së fundshme: a) Asht vijimi i njij gjuhe autoktone as greke as italike as sllave. b) Asht nji gjymtyrë e pamvarun e grupit linduer a satem të gjuhve indo - europjane 12). 24) Z. CR1sr1, ille111oria sul/a linçua albanese , fq. 154. - 25) V. DoR~A, Su gt-i .Albauesi, ricerche e pensieri, fq. :!9. - 26) P. MATRAN<u, La citt<'tl di Lamo a Terraciua, - 27) Du. CA'\iARDA, Stiygio di Uramnuitoloyia compurata delta lingua a/banese, fq. 6-7. - 28) lo1rn, v. e ç., fq , 332. - 29) J. THOMOPULos, 1I1J.uoytxd, Hi111je, fq. 87: enë vepër t' anë provohet se gjitha shqipe nuk asb t vete m pel lasgj ike, por edhe shamë e afrrm• gjuhës g rekishte e gadi nji dialekt i sajë». Në tle toren greke cH 'E>.ntç Nr, 1077, Atl,inë, 18ti0 thuhet Be shqipja asht uj i dialekt pak i vjetruem. i gjuhës greqishte (B. Dema O. F. M. Per 11ji .Atl<mt Gj1,hs1,er, fq. 13. sh. 57.) - 30)" H. KRAHK, Dic Welt als Geschioht« në Bota Shqiptare, fq. 111-112. -31) P. KRKTSCHMER, Einleitu nq in <lie Ge,chichte tier Griechi1ehen. Sprtt.ch•, fq , 211. - 11) G. P1tTtOT'U, P,p,l,, lin1ua , letter,i,tur,i, ..tll,,i,ne,e, f41. CII.

81 Siç dihet, glotologët i kanë ndamun gjuhët indo - europjane ndër dy grupe, simbas ndryshimesh së bashkëzanoreve qelizore: grupi prendimuer o kentum (nga fjala kenturn = nji qind), qi përfshin gjuhën g_reke, italike, keltike, germanishte; grupi linduer a satem (ngJ fjala satem = nji qind), qi përfshin gjuhën balto - sllave, armenishte, persistet (iranishte), sanskritishte, trako - frygishte .... Shi këtij grupi satem a linduer i përket edhe shqipja 33), sadoqi do auktorë të moçëm, të rrejtun nga ndo'j fjalë huajtun prej grupit tjetër, p. sh. fjala qind, e mbajtën shqipën si nji gjuhë të grupit kentum 34).

Rrjedhime Prej

Shqipnisë

praktike

këtyne përfundimeve të glotologve e fjalve të miqve të mund të nxjerrim do pasoje praktike shumë të rand-

sishme. 1. Mbasi edhe persishtja (iranishtja) asht jo vetëm nji gjuhë indo - europjane, por i përket edhe ajo, si shqipja, grupit satem, në pastrim të gjuhës s'anë nga fjalët turqishte duhet shiquem mirë a janë përnjimend fjalë turqishte a fjalë të marruna nga persishtja, pse, si i shkrou vetë Norbert Jokl At Mark Harapit S. 'j., fjalët

persishte mund të pranohen pa vishtirsi në fjaluer ranë kur na mungojnë fjalë tjera ma të përshtatuna 35). • 2. S duhet mbajtun për ndikim romak a grek a sllav gjithsaherë ndonji fjalë shqipe paraqet ndonji gjasim me fjalë tjera të këtyne

33) K. TAGLIAVINI, La Lingua Albane11e në Albania I, fq. 149. - 34) Edhe sot ndonji auktor e ven shqipen ndër gjuhë indo-europjane të grupit Kentum. Sh. H.ylli i Dritës XVI (1940), fqq. 216-219 ku riprodhohet nji artikull i J. SCHMKTZ mbi ketë çashtje. - 35) I vlerti Shkrimtar e Profesor, A. MARK HARAPI e rreh çasbtjen në mbarim të kallximit «Ti1l FEJUEMIT», ku ndër tjera thotë: «vj , 1937 çova e pëveta filologun e albanologun e njoftun, Doktorin NORBERT JoKL, at herë edhe profesor i shqipes n ' Universitetin e Vjenës. Pëvetja e ëme persbite dy çashtje: perdoriru in e fjalve persjane në shqipe të shkrueme e kullimin e nja 19 fjalve qi i rreshtova tue ju lutë me vertetue a i ka marrë turqishtja prej persisbtes a por §.nasjelltas. Me :.!2 gusht po t' asajë vjete ky zotni i ndritshem pat mirsin me më pergjegjun shqip ... «unë besoj se fjg,lët persishte} munden m' u perdorue fort m.irë», (A. Mark Harapi, Të Fejuemit, fqq. 617-619). ,

LIKA vj. XV • Nr. X·Xl·Xll 1943. • Të Drejtat e Sh411111niae l!thaike

82 gjuhve. Këto gjasime të shumtën e herës gjejnë rrajën e spjegirmn e tyne në burim të përbashkëtë indo - europjan, sidomos kur gjuhët e përmenduna i përkasin të njajtit grup satem si shqipja e sllavishtja. Prandej s duhet me i dhanë nji randsi të madhe statistikës së të përmendunit O. Mayer, i cili thotë se mbi 5.140 fjalë shqipe të rrjeshtueme e të shqyrtueme në fjalorin etymologjik të tij, vetëm nja 400 i përkasin thalbit trashigimtar indo - europjan 36). Këto statistika janë të rrejshme, thotë fort mirë Prof. K. T ag I i a v i n i, pse shumë fjalë qi Mayer-i në kohë të tij nuk dijti me i spjeguem etymologjikisht, ma vonë u njohtën nga studjuesit si fjalë burimi indo - europjan; shumë fjalë tjera qi Mayer-i kujtonte se rrjedhshin nga latinishtja u gjetën edhe ato burimi indo - europjan. Posë kësajë, Mayer-i ndër studime të tija shfrytzou sido· mos gjuhën a djalektet e foluna nga Shqiptarët e Italisë e nga popullsija e krahinave kufitare të Shqipnisë, ku natyrisht gjinden me shumicë fjalë të hueja. N'anë tjetër edhe këto fjalë të hueja do të merren e të gjikohen me urtsi, tue pasun para sysh kohën, përhapjen e përdorimin e tyne, për mos me u dhanë nji randsi qi s kanë. Sidoqoftë puna, s duhet harrue se asht gjithmonë e vërtetë se shka cakton karakterin e nji gjuhës, nuk asht fjalori por struktura gramatikore e sajë: anglishtja asht gjithmonë nji gjuhë germanishte, sadoqi shumica e fjalve të saja kanë burim neo-latin 37). Edhe i vlerti italo - shqiptar Gaetan P e t r o t ta, Profesor i shqipes n' Universitetin Mbretnuer të Palermo-s, nep nji gjikim të rrebët për albanologun german O. Mayer, i cili, mbas ffetrotta s, e ka përpiluem fjalorin e vet etymologjik jo me atë objektivitet e pa-ansi qi lypsen ndër vepra shqencore, por për t'i daiun zot tezit të tij se në gjuhë shqipe janë shumë elementa të huejë, sidomos latinë. Për ketë arsye ai zgodh nga fjalorët e maparshëm të Hanit, të Miklosich-it, të Rossi-it, të Mitko-s, të Reinhold-it, si edhe,· 36) G. MAY.1m, Etymologischc, Worterbuch der Albanesischen Sprache, fq. IX. c V 011, etwa 5140 Schlagworten, welche mein Buch enth dlt, haben sich mir 1420 ala romanischen Urrprunqs erqeben ( gegeniiber 930 bei 1lfiklosich), 540 als slavisch (bei Miklosich 319), 1180 als tilrkish, 840 als neugriechisch; nur etwa 400 konnte ich tnit mehr oder u:eniger Sicherheit als alte, indogermanischea Erbgut erweisen, euca 780 •eigten sicl; meinen De1itungsversuchen alB unzugltnglicb. - 37) K. TAGLUVINI, Lingua .Albaneae në ..tlbania 11 fq. l52,

83 nga poezitë e Italo-shqiptarvet, të gjitha fjalët e hueja të tyne, tue lanë jashtë shpesh-herë fjalët autoktone a të dyshimta 88). 3. Mbasi gjuha ka qenë e asht roja e pshtimi i Kombit, do t'a duernë, do t'a mprojmë e do t'a lavrojmë me zell e dashuni ndër të gjitha ve.idet e banueme nga popullsija shqiptare. «Do t' a duem gjuhën shqipe, pse, si shkruen fort mirë i vlerti Prof. Karl O u ra k u q i, këjo gjuhë rrotull mija vjetësh shprehi mendimin e sa miljon njerzve të nji gjaku me ne, pse fati i sajë qe fati i Shqipnisë, jeta e sajë historija e jonë, mbretnimi i sajë madhnija e jonë. Do t' a duem pse fjala e sajë na del nga fundi i shpirtit bashkë me çdo ndiesi t' onën, trazohet me mendimet t' ona që prej burimit të tyne ma të theli, dhe nuk asht vetëm trajtë, kumbim, ngjyrë, por krejt jeta e mendimit t' onë. Do t' a duem pse asht ushqimi menduer i ynë, fryma e mendjes dhe e shpirtit t' onë, pse asht shprehja e vetisë ma së madhe të cilsivet të veçanta të Kombit t' inë, fëtyra ma e gjalla dhe ma fisnikja e gadi-gadi natyra vetë e rracës s' anë. Do t' a duem pse asht lidhja ma e forta e njisisë s' anë si popull, ushtima e së kaluemes s' anë, zani i ardhërnenisë s' anë, jo vetëm fjala, por qensija e shpirtit t' Atdheut. Do t' a duem gjuhën shqipe pse asht e bukur, shurn e vjetër dhe shum e fuqishme. Fjalët e saja kanë për ne nji kumbim qi asht si nji kuptim i dytë i mshehun, i cili nuk mund të çfaqet n' asnji mënyre; harmonija e sajë na zgjon kujtime të pambarueme ndiesish, vendesh dhe trajtash njerzore zanesh dhe theksimesh të njoftuna e të dashtuna të të gjallësh e të të vdekunish, mendime, fytyre dhe vjersha shkrimtarësh të pavdekshëm, qi janë bam nji me shpirtin e me gjakun t' anë; gjuha shqipe asht për ne muzika e ndiesivet t' ona, e dhimbjes, e gëzimit, e das hunisë s' Atdheut, plot me fuqi dhe ambëlsi të mystershme, të cilat nuk mrrijnë deri ke buzët t' ona, por lëvizin bredhin dhe bulojnë në thellësinë e shpirtit si virtyte të mshefta t'ë natyrës s' anë 39)». Por dashunija e jonë për gjuhën kombtare do të jet nji dashuni vepruese; me fjalë tjera do t' a pasojmë ndër familje t' ona e ndër vende të banueme nga popullsi shqiptare. Ruejtja e mprojtja e gjuhës amtare a kombtare, si u pa nalt (fq. 28) asht nji ndër

38} G.

Pu&OTTA,

Popolo, Ungua, letteraturo. Alban11e, fqq. 446-448. - 39) 111 8Jiklnilija, II (1942), fqq. 213-814.

~. 8uu1tuQ1, Dfi1hunija por gjuhin,

84 tagre ma temelore e ma të padhunueshme të kombsisë, e kurrnji auktoritet nuk mund t' a ndalojë pa kryemun kështu nji kob të randë kundra drejtsisë natyrore e ndërkombtare. Tagret e pakicave! pra, të njoftuna edhe nga e Drejta Ndërkombtare, s do të ke në v I e f të vetëm për pakica greke a sllave a bullgare a italjane qi për nji shkak a nji tjetër mund të gjinden në shtet Shqiptar, por edhe për pakica shqiptare qi mund të gjinden ndër Shtete tjera. Edhe na do të kemi tagër të kujdesemi me anën e shkollave e të shtypit për mprojtje e përhapje të gjuhës amtare mes vllazensh s' inë qi nji politikë e pa drejtë mund të mbajë të shkëputun nga Atmja e përbashkëte. Prandej Njerzit e Diplomacisë s' anë, Ministrat e Konsujt qi janë ngarkuem për interesa të Shqipnisë ndër dhena të hueja, do të mejtojnë mbi ketë detyrë të randë të tyne, e te nxitun nga shembulli i Diplomatikvet të Shteteve tjera, me nji zell të palodhshëm do të mprojnë e do të përhapin me të gjitha fuqitë mes bashkëvllazensh s' inë qi banojnë përjashta gjuhën t' anë, qi asht trashigimi ma i çmueshmi e mburoja ma e forta e Kombit

Shqiptar.

Zani i anmiqve të Shqipnisë Deri tash kemi ndiemun zanin e miqve të Shqipnisë për gju"' hën t ' anë, e cila ka qenë në çdo kohë flamuri, mburoja e pshtimi i Kombit t' inë mijvjeçar. Tash t' a ndiernë edhe zanin e -anmiqve t' inë, zanin sidomos të Grekve e të Sllavëvet qi andrrojnë gjithmonë shdukjen e Kombit Shqiptar. Ata e quejnë gjuhën shqipe gjuhë barijsh, katundarësh e malcorësh; nji përziemje hybride elemeniash. grekë, romakë, sllavë, harabë, turq ... 40), nji pat O i S a nënfolme qi nuk meriton të• quhet gjuhë, si thotë me përbuzje greku T h e o t o k i s 41 ). E

marrin shkas të na shajnë para botës së qytetnueme nga mungesa e nji gjuhës, e nji ortografisë e deri tash "Vonë e nji alfabetit të përbashkëtë "). 40) Ta. H. HuGHEI!, Voyage a Janina, II, fq. 69. - 41) TaEoT01rn1, ~kun në Simini, Albania, fq. U3. - 42) E J A.CKB, Im ti.i,rkischen Krieg1lager dureh. Albanien, fq. 13; B. M••ovAc, O Albancima i o .Albaniji, fq.

19-20: St!i ihkip,tari

n• govor, j1dnako, n,go ve,ina nar•da na ,j,v,ru

35 I pështetun ndër këto ndryshime gjuhsore, Vladan Ojorgjeviq, e para tij Z. Pasiq, shi n' atë vjetë 1913 kur rrahej çashtja e pamvarsisë s' anë, na mohojshin botnisht tagrin të quhemi Komb, pse na mungonte unjisija etnike, gjuhsore, fetare historike, etj. 43). Shumica e botës prendirnore, e sidomos qarqet politike e diplomatike u vunë vesh me nji herë këtyne shpifjeve, e të msueme qysh nga fërninija me nji gjuhë e me nji 'ortografi kombtare t' unjisueme, u çuditën dhe u shkandulluen, sikurse çuditen e shkandullohen edhe sot, për ndryshime t' ona të pa-arsyeshme, dhe tue i bashkuem me ndryshime tjera fetare e krahinore, të srnadhuerne ndoshta nga fantazija e nga prirjet politike t' auktorve qi flasin për L' Albania una e mille(!?), bjerrin idenë e stirnën qi kishin parandej për bashkimin e homogjenejtetin e Popullit Shqiptar, me ato rrjedhime politike qi s ka njeri qi mos t' i shofi. Na këtyne anmiqve të Shqipnisë përgjegjim pikë së pari se gjuha e jonë nuk asht kurrsesi nii gjuhë e përzieme, ni! giuhë gjymsë-romake. E thotë vetë N o r b e r t J o k I, i cili asht ma i madhi Albanalog i sotëm. "Duhet dijtë, s h k r u e n i p rm e n d u n i A u k to r, se ndikesa e hue] lypset të kërkohet në krejt ndërtimin gramatikuer, në lakimet e fjalvet dhe në ndërtimin e fjalivet, dhe vetëm këjo ndikesë mund t' a vërtetojë përdorimin e fjalës « giutië e përzieme ». Përziem je giuhsore në kuptim të gjanë kemi gjithkund në botë; 'dhe dëshmi për ketë farë përziemjeje gjuhsore në kuptim teknik nuk na janë paraqitë në nji mënyrë qi të na e mbushin menden 44) -. Këto fjalë të të vlertit glotolog german janë shumë të randë

govori na jedan naçin, a ,av narod na .f1uJu nci drugi naçin. A to, kako qovore, s,ievern,iaci. kasb»; da qooore gegniBhte, a juzhnjaci: toskerishte, Arbana.si tako dvojako ne sa.mo da. govore, nego i dvojako pishu •.. Jer nema jednoga. (i k toma itJsh sluzhbenogaJ albanskog knji zhevnoga. jezika.». - 43) VL. GJORGJEVIQ, Les .AlbanaiB et les Grandes Puissances, cekun në E. Kahn, L' .Albanie et la Paix de l' Europe. fq. S6. Bashkë me VI. Gjorzjeviq do të vejmë edhe linguistin frena A. MEILLET, i cili shkruen: «La Langue Albanaise, la derniere lanque ëcrite, est une creation en partie artificielie, comme l' Etat A lbanais qu' on a assaye d' instituer de 1912 a 1914, et qui a ~i miserablement ëchouë», çekun në PETROTTA, Popolo, _Lingua e Letteratura Albanese, fq. 453. - 44) N. JOKL1 Populli Shqiptar dhe gjuha e tij në Hylli i Dritës, XIX (1943)1 fq. 329,

sishrne, pse qesin poshtë opinionin i Oustav Ma y, r - i t, mbas 46), së citit shqipja asht nji gjuhë gjymsë-romake opinion qi deri tash vonë ishte pranue nga të gjithë. Se me çë urtësi duhen martë përfundimet gjuhsore të O. Mayer-it, e kemi pa ma nalt tue folun për përpilim të fjalorit të tl] etymologjik. Anmiqve të Shqipnisë po u përgjegjin së dyti se nji gjuhë qi ka vepra të pavdekshme si Lahuta e Malcisë e At Gjergj F i s h të s O. F. M., poemthat e lyrikat e persosuna të O. Ndre M je d s, të Naim Frashër i t, t' As dre n i t, të Por a de cit, etj., nji gjuhë me të cilën mund të flitet e mund të shkruhet per çdo çasht]e fetare, filosofike e shqencore, nji giuhë qi mund të marrë trajta të panumërta e qi vetëm n' orvatje të parë të përpilimit të nji fjalorit kombtar të përgjithëtë K ris to f o ri q, h i kishte mbledhë nja 40.000 fjalë 46), nji gjuhë në të cilën mund të përkthehen kryeveprat e letersisë botnore, si Ka 11 x i m e t a r om a x at Fabiola e N. Wisemannit 47), Les misërabtes- a të mjerit të V. Hugo 48), I Promessi Sposi a të fejuemit t' A. ManzonH 4g). Quo Vadis? të Sienkiewicz-it 60), Tartarin de Tarascone t'A. Daudet 81); si K a n g ë t m a të b u k u ra t e Poemve Iliada 12) e Odiseja ë

45) G. 'MATER, çekun nP Petrotta, Popolo , T,i11gua , Letteratura .4.lban111, fqq. LX.."'!{XVII-XC; në fq. XC lexohet: «8tudia11do r,Ti elementi latini nell' albanese [G. Mayer] scri8se ehe la qualitd [ quantitMJ delle parole latine pen11trate nell' antico illirico e cosi rilevante ehe basterebbe da sola ad attirare Z' attenzione del romanista; ma, aggiunge, anche la flesRinne del t•erbo, del nome e del pronome e eosi fortemenie fra1nmischiata a elementi latini eh» ,i puo ben dire la. lingua albanese una Iir.gna mista e per meta romansas , - 46) KRISTOFORIDHI, vj. 18i<8, tue folun për fjalorin e tij thotë: Tash nja. 7 a 8 vjet, tue u !?jetë i lig në RtAmboll. ngarkova J. Vreten të shkonte ndër Vllahë e në Misir për të mbledhë n' emën t' im do ndihma për 11ht.yrfjen e fjalorit t' im rreth ~ë cilit kam punuem ao vjet tue mbledhl 40.000 fja.16. (Petrotta, Popolo, Lingua, Letteraiura Albanese, fq. 419-820). - 47) N. M1sEMANN, Eabiola; ahqipnue nga A. V. Prennushi O. F. M. Sht.ypshkroje Françeskane, Rhkodrë, rn33. - 48) V. Hnoo, Le, niiscrables shqipnne nga K. A. D., Tiranë, Lnara=i, l 932 - 49) A. MANZONI, I Promesi Sposi, shqipnne nga A. M. Harapi S. J. Shkodër , Zoja e Papërlyeme, 1941-1942. 50) 8IENKJEWICZ, Quo Vadi11? ... shqipnue nga A. V. Prennnshi O. F. M., Shkodër. Sbt~·pshkroj!l Prançeakane , 1933. - 51) A. DAUDKT, Tartarin de Tarascone, shqipnue nga T. Zavalani, Tiranë, Luarast, 1932. - &a) HOMERI, lliada: copa të zgjedhuna shqipnue nga Naim Frasheri e Frauo Alkaj: ah. Rreze Drite, fqq.'.1.167-193.

8·7 t~ Homerit&•), Bnetda i

Vergllit

54),

la Div/na Commedla e Oante Allghleri-t 55), La Gerusaletnme Liberaia e T. Tasso-s 66); si I Y: r i kat a p o e m t h at e Horacit 57), të Petrarca-s 58), të. Parini-t, të Monti-t, të Foscolo-s 59), të Leopardi-t 60); si veprat d ra m at i k e Hamlet, Othello, Macbeth, [ullus Caesar të Shakespeare-s, 61), Adelchi e i/ Conte di Carmagnola të A. Manzoni-t 62), Saul t' Alfieri-t 63), Polieucte të P. Corneilles 64), Hermann und Dorothea e Faust të W. Goethe-s es), Wilhelm Tel! të Schiller-it 66), etj. etj. jo, nji gjuhë e tillë s mund të quhet kurrsesi as gjuhë e vorfën, as gjuhë malcorësh e katundarësh. Anmiqve të Shqipnisë na u përgiegjirn së treti se shqipja asht nji gjuhë e vetme, e folme edhe e kuptuerne në mbarë Shqlpnl etnike e nga të gjithë Shqiptarët, se ndryshimet djalektore e ortografike nuk e cenojnë ketë unjisl, e shumë ma pak bashkimin t' anë kombtar, si u pa ndër sa e sa rrethana, sidomos kur ishte në rrezik qenrnenl]a. pamvarsiia e tansija e Kombit; këto ndryshime janë si vizat qi shihen ndonjiherë në mermer, të cilat e larojnë atë mermer, por nuk e plasin kurrsesi. 53) Hnsrsar, Od1s~ja: copa t1' e:!fifldhun&shqipnne n~a Pashk Gjeçi: sh. Rrue Drite, fqq. 194-215. - 64) VP:J;?GILI,Eneida: copa të zgiedhnna shqlpnue nga Frano Alkaj e IIenrik Lacnj: sh. Rreee Drite, fqq. 216-233. - 55) DANTR AuGHIERI, La Diuina Oommedia: copa të zgjedhuna shqipnue nga E. Koliqi në Poetët e Mëdlrnf t' Italie, bl. I. - 56) T. TAsso, La Gerusalemme Liber xta, copa të zgjf'dhuna shqipnue nga E. Koliqi në Poetët e Miidhe.i t' Ltaii», hl. I. - 57) HORATU Fr„ Oarmina. shqipnne nga N. Daka] në i•lhkëndiia, vj. 1942-1943. - 58) F. PETRARCA, Oaneoniere: poezi të zgiedhuna shqipnue nga E. Koliqi në Poetët e Mëilhej t' Italie, bl. I. - 59) PARINJ, MoNTI, Fosoor,o. MANZONr: poesi të zgjedhuna shqipnue nga E. Koliqi në Poetët e b[ëdhei t' Ttalis bl. II. - 60) G. LEOPARDI, Kang~ ti Zqiedhuna shqipnue nga D. Lazër Shantoja në Gazetë Tomori, 1940-1943. - 61) N. SaAKKSPEARE, Hamlet , Othello , Macbeth, Juliu» Oaeear, shqipnue nga Fan Noli vj. 1907. - 62) A. MANZONI, Adelchi, il conte di Carmagnola: copa të zgjedhuna shqipnue nga E. Koliqi në Poetët e Mëdhej t' Italis, bl. U. - 63) V. ALFIKRI, Saul, sbqipuue nga Zalvi-Zamputti, Shkodër, Zoja Papërlyeme, 1937. - 64) P. CoRN:e:ILLEY, Polieucte, shqipnue nga Zalvi-Zamputti, Shkodër, Zoja e Papërlyeme, l 936. - 65) W. GOKTHE, Hermann u11d Dorothea, shqipnue nza L. Shantoja, Shkodër Zoja e Papërlyeme, 1636, Eaust, shqipnue nga L. Shan toja në Hylli i Dritëe, 19-!4. - 66 "0mLLER, Willlelm Tell, sh q ipnue nga L. Shantoja, shif Rreze Drite, fq. 299-301.

vetë tO huejt 17), fjala e tf cllvet ka nji vlerë e nji randsi shumë të madhe e krejt të posaçme, pse e pa-an shme dhe e pa-i nteresueme.

E thonë

« Shqipniia, shkruen A. B a I d a c c i, ka nji unjisi gjuhsore shumë të qartë, pse dy djalektet e sajë, tosknishtja e gegnishtja, nuk janë fort të ndryshme, sa b. f. serbishtja, kroatishtja e sllovenishtja, ase frengishtja e gjuha provencale. Këto gjuhë, sikurse dihet, janë 4 a 5 gfohë letrare, përkundra tosknishtja e geg-

nishtja [anë ndryshime djalektore të së niajtës trare 68)».

gjuhë le-

« Ndryshimet e dy dialekteve thotë K. Ta g I i a vi n i nuk i anë të mëdhaja sa qi Gegët e Toskët mos të kuptojnë njani tjetrin e mos të shijojnë njani veprat e tjetrit. Mu unë kujtoj se shi këjo afërsi e këjo kuptueshmeni mes dy dialektave kanë penguem deri tash formimin e nji gjuhës letrare të përbashkëtë pse çdo auktor ka shkruern në djalektin e tij, pak a shumë të zbutë, tue qenë i sigurtë se kuptohej nga të gjithë bashkëatdhetarët e tij 611),.. « ••• Ndryshimi mes gegnishtes e tosknishtes, thotë G. M a y e r, s asht aq i madh sa ndryshimi mes djalektit romak e djalektit siqiljan t' italishtes ... 70),..

67) E. VAINA, .Alba11ia ch« nasc«, fq. 161; A. P1rnNICR, Odgine ed fi:1•0111· sione ,tortCfl delte Xa=ioui Bolcaniche, fq. !'>68, - 68) A. BA1.1>.t.ce1, 1,' .Al· bania, fq. 283: •L' .Albcrnia ha un' 1rn,ta li11guistica e1'ide11fi118ima, per d11I' rispetti, In primo luoqo i dialetti alhan,~i ehe si po;;;;ono ,·idurre a d1t1 tipi (il ghego nell' A.lbania settentrionale e il tosco nell? A lhania meridionale) non sono tanto dii-enti fra loro quanto ; per l'lempio, il serbo-eroato e lo slol'lmo, O]lpure il francese e il proueneale, Questi qvatiro linguaggi sono. ,·11111e noto, quattro o cinqu« di11tinte lingue letterarie. e in1•e"e il ghego e il

tosco sono soltanto va.rieta. dia.lettali d' una. sola. lingua. dettera.ria.• - 69) K. TAGLIAYINI, La Linqna Al11a11ese in .Ana11ia. I, fq. 150. •V l7{~ferenze /ra i due dialetti t1on surw cos1 noteroli da impedir« la 11111fua comprensione /ra i parlanti. ani he delte ntremitd opposte , e da impedir, ehe la letteratura scritta in ghego sia letta e quetate dai Toschi e i•iceversa. Jo credo anzi ehe llia proprio questo comprensibilita reciproca dei due, dialetti ehe ha impedito finora il formarsi di 1111a linçua n11itaria albanese çiacchë ogni autor, ha preferito sen+rsi del proprio dialetto natfro (piu o meno temperato ), pienamn1te 1·0113cio di eesere eom prrso da tvtt! yli .Alba11e1i>. - 70) G. MAYlCR, çekun në Bota Shptptare, fq. 112,

89 A. ~ r u n i a 1 ti qysh nga vj. 1880 shkruente mbi ketë çashtje: «Von Hahn-i në vepër të tij Albanesische Studien thotë se tosknishtja e gegnishtja ndryshojnë si germanishtja e danishtja. Mbas dishmish së sigurta të Shqiptarve e t'Udhtarve qi mujta me pyetë në Venedik, ndryshimi mes dy dialektesh s asht ma i madh se ndryshimi mes nënfolmes së Venedikut e të Milanit 71)». L. L a m o u c he në la Question Albanaise vren fort mirë se « u tepruen shpesh - herë ndryshimet e dy dialekteve për të nxjerrë prej tyne nji argument kundra kornbsisë shqiptare. Pa dyshim, ai thotë, mes. tosknishtes e gegnishtes gjinden do ndryshime, por asht nji fenomen qi giindet ndër të gj{fha vendet. Ndryshimi mes dy dialekteve mund të krahasohet me ndryshim qi ka mes frengishtes popullore të brigjeve të Loire-s e frengishtes të Pikardisë 72)». «Toska e gega, shkruen E. Kah n, nuk ndryshojnë vetëm se ndër gjana krejt dytenike (nuances), të cilat vrehen shumë ma pak se ndër djalekte pjemontez, toskan e siqiljan 73)». « Auktori i këtyne rrjeshtave, thotë J. Bo u r ca r t, ka mujtë me shetitë të tanë Shqipnisë Verore pa nevojë përkthyesi e tue folun vetëm djalektin e Korçës. Tash unjisiia gjuhsore e Shqipnisë asht ma e madhe se ajo e Francës, e ka për t'u plotsuem lehtazi kur shkollat kanë për të përhapun përdorimin e e nji gjuhës së përbashkëtë, për shembull të djalektit t'Elbasanit, qi asht mes tosknishtes e gegriishtes 74) ».

Gli Eredi della Turchia, fq. 74, sb. 1. 72) në La Question All>anaise, fq. 27 - 28: «On a souuent exaqer« l' impi,rfance dee diffërences dialectales exiRtant en all>anais et on a 1:nnlu en tirer arqument contre la realitë de la nationalitë albanaise . 4ssurbnent. il existe des direrqence» sensibles eture les pnrlers qul'gues et toskes, mais c' eet la un phenomene qui se retrouve dans tous les pays La diffëre nce ent re les ·rarietes extrëm es de l' alhanwis peut se comparer lt celle qui «epare le françni» pop11hi.re des borde de la Loire des patois du Nerd, picards e umllo ns»; - 73) E. K.~HN,L' Albanie et la Paix de l' Europ«, fq , 40. «Le tosque et le guegue ne u distinquent quëre l(WJ pa,· des nua.nces, beaucoup moins accenfrnëes, par eaenrple, qu' entre le» dialecte~ piamontai1;, toscan ct sicilie11». - 74) J. BouRcART, L' Albanie et les Albanais, fq. 17: « ... L' auteur de ces liçne« a pu parcoi1rir, sans interprëte, toute l' .Albanie du Nord; en ne parlant que le dialecte tos9ue 71) A.

BRUNIALTI,

LAMOUCHE,

Unjisija gjuhsore e ~hqtp11fd asht ma e madhe se ajo e Francës ! Sikurse pra kurrkush nuk e mohon unjisinë kombtare të Francës, kështu kurrkush s do t'a mohojë unjisinë kombtare të Shqipnisë !

3. Uniisiia. e qytatnimit të Popullit Shqiptar -Kë]o fjalë qytetnim dëfton pjesrnarrjen përpiestore të mbarë njerzimit së pari në të mirë dokenore a morale e së dyti ndër të gjitha të mirat tjera. qi i ndihmojnë rnprojtjes e zhvillimit të së mirës morale. Prandej qytetnimi përmbahet nga dy lloie së mirash. Të parat e ma kryesoret janë të mira rendi etik e moral, qi janë pjesa ma qensore e qellimi i mbramë i qytetnimit. Këso dore janë nënshtrimi i plotë e i vullndetshëm i mendeve e i zemrave para. së vërtetash fetare e lizjësh s' amshuerne të ndershrnenisë, moraliteti ndër doke e ndër zakone, nderimi i auktoritetit dhe i dinjitetit të vehtjes njerzore, shenjtnija e families, solidariteti veprues ndër të gjitha klasët shoqnore e ndër të gjitha kombet, mbretnimi i detyrës, i vetmohimit, i drejtsisë e i dashunisë ndër të gjitha marrdhanjet e përjashtme, nkahja e ruejtjes dhe e përmirsimit, burrnija e karaktereve, naltsimi për herë ma i madh i idealeve qi bashkojnë e udhëheqin kah përsosrnenija të tanë familjen njerzore. Të mirat tjera qi përfshihen zakonisht në kuptim të qytetnimit, si zhvillimi i shqencave dhe i harteve, mirëgjendja ekonomike e disa trajta ma moderne qeverrimi, janë të mira· dytenike, qi ndër shestime të Krijuesit s kanë qellim tjetër veçse të na e lehtsojnë fitimin e plotsimin e të mirave të përparshme. Dy llojet e të mirave prej kah përbahet qytetnimi janë lidhun njani me tjetrin, por përnjiheri janë edhe të dallueme, kështuq] në ndonji rasë të posaçme mund të gjinden të mirat e para e ma kryesore, pa të mirat tjera dytenike, e anasjelltas, por me ketë ndryshim se kur mungojnë të mirat e para rendi ethik e moral, mungon vetë qensiia e qytetnimit njerzuer, e prandej s mund të

de Korça; «u de111eurc111t l' unite linguistique de 1' Alba.nie et plus conside.1:a.ble q'\e celle de la France, et celle sera facile a parfuire, d•i; que les ëcotes auront repamlu l' 11~age d' une lanque eom1111111e, le dialecte d' Elbasam, par ezemple, interntt!cUaire entre le guegue et le tosque»,

91 feltt kurrsesi për qytetnim, kur përkundra mungojnë tansisht a pjesërisht të mirat tjera rendi landuer e kulturuer, mungon vetëm pak a shumë plotsimi i qytetnirnit». 1) Këjo faqe e bukur dhe e thellë e të vlertit shoqolog Z. T on i o I o, na çelë rrugën të shkoqisim nji përbasë tjetër të kombsisë, t' ashtuqujtunin element lindës të kotnbsisë, qi asht, si u pa ma nalt, 2) qytetnimi a kultura. A mund të flitet pra për qytetnim të përbashkëtë e lindës të Kombit Shqiptar. a kanë arsye aumiqt t' anë tue na paditë si bar barë a semibarbarë?

Shqi9tarët

nuk janë

barbar6 as semibarba.rë

Na kishim për të mujtë

me u përgjegjë anmiqvet

t' inë me

orgumenta ad hominem, tue i pyetun: A janë të qytetnuem popujt

qi sot janë tue vramun e tue premun fëmij, gra, pleq e të mbetun, qi janë tue bam të vdesin uje e mizoriie mija e mija njerzish së pafaj, qi janë tue djeguri e tue rrenuem mungade, spitale, kishna, katunde, qytete e krahina të parnatuna, janë tue shkelun çdo të drejtë ndërkombtare e njerzore? A janë të qytetnuem popujt qi kanë mbytë e gri mija e mija njerzish për të vetmin faj se ishin lemun Shqiptarë, si kanë ba Serbët në Kosovë në kohë të luftës ballkanike e të së parës luftë botnore; 3) popujt qi kanë dhunuem në nji mënyrë të poshtër edhe kufomën e të vdekunve si kanë ba tash vonë disa fëqinj t' anë me anmiq të tyne; popujt qi kanë djegun 360 katunde e kanë kryqzuem për së gjalli gjinden shi në shek. XX, qi kanë vramun

·- 1) Z .. TONIOLO, çekun n' Ossero, Rom.; 21 - VIII - 1942, fq , l. - 2) Shif sypri, fq. 10. - 3) L. Buxçr, Shqiptarët e të Drejtat e tyne, fqq. 14, 27; A. B11LDACCI, Alhania, fq. 176: .. <mella querra balcanica caddero almeno 100.000 Alba.nesi ma.schi, in parte come soldoti deri' esercito turco e in parie come vittime d ella perseeusione degli alleati balca ·•ici ehe non risparniiarono ne le donne, ne i reccbi, ne i fo nciulli e distrunsero e sacctieqgiarono col ferro e col fuoco in.tere tribu e reqio ni : il ,,umllro totale delle i•ittime albanesi per quel periode non e inferiore a 130.000 persone. A liri 100.000 .Albanesi sono peri/i durante la guerra 1nondiale 19J.I 1918»,

92 e bamun të vdesin uje e së keqi ma se 50.000 vetë, Grekët në Shqipni Jugore ndër vletë 1914-1916 ')?

si kanë

E pse atëherë s mund të quhen të qytetnuem Shqiptarët qi nuk kanë ba kurr kerdi e mizori kaq të mëndershme? E dijrnë, njerzit e qytetnuem të Prendimit, (e jo vetëm të Pre. ndimit !) na mohojnë tagrin të quhemi të qytetnuem e na rendojnë ndër- popuj barbarë a serni-barbarë për do zakone të zeza, teprica të nji robnisë qindvjeçare, qi mbesin ende ndër ne, si vjedhja fi) e sidomos giakmarr;a, të pershkrueme ndër vepra të tyne nga J. M U I I e r . C v i i i a , O ra m i s , O e n i s 8) e ma objektivisht nga AUSTRIAKËT e GERMANËT : P. Si e ber t z A. R a p p o p o r t , L. A. M a t z h o I d . H. A. 8 e r n a t zi k , E. L i b ber t M. U r b a n 7) n~a FRENGËT : J. 8 o u r c a r t , L. R e y , C. P a g a n e I , H. H e c q u a r d , A. De grand, C hop in, O' E s to u. r ne 11 e s 8); nga JTALJANËT: G. Si min i, E. Barbar i c h, A. B a I d a c c i, -- 4)L. RnMÇT, Rllqiptarrt e të Drejtat e tune, fq. 27 A. BALDAC<'l, Albania, q. 176: «Dorante il breve ri'qno del. re lVieti, I' Epiro 1,enne fu n estnto dall» bande qrech« ehe distruesero innumere1•oli 1•illagqi e assassinarono almeno 50.000 persone». - 5) T'h. 8. Hnomes. Voyaqt a Janina, TT, fq. 104: E. D-reN1s, La Grande. Serbie; fq , 46; Besr , R:rr1o·Rinn in Alban-ia, fq. 47, 88; E. RoURCRI~, mt BRLLR, La !fr,ctklnnie et les :Jlarhfoniens, fqq , Hi, 20, 30, 75. 95, 14'.l; nii fq. 39 auktori thotë se Shqiptarët «par leurs incursions (11r lfaquloni / jouent dans le pays 1111 role analoque 1t celui des fleaux naturels: fJl'eles inondations. Cee montaqnnrds tw·bulents„ catholiques ou 'llnts11bnans, irourant insuffisante» les reessurces de le1ir pays ... faisaient en Vieille Rerbie a11J.' e II viron de }.fonasfir de grandes raesias»; çekun nga Lumo Skendo në Hylli i Dritë», ITJ (1922), fq. 514. - 6) J. MiiLLEa, .Albanien ... , fq. 25; J. Cvrro, La Pëninsule Balcanique, fq. 150: V. DRA· MIS. L' .Afbania, fqq , 11-12; E DENIS, La Grande Serbill, fq. 220. - 7) P. SutBERTZ, AlbaniPn und die Albanesen, fqq. 74-79, 113, 20'.l-217; ~RAPPOPORT, Au I'a11s des J,fortyrs. fqq , 90·9+: L. A. MATZCIOLD, Brandherd Bolkan . fq. 60, H. A. RERNAT7IK, Albanien fqq. 87-39; E. LIEBEln • .Aus dem Nordalbonischen Hochgebirge, fqq. JU, 18-19, 21; M. URBAN, Die 8iedlungcn Siidalbauiens, fq. 116. 8) J. BOUROART, L' .Albanie et tes Alh111111i~. fqq , 196-:!02: L. RKY, Guide le l' Alba.nie, fq 37; C. PAH ,NRL. Histoire de Scanderbea, fq. LXTT; II. HECQUAitD, Histoire et description de la Haute Albanie, fqq. '3'12-383: A. DEGRAND, Souvenirs de la. Haute ..4/llanie. fqq. 151-166; CH01TN -.UnrCINI, L' .Albanie në L~.~ Provinces Do.nubiennes, fq. 146; D' KS'l'OTJRNRT,T,ICS-Dre-f;oNSTANT, I,' Albanie et la Pai» de l' Europe, fq. 13,

93 J.

Sulliotti, ·F. Tajani, O. Tozzi ... 9); nga HINGLIZËT e AMERIKAJT Th. S. Hu g he s, H. A. B r o w n , E. F. K n i g h t s , R. L a n e, E. D u r h a m ... 10) ; nga 11) KROATI B. M a g o v a c ... Na s duem natyrisht të mohojmë a t'u dalim zot këtyne zakoneve të këqija e të dënueshme prej çdo njeri t' arsyeshëm, por

për nderim të së vërtetës e të drejtsisë s duem qi të smadhohen e të teprohen nga të huejt sa me na mbajtë si barbarë.

Cubnija, në Shqipni Vjedhja e cubnija në Shqipni, përgjegjim me Z. L u m o S ke ndo, s asht nji institucjon kombtar i Shqiptarve, por rrjedhimi i administratës së keqe të vendit E dëshnrnojnë këto fakte të parnohueshrnë : Fakti i parë: gjatë nji vjetit e gjymsë qi mbeti në fuqi sundimi shqiptar (mbarim 1912 - gjymsë 1914), nuk u rregjistrue kurrnji rasë vjedhjeje në të tanë Shqipninë. Fakti i dytë·: ndër dy vjetë qi jetou Lidhja e Prizrendit, Shqipnija Verore ku Lidhja shtrinte· pushteden e sajë, gzou nji qetsi, nji dishiplinë e nji siguri të plotë. Fakti i tretë: kur në 1912 Shqiptarët, çue pesh kundra Turkut, pushtuen e mbajtën për do javë qytetin e Shkupit, nuk kryenë kurrnji vjedhsi, kurrnji vrasje e kurrnji kob tjetër, e kur qe urdhnuem nga Krenët e tyne të këthejshin në shtëpi të veta, e lanë kryeqytetin e Kosovës me të njajtin dinjitet e dishiplinë me të cilën kishin ardhë 11). Fakti i katert: nën sundim të rregullëtë para 1939, rasët vjedhsije ishin rrallue e zhbi gadi krejt, edhe ndër krahina qi motit jetojshin me ketë zanat. Asht prandej nji dhunë e randë kundra

së vërtetës e kundra

9) G. 8rnIN1, .Albania, fqq. 68-72; 102-104, 105-112; E. B.utB.A.RJCH, L' Albania, fqq. 214-215; A. BALDACCI, Albania, fqq. 223-254; I. Sm,LIOTTI, Sei me3i in Albania, fqq. 62·63; Fit. TAJANI, Le Istorie Albanesi, III. fq. 135, IV, fq, 141; G. 'I'ozzr,L' .Albania, fq. 17-18· -10) Ta. S. l:IuGHKS, Voyage a J(l.nina, II, 75; H. A. BRowN, Winter in Albania, fqq. 63-67, 97; E. E. KNIGHT, .Albania fqq , 135-137; R- LANE, The Peaks of Shala,fqq. 44-45, 99-102; E. DURHAM, Some Tribal Origins Lavos and Oustom« of the Balkane, fqq. 163-165, 169-171. - 11) B. MAGOVAC, O Albancima i o Albaniji, fq. 23. - li) Luao SKENDo, Les Albanais che« eux et a l' etranger,

fq. I.

Y4 me na shpi/un si të kishim lemun hcjna e për ketë arsye me na mbajte st barb are a semi - barbar".

drejtsisë

Po qe se asht hajn e barbar Populli Shqiptar, pse në Shqipni, si ndër të gjitha vendet e tjera të botës, vidhen hera herë nii lopë a nji dele, shka Janë e si duhet me i qujtun Popujt Prendimorë e Lindorë, ku, si vren me ironi edhe Ernest Denis ''), ku vidhen jo nji lope a nji dele, por mija e mija, për mos më thanë milui e milu] frangash a Liretash a sterlinash a markash? .... Lufta e vj. 1914, sukruen M o u s set, ka qenë për Shqiptarë nji burim zbulimesh, pse tue pamun armët europjane qi ndesheshin në tokë të tynë, buerën uzdajën e besën qi kishin parandej n' urtsi të Fuqive te Mdhaja "). Edhe këjo luftë botnore ka qenë për Shqiptarë nji burim zbulimesh, pse kemi njoftun shkallen e ultë të ndershmenisë e të ndërgjegiës së Prendimorve në jett private e civile të tyne ....

Veshtrimi

i gjakmarrjes

shqiptare

Sa për gjakmarrje s po u kujtojmë kundërshtarve të Popullië Shqiptar spjegimet e sa e sa auktorve, sadoqi të ndershëm e të pa-anshëm, si Emil Kahn 1&), C. Becker 16), J. Bourcart 11), F. Bianconi 18), O. Siebertz 19), L. Lamouche 10), E. Jackh 11), H. A. Bernatzik 12), R. Lane -1), E. Durham u), I. Sulliotti u), J. Godart 16), .,.të cilët orvaten t' a svoglojuë përgjegjsinë e faj sinë e këtij zakoni; por u bijmë kundërshtarve t inë spjegimin e uji Prelatit të naltë të Kishës Katolike, e cila mbahet prej gjithkuj, edhe prej akatolikve, si msuese ma e përsosun drejtsije e moraliteti.

13) E. Dx:NIS, La (hande Serbie, fq. 220. 14) A. MoUBllRT, L' Albanie de1•t111t l' Europe, fq. 124. - 15) E. KARN1 L' ..ll/1anie et la Paix de t' Europe . fqq. 52-59. - 16) C. B&<:KtcR, U A.lbanie et le, .A.lba,iais, fqq. 33·34. -17) J. BoURCART, L' Alba11ie et les .Jlbanais. fq4. 196-202. -18) F. BIA:\'COJSI, L' Albanit et l' Epire, fq. ~3. -19) P. SIKBl!.RTZ, .Albauie11... , fq. 91. - 20) L. LAMOOCHK, në La Que1tio1i A.lbanaise, fq. 22. - 21) E. JACKH, 1111 tiirkischen. Krieqslaqer durch .Albanie1t, fqq. 46-52. - 22) H. A. BERNATZIK, .Albanien, fq. 34. - 23) R. LANJt1 The Peaks oj Shala, fq. 43. - 24) E. Duaa s.sr, T1centy year, ... , fq. 96; The Burden oj the Balkans, fqq. 104, 334-336. - 25) I. SULLIOTTI1 Sei m"i i,1 ~lbania, fqq. 62-63. - 26) J. GoD..&.RT, .L' ...llilanie ,n, tflflt, fq. ~:.l.

95 Shkelqsija e tij Imzot L u i g j B u m ç i, Ipeshkev i Lezhes e Kryetar i Dërgatës Shqiptare pranë Konferencës së Paqit, në riji fjalim të mbajtun n' Universitet Katolik të Paris-it, thonte për çashtje te gjaqeve e të gjakmarrjes 27). «Kurrkush ma fort se unë - se nii Prelat Kishtar - nuk munde dnojë punën e gjakut në vetvehte e të marrne si nji fakt të zdeshun prej mndorjevet ndërmjet të cilavet ndodhë. Veç shka se, për me caktue gjeien shpirtnore a asht a s asht barbare në tiji njeri ase në nii komb, nuk do të "merret aq fort në kujdes fakti sa shkasi psikik, qi e shlyen nj erin ase kombin me veprue .... N' e marrshim punën pra prej pikpamjes psikologjike, un thom se puna e gjakut në Shqipni nuk asht nji argument për me përcaktue barbarsinë e Kombit Shqiptar, por asht rezultati i do mndorjevet, qi s mvaren prej shpirtit të këtij Kombi. Mbas Kanunit, qi asht të shprehuni! e shpirtit të Kombit Shqiptar, vrasa asht e tuieshkueme me dekë. Prandei, po të kishte ra gjaksi në dorë t' auktoritetit eksekutiv të Kanunit, ky do t' a kishte mbytë në vend, pa kurrfarë hutimit. Por gjaksi hiku, lshou vendin e vet e vojt e u struk, si mik, nën mproje të nji Bajrakut tjetër, e kështu i rrshiti gjygjit të Bajrakut të vet. Duhet dijtë se miku në Shqitmi asht i patrazueshëm e s mund të ngitet prej kurrkuj, pse po ndodhi qi ngau kush mikun e kuj, këjo dhunë e bame mikut s mund të lahet ndryshe, veç se me gjak prej anës së mprojsit të tij. Kështu ndodhi qi auktoritetet e Bajrakut të gjaksit nuk mujtën me i a dhanë këtij ndeshkimin e dekës, tue qenë se po t' a kishin vra në ndorë të nji Bajrakut tjetër, do t' ishtë ngrejë Luftë ndërmjet te këtyne dy Bajraqevet. Për mos me i dhanë shkas pra njajë Lufte civile, auktoritetet e Bajrakut të gjoksit, i dogjen shtëpinë gjaksit - i vetmi ndeshkim qi, mbas mndorjevet të vendit, mund i u nepte atij - e për shka i përket ndeshkimit të dekës, i a la ketë përlim shtëpisë së të vramit, qi t' a kërkote e ra vritte gjaksin; por jo ndërmjet të njanit Bajrak e tjetrit. E ketë punë kanë mujtë me e ba auktoritetet e Bajrakut, tue qenë se në sy të tyne se i cili nieri i zoti armëvet, asht i mbajtun si ushtar i Bajrakut. Ma tepër, do dijtë edhe se këto vendime

27) Teksti i fjalimit a i konfereacës qe botne shqip nia Shtyp1hkroja

Fran,eskane, Shluuler, 1g2e.

96 të Kanunit kanë qenë njoftë zyrtarisht prej suveremitet të vendit qi ishte Sulltani i Siambollës. Shqiptari pra tue vra gjaksin e vet, nuk han tjetër veçse me çue në vend nji ligjë qi ai e mban për të drejtë, e prandej s mund të quhet barbar, sikurse nuk mund të quhet barbar gjoksi i Luigjit XVI, i cili kur i a preu kryet Mbretit të vet, nuk pveti a ishte gjypj a jo me e mbytë, por e mbyti tue mendue se ligja ishte e mirë dhe e arsyeshme. E se vrasa e gjoksit prej pikpamjes psyhologjike nuk asht nji shenj barbarsiie, dan edhe prej faktit se vrasa ndërmjet të dy familjeve nuk shtyhet në nji numër të pacaktuem, por të vramen gjaksin, dy familjet marrin e apin njana me tjetrën, si me gjith familjet tjera të Bajrakut, mos tjetër n' atë masë, sa Shtetet e qytetnueme t' Europës mbas luftës botnore ! 28)». E po qe se do të quhet barbare a semi barbare Shqipnija, pse në te, ndër rrethana krejt të jashtëzakonshme vriten në çdo vjetë shumë shumë 50 burra, të shumtën e herës fajtorë e në gjeje t'i dalin zot vehtes, si duhet me i qujtun disa Kombe Europjane e jashtë-europjane, ku për gjithë vjetë u kputet peni i jetës mijave e mijave foshnjesh së pafajshëm edhe para lindjes së tyne? S po ndalemi në ketë çashtje kaq delikate, kaq të randsishme e kaq të mendershme. Therni vetëm se në nji Komb të Madh të _ Prendimit, qi ka nja 40.000.000 banorë dhe asht në za për qytetnim të tij, për çdo vjetë nja 500.000 Iëmij humbin në ketë mënyrë të kobshme e barbare 29). Për çdo vjetë pra kemi 500.000 vrasa për 40.000.000 banorë, ase 125 vrasa për 10.000 banorë, kurse në Shqipni, edhe me numrin jashtëzakonisht të madh qi kemi vu, kemi vetem l vrasje për 5. 000 banorë I

Kultura

e qytetnimi

Por këto kombe, përgjegjin anmiqt e Shqipnisë, këto kombe kanë shkolla, Universitete, Akademi, telefon, telegraf, radio.lkanë hekurudha, automobila, aeroplana, ani, rruga t' asfaltueme, pallate e ndërtesa të mdhaja e sa e sa sende tjera qi i mungojnë krejt a gadi krejt

~8) L. BuMÇI, Shqiptarët e Drejtat e tyne, fqq. 15-17. ni Enciel11p. TrHeani, bl. I, fqq. llt lt, 111 b.

29) E.

AL-r!ltltf,

97 ~hqipnid.

!trandej ats janë e do të quhen të qytetnuerne, e Shqipinija përkundra asht e do të quhet barbare e semi barbare! Shihet qartazi se kundërshtarët t' anë kanë harruem a kanë përçudnuem çansirnin e qytetnimit njerzuer, i cili, si na tha i madhi Shoqolog Z. T o n i o I o, përbahet kryekput nga të mirat rendi etik e moral, e vetëm dytenikisht, si mjet ruejtjeje, mprojtjeje e zhvillimi të të mirave etike nga të mirat tiera rendi ekonomik, politik a kulturuer. Të dyja këto lloje së mirash lypsen nga qytetnimi, por të mirat rendi etik e moral lypsen si pjesë qensore dhe e doernosdoshrne e qytetnirnit, kështuqi kur mungojnë, zhduket e mungon vetë qytetnimi; të mirat tjera lypsen për mprojtje e zhvillim të qytetnimit ase të mirave të përparshme, e prandej mund të mungojnë pa shkaktuem zhdukjen e qytetnimit, por vetëm paplotsimin e tij. Mos t' ishte kështu, edhe kombet ma në za për nji qytetnim të moçëm e të përparuem, si F r a n c a , S p a n j a, I t a I i j a , A u s tri j a, O e r m a ni j a, etj. ishin e do të quheshin barbare deri në shekull XIX e XX, pse vetëm ndër këta shekuj u zhvilluen dhe hyne në përdorim çpikjet e avullit, t' elektrikut, të motorrit pelsitës me të gjitha zbatimet e tyne n' industri, në tregti e në jetë moderne. Edhe kultura me të gjitha Universitetet e Akademitë qi lulzojshin ndër Kombe të ndryshme, u përhap vetëm në mbarim të shekullit XIX e në shekull XX. Përpara zotnonte J?adi gjithkund analfabetizma, si mund të shihet nga statistikat, ndër të cilat, natyrisht, nuk njehsohen aspak [ëmijt ende të vogjel e nën gjashtë vjet

30).

Përqindja e analfahetave (mbarim sh. XIX - fillim sh. XX) Vendi

Vjeti

Përqindja

Serbija

1874 1900

93, 4 80, 1

Bosnja

1910

87, 6

Portugali

\1878 /1920

79, 1 67, 2

Rumenija

11899 11912

79, O 60, O

1. LEKA

O/o

°!o °/ 0

°/0

°!o

0/0

Vendi

Vjeti

Përqindja

Rusija Eur.

1897

72, 9

O/o

Italija

1861

72, O

0/0

Spanja

1877

72, O

'!«

Bullgarija

1810

67, O

0/0

Hungarija

1869

57, 8

Greqija

1921

53,

°lo 6 °lo

-t,

vj. >ÇV • Nr. X·Xl·Xll 1943. • Të Dreitat

e Stiqipniie Cth11ikc

98 Ishin pe shkolla të mesme, Akademi, Universitete, por këto institute ishin kufizue ndër qytete e ndër qandra ma të randsishme, pa prekë kurrsesi shumicën e popullsisë së vendit, qi banonte ndër fusha e ndër male krejt të pashkollë. E me gjithëkta ato Kombe mbaheshin e quheshin të qytetnueme, e kurrkuj nuk i shkonte nëpër mend t' u a mohonte atyne ketë titull të nderueshëm e të lakmueshëm. A s asht prandej nji padrejtsi me i a mohuem keië titull Popullit Shqiptar, i cili «iindet siçurisht në nii shkallë kulturore ma të naltë se ajo në të cilën !fiindeshin përpara 100 vjet kombet e përmenduna ?

Shpirti përparimtar i Shqiptarit Shka na mungon prej p i k j e v e moderne? Kemi ura, rruga edhe t' astaltueme, pallate e ndërtesa moderne; kemi automobila, telefonin, telegrafën, radjonen. kinon Iols- zmuer '0); kemi shkolla të mesme, normale, tregtare, industrjare, lice klasikë, shqencorë e realë, e shkolla fillore të shumta qi kanë për t'u shtuem edhe ma tepër në kohë t' ardhshme 31); kemi fletore, revista, shtypshkroje e shtëpija botuese të pajisuna me maqinat ma të rejat 32); kemi nji Institut të naltë për Studime dhe Arte ... 13). Na mungon vetën nji Universitet qi me kohë ka për t'u temeluern, e • hekurudhat e aeroplanat, të cilët, si qe vrojtue prej dikuj, u vyjnë ndoshta ma tepër të huejve se Popullit Shqiptar ... E të gjith ky përparim u krijue, mund të thomi, prej asgjaje, ndër këto 30 vjet pamvarsije, mes vishtirsish gjithnduersh të përmbrendshme e të perjashtme. Shkrimtarë të huej të dijshëm e të pa-anshëm, si Lëon L a ç

30) Encicl. Treccani, bl. III, fq, 83 b, ~ 30? .N.fi Mbretni B që krijohet prej themeleve në 10 Vjet Mbretni, f11. 124-136. - 31) .Ar•irwi Kombtar në 10 Vjet .ll[bretni, fqq. 149-172. - 32} Shtypi Kombtar në 10 V}et Mbretni, fqq. 309-3:t2. - 33} Instituti Shqiptar për Studime dhe Arte nuk asht veçse Instituti i Studimeve Shqiptare qi kemi përmendë në fillim të kësajë vepre e qi mandej qe ritrajtue simbas rrethanave ti.i reja e udhëzimeve të' dhanuna nga Shkelqesa At Anton Harapi O. F. M . Shif Bashkimin e Kombit, vj. II, Nr. 46 (:15-II-1944), fq. J-2; Hulli i Dritës, XX (1944), Nr. 2, fq. 4. -

m o u c he h), Justin G oda r t 86), e Louis Jar a y 39) kanë shprehun botnisht çudinë e admirimin e tynë për ketë orvatje e ketë shpirt përparimtar të Popullit Shqiptar, e Imzot Luigj Bum ç i e vuni në dritë të duhun në konferencë qi mbajti në Paris mbi të Drejtat e Shqipnisë. « Sllavët e Malit të Zi, ku prei forcës së vendit e ku pse vetit kanë zanat pushkën, gjithmonë kanë qenë të lirë e në vehte. E ma tepër, për ma se 50 viet rresht, sa mbretnoj mbi ta Nikola I, kanë posë formë qeverije të thuesh kryekput si ndër kombe tjera të qytetnueme. E mirë, në të tanë Ma li n e Zi kur ka nisë lufta turko-ballkanike, ka pasë nji shtypshkroje të vetme qeveritare e nii fletore polltike të vetme, edhe ajo qeveritare; e s ka pasë asnji shkollë të mbajtun me pare të popullit. Në vend qi në Shqip n i prei vjetit 1908, kur qe shpallë Konstitucioni i Turkisë, e deri në fillim të luftës ballkanike, pra ma pak se në kater vjet, u ngrehën shtatë shtypshkroja, u temeluen ma se n]izet fletore politike P të përkohshme. u çelën nii shkollë Normale e nja tridhetë tjera fillestare, e të lana të veçanta e të mbajtuna vetëm me pare të Kombit Shqiptar. U përpiluen të tanë tekstat për shkolla fillore e njado edhe për shkolla të mesme, kështu qi msimi sod me sod epet shqip ndër të gjitha shkollat e Sitqipnisë, fanë botue edhe shumë vepra tjera letrare me randsi, qi kanë çue ndiesinë kombtare e qi në pak kohë i kanë dhanë aq zhvillimin gjuhës shqipe sa qi që me kohë të pushtimit austro-ungare qe përdorue për giuhë zyrtare ndër të gjitha zyret administrative. Në ket kohë qenë mbajtë tri kongrese gjuhsiie e temelue disa shoqni letrare etj. etj. 37)».

I njoftuni shkrimtar freng Bertrand B a re i I I e s , në nji studim përmbi Shqipni, botue kah vj. 1920, nep statistikën e profesjonistave të di plomuem, qi n' atë kohë nderojshin emnin Shqip-

34) L.

LAMOUCHE në La Question .Albanaise, fqq. 24-25. 35) J. L' Alba,nie en 1921, fqq. 111-113. - 36) G. L. JARAY, Lei .Albanais, fq. 27; I. MoNTANELLI sb kruen: Attualmente i-n Albania ci sono 630 scuole primarie (fillore) con 60.000 alitnni: il doppio di scu.ole e di alunni di 10 anni ja. Poi ci sono 10 scuole di lavoro e 8 Istituti seconclari con una popolaeione scolastica di circa 4.000 studenti. B.ispetto a.l passato recente, e gia. un grande progresso, rispetto a.l passato remoto, e un mira.colo. ( Albania una e mUle, fq. 153)». - 37) L, BuMÇI, Shqiptarët , të Drejtat e tyne, fqq. 23-24, GODART,

•

· 100

•

tar: nji statistikë qi, si thitë vetë Auktori, na dëshrnan se pi>rka,h kultura Shqiptarët nuk i lanë dalë kitrrnji kombiije qi Konferenca e Paqii e ka pa me urlhë të jetojnë mba,s parimesh qi 11eicili popul! ka, të drejtë të zbatojë për vehte ss). Qe statistika e Z. Bareilles:

Profesjonistat Shqiptarë (vj. 192Q) ë j

.....

-------------r~,_=_1rn:: *i --~;;.~.;

MedecinR diplomes Docte urs 1-'t liceucies en Droit Docteurs ës lettres des d iveraes facultes Diplomës des acienees pol itiques et socie.les lugenieurs v etër inaires • Pharmaciens diplëmës Prëtres catholiques et orthodoxes et hodjas muimhna11, Diplëmës des ëeoles de commerce Officiers de carriëre

edhe

Kësajë statistike atë të Nxansve

~00 80 40

20 RO

86 11>0

660 2 .()()0

300

të profesionistave të diplornuem po shtojmë të Shkollavet të Mesme e t' Universitarve të

vj, 1938:

Nxansit e Shkottave të Mesmen) (vj, 1938) Lloji

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Shkollës

Nxansë të Shkollave të Mesme Nnxansë të nëahkauem ndër Licët e Shtetit Nxansë të nëshkrueru ndër Institute Teknike Nxansë të nëshkruem ndër Shkolla Pune Nxansë të nëshkruem ndër Shkolla Normale Bursista

Numri

6328 2994 193

2076 1125 ]005

B. BARIKLLES, në La ',)uestfon ..Albanaise. fq. 41: «U .Albanie ne eompte en tout qu' une 111illion d' amts, 011 e111·iron, sans y comprendre les proi•inces, cëdëe« a ee« roisins, mais ses fotellectuels se compte par milliers ... Je reltve sur

38)

101 Studentat Universitarë ,o) (vj. 1938) Dega univers.

Drejtsi J Mjek si Ekonomi, Tregti Teologji , Ingjenjeri Teknikë Filosofi Farmaci Dentisteri Matem. e Fyzikë

Dega univers.

Numri

102

94 33 22

19 18 16 14

14 13

Le tersi Bujq si Shqencë Polit. Pedagogji Veterinari Muzikë Arte të bukura Kimi Shqencë Natyr. Financë

Numri

13 11

9 9 8 G 6 5

Këto shifra shumë të nalta sidomos në krahasim me popullsi t'anë, janë prova ma e forta se Poputli Shqiptar nuk asht nji Popull i pa kulturë e barbar, por nji Popull përparimtar, i cili per

kah kultura - si. thotë B. Barei11es- ne Ia cëde a aucune des que Ia Confërence de la Paix a juge dignes de vivre ..•

nationalitës

Elementat ta qytetnimit

ciltorl Shqiptar

Por qytetnimi nuk përbahet qensisht as nga të mirat landore as nga të mirat kulturore, por nga të mirat morale e shpirtnore. Këndej çash t ja teme I ore: Populli Shqiptar a i ka këto të mira morale e shpirtnore, të cilat, mvehtsue nga pjestarët e tij, i vulosin me vulën, si me thanë kombtare; dhe i pajisin

me atë mënyrë të ndjesisë, të mendësisë, të shprehjes e të veprimit qi e dallon Shqiptarin nga të gjithë tjerët ?

une statistique des chiffres qui «tteetent qu' au point de vue de la culture de l' esprit les .Albanais ne la. cedent a. a.ucune dee nationalites que la Oonfërence de la Paix a juge dignes de vivre selon le principe que chaque pettple a le droit de clisposer de lui-mime». - 39) Shif Dita e Teknikë,, fq. 5, sa. (1) - 40) Shif .tr,imi X•ml>tar ni ti Vjet Jl.ir,tni1 fq. US.

•

102 Shprehja ma besnike e ma e njimendtë e visarit shpirtnuer e moral të Popullit t' inë mijvjeçar asht Kanuni i Lekë Dukagjinit, përmbledhë nga i vlerti At Shtjefën Gjeçovi O. F. M. Atje janë përshkrue e kristalizue doket e zakonet ma të vjetra e ma tiparike të Popullit Shqiptar, doke e zakone qi trajtojnë e rregullojnë edhe sot nji pjesë të madhe të jetës së katundarve e të rnalcorve t' inë 41).

a) Nderimi ndaj Zotin e lnstitucjonet fetare

E mirë, në shfletsojshin ketë vepër të pavdekshme, qysh nga faqet e para na bjen në sy vendi i randsishërn qi Shqiptari u shenjon sendeve e personave qi kanë ndërlidhje të posaçme me Perëndi, si asht Kisha e Meshtari. E njimend Kanuni çelet shi me përcaktim të gjendjes juridike e të ta!{re,vetë Kishës e të Me.,;htarit. K)sha gjindet e vendosne nën ~wndirn të të Parit të Fes e jo nën Ugjë te Kcm·unit: prandej Kanuni s mund t'i vejë kurrnji barrë Kishës, veçse ka detyrë me i dalë zot, kur kjo hupë ndihmën e tij. Me bijtë ndenji kundershtim ndermjet Kishës e famullis, famullija s mund t'i lypë peng Kishës; veç do të bajë vaj te i Pari i Fes - te Ipeshkvi - e gjygjit të këtij, si Kisha si farnullija, do r i rrijn pa fjalë 0). Kisha ka tagër pasunijet si per gja, si per tokë e shtëpija mbrenda e jashta famullijet; ka tagër me ble e me shitë, si edhe me marrë e mbajtë të falunat qi i vinë prej bujarisë së bamirve e e me i vendue si t' a shofi vetë me udhë u). Sa për nderë të Kishës, Kanuni thotë: Kisha shpatë e konop s ka: kush dhunon Kishën, dhunon Famullin: nderën e Kishës e lypë Famullija 44). Për Meshtarin e Famullisë flasin §§ 8-10, ku thohet se Fa-

41) Përkab vlera juridike e Kanunit shif S. V1LLARI, Le Oonwetvdini Giuridiche dell' .Alba1ti4, K. III, fqq. 41·66: në fqq. 62·63 tbohet: «Da quante si detio rirnlta: (1) il riconoscimento implicito dell' autorita statale del valore di fonte giuridica del Kanun (decreto 128 del 19il8); (2) l' efficacsa del Kanun anche ai giorni nostri ( questione della besa); (3) il valor6 dato alle assemblee di anziani». - 42) Kanuni i Lekë Dukagjinit, § 3. - 43) v. e e., § 2. - 44) v. e ~., ~ 4. ë

103 mullitarin e ven Ipeshkvi në FamuJli, edhe Ipeshkvi vetun ka taqer me hjekë prej Famullije 45) ». « Vehtja e Famullitarit asht e paprekshme. (1) Kush ven gojë në Famullitar a e shan e i germusnet, e ven dorë më 'te e rreh, ase e vret aj do t' i perligjet Famullis në mëndyrë të Kanunit të vendit. Famullja asht në detyrë me e lypë nderën e Famullitarit të vet. (2) Me vra kush Famullitarin, gjaksin e ndjekë Famullija, Bajraku e shtëpija e të vramit... {3) Rrallë e gadi kur e çohet Meshtari në be e vetun per punë të madhe fort. Kur Meshtari ban be, tuj qenë se xehet per nieri i drejtë e i u kushtue së Drejtës së pasosme, nuk lypet qi ai të perkasë Unjillin me dorë; por mjafton qi të shqyptojë fjalët e bës para U njillit. {6) Me ndodhë qi Meshtari çohet në be, a për me dlirë vehten a për Poronikë, ky vetëm do të njehet e do të xehet për

njizet e kater vetë '6)».

Nga këto neje del në shesh shkalla e naltë qi nxen besimi në mendesi e në Kanu të Popullit Shqiptar: gja si shihet edhe ma qartazi po qe se shfletsojmë faqet folkloristike të Revistave leka e Hylli i Dritës, a Visaret e Kombit botue nga Ministrija e Arsimit. Nji bashkëpuntuer i ynë ka dashtë me e ba ketë punë për të diktuem ndër than je, kallxime e kangë popullore atë qi quhet shpirti i popullit. Përfundimi qe nji sasi e madhe fjalësh e shprehjesh, shenjue me kujdes ndër skeda të panumerta, të cilat përgnjeshtrojnë në rnënyerën ma të preme ata auktorë qi kanë guxuem të vejnë në dyshim edhe ndjesinë fetare të Popullit Shqiptar 47). Gabon randë kush e mban Popullin Shqiptar si popull .afetar, pse jeta e kurrnji popullit nuk asht ndoshta zotnue e

rregullue nga ideja e Zotit, sa jeta e Popullit Shqiptar. E

pohojmë jo për nji smadhnim retorik, por të pshtetun në landë e ndër shenjime të mbledhuna nga bashkëpuntori i ynë, të cilat, me gjithse të paplotsueme, na zbulojnë idenë përnjimend të lartë qi · Populli i ynë ka ndaj Perëndinë.

45) v. e ç., § 8. - 46) v. e ç., ~ 10. - 47) V. BtRJ..RD, 11t l' Hellenisme Oo11te1nporain, fq. 43; V. MANTRGAZZA, L« 1anica, fq. 6; E. D1un1, La Qrandf S,rbie, fq. :t20.

La Tur1uie ffuerr« Bal-

104 E pikë së pari Populli Shqiptar beson e beson me nji fe të ngulun në qetimeni të Zotit. Ndër kallxime e kangë popullore të shqyrtueme nuk shihet as hija e dyshimit përkah këjo e vërtetë temelore, qi pranohet a nënkuptohet si gja e vetpashme e e pakundërshtueshme. Përkundra flitet shumë për atributat e cilsitë e veçanta të Perendisë, qi përshkruehet si tiji Qenës i Madh, 48) Fuqishëm 4n), i Drejtë 50), i Dijshëm 51), i lum 52), i Mirë 51), Dhunshëm 54), Ngushllues 55), i Shenjt 56), e Vërteta vetë 11) ••• Por pikpamja në të cilën Populli i ynë ma shpesh e përmend Perëndinë asht pikpamja se Zoti asht Krijuesi i rruzullimit 37), Zotnuesi i gjithkafjes 59), Sunduesi, Drejtuesi e Rregulluesi i botës 60). E ky sundim i Zotit nuk asht kurrsesi tyranik por atnuer e provanuer 61), Zoti asht t;iithmonë i gatshëm t' u ndihmojë kreatyrvet të Tija qi e thrrasin në ndihmë 69), t' i mprojë ndër rreziqe të

48) Visaret e Kombit, hl. H, fqq, 25, 26, 90, 91 ... 49) Hylli i Dritës, X (1932), fq. 514: Leka, V (1933), fq, 132; VI (1934), fqq. 3ri4, 404; VIII (1936), fq. 5:H; Vis. e lfoml>it, Il, fq. 151. - 50) Leka, VI (1934), fq. 276; X (1938), fq. 282; XI (1938), fq. 80. 51) l'is. e Kombit, II, fqq. 4, 39, 85... ; Leka, X (1939), fq. 282. - 52) lfylli i Dritës, X (1932), fq. 37::!; Vis. e K., II, fqq. 25, 34, 39... , 170, 186 etj . • etj. - 53) Leka, III (1931), fqq. 17~, 342; V (1933), fq. 38:-s; VI (1934), fqq. 403, 404; Vis. e A., II, fqq. 36, 123, 130, :.>.54 ... - 54) .Leka, HI (193:t), fq, 88. - 55) Leka, VU (1935), fq, 33, - 56) Vis. e K., ll, fq. 243. - 57) Hylli i Dritës, X (1932)., fq. 240: Leka, IX (1937), fq. 231; X (1938), fq. 282; Vis. tJ K., Il, fqq. 17, 36, 38, 41, 57, es, etj. etj. - 58) Jieka, IU !1931), fqq. 174, 276; V t1933), fqq. 57, 115; VI {1934), fqq. 275, 358, etj. etJ.; Hylli i Dritës, X (1932), fq. 244; Vis. e. K., II, fqq. 1, 11, 12, 26, 31, 34, etj. etj .... - 59) Hylli i Dritës, x· (193i), fqq. 237, 364, 370, 542; L,ka, III (1931), fqq. 14, 244, 313; V (1933), fq. 323; VJ (1934), fqq. 97, 98, 246, 400, 435, etj. etj.; Vis. e K., Il , fqq. 22, 25, 28, 36, 65, 101, 105,, etj. etj, etj. - 60) Jlylli i Dritës, X (1932), fq. 365; Leka, Ul (1931), fq. 322; Vl (1934), fq. 359; X tl938), fq. 402; Vis. e K., II, fqq. 5, 31, 51, 52, 216, etj. etj , - 61) Leka, II (1930), fqq. 154, 183; Ul (1931), fqq. 24, 291, 382; VI (1934), fq. 104; VU {1935), fq, 38&; X (1938), fq. 282; Xl (1939), fq. 13; Vis. e K., II, fqq. 168, 171, etj. t>tj. - 62) ll11lli i Dritës, X (1932), fqq. 369, 373; Leka, III (1931), fqq. 171S, 246; VI (1934), fq. 434; XI (1939), fq. 123; Vis. e K., II, fqq. 681 72, 90, 96, 135, 144, 153, 180, 19i, 202, etj. etj.

105 tynve 61) e t' i rrethojë me nderna e me hire gjithnduersh, tue qenë Ai Dhansi i çdo së mirës 64). Por Zoti nf i ditë, Gjyqtar i drejtë dhe i pa-anshëm, ka për t' u Lypun arsye njerzve për vepra të tyne 66), e ka për t' i shpërblyem për të mirën qi kanë bamun 66) dhe ka për t' i ndeshkuem për mkatet e tynve &1). Prandej në qoftë se, si thotë Z. Toniolo, qytetnimi përbahet kryekput nga të mirat etike e shpirtnore, e ndër këto të mira vendin e parë e nxen besimi, do të përfundojmë pa tjetër se Po-

pulli Shqiptar asht në nji shkallë qytetnimi shumë të naltë, pse jeta e tij si private si shoqnore asht krejt e përshkueme dhe e zotnueme nga Besimi. ·

Jemi ndalun pak gjatë në përshkrim e sidomos në dokumentim të ndjesisë fetare të Popullit t' inë, pse na duket nji ndër pika ma temelore e ma karakteristike të qytetnimit Shqiptar, e këta duem t'u a kujtojmë jo vetëm të huejve qi thonë se besimi i Shqiptarit asht una religiosiia superficiale, 68) a nji pretexte commode pour piller Leurs voisins 69); por u a kujtojmë edhe Ligjbasvet, Sundirntarvet, Deputetenvet e Gazetarve t' inë të tashëm e t' ardhshëm. Thuhet gjithmonë e prej gjithkuj se Shqiptarët do të

jetojnë shqiptarisht, simbas ndjesish e traditash së· tyne kombtare të trashigueme nga të Pa, ët, e se ligjët, masat, institucjonet e reja

do të përkojnë me këto tradita e zakone kombtare. E mirë, besimi e nderimi ndaj Zotin e ndaj institucjonet fetare asht nji ndër tipare ma të thellat, ma karakteristiket, e ma të mirat e Popullit Shqip63) Vis. e K., II, fqq. 11, 19, 56, 69, 82, 188, etj.; Leka, Ul (1981), fqq. 15, 115, 120, 177, 382, etj. etj. 64) Leka, III (1931), fqq. 179, 277, 283; V (1933), fqq. 25, 26; VI (1984), fqq. 97, 279, 400, 434; VII (1935), fqq. 32, 33, 210-211, 253, etj. etj.; Hylli i I>ritës, X (1932), fqq. 143, 155, 238, 363, 513, etj. etj.; Vis. e K., li, fqq. 19, 35, 39, 64, 65, 109, etj. etj. etj. - 65) Leka, IX (1937), fq, 83; X (1938), fq. 282. 66) Vis. e K., II, fqq. 139, res, 214, etj.; Leka, II (1930), fq. 159; III (1931), fqq. 35, 244; VI (1934), fqq. 404, 434, etj.; VII (1935), fq. 429, etj. - 67) Hylli i Dritës, X (1932). fqq. 239, 368, etj.; Leka, II (1930), fqq. 181, 183; V (1933), fq, 293; VI (1934), fq. 360, etj. Vis. e K., II, fqq. 7, 20, 26, 33, ll4, 36, 39, 61, 71, 73, 78, 91, 98, 100, 109, 120, 124, 126, 127, 129, 131, 137, etj. etj ,; etj. - 68) V. M.A.NTJ:GAzu., La G~m·ra .Balcani,a, fq. 6. - 09) E. Dasrs, J.ia •ran«• Ssrhie, fq. 220. -

106 tar. Prandej Ligjëbasit, Sundimtarët, Deputetët, Gazetarët... qi duen përnjimend të mirën e Kombit, do të diftohen gjithmonë të kujdesshëm e të zellshëm për shpirtin fetar të Popullit t' inë, tue luftuem e tue ndaluem rrebtsisht, ma rrehtsisht se deri tash, çdo propagandë afetare e antifetare, e tue përkrahë gjithshka synon shtimin e ndjesisë fetare, por të nji ndjesisë fetare t' arsyeshme e të ndriçuerne.

b) Kuptimi e organizimi i familjes shpiptare Nji tjetër element përbas e ciltuer i qytetnimit shqiptar asht kuptimi i shtërnguet i familjes, përshkrue, për mos me thanë gdhenun, nga At Shtjefën Gjeçovi në libër II të kryeveprës së tij. Mbas Kanunit, sundimi i shtëpisë i përket ma të vjetrit nën kulm të shtëpisë ase vllaut të parë; po s patën ato veti qi duhen për të krye ketë zyre si e lypë detyra, atbotë zgidhet kuvendisht prej shtëpijakve nja] qi të jet ma i meçërn, ma i urtë e ma kujdestar. Zot shtëpije mundet m' u ba edhe nieri i pamartuem. I Zoti i shtëpisë ka tagër: me ndejë në krye të vendit në shtëpi të vet, edhe pse gjinden ma të vjetër se ky në shtëpi; mbi fitime të gjindes së shtëpisë, të rrogës a të të falmeve; me ble, me shitë e me ndrrue tokë, si arë, livadhe ... ; me dhanë e me 'marrë uha e me hi dorzanë; me ndreqë shtëpija, ksolla, vathna, etj.; me çue në punë a në shtek gjinden e shtëpisë; me ndeshkue gjinden e shtëpisë, kur mos të hecin si e lypë e mara e shtëpisë ,o) .. Detyrë! e të zotit të shtëpisë janë: M'u kujdesun për të marët e gjindes e të shtëpisë; me rnbajtë në fre gjinden e shtëpisë, të mos t'i sjellin ndo 'i dam a rrenim; me pri ma · i pari në punë, qi ., i përkasin vehtjes së tij; me punue me mend e urti mbrenda e jashta shtëpijet e të mos t'a çojë kah rrenimi e fika shtëpinë: m'u perkujdesë për veshë e mbathë të gjindes së shtëpisë prej fitimeve të shtëpisë; me mbajtë udhën e drejtsisë në shtëpi, e mos me i a rnbajtë krahin ma tepër njanit se tjetrit. ... 71). Fill mbas së zotit të shtëpisë vjen e zoia e shtëpisë, e cila ka tagër mbi të gjitha sendet qi bahen në shtëpi, me dhanë a me lypë uha miell, bukë, krypë, djathë a tlyen, me i urdhnue gratë e

70) Kanuni i Lekl Dukagjinit, t 20. -

71)

ti.

e f., t U.

107 e shtëpisë me i çue për ujë, për dru, m'u çue bukë puntorvet, me vaditë, etj. 71). E zeja e shtëpisë ka detyrë të bajë gadi mjesditën e darkën, t'a ndreqi tryezën e t'i dajë haenat, e do të kujdeset për fëmij sa të jenë në punë gratë, e do të kryejë detyrën e sajë me drejtsi, pa i a mbajtë krahin kuj ma tepër se tjetrit 73). Mbi të gjitha me i a qitë faqen e bardhë shtëpisë tue pritë e gostitë miqët. Gjindja e shtëpisë kanë tagër me hjekë të zon e shtëpisë po qe se ky nuk punon për të marët e shtëpisë a i çon kah fika; por pos këtij rasti ata do të mvaren në gjithshka prej zotit të shtëpisë, e do t'i ndigjojnë edhe kur urdhnon të dalin n'ushtri. Ata s munden pa leje të tij me i shkue kuj për puntorë, a me shitë a me ble a me ndrrue gja a). Per të plotsuem ketë përshkrim të familjes shqiptare duhen shtue edhe do paragrafë tjerë ku flitet për prind, djelm e familje. Burri a në detyrë me u perkujdesë për veshë e mathë e për gjithsh ka të lypet për me mbajtë jetën, me ruejtë nderën e grues e mos me e lanë me u ankue për kurrnji nevojë 75). Grueja, nga ana e sajë, asht në detyrë me i a rujtë nderën burrit, me i rrogue pa zhibla, me i ndejë nën sundim, m'u përgjegjë detyrve të kunorës, me rritë e me mkambë fërninë me nderë, me i ndejë gadi me të veshmen e të mathmen 76}. Bijt i a kanë detyrë prindës bindjen e ndigjesën, do të rrijnë nën sundim të t'et deri sa qi të vdesi ky; s mund të sjellin dorë në 'ta, as m'u ra ndesh fjalës; për çdo punë do të merren vesht me t'anë; pa leje të t'et s mund të blejnë as të shesin gja, e as farë marrdhanjet s mund të kenë me kend; s munden me hy dorxanë, por për aq sa u bajnë armët e brezit; s munden me qitë t'anë më rrugë të madhe edhe pse asht plakë jetës 77). Familja ka tagër e za në kuvend të katundit, në pjesë të gjobës së katundit e në kujri të katundit; mundet me marrë në ndore kedo, me pri me unë zjarmi e me shpatë në të djegun të nji shtëpije në fis të vet, me u pri gjobtarvet në vathë të fisit të vet ,s). N k a t u n d: i zoti i shtëpisë do të pergjegji per çdo dam qi t'i bajnë kuj gjindja, do të dalë në kuvend gjithsa herë të mblidhet katundi, do të çojë puntorin në punë qi ka katundi rrethas. N F I a m u r: i zoti i shtëpisë do të dalë në kuvend të ë

79) v. e ç., § 22. - 73) v. e ç., ~ 23. - 74) v. , ç., 9~ 24-25. - 75) v. e ,., 9 8~. - '16) v. , f., 9~ 82-SS. - 77) v. e ç„ 9 62. - 78) v. e ç., ~ 26.

108 flamurit kur thirren «burrë për shtëpi», do të pergjegjë rrethas me katund për «dy hae bukë» djelmvet të Flamurit, do të dalë n'ushtri të Flamurit 79). Ky asht kuptimi e organizimi i familjes shqiptare, nji kuptim e nji organizim i shternguet, po i shndoshë dhe i lartë, si mund të shihen edhe nga lulzimi me të cilin Shqiptari kremton martesën. Të huejt mbesin shtangun para zakoneve t'ona martesore, dhe i përshkruejnë gjanë e gjatë ndër vepra të tyne 80• E mirë, të gjithë ky lulzim, të gjitha këto sjellje, të përshkruerne e të caktueme nga vetë Kanuni 81), rrjedhin nga ideja e lartë qi Shqiptari ka për familje e për martesë.

79) v. e ç., § 27. - 80) E. F. KNIGBT, Albania, fqq. 129-131; Te. S. HuGHES, Voyage a Janina, I, fqq. 325-326; Il, fqq. 27-34, 43-45, 91, 455-456; E. !JURHAM1 Some Tribal Origins, Laso» and Oustoms ... fqq. 192-202; R. LANE, The Peaks of Shala, fqq. 40-41: 202; B. MAGOVAC, O Albancima i o Alban(ji, fq. 23; CuoPIN-UB1c1N1, L' Albanie në Les Provi.nces Danubiennes, fqq. 123-128; H. HECQUARD, Hietoire et Deseript, de la llaute ..dlban·ie, fq. 314; J. BOURCART, L' Albanie et les Albanais, fqq. 205-206; J. GoDAR'r, L' Albanie en 1921, fq. 35; F. TAJANI, Le Ist. Alb., IV, fqq. 151-160; E. BARBARICH, Albania, fqq. 218-219; G. Srnrnr, Oenni sui Oostumi di Scutari d' Albania, fqq. 20-22, 23-52; Albania, fqq. 233-260; L. A. MATZHOLD, Brandhert Balkan, fqq. 22-24; P. SIEBERTZ, Albanien und die Albanesen, fqq. 231-241; M. LAM· BERTZ, Die Volkspoesie der Albaner, fqq. 48, 49, 53, 58, 59; H. A. BER· NATZIK1 Albanien, fq. 35-36. - 81) Katiur1i i Lekë Duka.gjinit, §§ 37-55. Nga mungesa e vendit s mund të ndalemi në përshkrim të dokeve martesore të Popullit t' inë: po paraqesim vetem këta rrjeshta të Z. ZEF HA· R.APIT, gjurmues të vlerët të dokeve e të zakoneve të Mirditës e të Dukagjinit. Fejesa. në Mirditë. - Gjindja e ahtë, isë kuvendin për me i nxant djalit të t•et nji .nuse, e në cilin Bajrak; mandej çojnë nji grue a burrë në shtëpi të vajzës për me pa e me njoftë gjindt e shtëpisë së sajë, edhe me pr vajzën e me ble a .mos asht e nxanun kund, pot· mendi1nin nuk i a difton. Mbas pak ditve baba i djalit a dikush tjetër 1nerr pare me vedi e 11ji 11nazë sermit, qi e pshtjellë në nji faculetë të kuqe, e, me atë shkuese qi »ojt per me ba hetimet përpara, shkojnë tu. shtëpija e vajzës. Martesa. Darsmorët e anës së djalit çojnë ka 'i dash, ndokysh edhe , e çon. Të gj•th ao të priten me gzim, edhe a1unik në kjoftë ndër ta. M:indej emnohen krushqit, numri i të cilve do të jet cub, 5-7-9 ase ma tepër. Krushqit do të bujnë të ahtunden mbrame në 1htëpi të nuse,, kshtu qi lë diellen do të g7indet nusja te burri. Krushqit kuer mblrrijnl n, 1hti!pi lii nu,e, qesin tri pu,hkii. Nuaja, , tilla:

Martesa, ne mende të Shqiptarit, asht ngjarja ma e randslshmja e jetës së tij, ngjarja qi shenjon nji kohë, nji jetë të re si për burr si për grue. «M'u martue, thotë Kanuni, do me thanë m'u ba shtëpi, me i a shtue shtëpisë nji rob ma tepër sa për krah të punve,

sa për të shtuem të fëmijve 89). QeJHmi pra i martesës e i familjes, sf mbas Shqiptarit të Kanunit, nuk asht drejt - për - drejtë gëzimi e lumnija, por përhapja e jetës si mbas urdhnit të Perëndisë, e ndihma e shoqishoqshme ndër nevojë e vishtirsi të jetës. Lumnija s ka për të mungue, por ka për të qenë nji rr-iedhlrn i natyrshëm i zbatimit të dy qeJJimeve të para, e nuk ka për t'u kërkuem me shkelje të ligjës hyjnore. Ky kuptim i shtërnguet i martesës e i familjes u ban gjithmonë· nji përshtypje të thellë të huejvet, qi vizitojnë vendin t'anë 83),

aslit ve,hun va,}:eë, fillon v~f in. Gii.nd.fa , ahtëpisl i mb~jnë krushqit me ku· vend deri në dritë. Krushqit nuk b~fnë lojna a, mahi, por do të rijnë si king.fa. Në nade venë nusen në kal e krushqit i prijnë kalit të nuses; vetem n.fi prej tyne i rri pranë për me e mb~të. Mbas kalit vjen e ama e nuses, qi shkon te dhandrri e rrin d~ri të kryhet darsma, at ditë qi të vfhet ku· nora e ama e nuses kthehet. Të kaluemen kufijt e shtëpia së nuses, krushqit i a nisin kangës e pushkës. Në çdc> shtëpi, ku. krushqve me nuse u bje udha me hasë, do të ndalen e gjindja e aso} shtëpije do të qesin raki e meze. Në utcilin të ndalun do të qesin pushkë si edhe ne e nisun. Sihariqit, i cilli 1kkon e lajmow se asht nu~fa tue ardhë shndosh e mirl!, i falë vjehrra nji faculetë të kuqe e nji parë gjalma opangash. Mushtullukun e lidhë për grykë të pushkee edhe i prin dhandri·it. KuM· hin nusja në shtëpi dhandrri vjen e i hjek nuses duvakun, edhe pin riji gotë raki e dan nji petull per gjysë, e han me nuse. Krushqit pshtesin niisen për mur të shtëpisë e nji qrue derdh para derës sheqer e grunë: sheqer per me diftue se nusja do t'i kët fjalët e ambla, e grunë per bereqet. Nusja i qet darsmorve me la duert, Darsma ngiatë dy dit, mandej shperdahen miqt tue ba per hajr darsmen e tue u percjellë me pushkë. - 82) v. e ç. § 28. - 83) R. LANE, The Peaks oj Shala, fqq. 149-154; N. RoGJm, në Bevue des deux Mondes, 1922, bl. IX, fq. 437: «La coutume albanaise rassemble les fils maries sou« le toit du ehej de famille, Soeurs et beUes-soeurs vivent cote a. 116te, elevant leurs enfants pele-mele autour de la vicelle mere. ueur ·vie ~, ecoule sans desirs entre le mari, les enfasits, les freres, entre le metier familial et le beau jardin, Les vieilles traditions font loi. Le reepeet du aux parents d' abord ... ~

110 e shofin se nuk janë vetëm fjalij, por jetohet përnjlrnend mbas këtyne parimeve të Kanunit. E me të vërtetë nderimi ndaj gruen 84), zgjedhja e bashkëshortit nga ana e prindve 85), të prujtsija (riservatezza) e varzave para martesës, gjendja e mundshme por e randsishme e grave të martueme, 86), shumsimi i fëmijve 87), mungesa e kobeve kundra shenjtnisë së martesës 88) janë shenje e provë të qarta se ndër

84) C.

L' Alb.

et les alban. fqq. 34-31>; H.

Hietore; L' .Alb. et l111 Alban., fqq, 204-205; B. BAREILLES, në La Q'Uest. Alb., fqq. 36-37; J. GooART, L' Albanie 1921, fqq. 104-106: «La. femme a.lba.naise n' a rieu de oommun a.veo l' esola.ve digne de oompa.ssion depeinte pa.r oerta.ins a.uteurs peu veridiques ... Plus heureuse que la citadine, la jeune montagnarde jov.it de sa libe·rte; meme daiis les tribus 1wus1ilmanes, elle sort le visage decouvert et croU saine ei robuste, au. grand air de ses moniaqnes ... La. mere et l' epouse ont une liberte et des droits tres etendus. La mere de fa.mille est la maitresse de maison da.ils toute l' extension du terme. Dans les tribus musulmanes comme da.ns les tribus ca.tholiques, la. femme est rega.rdee comme un etre sa.ore; elle peut voya.ger en tous lieux, de jour et de nuit, sa.na avoir a. era.iu.dre ni a.ucun outrage, ni a.uoun danger; ... elle est toujours epargn6e par I• fusil ennemi. Le coupable eeposë a la 1'endetta, s' il se trouoe aupres d' un« femme, ne sera [amai« tue. Pour qu' un trësor soit eauoeqard», on le confie a une femme; quelle s=' elle soit, ce tresor est en surete». L. A. MATZHOLD, Brandherd Balkan, fqq. 36-37; E. DaRHAM, The Burde» of the Balk., fqq. 323-354; F. TAJANI, Le Ist. Alb., III, fqq. 21-22, IV, fq. 141; ~- BARBARICIJ, Albania, fqq. 213-214. - 85) Kanuni i Lekë Dukagjinit, ~ 30: D j a l i sa të ket prind s ka tagër rne menduetn për martesë të vet, m, shenj11e slik'!lesin, m' u. përzi në fejesë të vet, as në shenj, as në petka, as në këpucë e as në të prem. feje. § 31 Vaj z a, edhe në mos pasët prindt, ~to a ka tagër me mendue për martesë të vet; tagri asht në dorë të vllazenve a tii kuslirijve. Vajza B ka tagër me zgjedhë fatin e 1;et, m' u per•i në shkuesi, as në fejesë, as në këpucë, as në petka». - 86) J. BouRCAltT, L' Alb. et les Alban., fqq. 203-204; N. RoGER, Revue de Deux Mondes, 1922. bl. XI, fqq. 98-99; P. SIEBERTZ, Alban. und die .Alban., fqq. 142-l 47; E. Cozzr, çekun nga J. Godart në L' Alb. en 1921, fq , 105; A. BALDACCI, L' Alb,, fq. 246. - 87} J. BouRCART, L' .Alb. et les Alban., fq. 206. - 88} Th. S. HUGHES, Voyage a Janina, II, fq. 72; R. LA.NE, The Peaks of Shala, fq. 155; CHOPIN - UBICINI, L' Alb. në Les Provinces Danub., fq. 145; J. BoURCART, L' .Alb. et les Alban., fq. 60; GBICA, L' Alb. et la Quest. d' Orient, fq. 174. BlCCKER,

et Deseript, de la Haute Alb., fqq. 335-336; J.

HECQUARD,

BouRCART,

111 male e ndër fusha t'ona jetohet besnlklsht mbas parfmevet të Kanunit. Por çë ndryshim e çë kundërshtim mes kuptimi shqiptar të jetës martesore e familjare, e kuptimi të Kombeve Prendimore !... Atje të shumtën e herës, nuk zotnon veçse ligja e gëzimit, e familja shkon tue u zhgatrruem për ditë e ma tepër. Shoqologë e Politika] kanë lshuem kushtrimin për rimkambje të moralitetit e të ndjesisë së detyrës, por· me gjithkte popullsija, sidomos ndër disa kombe, shkon tue u paksuern në nji mënyrë të mëndershrne. Për shumkend fëmijt nuk janë nji gëzim i natyrës qi do me i a u amelcue prindvet vishtirsitë e jetës familjare, nuk janë nji lule e shenjueme me mbluem ferrat e familjes qi mos t'i therin aq fort, nuk janë nji përsritje e jetës së tyne, por janë nji kob, nji merzi, nji ngatrresë qi s baret, nji vdekje, e si a u don zemra aspak. E kështu familja qi mbas qellimi së natyrës do t'ishte agim i gëzueshëm jete, shndrrohet në nji vorr ! Për të pasë nji ide të këtij paksimi të mëndershërn të lindjeve ndër do kombe të botës, po paraqesim këto statistika të nxjerruna nga La Revue de I' Alliance Internationale 8Q), nga Enqiklopedija Treccani Qo), ku shihet

Numri vjetuer I lindjeve për 1.000 banorë. 1913 ·

Vendi

1929

192!

1935

-·------Svicërrr Austri Angli Bergjikë · Çekoslovaki Danimarkë Francë Germani Irlandë Itali Norvegjë Olandë Romani Spajë Svecje

23, 1 24, 2 22, 7

/oo

22, 8 O/oo

> > 29, O

25, 19, 27, 22,

6 1 6 8

> >

24, 4 28, 1

30, 4 23, 2

30, O

38, 7

17, O> 16, 16, 18, 22, 24, 17, 17, 20, 25, 17, 22, 35, 28, 22,

7 5 1 4 2 1

O/oo '->

» » > >

4, 7

/oo

15, 2 18, 9

23, 3

30, 7 25, 7

Q >

O> O » 6 > 8 > O » 9 » 4>

112 SHQIPNIJA vj. 1937 ka pa1t Ilndëmëninë • 83, 1 pflr 1000 banorë 91). Këjo Iindëmëni e naltë, shumë ma e naltë se ajo e Kombeve të rrjeehtueme, dëftnn qartazi se ndër Shqiptarë familja asht ende e shndoshtë dhe në lulzim e martesa ende shenjte. Shqiptarët s kanë frigë për Iëmij si t'ashtuqujtunit të qytetnuem të Prendimit, por i mbajnë dhe i presin nga duerët e Zotit si nji bekim e nji titull nderi e lavdije. E mbasi shenjtnija e Martesë e bashkimi e lulzimi i familjes njehen ndër përbasë ma kryesorë të qytetnimit të vërtetë, Shqipnija qi i ka në nji masë kaq të naltë, usht e do të mbahet edhe nga këjo pikpamje nji Komb i qytet· nuem.

•) I d e a, I i h e r o ik:

Bes6, Nder6, Burrni l

E I e m e n ti i t retë asht itleali heroik qi orë e ças, me fjalë e me vepra, u paraqitet dhe u porositet breznive Shqiptare e qi permbahet ndër tri fjalë programatike: BESE, NDERf, BURRNf I

Be•I Na e dijmë dhe e ndiejmë vlerën e thellë të këtyne fjalve. «Besa, shkruen Dr. Krist M a I o ki, në gjuhë e në zemër të Shqiptarit përfshin fjalën e dhanun e të mbajtun, armpushimin, besnikinë, paprekmeninë e sa e sa tjera qi ma parë e ma lehtas i kuptojmë se i numrojmë. Fuqija morale e vetmohimit qi përmblidhen në fjalë Besë vishtirë se kuptohen prej kujdo e ma visntirë se mund të gjinden në ndo' j popull qi t'i dallojë në ketë mënyrë si populli Shqiptar g2) » • Këte e kanë vrojtuem dhe e kanë thanë edhe të huejt, miq e

89) La

Reoue de L' .A.lliance lntenwtionale, Octobre 1930. 90) L. në Encicl . Treccani, .Appeudice, fq. 882, b. - 91) I. NDOJA ni Hylli i Dritës, XIX (1948), fqq. 386-387. 92) K. MALOKI, Gjurmime në shpirtin e Shqiptarit në Leka, VI (1934), fq. 82. GALVANI

113 anrniq, si ff. Biancsni, '3) J. Bourcart u) H. Hecquard ''), N. R•ger 1115), J. Godart 97, E. Barbarich i8), A. Baldacci 111), O. Sirnini, 10ij), J.' Cvijiq 101), B. Magovac 102), H. A. Brown ioa), R. Lane 101), E. Jackh 10i), P. Siebertz 10~) •••• E njimend historija na dëfton se Babat t'anë kur nepshin a lidhshin besë mes njani tjetrit a me kedo të huej, nënkuptojshin nji lidhje me të gjitha rrethanat, të cilën e mbajshin me të tana fuqitë e veta e të robve të tyne, tue u shkrimun, po t'ishte nevoja me pasuni, rob e robi. « Besa, shkruen At Anton H ar a pi O. F. M., përban karakteristikën e Shqiptarit; ajo në shpirtin e mentalitetin e tij pat randsi të parë, frymzou tanë jetën e shqiptarit e veprou aq fuqishëm, sa edhe përfton atë gjeje shpirtnore e të gjitha ato nevojë jete, prej kah dikuen zakonet me të gjitha tjerat çfaqe të jetës shqiptare ... Dikur ndër banorë të maleve t'ona, për marrëdhanie, vendin e tarmuliteteve ligjore e nxete besa. Shumë me qenë, kah nji herë u lypte pengu, e jo aq porsi vjeftje, sa porsi shenj e dëshmi të besës së dhanur.; shtihej edhe dorzani, burr bese, por ma fort si kontrollues e sbatues, se pagues a shpërblyes, në rasë qi kush mendote mos me i ndejë besës. Të parët t' anë, pse patën besë, patën kredi të madhe te shoqishoqi ; kështu besa u a bani ma të lehtë vorfnimin, qe nji fuqi morale jo vetëm për vehtje të veçanta, por edhe qe shpirti i rnarrveshtjeve e i përpjekjeve të tyne. 93) F. BIANCONI, Oarte eommereiale... d' Albanie et d' Epire, fq. 30. - 94) J. BOURCART, L' Alb. et les Alban., fqq. 198-202. - 95) H. H11:cQuA1m, Hist, et descript, de la Hauie Alb., fq. 334, - 96) N. Roo11:1t, në Beoue des DeuJ; Mondes, 1922, bl. xr, fq. 437. -97) J. GoDART, L' Alb. 1921, fq. 152. - 98) E. BARBARICB, Albania, fq. 214. - 99) A. BAT,DACCI, L' Albania, 254-255: «... La besa la pi·ii alt,t e nobile istituzio·ne nazionale albanese. In Albania il pii'i g1ai:e insulto ehe si possa fare a un uomo ehiamarlo pa besë, senza fede; il eulto qenerale, profondo e sineero ehe si ha· per la besa, puo difficilmente riseontr.1,rsi uquate preeso altre genti ... Jap besën, o promeesa solenne, rappresentano il eulmine del scntimento d' onore dell' A.lbanese montanaro». - 100) G. SnrINI, Albania, fqq. 276-284. -101) J. Cvrrro, La Pënin«. Balc., fq. 150. -102) B. MAGOVAC, O Alban,), i o Alb., fq. 23. - ·oa) H. A. BROWN, A Winter in Alb., fq. 60. - 104) R. LANE, The Peaks of Shala, fqq. 147-148. - 105) E. ·JACirn, Irn turk, Kriegslag. durch. Alb., fqq. 24-30. -- 106) P. SrnBERTz, Albanien und die Albanesen, fqq. 193-195. ë

S. LEKA vj. XV - Nr. X·Xl·Xll 1943. • Të !Drejtat e Shqipnisë l!thnike,

114 N'idenë besë, dan se' Shqiptari e njipërnjisou mirsinë morale; ate e mbajti për normë e kriter të veprimit; burr bese don me thanë njeri me ·karakterin morat. Në ketë ide ... përfshihet tanë ideali i jetës ... Besa e mbajtun, ma e madhja nderë, sikurse besa e prishun, ma e madhja kore. Burri qi ·s mban fjalën, nuk asht burr; me qenë a se m'u mbajtë i pabesë, asht nji për nji si me qenë a m'u mbajtë njeri i dobtë, i pandershëm. Po ra kush në gjak, kurrsi nuk i pshton ndjekjes, vetëm, a tue nxjerrë besë të përkohshme, ase tue e falë ndjeksi me besë të Zotit e të burrave të njohtun. Këndej pak koncepte gjejmë qi në gjuhën t' anë, në fjalë e në fraze, të kenë nji zhvillim aq t' imtuem e të plotë, sa besa. Kështu për shembull, kemi llojtë e besës:

besa e Zotit, besa e burrave, besa e mikut, besa e armve, besa e gjasë e e çobanit, besa e rrugës, etj. etj.

Besa ndër Shqiptarë nuk asht vetëm nji zakon, por asht çlaqja e natyrshme e shpirtit të tyne. Këjo gjeje shpirtnore u mru e u njesh me neshtrasha e vujtje të jetës, veç kurdoherë ajo xu vendin e parë, përbani tanë shka mund të thomi se qe ideali shqiptar, e në te u qandrrue e prej soje dikou tanë jeta shqiptare, dmth. kanuja, gojdhanat, zakonet, përpjekjet nderimet, etj.; ajo tregou fuqinë e vullndesës, e në për te shqiptari çfaqi nderën, qindresën, burrninë, fisnikinë e gjithshka tjetër në kuptimin e · tij qe të naltë e të madhnueshëm ..... 101) ».

J.'J' dera « Shqiptari e ndien në shpirt madhninë e tij e dashunija e vetvehtes s ka kufi; .nund thuhet se kuptimi i nderës së tij asht tiparja kryesore e kujdesi ma i madhi i tij». Kështu shkruente

fort mirë Lord B ra i I s f or d 108), e kështu asht përnjimend. Shqiptari për nderë asht gadi të flijojë gjithshka, edhe pasu-• ninë e jetën e tij. E shohim ndër gjaksorë t' anë, të cilët e dijnë se ka për t'u djegë shtëpija e tyne, se e shoqja e Iëmijt kanë për të mbetë pa bukë pa plang, e se ata vetë do t' enden pa nda nëpër male, gjithmonë me krye në gërshanë : e me gjithkte vrasin kundërshtarin e tyne, për të rifituem nderën e humbun, pse ndiejnë 107) A. HARAPI, O. F. M., Babuni e Bepini Hë Hym i Dritës, XVI (1940), fqq. 430-432. -- 108) L. BRAILSFORD, çekun nga L. Skeodo në Les .tl.lbanais ehe» eux et a l' ëtranqer, fq. 9,

115 të tanë barrën e fjalës së Kanunit: Ai të cilit i u muet ndera xehet i vdekun kah kanuja 109). Ketë ndjesi të teprueme të nderit, ketë kreni të Shqiptarit e kanë vrojtuem edhe Auktorë tjerë, si L. Re y 110), N. Roge r 111), A m i B o u 112), H. A. B e r n a t z i k 113) e G. von H a h n m). Ky i mbrami, tue kërkuem shkakun e ndryshimeve të mëdhaja qi ndodhin mes jetës prendimore e jetës shqiptare, e gjen, së paku për sa e sa sende, në ndjesi e në stimë të jashtëzakonshme qi Shqiptari ka për nderë e dinjitet vehtjak të tij. Mbas së vlertit albanolog tedesk, Shqiptari tue e ditë e tue e ndimun vehten të pajisun me cilsi morale, mendore e fysike të rralla e me nji personalitet plotenergji e krejt në vehte, krenohet e orvatet t' a qesi në pah sa ma tepër vlerën, fuqinë, trirnninë e tij, si mbas kuptimi s' ambjentit qi e rrethon. Edhe Ibrahim - Man z o u r Efendi vrojti ketë kreni tiparike të Shqiptarit, dhe snkrou ndër kujtime të tija: « Shqiptarët e mbajnë vehten si ma të parin Komb të botës, e përbuzin si Turqit si Europjanët: Les Albanais s' estiment la premiere nation du monde, et mëprisent ëgalement les Turcs et les Europeens 115) -. Çë gurrë e çmueshme heroizmesh asht këjo ndjesi bujare e nderit, po qe se rregullohet gjithmonë si mbas arsyes! Pse duhet dijtë se =dera në kuptim të Shqiptarit nuk përfshin vetëm largimin prej shka ka të përpjekun me flligshti, por gjithshka · i sjellë nderim faqe tjerve dhe i a nalton pahin madh nisë vehtjake të tij; asht nji fjalë qi përmbledhë nji mori ndjesish së veçanta, të cilat kanë lidhni m·e gjithshka e rrethon e i përket atij, drejt-përdrejtë a tërthorazi: personë, familje, gjak e gjini, votër e vendlindje e sidomos doket e të Parvet. « Në nderë, shkruen Krist M a I o k i, e gjejmë rraniën e asajë ë

109) Kanuni i Lekë Dukaqtinit, ~ 600. - 110) L. REY, Guide de l' .AZbanie, fq , 2. - 111) N. ROGER, në Reouue de Deu» Mondes, 1922, bl. XI, fq. 80. -112) A:111 Borrë, çekun nga J. Godart.,L' .Albanie en 1921, fq. 42. - 113) H. A. BERNATZIK, Albanien, fq. 33. «Der Stolz der Sohne Nord-Alba.niens ist Ehre tmd Besite, den sie mit Beha.rrlichkeit bewa.hren und behanpneu». - 114) G. YoN HA.HN, Albanesische Btudien, I, fq. 65. - 115) lBRAHIM·M.tNZOUR-EFFENDI, Memofres sur la Grëce et l' Albanie .•. bl. II, fq. XXXIII

116 n1jitit të p«shm«n1im të Shqi11tarif për ruejtje të «1ktvtt të tl ,.«rvet e të gjuhës 111) ». Ma se dy mij vjet plot stuhi e krajata kalojnë, kamba e ushtrive të panumërta të popujvet të ndryshëm shkelë e përshkohet mbi ketë tokë shqiptare, lufta mizore rrenon çmos, zgjedha e robnija e parnishrirshme randon mbi krye të Shqiptarit, e me gjithkta Shqiptari gjatë këtyne njizet shekujve ruen karakter, doke, gjuhë. Ai ndiejnë se këto sende janë nji trashigim shenjt i të Parve për t'u ruejtun e për t'u lshuem i paprekun breznive t' ardhshme të Popullit Shqiptar, e n' atë ndjesi të thellë të nderit qi ka, kujton se e koritë vehten para b: ,tës mbarë, po qe se nuk plotson vullndesën e të Parvet, e prandej u orvat e orvatet dhe sot t' i ruejë të paprekun gjuhën, doket e · zakonet e trashigueme.

Burrnija Burrnija ashte treta fjalë programatike e Shqiptarit. Ajo rrjedh nga burrë-i (lat. vir-i)= mashkull, e ka nji veshtrim kaq të hapun sa jeta e njeriut e përpjekjet e tija me shka e rrethon.· Vetëm tue vrojtë përshndetjen kryesore të Shqiptarit a je burrë?, nji psyholog i hollë gjen krejt shprehjen e dinjitetit njerzuer 117). Këjo përshndetje, përkëthye ndër gjuhë të gjalla a të vdekuna qi njihen, del e paveshtrirn e qesharake, por shqiptari përmbledhë në _ 'te krejt shka mund të ket e shka mund të veprojë mashkulli: vullndesë, guxim e qindresë, bujari e çdo virtyt tjetër qi e përplotson shpirtnisht e njerzisht. B u r r n i j a nuk shprehë vetëm sjelljen e jashtme përball anmikut: për ketë e kemi fjalën trimni-ja. B u r r n i j a dëfton zotnimin e vetvehtes, nderimin për nderë të vet e të tjervet, qet"Sinë e duresën ndër të paprituna e rreziqe, pathyeshmeninë përball • rushatit a korrupcjonit. Për Shqiptarin asht burrni me mbetë në luftë, me i dalë zot atij qi i bjen në dorë, me mprojtë tagret e të drejtat e

116) K. MALOK! në Leka, VI (1934), fq. 83. 117) H. A. BI<;RNATZIK, !l.lbanien, fq. ::12~ «Bist dn ein Mann? ruft der Nordalbaner den ihm Beqeqnenile» an und riehte; die lfliind1rng der Pistole gegen des Eremden Brust, Ee ist der stolee, icehrh afte Gruss zwisclien hahen und diisteren Berqen, gerufen von. stoleen, uiehrluiften und priichtigen Menschen».

117

•

veta e të shoqit, me falë anmikun, mos me i a nxanë frymën të ligshtit kur i a rrfen ligshtinë e vet, me pritë miq, me dalë në kushtrim për çdo rasë qi ka nevojë shoqi, lagja, katundi, bajraku ... BESË, NDERË, BURRNi ! në soditje e në zbatim të këtij programi të lartë asht nji ndër gurra ma të pasuna të qytetnimit ciltuer të Popullit Shqiptar, pse ndër këto tri fjalë përrnblidhen nën nji trajtë fjesht shqipe nji sasi e madhe e virtyteve e e të mirave shplrtnore e morale qi, si u pa sypri, përbajnë vetë qensinë e qytetnimit njerzuer të njimendëtë.

d) Atdhedashunija. Deri tash kemi studjuern tre përbasit kryesorë e ciltorë të qytetnimit shqiptar, dmth. besimin në Perendi, kuptimin e lartë dhe të shternguet të martesës e të familjes, idealin heroik përmbledhë në kryefjalë qi na tanë të Parët t' anë: B e s ë, Nderë, Burrni: e mirë, këta tre elementa nuk janë të shkëputun, të ndamun njani nga tjetri, por të lidhun, të shkrimun bashkë nga i katerti element, qi asht Atdhedashunija. S ka shumë kohë se tue shkrue në Leka përmbi ketë çashtje, thamë e provuemë se kurrnji popull nuk e ndiejn atdhedashuninë e mallin për Atdhe si Populli Shqiptar 118). Le' të bijrnë këtu vendet ma të randsishme t' atij artikulli. «Janë ma se 400 vjetë që se Shqiptarët nxunë vend në Itali Jugore, e edhe sot me mallëngjim kujtojnë ndër kallxime e kangë të tyne atdhen e dashun ku pushojnë eshtnat e të Parvet të tyne, Morenë e paharrueshme, popullue dikur nga Shqiptarët 119). Për gjithë vjetë në verë Arbreshët e palaz Adhrjanit hypin në malin e Trëndafiljevet, e prej andej falen me Shqiptarët e Koronit në More prej kah kishin ardhë, e këndojnë: O e bukura More, Si të lash e më ngë t' pashi Atië kam u zotin t' At. Atie k1m u zonjën Mëmë,

118) Lu,1., ~kff11t&r~, I,

XV (1943), fqq, ~19-300. !11.41. 30i-310.

119) G. DARA, në Shkrimtarë

118 Atië Atië O e Si-të

kam edhe t' im vila! kam motrat t' ime! Bukura More, lash e më ngë t' pash!

120)

Për atdhedashunin e Epirit fatos flasin Suljotët qi në nji luftë të gjatë e të përgjakshme mprojtën trimnisht lirinë e atdheut, gjuhën, besimin, doket dhe zakonet mijvjeçare të të Parvet. Lambro ZHAVELLA nji ndër kryetarë të tyne, bashkë me të birin Foto kishte ram ne dorë të Ali Tepelenës. Nji ditë tyrani i Janinës, tue pa se me forcë nuk i a delte kurrsesi t' i nënshtronte banorët e pathyeshëm të Sulit i u dërgou atyne vetë Zhavellen, për t' 11 a mbushun rnenden të dorzoheshin vullndetisht, pa drashtë kurrsesi idhnirnin e tij, pse ai ishte gadi me i falun dhe me i pritë si nji babë i dashun. Në kaq mbajti në Janinë të birin e Zhavellës, si peng për këthimin e t' et. Zhavella, porsa arrijti n' atdhe të vet, u porositi bashkëatdhetarve e bashkëluftarvet të tij të qëndrojshin e të luftojshin me trimni kundra anmikut t' Atdheut, dhe i shkrou Ali Pashës nji letër të zjarrtë, ku ndër të tjera thuhei; « T' a dijsh se unë jam gadi me i dalë zot, jo me trathtue Atdhen t' em ... Të birin t' em, mbetun peng ndër duer të tua mund t' a mbytish; kam me dittë m: e ahmarrë! Në qoftë se ai ankohet për fatin e tij, kishte për të qenë i padenjë të jetojë e të bari - emnin t' em ... 121) » Ndjenjat atdhetare të Tosknisë e kanë shprehjen e tyne ndër poezi plot mallëngjim e plot fuqi t' ASDRENIT, qi s' mund të

lexohen pa u permallue bashkë me Auktorin. Sa e thekshme asht poezija, Shqipërisë, vargjet e të cilës fillojnë të gjitha me vjerrshin: Shqipëri, e mëma jime! 122) Në nji poezi tjetër Poeti, i merguem nga Atdheu, i pyetë zogjt e qiellit, ndoshta dallndyshat shtegtare, • a u ndalen dikur ndër male të Shqipëris, a i panë brigjet e blerta, malet, fushat, pyjet, lurnejt, katundet e sidomos bashkë-

120) R. P&TltOTTA, Arbresltët në Siqeli, fq. 48 k , K..t\Mlll, N}i kt·emti• i mallëngjyshëm në Rrese Drite, fqq. 400-401; sh , edhe Shkrimtarë Shqipta,·ë, I, fq. 319, vr , 82. - 121) Ta. S. HueHES, Voyage a Janina, II. fqq. 115-116; F. TAJANI, Le Istorie Albanesi, III, fq. M. - 122) Al!1'Jllt)H1 1'rtdra e is«, fq. 22.

t t9 atdhetarët e tij të paharruem e të paharrueshëm ... , e pa tjetër i lutë të fluturojnë në Shqipni, të shiqojnë mirë gji'thshka e të kthejnë shpejt me i kallxuem lajmet e atdheut. 123) Të njajtat ndjenja i shprehë në poezi Në Mergim, të mbyllun me këto 'vargje: Shqipëri, o vent i bukur Fusha e male plot me ar Ku ç'do burrë në të dukur Eshtë trim e luftëtar; Me sa mall e sa dëshirë Atë ditë po e pres, Që edhe unë atje i lirë Pranë prindërve të vdes!

124)

Asdreni ka shumë poezi tjera mbi Atdhe, e ndër disa, si ri' atë të Drinit 125) lirizma bashkohet me epikë. Me të vërtetë Toskët mund krenohen për 'te, pse vepra poetike e Asdrenit ka përnjimend nji vlerë jo vetëm atdhetare por edhe hartistike. Në Shqipni · Verore ngrehen si interpretuesë e apostuj t' atdhetarizmës së vendit At Gjergj FISHTA e Dom Ndre MJEDJA. Veprimtarija letrare e të dyvet s ka pasun qellim tjetër veç se të ndezi ndër lexuesë flakën e atdhedashunisë. Kangët e pamort të Lahutës së Malcis, ku shkëlqejnë të gjitha virtytet e fisit t' inë mijvjeçar, janë nji poem, nji monument qi nderon përnjiheri e Kangtarin e përmendun e Popullin e fatosat e kënduem. Prodhimi letrar i Mjedës asht i kufizuem përkah sasija, por shumë i përsosun, edhe tekniqisht, si e dishmou polemika e kohvet të fundit, sadoqi ndo'j herë pak e teprueme në styl, ndër pretendime a së paku ndër shprehje të dy palve kundërshtare. Ringjallja lirike e faqeve ma të lumnueshme të historis s' anë ilire ndër poemtha Lissus e Scodra, të dihatunat për lirinë në poemthin Lirija, malli për Atdhe qi frymzon të gjithë fuvenilen, dishmojnë atdhetarizmën e flakëtë të Poetit e zgjojnë ndër lexuesë të njajtën flaktë atdhedashunije. Mjaft me pasë jetuem s po themi pak vjetë por pak muej jashta Shqipnije, për të kuptuem e të shijuem poezinë Mjedjane:

i:aa) ASDRENI,

1llalli i Atdheut në Rrese Drite, fqq. ·li-43 - 124) .Mndr• e Lotë, fqq. 2s-2g. -1115) A.!Da:&:NI, v. e s-, fqq. li-19.

A.80.lti\)!J,

120 Malli për Atdhe. Poeti, sadoqi banues në nji qytet të madh të Europës, mes nji fushe së hapët, së blertë e së plleshme, sadoqi rrethue nga shokë e miq shumë e të sinçertë, e ndien vehte si në vetmi, e thotë; Por gjith kto t'rnira ngushllim nuk m' apin: Per atdhe t' emin zemra po mshkrihet; Njatje kur mendja lshon nd 'i herë vrapin Shendi i përtrihet.

...................... Sa herë nën hije t' njij farë çinari, Afer njij kroni qi i shkon për bri, Per vend mendohem, ku ndodha s' pari N' vaj tui u shkri!

....................... O Prind, o vllazen ! te 'i vorr me jue E gjall e i dekun unë do t' rri; Sado n' gjuh' t'eme kan me m' urue: "Dritë past' n' lurnni ! m) Kishim me rnujtë me vazduem analyzën e ndjenjes atdhetare të popullit t'inë, por kujtojmë se shka thamë justifikon plotsisht pohimin t'anë se kurrnji popull nuk e ndien dashuninë e mallin _ për Atdhe ma tepër se Populli Shqiptar. Por ndoshta ka asish, sidomos ndër anmiq të Shqipnisë, qi s duen të pranojnë provët t' ona për atdhetarizëm të flakëtë të Popullit Shqiptar, pse të linduna nga interesa a nga dashunija e Atdheut. Këtyne na u qesim kundra auktoritetin e albanologve e të shkrimtarve ma në za. Qe disa ndër pohime të tyne. « Populli Shqiptar dashunon në nji mënyrë të jashtëzakonshme atdhen e tij, e asht gadi t' a mpt ojë me egërsim kundra çdo anmiku m). Shqiptarët kanë nji natyrë luftarake e nji atdhetarizëm të pashtërngueshme m), e kudo të gjinden, çfaqin nji dashuni, nji

1!26) Nd. MJEDJA., Malli për Atdhe në Juvenilia. -127) N. Jo1tGA, Breve hi1Jtoire del' ...illbania, fq. 2. - 198) A. GHICA, L' Alba,11,i11 et la Quest. d' Orient, fq. 47.

121 entuziazëm e nji mall të jashtëzakonshëm për Atdhe të tyne 119). Lidhja e Prizrendit i dëftou Europës se Shqiptarët dojshin ma tepër vdekjen se· coptimin e Atdheut 130). N' atë Lidhje ndjesija fetare qe muitun nga ideja e lartë e Atdheut 131). Ndër lufta të Meskohës Shqiptarët kanë krye trimni kaq të mëdhaja e kaq të shumta për mprojtje t' Atdheut e të lirisë së tyne, sa qi meritojnë admirimin e gjithkui 132). Këta u vërtetue edhe ndër kohë moderne, e në Shqipni të Jugut, ndër lufta leojendare të Suliotve në fillim të shekullit XIX, ku vetë gratë u ndihmofshin fatosavet të Sulit 138). fanë të përmenduna jo vetëm letra qi Zhavella i shkrou Ali Tepelenës, por edhe fjalët qi i çuen tyranit Suliotët tjerë, tue i thanë se Epiri ishte Atdheu i tyne, e se liriia ishte nji fuqi hyjnore së cilës ata i kishin kushtue jetën e tynve 124). Prandej nuk e njohin historinë ata qi thonë se Shqiptarët e breznive të kalueme nuk e kanë ushqye zjarmin shenjt t' atdhedashunisë m), pse Shqiptarët kaq shumë e dashunuen Atdhen e tyne e kaq trimnisht luftuen për 'te, sa qi Shqipnija nuk qe kurr plotsisht e mujtun dhe e nënshtrueme nga të hueitë 186). Shqiptari asht pikë së pari Shqiptar m), e atdhedashunija e tij asht jo vetëm e flakëtë 138) e intranzigjente m), por edhe i përgiithëtë, pse gjinde! si ndër të krishtenë si ndër muslimanë 140), si ndër burra si ndër gra 141), si ndër shekullarë si ndër klerikë të çdo besimi 142), si ndër Shqiptarë të Veriut si ndër Shqiptarë të [ugut, 129) A. Gama .. v. e ç., fq. 174, - 130) A. Gmcs , v. e e., fq. 164. 131) P. CHIARA, L' Epiro, fq. 126. -132) F. TAJANI, Le Istorie Albanesi, III, fq. 21. - 133) F. TAJANI, Le Istorie albanesi, III, fq. 41; Tb. S. Hugbes, Voyage a Janina, II, fq. 110. - 134) F. TAJANI, Le Istorie Albanesi, III, fq. 41. - 135) A. BALDACCI, L' Albania, fq. J 62. - 136) E. DuRHAM çekun nga J. Barnes në Il juturo Stato d' Albania fq. 23. 137) AuBARET, çekun nga A. GHICA, L' Albanie ... , fq, 82; J. GODART, L' albanie en 1921, fqq. 147-148; E. DuRHAM, The Burden oj the Balkans, fq. 242-243: « The albanian is alwais an Albanian. The Moslem Serb and Moslem Bulgar haoe all sense oj nationality swept away by the mighty power oj Islam... With the Alba.nia.nit is otherwise. He is Alba.nia.nfirst ... » 138) L. LEoPOLD në Monaten-Roaen, fq. 24. - 139) J. GoDART, L' Albanie ,n 1921, fq. 45. -140) AUBARET çekun nga A. Grcaa , L' Albanie ... fq. 82, 83; E. DURBAN, Twenty Years oj Balkan Tangle, fq. 108 - 141) N. ~OGER në Revue des Deu» Monde; 1922, bl. XI, fq. 441. - 142) E. KAHN, L' Albanie et la Paix de l' Europe, fq. 49; J. GoDART, L' Alb. en 1921, fqq. 10, 166-167; A.. G.s:10A, L' A.lb. et la Quest. d' Orient, fqq. 167-168.

122 Grekët mtojnë se Toskët ortodoksë kanë dashtë e duen edhe sot të bashkohen me Greqi. Asht nji shpifje f Miss. E. O u r h a m para luftës ballkanike u suell poshtë e përpjetë në të tanë Shqipninë, e ardhja e kësajë Englishwoman pritej gjithkund e gjithmonë me gzim të madh, sidomos nga populli qi shkonte me shumicë me e pa e me i tregue shpresat e drojet e tija. E mirë, thotë vetë Miss E. Durhan, kurrkush. nuk erdh me më thanë se Shqipnija donte m'u bashkuem me Greqi, por gjithmonë: Na i çelni shkollat t' ona, na i hiqni qafe po pat grekë I m) Atdhetarizma e Shqiptarve asht nji atdhetarizëm vepruese. ·E dëshmojnë, pos faqeve të lumnueshme e të përgjakshme të historisë rnijvjeçare të Shqipnisë, ruejtja e kujdesshme e dokeve e e zakoneve kombtai e edhe [ashta Shqipnije, ndër vende të largta t' Italisë, të Rumanisë, të Misirit e t' Amerikës, ku shkojnë a për të plotsuem këndimet a për arsye tjera 144); e dëshmon kujdesi i emigrantave për të çuem në Shqipni paret e fitueme përjashta për të paksuem kështu deficit vjetuer të buxhetit shqiptar145), e dëshmon sidomos nderimi i gjuhës amtare qi u dëftue në çdo kohë e në çdo vend nga të gjithë Shqiptarët e botës m). « Edhe para krijimi së Shtetit Shqiptar, shkruen Lu mo S ke ndo, nga Florina deri në Mitrovicë gjatë kufinjsh ·së tokës Shqiptare, lulzojshin nji shumsi klubesh a votrash shqiptare.

143) E. DURlIAM, Twenty Yeiirs oj Balkan. Tanyle, fq. 105: « It i11 noteworthy that though our errand was well known everywhere, and people hastened to tell «the Englishwoman » Albania's hopes and fears, not once

did any ene come to tell me that .4.lbaniawanted to be joined to Greece. It was always: ~ Give us our own schools! Free us from the greek' priestel s - 144) Shif sypri , fqq. 62-65; lBRAHIM-MANzou1i, Memoires ~ur la Grece et l' Albanie, II, fq. XVI; N. MASSUERO, La rinascita economica dell' Albania, fq. 26 a. - 145) E; DuRHAM, The Burden oj the Balkan«, fq. 253; G. BORGATTA1 L' Eeonomia Albanese në Albania I, fq. 244; A. Calmës, La situation econo,n. et financ, de l' A lbanie, fq. 19: «Plus itiiporfa11,t eet le retablissement de la balance du co1mnerce par les payements que font les Albanais emigres aux Etats Unis a leurs famille« qu' ils ont laissees dans le1tr patrie.· . On evalue le nombre de ees emigranats a 50.000 et leun e•vois ttnnuel, de 800.000 a 1,()()0.000 ~. - 146) E Dol'tBA.M1 The Burden ej the Balk0,u, fq. 7S.

123 Ishin si kështjelle për mprojtje të trashigimit të të Parvet... Klub-i i Florinës ishte ndër ma të lulzueshmit; ai i Manastirit ndër ma të fuqishmit. Vendet qi, si Veles e Këpruli, popullsinë Shqiptare e kishin ma tepër ndër katunde se në qytet, dojshin edhe ata me pasë klub-in e tyne, tue dijtë mirëfilli randsinë e ndërmarrjes e detyrën e tyne. Les clubs sont l' armature du nationalisme albanais, vren me të drejtë Gabriel Louis Jaray ... Në Shqipni çdo qytet, nga Preveza deri në Shkodër, nga Mitrovica deri në Janinë, kishte klub-in e tij, e këto votra atdhetarizme ishin përhapë. edhe përjashta, në Stambollë, n' Izmir, në Selanik, në Drama, në Katerinë, n' Elassonë, kudo gjindej nji koloni shqiptare e randsishme 147) ». Edhe· prirja e orvatjet e shumta të Shqiptarve të Rumanisë, të Turqisë, të Bullgarisë, t' Egjiptit, t' Italisë, t' Amerikës ... të botojnë revista e gazeta në gjuhë shqipe, e numri relativisht i madh i këtyne revistave e gazetave, janë, si thotë mirë O. W e i g a n d ,

nji shenj e nji provë e dashunisë së tyne ndaj Dhe e Gjuhë të të Parvet.t=). Asht e pamujtun qi të rrjeshtojmë këtu të gjitha këto revista e gazeta: po çekim vetëm disa, si mbas rendi kro nologjik të temelimit të tyne 149). Pasqyra Titulli

Zëri i Shqipërisë Drita Diturija Albania. Kalendari Kombiar Albania e vogël Bashkimi i Shqiptarvet

e Revistave Vendi

Athinë-Bukuresht Stambollë Stambollë

Bruxelles-London Bukuresht Bruxelles Kajro

Vjet!

1882 1884 1885 1897 1897 1899 1900!

147)

LUMO S'KENDO, Albanais et Slaoe« çekun nga J. GoDART, L' Alb. en 1921, fqq. 111-112. - 148) G. WErGAND, Ethnographie von Makedonien, fq. 53: .Erscheinen mehrerer albanesisoher Zeitungen in .Agypten und in Amerika beweist, dass dori ikre Zall ziemlich qross sein muss, und ferner das«

die Liebe zu ihrem Volkstum und ihrer llliuttersprache nicht in ~nen erloschen ist ». - 149) G. PETROTTA, Popola, Lingua, Letteratura. .A.lban•se.

fqq. 852-3!12.

124 Titulli

Besa-Besën Drita Besa Albanija Laj mtari i Shqypniës La Questione Albaaese Kombi Dashamiri Lirija Bashkimi i Kombit Dielli Diturija Shqypeja e Shqj pnisë E vërteta Zëri i Popullit L' Albanie Era Ylli i Mëngjesit The Adriatic ReTiew Shqipërija e Re Xgjimi i Shqiperlsë Dialëri& E Vërtet& Dodona Mia ena

Vendi

Kajro Sofje Kajro Egjypt-Beograd Roma Buenos-Airea . Boston Trijeshtë Selanik Monastir Boston ~alonik Sofje Stambollë New York Lausanne Denver Colo-Chicago Boston Mua Boston Bukuresht Paris Vjenë Turk i Konatancë-BukarHht &ratz

Vjet!

1900 1901 1904 1905 1905 1905 1906 1907 1908 1909 ]909 1909 ]909 1911 1912 1915 1915 1917 1918 1919 1919 1920 1920 1922 19!2

Nji atdhedashuni pra përnjimend e flakëtë e vepruese asht ajo e Popullit Shqiptar, e nji atdhedashuni përnjimend karakteristike, pse edhe ndër kohë të kalueme kur popujt tjerë të Perandorisë Otomane u bashkojshin si mbas parimi fetar, dmth. simbas Besojmës a Patriarkut të tyne, Populli Shqiptar nuk njofti lidhni tjetër pos lidhnisë së gjakut, së gjuhës, s' Atdheut të përbashkët 130). Nësa ndër popuj fëqinj, shkruen L. La m o u c he, ideja fetare

150) LORD HoBHOun:, qi percnell Lord Byron në ~hqipni në filli111 të shek. XIX tue foluu për popullsi të Perandorisë Otomane t' asajë kohe, thotë: Les .Alba.naisseuls ont le sentiment de la na.tionalite; tous lH a.uilres peuples de 1' Empire ne connaisaent d' a.utre .iroupeme:a.t ciu• eelui de la relifiou» ~hif Le, Jlev,ntii1«tio1t1 «e l' ....t.lb•nie, fq. 17.

12i gadi gjithmonë e për shumë kohë ka zetnue ndjesinë kombtare, në sa Sllavët muslimanë, (Serbë të Bosnjes e Pomakët Bullgarë të Maqedonisë e të Rodopës), e Grekët e islamizuern të Kretës, edhe tue ruejtun gjuhën amtare, e qujshin dhe e mbajshin vehten Turq, Shqiptarët kanë mbetun gjithmonë Shqiptarë e kanë ruejtë gjithmonë shumë të gjalli ndjesinë e solidaritetit me ti gjithë bashkëatdhetarët e tyne, qofshin ata musltmanë a katolikë a ortodoksë 151 ). Z. A u b a re t , përfaqsuesi i Francës në Komisjon të Rumelisë Lindore, në të përmendme qi i paraqiti këtij Komisjoni me 13 Gusht 1880, shkruen: «Shqiptarët jetojnë në qetsinë ma të madhën. Ata ma parë e ma dalë janë Shqiptarë, e në qoftë e vërtetë se Katolikët e dashunojnë sinçerisht besimin e tyne, asht edhe e vertetë se për 'ta, sikurse për bashkëatdhetarë të tyne Muslimanë, ndjesija kombtare, dashunija e Atdheut, nderimi i dokeve e i zakoneve të moçme kanë për të gjithë nji randsi kryesore qi i a del çdo gjaje tjetër 152) -. S ka fanatizëm fetar në Shqipni, perfundon Justin G or d art; Shqiptari asht pikë së pari Shqiptar, e atdhetarizma e tij asht mbi ndryshime fetare 153). Shi këjo epërsi e atdhetarizmës mbi çdo ndryshim feje asht nji pikpamje ciltore e meudesisë e e jetës së Popullit Shqiptar, e nji çfaqje e pjekunisë së tij qytetare, në kundërshtim me intolerantizëm tradicjonar, në mos zyrtar e qeverritar,· të popujve tjerë të Ballkanit.

151) B. BAREILLES në La Question A.lbanaise, fq. 20-21: « Un fait abaolum,nt remarquable et que, en @rient, on doit conside-rer comme ezceptionnet, est q1ie ce caractere [national) a prevalit s1,r toute antre consideration. Alors que ehe» tous les peuples 1,oisins, l' idee religieuse a presque toujours et pendant longtemps domi ne le sentiment national ... les Alba.na.issont toujours restea

Albana.is et ont toujours tres· vif le sentiment de leur solidarite a.vec leurs compatriotes d' autre11cultes ...» - 162) AUBARET çekan në Les Revendicntions de l' Albanie, fqq. 17-18. - 153) J. GODART, L' Alb. en 1921, fqq. 147-148, 161: «Le grand liberalisme des Albanais en matiere religieuse a evidemment son oriqine dans la lutte eëculaire de tous les elementi de la nation, c6te d cofe, conire l' opprene11r. Le peri/ tncourr11 en commun pour 1m noble ideal, celui de la patrie, h ausse les esprits et les deli1;re des l'itroitesses confessionellee»; X. LEFCOPARIDIS, A irauers l' Albanie, fq. 8.

126 Flaka e Atdhedashunisë ka unjisue në çdo kohë zemrat e e Shqiptarve, tue i naltsuern në nji atmosferë ideale, ku harrohen për të mirë të Kombit - të gjitha ndryshimet e përçarjet e jetës së përditshme. Në zjarm shenjt t' Atdhedashunisë shkrihen zbashku tre elementat përbasë e ciltorë të jetës etike e shpirtnore të Popullit Shqiptar, dmth. besimi i palkundshërn në Perendi, kuptimi i shtërnguet i martesës e i familjes, ideali heroik i çdo Shqiptari, përmbledhë në kryefjalë: Besë, Nderë, B u r r n i ; e nga këjo shkrimje krijohet e vuloset ai ambjent lindës i kombsisë qi quhet qytetnim shqiptar. Tue jetuem në ketë ambjent qysh nga fërninija, e tue thithë këta elementa nga shembulli e fjala e prindve, e mësuesve, nga ngjarjet kombtare të kalueme e të tashme, nga historija e gojdhanat, nga kangët e kallximet · popullore, me nji fjalë nga gjithshka e rrethon, Shqiptari dal-nga-dalë pajiset me· atë mënyrë të ndiem unit, mendesije e veprimi qi e dallon nga të gjithë tjerët: ndodhë në 'te nji farë symbjozit, me anën e të cilit çdo pejzë e trupit të tij e çdo fuqi psyhike e shpirtit të tij pasunohen me disi pozitive fysike, mendore e morale qi i ndihmojnë e njikohsisht e dallojnë në jetë e në veprimtari të tij të përmbrendshme e të përjashtme. Tu e për f u n d u e pra, mund të thomi se edhe nga ana

e qytetnimit Populli Shqiptar asht e do të mbahet nji KOMB, pse: Qytetnimi përbahet qensisht e kryekput nga të mirat rendi etik e moral, e dytenikisht nga të mirat rendi kulturuer e landuer, nësa i ndihmojnë mprojtjes e zhvillimit të të mirave tjera. Tashti Populli Shqiptar i ka të gjitha këto të mira e sidomos të mirat etike e morale. Prandej Populli Shqiptar asht i qytetnuem e nga këjo pikparnje asht e do të mbahet përnjimend nji KOMB.

4. Unjisija

ndër

doke e zakone

Bashkëatdhetarve të mij, qi kanë për të thanë se unë në ketë përshkrim të dokeve e të zakoneve të Kosovës nuk kallxol kurrgja të re, pse janë doke e zakone qi mbahen edhe ndër qytete e ndër katunde të tyne, po u tham se do të gëzohen për ketë punë, pse këjo asht nji provë e re e unjisisë së Popullit Shqiptar 1) ». «

1) ~o.

PA.LUGA,

Trndfaioni

e Oosuun; del Eossooo,

në Koseovo fq. 203

127 Kështu shkruente s ka shumi kohë z. Nd. Pa I u ca, Mis i Institutit Shqiptar për Studime e Arte, e me këto fjali! ai pohonte unjisinë e randsinë kombtare të dokeve e të zakoneve qi na kemi zhvillue në pjesë të parë të këtij studimi. Edhe shumë Shkrimtarë të huej; qi janë sjellë poshtë e përpjetë n' Atdhe t' anë, kanë vrojtuem ketë unjisi dokesh e zakonesh dhe i kanë përshruem imtas ndër vepra të tyne. Le' të përmendim O. von H a h n 2), H. He c q u ar d •) A. O e g r a n d '), O. S im i n i •),

O u r h a m

8).

a) T& marrunit

e flokve

Nji ndër zakone ma të moçmet e ma karakteristiket asht të marrunit e flokve, qi J. Bo u r car t e mban si nji zakon fjesht shqiptar 7). Sikurse thamë sypri, Shqiptari s ka frigë për fëmijë, por i pret gjithmonë, sidomos mashkujt, si nji bekim nga duerët e Zotit, e mungesa e tyne mbahet si nji e zezë shumë e madhe. Ai qi s ka bir as bii, thotë populli, s ka as mish as shpinë 7*): asht riji thanje qartsisht e gabueme, por qi na zbulon mendesinë e Popullit t' inë në ketë çashtje të randsishme. E mirë, nji 8), dy 9) a tri i0) vjetë mbas lindjes së tyne, për të parën herë u merren flokët fërnijve, si mashkujve si femnave. Këjo sjellje qi kryehet edhe sot me lulzirn · sidomos ndër katundarë e malcore, ka tërhjekë vemendjen e shumë Auktorve të huejë u), qi

2) G.

Studion, fqq. 143-194: - 3) H. HECQUARD, fqq. 267-397. - 4) H. DEGRAND, Souvenirs de la Haute Albanie, fqq. 33-53, 147-174, 269-268. - 5) G. Srn1N1, Oermi sui Oostumt d;i Seutari, fqq. l-78. - 6) E. DuRHAM, Some Tribal Origins, Lau» and Oustome, fqq. 64-76; 121-131; 147-153; 162-172; 187204; 225. -- 7) J. BouRCART, L' Alb, et les Alban., fq. 196. - 7*) K. KAMSI, Goja e Kombit, fq. 34. 8) Sb. Grnçovr, Kanuni i Lekë Dukagjinit, ~ 718; H. HKCQUARD, Histoire et Descript, de la Haute Albanie, fq. 387. - 9) E. DuRHAM, Some Tribal Origins ... fq. 304-p05. - 10) G. SunNI, Oen11i sui Oostumi di Scutari, fq. 7-8. - 11) F. TAJANI, Le Istorie Albanesi IV, fq. 160; Nd. PALUCA, Tradizioni e Costumi d~l Kossooo në Kossovo fq. ~10-211: J. BoURCART. L' Alb. et les Alban., fq. 196; P. SIEBERTZ, Albanien, fq. 219; CBOPIN-UBICINI në Provinces J)anubiennes, fq, 145. .

Hist.

VoN

HABN,

Albanesische

Descript, de la Hauie Albanie,

128 na e kanë pëshkrue ndër vepra të tyne, Veçse përshkrimin ma të bukurin e ma të plotsuemin e kemi në Kanu të Lekë Dukagjinit u). Për të marrun të flokvet, iexojmë në kryevepër t'Atit Gjeçov, duhet të jet burrë për djalë, e grue për vajzë (§ 720). Prindja do të bajnë gadi bukën sa ma mirë qi të munden, për të nderue kumbarën (§ 721 ), i cili do të vijë me nji prej dashamirësh së tij (§ 722). Thirren edhe tre-kater shokë për me marrë pjesë në gëzim të shtëpisë (§ 723). ' Kur gjithshka asht gadi, nji djalë i fisit i a pshtetë nunit në prehën fëmijn-famullin a famulleshën (§ 726). Nuni i merr flokët me ketë rend: nji çubë në bali; në tamza ka nji çubë; mbas kreje nji 'çubë (§ 727); mbandej i bjen ballit të famullit a të famulleshës me gershanë tri herë tue thanë: me shndet c jetë të gjatë I, dhe e puthë e i a ep s' amës (§ 728). Çubat e flokve i merr a ama, dhe i ruen n' arkë (§ 730). Të marrunit e flokve bahet zakonisht në mbramje, e kumbara buen në shtëpi të famullit; ne e nesre këthen në shtëpi të tij, tue marrë me vehte edhe famullin e nanën e tij, të cilët mund të rrinë te ai tri a pesë ditë (§ 733). Len kështu ashtuqujtuna kunibarija e flokve, e cila e ndalon krushqinë brez mbas brezi ndërmjet shtëpisë, vllaznisë e zjarmit të kumbarës e të ndrikullës (§ 710): nuni e ndrikulla janë si vila e motër, e nuk veçohen prej gjindes së shtëpisë (§ 717) e as mort, - as darsërn e as të kremet s luten pa ndrikull e kumbarë, pa famull e famulleshë (§ 734).

b) Vllaznimi Këto rrjedhime

kanunore

gjaku

i ka edhe vllaznimi gjaku a probativila), i cili e ndalon krushqinë • përgjithmonë ndërmjet të vllaznuemve, shtëpisë së tyne e zjarmit të 13). tyne Ketë zakon J. Bo u r car t e mban jo si sllav por si nji tepricë ilirike, pse gjindet vetëm ndër toka të banueme nga Ilirët e moçern, dmth. në Shqipni, në Mal të Zi, në Bosnje e në Serbi prendimore 14).

nimi (nga fjala slave pobtatim

12) Sh. GJEÇOVI, Kanuni i Leke Dukagjinit, §§ 710-734. - 13) Sh. GJ1tçovr, v. e ç., § 704. - 14) J. BoURCART, I,' .Alb. et les Alban., fq. 196: [Une Ooutume] que plusieurs attteurs considerent comme slave mais paraU

129 Të vllaznuemit do t'i ndihmojnë e do të marrin pjesë si ndër gëzime si edhe ndër vujtje e ndër ahmarrje si vilazën e pjestarë të së njajtës familje. Cerimonija e vllaznimit ndryshon si mbas vendit, por palci i sajë asht gjithmonë beja se kanë për të qenë gjithmonë vilazën e pija e gjakut të tyne në prani të dëshmitarve. S duhet mendue se do të pihet kush e din sa gjak: mjaftojnë pak cirka të lshueme në nji putir raki a venë, a - po qe se vllaznimi bahet ndër muslimanë - në nji kokerr sheqeri a filxhan qumshti, qi mbandej pihet a hahet nga njani e tjetri. Zakoni i probatimit, vren E. Durham, asht i përhapun jo vetëm në Shqipni të Veriut, por edhe në Shqipni të jugut 15), e zbatohet sidomos mbas. pajtimi së gjaqeve. Ka n u n i thotë 16): Si t'u pajtohen zemrat shtëpijavet të dorërasit e të shtëpisë së të vramit, pijn gjakun' e shoqishoqit (§ 998). Marrin dy gota të vogla, i . mbushin përgjyrnsash me ujë a me raki; çohet ndonji prej dashamirësh e u lidhë dy gishta të vogjël, i shpojn me gjylpanë, tue 'ba me lshuern 'ka nji pikë gjak veçmas ndër dy gota (§ 989). Mbasi t' a përziejn gjakun ase, mbasi t' a. tundin mirë, i shndorrojnë gotat e, me duer kryqzue, i a kojnë shoqishoqit, tue e pi gjakun e njani-tjetrit. Ndër njimij përgëzime qesin pushkë e bahen si vilazën të rij njij nane e babe (§ 990).

c) Mikpritja. Ndër faqe ma të bukrat qi të huejt kanë shkruern mbi Shqipni e zakone të saja, duhen njehun ato të kushtueme mikpritjes bujare të Popullit t' inë. Të gjithë, S 11 a vë t si Boëdar Magovac17), O e r manë t e

plutot illyrieine, vu sa localisation geographiqne (Bosnie, Serbie occidentale, · Mont6n6gn) est celle des frëres d' adoption ou de sang probatin du serb pobratim ». Shumë auktorë tjerë flasin për ketë zakon si F. T.\JANI Le Istorie Alb., IV, fqq. 160-161: H. H1<:0QOARD, [list. et Descr. de la HA., fqq. 387-:~88; CHOPIN·UBICINI në Prooinces Danubiennes, fqq. 130-l31; E DoRHA~I, Some Tribal Origins, ... fqq. !55 156; G. Srnn.r, Genni ... , fq. 71; Albania fq. 104; G. VON HAHN, Alban. Studien, I, 178; P. SrnBERTz,Albanien, fqq. 217-218; R. RANKlN, The i1inlr history oj the Balkan War, fq. 401. 15) E. DoRHAM, Some Tribal. Oriqins, ... 155-156. -16) Sh. GJEÇOVI, Kanuni i Lelcë Duk.,§§ 988-990. - 17) B. MAGOVAC, O .Alba11cimai o Albaniji, fq. 23. !I. Ll:!KA v]. XV - Nr. X·Xl·Xll 1943 • Të llrejtat e Shqipnise fthnike,

130 A ·u s t ri a k ë t si L. A. Matzhold 18), I!. Jackh H1), H. A. Bernatzik 20), J. Miiller 21), E. Liebert 22), P. Siebertz 23), I ta Ija në t si A. Baldacci 24), E. Barbarich 25), O. Simini 26); Fren g t si F. Bianconi 27), O. - L. jaray 28), L. Thomson 29), C. Becker 30), H. Hecquard 31), N. Roger 32), J. Oodart 33), J. Bourcart 34), Hi n g I i zët si E. F. Knight 35), E. · Lear 36), Th. S. Hughes 37), H. A. Brown 38), E. Durham 39) e deri A m e r i k a ,, t si R. Lane 40), të gjithë pa përjashtim kujtojnë me mall pritjen bujare e të përzernërtë qi gjetën nën tbanë të Malcorve Shqiptarë. E nuk përmendin vetëm kafen e çubukët 41) a kafen e cingaret e pamungueshme 4i), por edhe kryet e vendit qi i zoti i shtëpisë u a lshou gjithmonë atyne, darkën e shtrue me shka ma të mirë ishte në shtëpi 43), thikën, Jugën, mësallën të rujtuna nërgut për miq të huej, kangët e përcjell u na me lahutë në nderë të mikut 44), ë

- 18) L. A. MATZHOLO, Brnndherd Balkan, fqq, 28. 46 43. 51-H, 56-58, 60. - 19) E. JACKR, l,u tiirkischen Krieqslaqer durcb .Albanien, fqq. 46, 169-178, 181-182. - 20) H. A. BRRNATZIK, Albanien, fqq. 40, 47-48. - 21) J. Mii.LLER, Albanien ... , fq. 24. - 22) E. LrnuERT, Aui dem, nordalbanischen Hoehqeblrqe, fqq. IV, 19. - 23) P. SIEBERTZ .Albanien, fqq. 73-75, 90, 154, 171, 207-209. - 24) A. IlALDACCI, Albania, fqq. 209, 213, 255-256. - 25) E. BARBARICH, Albania, fq. 214. 26) G. SrnINI, Oen ni sui costumi di Scutari, fqq. 66, 71; .Albania fqq , 267-276. - 27) F. B1AN1'0NI, Carte commerciule de l' Albanie et de l' Epire, fq. 23. 28) G. L. JARAT, L' At». inronnne, fqq. 94.:106, 109, 116-117. - 2g) L. TROMSON, Retraite de Serbie, fqq. 181-182, 187-1~8, 208-209. - 30) C. Bl1)CKRR, L' Alb. et les Alban., fqq. 33-34. 31) H. HECQUARD, Hist, et Descript . de la Hu ute ,-llb., fq . 332. 32) N. ROGER në Revue des·Deux Mo11des, 19 2. bl. XI, fqq. 100. 434.-!35, 437, 440. 33) J. GODART, L' Alhanie en 1921. fqq. 46, 88, 225-226. - 34) J. • BouRCART, L' Alb. et les Alban„ fq . .i.83-184; 199-201. - 35) E. ?. KNIGHT, Albania fqq. 223-226, 227, 246, 252-257. - 36) E. LEAR, Landscape Painier in .Albania, fqq. 136, 137, 192, 307. - - 37) Tb. S. HuGHES, Vnyage a. ,Janina, I, 435; li, 362, 403, 413. 38) H. A. BROWN, A Winter in .A lbania, fqq. 60, 65-92. - 39) E. DURHAM, The Burden of the Balkans, fqq. 339-345. - 40) R. LANE, The Peacks oj Shala, fqq. 46, 52, 85, 110-121 128-139, 194-196, 212-217. - 41) E. LEAR, Landscape Painter in Albania, II, 192, 307. - 42) H. A. BERNATZIK, .Albanien, fq. 40; R. Lane, The Peacks of Sbala fq. 112. - 43) E. JACKH, In turkisehen. Kriegslager durch. .Albanien fqq. 181-li2. - 44) L. A. MATZBOLD, Brandherd Balkan, fqq. 51-55; 56-58,

131 jestekët, halijat, plaf at ndër' të cilët pushuen e përtrinë forcat e tyne; mprojtjen, besën e lehtsitë gjithnduersh të dhanuna për vijimin e udhtimit 45), e së mbrami kafen e përshndetjen e të nisunit: Udha mbarë I Zoti t' a priftë mbarë I 46). « gëzim - shkruen J. B o u r car t gëzim për udhtar të lodhun nga kalimi i vishtirë i maleve, shpesh herë i ngrimë e i lagun, kur arrin në shtëpi të Malsorit I Unë për vehte nuk kam për t' a harrue kurr nj i kujtim të tillë! I zoti i shtëpisë të përqafon e njani prej djelrnsh së tij, si e kanë zakon që motit, të hjek zenjinë e djathëtë, e merr kalin; hiqen të mbathunat a të pluhnueme a të lagta, të lëshojnë kryet e vendit,· mbi të vetmin plaf qi mun të ket konaku, afër oxhakut ku kërsasin drutë erandshme dullini. Shtrihesh si ma i miri Zotni, pshtetun mbi jestekë, ndërsa miku i juej pjek me kujdes të madh kafen e kavërtisun, të blueme e të shprazun në prak të votrës - i qet për ju pak sheqer, të cilin e ruen si syt e ballit, për miq ma në shenj - ·kurse ndonji djaloç mshtjellë cingare e i u a dhuron me sjellje bujare e të denjë, tue vu dorën e djathtë në zemër. Piqet buka për ju, e gjithshka ma të mirë ka shtëpija, i shtrohet mikut për të ngranë 47) -. Çë

çë

Pritja e mikut si mbas Kanunit . E të huejtë, të çudituu për ketë pritje bujare dhe të përzernërtë, mbesin shtangun tue ndiemun msime't e urdhnimet e Kanunit përkah pritja e mikut 48). Shtëpija e Shqiptarit asht e Zotit e e mikut (§ 602). Mbas mikut do të hupish puntorët, e me bukë t' ande, të mos fikesh e të mos koritesh (§ 625). Mikut do t'i hahet nderë; bukë e krypë e zemër (§ 608). Buka e krypa e zemra, zjarmi e trungu e do firi për shtrojë do të gjindet gadi për mik në çdo kohë të natës e të ditës (§ 609). Si të bajë za miku, i zoti i shtëpisë a kush i shtëpisë përgjegjë e i del përpara (§ 604), falet me mik, i a merr dhe i a mban armën (§ 614-15), e i prin në shtëpi (§ 605), armën i a

45)

RAY,

L' .Alb. inconnue, fq. 109. - 47) J.

fqq.

183-184 - 48) Sh.

JACHK,

Im tiirkischen

Krieçslaqer .. , fq. 160. -

GJEÇOVI,

BouRCART,

46) G. L.

JA-

L' .Alb. et les .Alban.,

Kanuni i Leke Dukagjinit, 9§ 602-649.

132 varë në krrabë, dhe e çon në krye të vendit (§ 606), si në kuvend burrash (§ 617). . Mikut të lodhun do t'i vihet rreth me të pritun me nderë dhe do t'i lahen karnbët (§ 610). Për çdo mik duhet buka si han vetë (§ 61 l); për mik të mirë duhet kafja, rakija e buka e shtrueme me ndo 'i send ma tepër (§ 612); për mik zemre duhet duhani, kafja e ambël, rakija e bukë e mish, pse mikut të zemres i lshohet shtëpija (§ 613). Miku do të përciellet deri ku të lypë me e përcjellun (§§ 621, 628, 632, 63~), edhe me nji fëmi, po qe djalë a vajzë gjithnji si burrë a grue (§ 623), si për t'i a larguem rrezikun si edhe për t' a ndalë prej pune së. keqe (§ 633). Si t'i prish mikut, çdo dhunë t'i bajë kuj ky, lypet në ty (§§ 626, 629, 635, 636, 637, 639). I dhunuemi e i darntuerni s asht në detyrë me ndjekë ate ql dhunon e qi e damtou, por i kërset në derë atij qi e mbajti në shtëpi e i dha bukë (§ 630). Sikurse je në detyrë me lypë mikun e premun, ashtu je në detyrë me dhanë arsye, në prefët kend miku në bukë t' ande (§ 639). Qe shka thotë kanuni për mik të prërn e për shpagim të kësajë dhune. « Miku mik, shoqi shoq (§ 640). Po t' a vuni kush mikun në lojë a t' a shau, ti do t' a mbkambish nderën e mikut me rrezik të jetës s' ate (§ 643). Atij qi i u pre miku çdo send do t'i epet _ me dorë të rnbajtë, e mbajturi si e pandershme nga Kanuni(§ 646), e për nën gju deri sa qi t'a paguejë mikun (§ 645). Baba, vliau e deri kushrinija e daiun fare falet, porse miku nuk falet (posë me të him ndërmjet të dashamirve të zemrës (§ 649). E se këto nuk janë fjalë të thata por shprehja e mendesisë së popullit t' inë, e dëshmojnë faktet dramatike e shpesh herë edhe tragjike qi ndodhin herë mbas here ndër katunde e ndër qytete ,. t'ona, ku n' emën të kësaje ligje kanunore lahet në gjak, ndoshta mbas sa e sa vjelsh, dhuna e premja e mikut. Për Shqiptar miku asht përnjimend gja shenjte e e paprekshme, kaq sa për 'te pezullohet edhe ahmarrja 49). Sa herë për të nderuem të huejin qi vjen si mik me e pa vendin t'anë, mblidhen rreth tij anmiqt ma të papajtueshmit, krejt të sigurëtë se n'atë rasë s mund t'u_ ngjajë kurrgja e keqel Sa herë edhe njerz në gjak e percjellin

49) P. SnrnERTZ, Albanien, fqq. 207-209,

133 mikun deri në katund ma t' afërm, pa drashtë kurrnji të zezë prej anmiqve të tyne, mbasi gjinden në shoqni të mikut! 50). Nuk vritet kurr anmiku kur gjindet bashkë me nji mik të huej, pse i merret ndera për të tanë fisit qi e priti, e këjo dhunë nuk mund të falet as me shpërblimet ma të mdhaja. Nji njeri në gjak, shkruen O egra n d , qi mbas Kanunit mund të jet vramun pa pritë pa kujtue, asht i sigurëtë nga çdo rrezik sa të gjindet me nji të huej; ndo 'i herë për t'a pështuern mjaftcn nji letër e vumun në pushkë të tij si shenj se aj udhton nën mprojtie të nji tjetri. Anmiqt e tij nuk guxojnë t'a prekin, prej droje qi mos të bijnë në gjak me mprotsin e tij 51). Në kohë të Mustafë Bushatliut, Vezir të Shkodrës, u dënue për vdekje nji farë Ojeto Marku prej Shkreli, pse kishte vra nji Shkodran në pazar. Ditën e zbatimit të dënimit Malcori ulej nga kështjelli ·në fushë të Buenës ku do të varej. E pau Veziri, dhe e pyeti: - A ke pa ndonji ditë ma të vish tirë se ditën e sodit qi po të ve në konop? - Po, Zotni ! i përgjegji Malcori. - E kur? i a këthej i çuditun Veziri. - Kur më ka ardhë miku tu shtëpija e s kam pasë bukë me i dhanë me ngranë. Për ne Malcorët asht ma e arnbël vdekja se me t' a msy .miku derën e mos me pasë me shka me i a shtrue tryezën ! 52). Këto fjalë bujare qi Veziri i shpërbleu me faljen e jetës e të disa deleve, na zbulojnë e na dëftojnë në nji mënyrë plastike kuptimin e ndjesinë e lartë qi populli Shqiptar ka për mik e mikpritje. Undoubtedly, mund të përfundojmë edhe na me shkrimtaren Amerikane R. L a n e , undoubtedty he is the most courteous people

of the world: pa dyshim populli Shqiptar asht populli ma i njerzishrni, ma mikpritsi i botës! ~3).

c) Besa shoqnore Tue kandritë idealin heroik të jetës së Shqiptarit, kemi folun për besë, e cila, si shkruen S. Vi 11 ar i, Prof. i Universitetit të Romës, asht përmbledhja e virtyteve morale të njeriut qi mban

50) J. Borrace ar, L' Alb. et les Albanais, fq. 199. - 151) A. DECJ.RAND, Souvenirs de la Haute-Albame, fq. 156. - 52) B. PAU.J në Bota Shqiptare, fqq. 255-356; G. SIMINI, Albania, fqq. 268-269. 53) R. LANE, '!ke PetM1k1 oj sna«, fq. 114.

1J4 premtimet e tija dhe i nep fjalës së dhanun fuqinë e nji urdhnit 54). të pashkapërcyeshëm Në besë, thotë mirë At Anton Harapi O. F. M., përmblidhen virtytet vehtjake, qandrohen vlerët njerzore, përshihet tanë ideali i jetës 15). Me gjithë këte randsija e besës nuk kufuzohet në jetë vehtjake, por shtrihet edhe në jetë shoqnore të Popullit Shqiptar, dhe asht nji ndër zakone të tija ma të bukurat e ma ciltore G6). Të huejtë nuk dijnë se si me përshkrue ketë zakon e si me e përkëthye emnin e tij. Fjala besë, thotë J. Bourcart, asht fjalë thellsisht shqipe, e si gjithmonë fjalët këso dore a vishtirë me i përkthye. Besa asht njikohsisht e vërteta, mprojtja, beja, mbajtja e fjalës G7). Veshtrimin, vlerën, fuqinë e lartsinë e besës na mund t' a kuptojmë nga ky fakt i bukur, kallxue prej At Anton H a ra pi t O. F. M. « Vjetin 1912, shkruen i vlerti Auktor, më ra me kalue neper Bajrak të Merturit. Nji m basdite, jo fort larg Ki she të Rajës, shetitshim per fresk me famullitarin e vendit. Pa pritë pa kujtue, ndeshemi nder tre vetë të merrthyem m' armë, si të duejshin me msy ndokend, a t' ishin me droje të ndokuej. Xamë vend, e si falemi me ta, ulemi, bajmë duhan e shtrojmë kuvend. Nuk e kishe marue së pirni cingaren, e qe, rruga i qet aty para nesh, pesë vetë tjerë, edhe ata të njeshun m' armë, njani ma fort se tjetri. Habitshëm ndalen për nji herë, ftyra u ndrron ktyne edhe atyne, e më nji të rrahun qerpiku, pa e ndalë hapin, afrohen, shtrijnë doren e falen si me ne ashtu me tre pushkatarët; ulen, e me nji herë, shndrrojnë kutijat, e ndejshem bajnë duhan. 54) S. VIT,LARI, Le Gonsuetudini Gitiridiehe aell' Albanict, fq. 144: «La besa si puo eonsiderare eome la fede giurata e eontiene l' idea della religione ( ebesim»} e delta fede («fe•). Essa e la sintesi delle rirU.1, morali dell' iiomo ehe tiene fede agli impegni e ehe attribuisce alla parola data il valore di un comandamento inviolabile». 55) A. HARAPJ, Babtmi e Bepini në Hylli i Dritës, XVI (1940) fqq. 431-432. - 56) S. VIT,LARI, Le Gonsuetudini Giuridiche dell' .Albania, fqq. 144: «La. besa. supera la afera dell' uomo singolo e diventa norma cli vita eollettiva e quindi virtu sociale del popolo d' Alba.nia.». - 57) J. BouRCART, L' .Alb. et les Alban., fq. 198: «La besa, e' est a la fois la verite, la sauvegarde, l.:t foi juree, la fidelite au, eontrat»:

135 M' a muer mendja se dishka kan. Kishin ndejë burrat e dheut kush me pushkë në prehen, kush të pshtetun per tokë, e kush të pshtetun më krahë, por seicilli me dorë më te. Mbas nji prajses së vogel e nji bisedimi të shkurtë, çohen ata të pestë, e si falen me ne meshtarët e me tre pushkatarët, disi turrshëm nisen e shkojnë. Si paren kalue, sa me e hjedhë peshen, çohen edhe tre të parët, si ngutshëm, falen me ne meshtarët, e marrin rrugen krejt në krah të kundert t' atyne të parve. Un me famullitarin mbeten prap vetem. Tue e vijue shetin, - A t' a merr mendja kush kjenë kta? më thotë -Iarnullitari. -. Jo, i përgjegji, por në rnndyrë e në ftyrë të tyne vuna oroe si mos me pasë dashtë per sado asnjana palë me ndeshë më tjetren. - Kta tre të mrarnët - vijon famullitari tash, ndër kto ditë, kan ra në gjak, e po njata të pestë u a lypin gjakun, edhe janë mjaft shpi e fortë; u kan dhanë besë per do ditë, e deri sande qi u maron bes t, per hater nuk kishin dashtë me ndeshë nder ta, mbasi nuk kan si i vrasin në besë. Mbeta shtang prej habi je, e thaçë veti me veti: Sa e fortë asht kjo besa e Malcorit !... As kurr nuk e harrova përshtypjen c thellë, qi provova n' at rasë 5s) ».

Besa si mbas Kanunit Në dritë të këtij fakti mund të kuptohen ma lehtazi Nejet e e Kanunit mbi besën 59). Besa, thotë Ka n u n i , asht nji vade lirije e sigurimi qi shtëpija e të vramit i ep dorërasit e shtëpijarvet të tij, tue mos i ndjekë për gjak përkohsisht e mje në vade të caktueme (§ 854). Dorërasi qi lypë e nxjerrë ketë besë, do të shkojë në mort e në gjamë me përcjellë të vramin deri në vorrim e me ndejë për drekë. Këjo besë ngjatë 2.4 orë (§ 856). Mbas vorrimi së të vramit, katundi mund të lypi besën për dorëras e shtëpijarë të tij (§ 858); këjo besë asht 30 ditsh (§ 859). Familja e të vramit mundet me e dhanë e mos me e dhanë besën e kërkuerne: po qe se e nep, do të plotsojë përpara lutjen e bamun nga katundi i sajë (§§ 861-2); po qe se nuk e nep, dorërasi s mund t' i a lypi përsëri (§ 864), veçse mban tagër për të parën

58) A.. HAJUPI, Babuni e Bepin,i, në Hylli i Dritës, :X:VI (1940) fq. 42g, &9) Sla. ~JJ1:9<>v1, Ka,1wni i L,ks Dukagjinit, 9§ 854-885.

136 besë qi shtëpija e të vramit dan me e dhanë (§ 865). Besa e dhanun mund të këputet, po u pru keqas shtëpija e dorërasit ndaj shtëpinë e të vramit (§ 867). Kanuni flet edhe pët besën e gjas e të çobanit, me anën e së cilës dy a ma Flamuj i caktojnë udhën udhtarit, lajmtarit e bariut me gja (§ 875). Për të shkapërcye caqet e caktuerne këta do të jenë të përcjellun a prej Flamurtarit të vendit a prej ndonji njeriut tjetër, shenjue nga Flamurtari (§ 878). Po e shmangu udhe udhtari a lajmtari, a i kaloj caqet bariu me gja, në i vrafët kush, si priten miq besës së gjas e të çobanit, por atij prej shtëpisë së cilit duelen, e me shtëpi të tyne bjen në gjak dorërasi simbas Kanunit (§ 883). Dorzanët e kësajë bese janë Flamurtarët, Krenët e Djelmnija e Flarnurve të lidhun në ketë besë (§ 885). Prej këtyne nejeve të Kanunit del në. shesh randsija e madhe e besës në jetën shqiptare. Ajo rranjën e ka gjithmonë në ndjesi morale të thellë të Shqiptarit e në karakter të tij burrnuer, por me frytet e zbatimet e saja shkapërcen caqet e jetës vehtjake e shtrihet në jetë botnore, tue u pa nji institucjon bamirës krahinuer e kornbtar. Gjithmonë ndër çasa ma të vishtirë, e sidomos në rasë lufte, shkruen At Bernardin Pa I aj O. F. M. tue folun për organizim të Bajrakut, e para punë qi do të bahet asht me lidhë besë ndër vedi për gjaqe e me gjithke të duen prej fisesh së tjetra dhe me vu besë e dorxanë me ta. Gjaksit në ketë rasë bahen shokë e vilazën me ata qi u kanë gjakun, e krahas me shoqisnojin luftojnë kundra anmikut të përbashkëtë deri ditën qi të soset besa e- li-. dhun për të dy palët. Kush shkel besën në këso rrasash ai e barku i tij asht ma i poshtmi në fis brez mbas brezi; mbarë fisi i bjen në derë e digjet e piqet, qitet jashtë fisit për pesëmbëdhjetë vjet e as bijen e tij s e merr kush për. grue, pse quhet kotillë e keqes dhe e pabesë 60). • ·

Lidhja e Prizrendit Nji ngjarje e madhe, piknisje e kohëve të reja si për. Komb Shqiptar si për Ballkan, ndodhi në gjyrnsë të dytë të shekullit XIX: e famshmja Lidhje e Prizren dit 61) I 60) B.

PALAJ,

BKLll:GU,

Organizimi i Bajrakut në Bota Shqiptare, fq. 329. - 61) Lidhja II Pri.erendit , vep,·im,t , sajë; Lu:A, Lidhja e P1·i-

137 ;

Nësa K a n q e I e r i i h e k u r t në kuvend të Berlinit pohonte botnisht se s ka Komb Shqiptar, shi atëherë ky Komb i përbuzun dhe i mohuem, u çue në kambë si nji njeri i vetëm dhe u kundërshton rrebtsisht vendimeve të padrejta të politikës makjavelike t' Europës 62). Fuqitë. e Mëdhaja deshtën në fillim mos me pa në ketë levizje shqiptare veçse nji lojë të Turkisë, por u kujtuen shpejt se nji forcë tjetër e kishte çue dhe e mbante në kambë të tanë nji popull: ishte atdhedashunija e pakufi qi flakron në zemër të Shqiptarit, para së cilës do të heshtojnë e do të lehen n' anesh të gjitha grindjet e përçarjet krahinore. E atëherë Fuqitë e Mëdhaja drejtuen anitë luftarake të tyne kundër Ulqinit për të thye qëndresën heroike të Popullit Shqiptar. .. 68).

zr,ndit, 2 blej dokumentash; E. JACKH, Irn turkischen Kriegslager durch .Albanien, fq. 13; x. LEFCOPARIDIS, .A traoers l' Albanie fq. 18; N. JOR· GA, Etats Balcauiquee, fq. 391; Breve historie de l'.Albania, fq. 6S; A. GHICA, L' .Albanie et la Quest. d'Orient, fqq. 45, 73-79, 166; A. BALDACCI, .Albania fqq. 138-140; E. BARBARIOH, Albania, 201-~05; A. BRUNIALTI, Gli Eredi, della Turchia. fqq. 242-243; P. CHIARA, L' Epiro 22, 58-60; 124-155; 146-149; V. MANTEGAZZA, Guerra Balcanica, fq. 27; PocfIETTINO-KUKULLA, Historija e Shqypnis, fqq. 46-47, 50; G. SIMINr, .Albania, fqq. 134-142; C. SPELLANZON, Vinti e Vincitori nei Balcani, fq. 253; G. M. MoNTI, La Lega di Prisrend në Kossooo fqq. 159-175; C. BECKER, L' .4.lbanie et les .Albanais, fqq. 42-45; J. BonaCART, L' .Alb. et les .Alb., fqq. 119-120; V. BERARD, La Turquie et l' BeiUnisme Oonternporain fq, 166; E. KAHN, L' .Albanie et la Pai» de l' Europe, fqq. 44-47; J. GODART, L' .Albanie en 1921, fqq. 12, 152; J. S. BARNES, Ti future Stato d' .Albania, fq. 7; E. DuRHAM, The Burden oj the Balkans, fqq. 70-73; Twenty Years oj Balkan Tangle, fq. 102; M. VoN R1mLICH, The inconquered .Albania, fqq. 29-30; E. P. STICKNEY, Southern .Albania in European lnternation«l Affair«, fqq. 11-14; E. F. KNIGHT1 .Albania, jqq. 202-203, 258-263; LUMO SKENDO, Les .Albanais che« eu» et a l' ëtranqer, fqq. 19-20; K. KoKALARI, Kosova, djepi i Shqiptarizmës, fqq. 17-19. 62) M. VoN R1mLIOH, The Uneonquered .Albania, fq. 30; J. BouRCART, L' Alb, et les Alban., fq. 119; A. Monsaer, L' .Albanie devant l' Europe, fq. 7. - 63) N' atë rasë SHQIPTAR:itT E lTALtS:it 11 drejtuen bashkëvllazenve të Shqipnisë e botës mbarë nji shpallje të zjarrëtë, ku thuhej ndër të tjera: « Una jlotta poderosa, rappresentante l' arbitrio e la forea delle grandi Potenee Jluropee, jormidabili macchine di guerra ehe potrebbero cimentarsi in memora,ide imprese, e eompiere opere imperiture a beneficio ,'lell' umanitd

136 E mirë, lidhja e Prizrendit, këjo faqe e lumnueshme e histortsë s' anë rrjedh nga besa qi u dhanë shoqisholt të Parët t' anë. « Krahinat Shqiptare të kufinit, shkruen Xhafer Be I e g u, duke e pa vehten lshue nga dora dhe rrezikun që po u kërcnohesh, u organizuenë dhe dhanë besën me i rnprojtë tokat e tyne. Besa përfshinte malsorët e Shkodrës, të Hotit, të Grudës e të Klementit, dhe banorët e Plavës, të Gucisë e të Rugovës, të cilt me armë në dorë mujtën me i ndalë hovin an mikut 6') ». « [Mbas uljes s' armëve turke ... ] Shqiptarët banë nji mbledhje në Gjakovë ku lidhën besë e vendosën që më 10 qershuer vj. 1878 të bahej nji mbledhje në Prizrend në të cilën do të merrte pjesë e gjithë Shqipnija 6~)». Po në të njajtin muej, qershuer 1878, «banorët

sofferente contro barbare domina•ioni, galleggiano nei vostri mari non per proteggervi e per far rispettare la vostra volontd, 11ui per conculcal'e i t•osfri diritti, imporvi dominio straniero, e renderv~ schiavi dell' altrui tirann<ia ... »: sh. A. Loasccmo, Albania (!Iemorandum), fq. :<5. - Shkurtazi ça.shtja. e 'Ulqinit asht këjo: Me 1878 Rusija me traktat të Shën Shtjefnit fiton Ulqinin për Malin e Zi. Kuvendi i Berlinit e prishi ketë artikull të traktatit, dhe Ulqinin i a. ktheu prap Turqisë; po në vend të këtij qyteti i fali Malit të Zi Gusinë e Plavën. Lidhja Shqiptare u dëftue e zonja t' i mbajë Plavën dhe Gusinë kundra Malit të Zi. Qi të ngushllojnë Nikitën, Pushtedet e Mdbaja ndrruen edhe nji herë mendim, dhe në vend të Gusisë dhe Plavës i falën me 12 Prill 1880, Kuçin-Krajën, anës lumit Zero. Po prap Lidhja Shqiptare e shtërngou Malin e Zi të rij për së largu. Atëherë Pushtedet e Mëdbaja heqën dorë nga Kuçi-Kranja dhe kërkuen përsëri Ulqinin si nji vend ma të lehtë për të marrë, mbasi ishte anës detit dhe mund të bombardohej. I dërguen pra me 3 Gusht J 880 uji ultimatum 'I'urqisë, e cila pergjegjë se ishte gadi t' a Jshonte Ulqinin, por s kishte se çka t' u bante Shqiptarve. Atëherë nji flotë 20 anish lufte me 7 .300 naftër [= ushtarë'] dhe 136 topa, nen kryesi t.' admiralit St>ymour, u mblodh në Raguzë, dhe andej me 20 Shtatuer (Vjeshta T) 1830 duel ndër ujna t' Ulqinit. Pushtetet ishin da në dy anë: disa si Rusija dojshin t' i bijo Ulqinit me topa dhe t' a bajnë hi: disa si Austrija e Franca i kuudershtojsbin këtij qellimi, dhe flota ndërkombtare do të kishte hikun si erdh, kur Kont Hatzfeld-i , Ambasadori i Germanisë në Stambollë, arrijti t' a bindë Sulltanin t' i shtrojë vetë Shqiptarët. Dervish Pasha u dergue kundra Lidhjes Shqiptare, dhe të dy forcët u përpoqën me 22 tetuer 1880. Me 27 Ulqini i u lsbue Malit të Zi e kështu mbaroj Akti i parë i dramit të lumnueshëm të lirimit t' inë. (Sh. Dielli, 24-XIl-1909) - 64) Xa. BELEGti, Lidhja, 11 Prierendit, fq. 14. - 66) XH. BiiLEGU, v. e ~., ffq. 16-17.

139 muhamedaj e katolikë të Shkodrës bashkë me Krenët e. Malcorvet dajnë të napin besën shqiptare për bashkimin kornbtar, e vendosin t'i ndihmojnë Mbledhjes së Prizrendit me çdo mënyrë 66)». Nji ndër pika ma të para të besës ishte rimbëkambja e qetsisë e zhdukja e gjakmarrjes, të paktën deri sa të rregullohej fati i Shqipnisë. Para interesës s' Atdheut do të çdukeshin grindjet e përçarjet private. E me të vërtetë në Shqipni qetsija qe aso kohe aq e plotë, sa qi shkaktou lavdimet e të gjithë shtypit europjan 67). Këjo besë e pathyeshme e këjo qetsi e përmbrendshme lejou bashkimin- e fuqizimin e të gjitha energjive të Kombit kundra anmikut, e si në kohë të Skanderbegut, Populli Shqiptar, sadoqi i vogël, për dy vjet u bani bali forcave sulmuese shumë ma të mëdhaja e shumë ma t' armatosuna. Para rrjedhimesh kaq bamirse të besës s asht për t'u çuditë po qe se të gjithë studjuesit 68) e sendeve shqiptare e levdojnë si nji institucjon provanuer qi e nderon shumë Popullin t' anë. «Besa, shkruen Prof. A. B a I dac c i i Universitetit të Bolognës, asht nji mjet i fuqishëm për bashkim të familjeve e të fiseve. Jap besën a besa besën shprehin kulmin e ndjesisë së nderit të Malcorit Shqiptar ... Besa asht ma i nalti e ma bujari institucjon kombtar i Popultit Shqiptar ... Nji nderim kaq i përgjithëtë, kaq i thellë e kaq i zdatun për besë, vishtirë se gjindet ndër popujt tjere ... Be s a asht nxitsja ma e randsishmja e jetës publike e private të Malcorit; Besa asht cilsija e burrave e

v. 11 s-, fqq, 18-19; Leka, X (1938), fqq. 547-548. -67) Xa. Lidhja e Prizrendit, fq· 21; A. LoRECCHIO, Besa 6 Dibrës në .Albania (Memorandum), fqq. 72-73: 'f.Abdyl bey in una riunione in Dibra andaua dicendo al popolo: Oggi duopo ehe dimentichiamo gli odii e riinettia1no le offese; oggi ehe il nemieo vuol bere il nostro eanque, oggi e du6po ehe eombattiamo per la liberta e non uno centro l' altro!» A queste parole tutti i 10.000, quanti erano, eome un sol u.omo misero le armi a terra si ehe me ribombarono i moliti, e come se uscisse da una sola bocca si udi un solo grido: «Condo·nami la vendetta, e sia per questa besal» .Abdyl bey, sul cui ciglio non era mai spuntata una lagrima, pianse come un fanciullo quando vide quei Gheghi-Malisori, forti come le Montagne, baciarsi flemico con nemieo per il bene delta Patria dimentieare gli odii, unire i euori fraternamente in una jede e condonare ciaseuno le offeee al proprio offensore» , - 68) Shih AUKTORËT çekun sypri në fq. 113. 66) Xa.

BELRGU,

BELEGU,

140 prandej kur Shqiptari thotë: besa-besë ase jap besën do t' a mbajë edhe me flije. të jetës së tij 69) ».

d) Organizimi

fisnuer

Ka. mbetë i përmendun në të tanë moçmeninë e deri në dit të sodit sundimi populluer a demokratik i Athinës. Siç dihet, reformat e Solonit e të Klistenit e lëshuen sundimin e Shtetit në dorë Popullit. Popullit i përkitte me i rrahë e me i vendosë të gjitha çashtjet shtetnore, përkah lufta, paqi, marrdhanjet me Shtete tjera, punët fetare, etj. Ai çfaqte mendimin e vet ndër mbledhje të përgjithta a ekklesia e në Këshill a bule. Këshilli ishte nji farë pleqnije a Senati, e kishte në dorë auktoritetin sundues (politik) e marshtrues (administrativ) të Shtetit, u rrinte gadi zyrtarve të qeverisë, gatonte çashtjet qi do të rraheshin në Mbledhje të përgjithshme. Këjo zakonisht mblidhej ndër kohë të caktueme, e ishte gjithmonë ngjarje e randsishme për të tanë qytetin. Shiteshin atëherë të gjithë qytetarët madhorë (epitimoi) të pajisun me tagre të plota tue rramun n' Agora a shesh publik, rranxë Akropolit, e ma vonë në nji kodrinë të vogël jo fort larg nga Akropoli. Të gjithë kishin lirinë ma të madhen e fjalës, dhe mujshin të çfaqin lirisht mendimin e tyne, edhe kundra propozimeve të Këshillit të Pleqvët 70). Shi në ketë atmosferë klasike lirije e demokracije na duket se ~ gjindetni tue lexuem nejet e Kanunit qi përshkruejnë kuvendet e bu-

rrave! të Malevet të Shqipnisë,

Ku vendi i burra.ve të Maleve të Shqipnisë K u ve n d i, lexojmë në K a n u 71), asht nji bashkim fisit a fisesh me Krenë, Pleq, Sterpleq e Vogjli a Djelrnni të dheut, qi" kanë qellim me rrahë ndenji besë (§ 1106). Këto mbledhje mbahen a ndër oborre kishësh, a ndër rrenime të vjetra faltoresh, a në zemër të vendit (§ 1112). · Burrat e bashkuem në kuvend rrijn t' arrnatosun (§ 1114) e 69) A. BALDACCI, .Albania fqq. 254-255. - 70) A. ABRUZZEllE, A.telte e Roma, bl. I, A.tene, fqq. 178-130. - 71) Sh. Gnçov1, Kanuni i Lekë Dukagji11,it, §~ 1106-1124.

141 në gjymës rrethit ashtuqi të mund të shotin shoqi shoqin e, po u thirr kush, të ket shteg për me u dukë ndër Krenë e Pleq (§ 1113). Sa të jenë në kuvend burrat e dheut, s ka tagër kush i huej me u përzie ndër 'ta (§ 1115). Ndër gjygje e peshime Krenët e Pleqt rrijn në vedi e Vogjlija në vedi (§ 1116). Krenët e Pleqt rrijn në kuvend mbas prijet e tagrit (§ 1117). Në kuvend, sa të flasi njani, tjerët do të ndigjojnë e të heshtojnë (§ 1118), e kurrhush s do të shajë tjetërkend e s do t'i thotë se rrenë, pse përndryshej fajtori ka për t'u gjobitë deri në 5 desh në rasë të parë e deri në 500 grosh në rasë të dytë (§§ 1123-4). Çash t je t e vogla e të hapmet, qi ka katundi shoq me shoq, Pleqt e katundit bashkë me Stërpleq e Vogjli kanë tagër. me i zhgarkue (§ 1119). Çashtjet e randa qi i përkasin njij fisi mbarë do të peshohen e do të pleqnohen prej Krenvet të fisit bashkë me Pleq, Stërpleq e Vogjli (§ 1120). Çashtjet qi i përkasin njij krahine mbarë - ase Shtetit - do të peshohen ndër kuvende të përgjithshme: burrë për shtëpi (§ 1121 ). Ndër keto kuvende Bajraktari i paraqet fisit arsyet e mbledhjes, dhe mbas njij shkëmbimi të shkurtë mendimesh, Parija e Vllaznivet dali n' anesh për të biseduem e të peshuem çashtjen tue marrë para sysh dobinë e Fisit e të Vllaznivet të veta. Mbandej prap bashkohen dhe nxanë me e rrahë çashtjen, në të cilën marrin pjesë ata qi janë ma të zotët e gojës, tue parashtrue arsyetimet e tyne për të mirë të Bajrakut. Për çashtjet ma me randsi qi janë ma të kapërthyerne, shenjohet nji komisjon i veçantë Krenësh, qi për pari e për zotsi mendjeje e ndërgjegje gëzojnë uzdajen e mbarë fisit. Vendimet e këtyne kanë fuqi ligje për tanë fisin 12).

Organizimi

i Fisit

Për të kuptuem e të shijuem ma tepër këto neje të Kanunit, pasë para sysh organizimi origjinal i fiseve t' ona. « Familjen, shkruen At Oj e ço vi 78), e përbajnë gjindja e shtëpisë; si të shtohen këta, dahen në vllazni, vllaznija në gjini, gjinija në fise, fiset në flamur e të gjithë zbashkut përmblidhen në nji familje ma të hapëtë e cila quhet Komb, e kanë nji Atme, nji gjak, nji gjuhë e doke (§ 19) ». duhet

72) B. P ALAJ, Urganizim'i i Bajrakut në Botë 73) Sa. GJ1!:çov1, v. e ç., ~~ 19-20, 27-27.

Shqiptare,

fq. 329,

142 Në çdo familje asht i zoti i shtëpisë, ~i, si mbas Kanunit, do të jet ma i vjetri nën kulm të shtëpisë ase vllau i parë, e vetëm kur kta nuk kanë vetitë e duhuna, mund të zgjidhet kuvendisht prej shtëpijarve ai qi të jet ma i meçërn, i urtë e ma kujdestar (§ 20). I zoti i shtëpisë ndër sa tagre e detyrë tjera, ka edhe atë të marrë pjesë në kuvend të katundit e të flamurit kur të thirren burrë për shtëpi (§§ 26-27 ). Çdo katund ka Pleqt e tii, qi, si mbas Kanunit H), janë të Parët e Vllaznive a Krenët e Fiseve, a burrat në za për urti e të regjun ndër gjygje e pleqni. Pleqt e Katundit kanë tagër të mbledhin katundin në kuvend (§ 1162), por nuk janë përjashtue as prej angarije, as prej pilove tjera të përbashkta, as prej ushtrije (§ 1165), e nuk munden të gjobisin a të leçisin pa pelqim të Stërpleqvet e të Vogjlisë (§ 1163). Stërpleqt janë ata qi mbajn anën e Vogjlisë a të Popullit (§ 1168) e kanë tagër të çojnë zanin kur shohin se po randohet Vogjlija me gjygje e pleqni hundra Kanunit (§ 1169). Krenët ase të Parët e Fisevet (§ 1146) janë trashigimtarë (§ 1147), e se i cili ka tagër mbi fis të tij (§ 1148). Kreu i Fisit bashkë me Pleq e me Vogjli të Vllaznive ka tagër me mbajte kuvende, me lidhë besë, me ba gjygje, me gjobitë e me leçitë (§ 1150), e Krenët e Fiseve tjera nuk mund të përzihen kurrsesi ndër këto gjygje pleqni (§ 1149). Me gjithkëta Kreu i Fisit s mundet me : djegë, me sodumë, me gri, me nxjerrë prej vendit mbasi për këto punë lypet mbledhja e Krenve e e Vogjlisë së Fiseve tjera (§ 1154). Po bani kush vaj mbë Krenë, këta do të peshohen prej Pleqvet e Vogjlisë së vendit (§ 1153), e Kreu i Fisit, si çdo njeri prej Vogjlije, mund të gjobitet, të digjet, të leçitet, të sodumet, të grihet e të nxierret prej vendit (§ 1157).

Fisi e Bajraku Gjasime e ndryshime Përmendëm Krenët a të Parët e Fisevet, por Fis i s h ka asht e si dallohet nga B aj ra k u a F I a m u ri ndër të cilat asht a ishte ndamun Populli Shqiptar? ... 74) Sa. Gn::çovr, u-

ç., §§ 1146-1169,

I .

143

f i s i, shkruen Franz Seiner, don me thanë gjiri njl gjaku ku ndalohet martesa me njani-tjetrin, dhe familjet qi bajnë pjesë në fis e ndiejnë vehten të rrjedhun prej nji gjyshi të përbashkëte e shpesh herë fort të lashtë 76). B aj ra k u a F I a m u r i asht nji tepricë e sundimit turk, e përfshin vendin e popullsitë qi në kohë të Turkisë do të delshin në luftë për mprojtje të Perandorisë nën kryprisin vendas të zgjedhun a të njoflun qysh motit nga Stambolla. Të shumtën e herës të gjithë misat e nji Bajraku janë të nji fisi të vetëm, por ndo 'i herë riji Bajrak mund të përbahet nga shumë fise, si Bajraku i Shalës qi përbahet kryesisht prej dy fisesh, e anasjelltas nji Fis mund të përfshijë shumë Bajraqe, si fisi i Mirditës qi përfshin bajraqet e Kush nenit, t' Oroshit e të Spaçit 76). «Fis i, thotë At Bernardin Pa I aj O. F. M., asht gjaku, gjinija e burrave dhe e grave; Bajrak u asht i tanë fisi i marrun si Shtet, asht fisi-shtet i formuen prej Vllaznive prej njij 'tate ase qi janë gjindë n' atë vend dhe quhen anas. Anasit i pshteten gjitl1monë Bajrakut bashkë me ndonji vllazni qi rrjedh prej nipit të ndenji bije 77). Fisi merret para sysh nder çashtje martesore, Bajraku ndër të gjitha çashtjet tjera". Or g a n e t e B aj ra k u t janë Bajraktari, Krenët dhe djemt e tyne. Bajraktar i qi të shumtën e herës asht vetë Kreu i' Fisit për të cilin u fol pak përpara, do të kujdeset për punë e interesa të bajrakut të tij, të mbledhi e të kryesojë këshillin e Pleqve a kuvendin e përgjithëtë të Bajrakut, e në kohë të kalueme do t'u printe ushtarvet të tij në luftë. Asht zyre trashigimtare si mbas rendit të paralindjes, e kur mungon djali trashigimtar, zyrja i tokon trashigimtarit mashkull ma t' afërm. Me gjithkte auktoriteti e fuqi ja e Bajraktarit mvaret shumë nga zotsija e zgjutsija e tij, kështuqi ndër mbledhje mund të dali fituese partija a mendimi i tjeterkuj, qi të jet ma i zoti e ma ·i zgjuet 78). 75) FR. SEINER, në Bota Shqiptare, fq. 326; E. DuRHAM, Some Tribal Ortqins, Laws and Oustoms, fq. 15; RR. Zo.rzr, Kuptimi i fisit shqiptar në Shkendija, III (1943), Nr. 8-9, fqq. 13-16. - 76) FR. S&INER, në Bota Shqiptare, fq. 326; Some Tribol Origins ... , fq. 15; A. BALDACCI, .Albania, fqq. 247-248. - 77) B. PALAJ, Organizimi i Bajrakut në Bota Shqiptare, fq. 328. - 78) E. Dunr s x, Some Tribal Urigi1is... , fq. 17; A. BALDJlCCI, ,4lbania, fq. 249.

144 Ndihrntarët e Bajraktarit janë Krenët e rnëdhej e te vogjël: Krenët e Mëdhej janë të Parët e Fisevet a të Vllaznive të mëdhaja, të qujtuna Kambët e Fisit; Krenët e Vogjë/ janë të Parët e Vllaznive të vogla qi shkepen si dega nga Vllaznitë e mëdhaja. Se i cili Krye ka nji djal mbas vedit ... 7g). Çfaqja ma e randsishmja e jetës së Fisit e të Bajrakut janë mbledhjet a kuvendet e pjesëshrne a të përgjithta, ku marrin pjesë, si mbas kushtrimit, a ka nji burrë për shtëpi. ase Krenët e Vllaznivet qi na përshkruern sypri.

O r g a. n i z im 1 fi snuer në Shqipni Verore e Jugore Ky orgarnzim shoqnuer, këjo atmosferë demokratike e lirije qi na kujton kohët e arta t'Athinës së moçme, s asht gja e vdekun, por jeton edhe sot në tokë e në mendesi Shqiptare."), . Kështu jetohet në S t q i p n i V e r i o r e e në Kosovë, ku Kanuni i Lekë Dukagjinit ndiqet ende si për kah shpirti si për kah letra e1), e po qe se valëte terrorizrnës e t' anarkisë qi rrëmbyenë e' mjeruen nji pjesë kaq të madhe të Shpipnisë së Mesme e Jugore, u përplasën para qëndresës fysike e morale të Maleve t'ona kreshnike, kështuqi këto krahina malore të Veriut u dukshin nji ishull paqi e qetsije mes nji deti në stuhi, do t'i a dijmë për nderë, _ si na vrojtou edhe i vlerti Prof. Kolë Kamsi, organizimit shoqnuer - të këtyne vendeve e Kanunit të Lekë Dukagjinit, i cili, i rrajosun thellsisht në shpirt të Malcorve, vijou ndikimin e tij bamirës edhe mbas ligshtimi së përkohshëm t' Auktori tetit qendruer.

79) B. PALAJ, Organizimi i Bajrakut në Bota Shqiptare, fq. 328. - 80) No. PALUCA, Tradizioni e Costu mi dd Kossooo, në Kossoco fq. 204 205: «La t•ita ,ociale anche fra gli Alhanesi del Kossoro si si·olge guasi co111e nelle altre parti dell' Albania ... La stirpe (.lis) si sparpaçlia in oqn) porte del Eoeeovo, , cosl ehe, per esempio, gli appartementi alla stirpe di Krasniqi non si trot•ano solo nella t•alle di Valbona, me an ehe nei dintonti di Peja, Drenica e Prishtina e fillo all' alt<t Morava. Ma tutte queste ramificazioni si sento110 eg11a.1mente appartementi allo stesso sanqu«, fratellanea e fis>. 81) Nn. PALUCA, Tradisioni e Oostumi del Eoeeovo, në Koseovo, fq. 211, shenj. 1: «Kel Kossoro le tradizioni contemplate nel Kairnn di Lekë D,,kagjinit Bono state integralmente 111antenute, ma anche talu11e senten se proverbiali e carntteri,tiche fraseoloqiche sono comuni co,i quelle della Mal,ia>,

145 Sa për organizim fisnuer ende në fuqi ndër Male të Shqipnisë Veriore, s asht nevojë të bihen shumë provë, pse asht gja qi mund të shohim me sy t'anë, si e kanë pa dhe e kanë pohue e përshkrue ndër vepra të tyne shumë auktorë të huej e2). Miss Edith O u r h a m në vepër të sajë Some Tribal Origins, Laws and Customs na i përshkruen edhe Fiset e Kosovës 11), për të cilat Z. Ndue P a-J u ca shkruente tash vonë në nji botim kushtue Kosovës: «fiset në Kosovë nuk janë të mbledh u na se i cili në vend të posaçëm, por të shpërdarne, kështuqi pjestarët e fisit të Krasniqes nuk gjinden vetëm në luginë të Valbonës, por edhe ndër rrethe të Pejanit e të Drenicës, ndër rrethe të Prishtinës e deri në lum të Moravës ... Në Kosovë gjinden ma se 12 fise shqiptare 8')". Në S h q i p n i t ë M e s m e e J u g o r e organizimi fisnuer e ligja kanunore u zhdukën qysh nga shekulli i kaluem. Parandej lufzojshin edhe atje si në Shqipni Verore, e moçmenija klasike na përmendë ma tepër se 14 fise të mëdhaja të shpërndame në Toskni të sotme. Ma të famshmet ishin Ka o në t, ase ata qi kullosin qet (nga fjala shqipe ka-kau), T h e s pro të t ase njerzit e veshun me thes (nga fj. shqipe thes-i e me-pru), M o 11 o së t a banorët e maleve (nga fj. shqipe mal-i), A b a n te t, Pe rre bë t, A t a m a n t, E I I o p t, O r e s t t L y n k e s t t 11) ••• ë

82}

HABN, .Alba,ne,is•he Studien, I, fqq. 73-194'; L. Monaten-Rosen, fq. 19; P. Sn:BERTZ, .Albanien, °fqq. 6772; X. Lu·coPARIDis, .A travere l' .Alb., fqq, 14-16; Cv1J1Q, La Penins. Bale., fqq. 29-30; B. MAGOVAC, O A.lbancima ,i o .Albaniji, fq. 22; F. 'I'AJANI, Le Istorie .Albanesi, II, 42; IV, 139; A. BALDACCI, .Albania, fqq._ 162-163; 246-251; 258-264; 266-182; E. BARBAIUCB, .Albania, fq. 141; H. HKCQUARD, Hist. et Deecript; de la Hauie .Albanie, fqq. 364-365; C. BECKER, L' .Albanie et les .Alb:inais, fq. 32; P. PoLYVIOS, L' .Albanie et la .R~union d' .Amba8sadeurs a Londree, fq, 14; CHOPIN· UBICINI, në Province, Danubienne,, fqq. 119-120, 139; H. A. BROWN, .A lVinter in .Albania, fq. 63; R. RANKIN, The inner hiatory oj the Baikom War, fq. 402; R. LANE, The Peaoks oj Shala. fqq. 106-108; 113-119; 161-163; E DmrnAM, Some Tribal Origins ... , fqq. 13-30; Th» Burden oj the Balkans, fqq. 230-231. - 83) E. DuRHAM, Some Tribal Origins, Laws and Customs ... , fqq. 30-33. 84) Nn. PALUCA, Tradieioni e Costumi del KosBO'l'O, në Kossovo, fqq. 204-205. - 85) KIEPERT, Lehrbuck der .Alten Geoqraphi«, fq. 302; Lajmtari i Shqypniea, 1 Nanduer 1904. Nr. 4, fq. 19.

LlllOPOLD,

VoN

në

ltl. L!KA v], XV - Nr. X·Xl·Xll 1943. • Të Drejtat e Shqipniae !tMnlke,

146 Në fund të shek. XV gjejmë të përmenduna fise tjera 16), qi vazhduen edhe nën pushtim turk, si në Shqipni Verore si n' Epir 87). U ndanë në shenj H i m a ri o të t, pasardhsë të Kaonve të moçëm, të cilët vj. 1537 nxueren nga Sylejmani Fatih autonominë e vendomet qi nxuerën mbandej fiset e Veriut 88). Sundimi rrafshues i Ali Tepelenës e zbatimi i Tanzimatit zhbinë gadi krejt organizimin fisnuer të Shqipnisë së Mesme e të Jugut. Vj. 1880 C. Becker në studim të tij mbi Shqipni vrente se fiset e ndryshme të Shqipnisë së poshtme e kanë humbun shumë autonominë e tyne, sidomos mbas sundimi qëndrues t' Ali Tepelenës 18); A. Baldacci shton se me çfarosje të beglervet në. Manastir, ku vj. 1830, 111 betën të vdekun trathtisht 400 beglerë të Shqipnisë Jugore 90), ra poshtë dhe u zhduk fare systemi fisnuer qi i kishte qëndrue veprës zhgatrruese t' Ali Tepelenës 11). Prandej, si përfundon E Durham, fiset e Shqipnisë së Jugut do të mbahen si të zhdukuna 99), e emnat qi na mbesin, si thotë J. Bourcart, 's janë veçse kujtimi i nji gjendjes së prendueme. Porse nuk asht nji gjendje krejt e prendueme. Emnat, si qa b Çam SuIiot sadoqi nuk dëftoj në fise t' organizueme si ato të Veriut, me gjithkte shënjojnë edhe sot grupe etnikisht në vehte 9'), e vetë ligjëdhansi i Kodit civil, qi synonte të zhbimit e Ligjës Kanunore të moçme, tue pa se sa përkon me shpirtin e psyhen e Shqiptarit organizimi i Kanunit, me nji ligjë të posaçme krijou në çdo katund e në çdo lagje të qyteteve nji "tarë pleqnije, tue caktue e tue rregulluem zgjedhjen e veprimtarinë e sajë. g~) T m a r r u n .i t e f I o k v e , v I I a z n i m i g j a k u , m i k p r i t j a , b e s a , o r g a n 1 z 1 m i d e m o k r a t i k , qe zakonet kryesore e ma ciltore të popullit Shqiptar. N. R o g e r qi e ndjeu përshkrimin e tyne në nji shtëpi ë

•••

86) M. SUFFL.U, Serbi i Arbanasi, përk th. shqip, fqq. 94-95. - 87) CVIJJQ, La Pëninsule Baleauique, fq. 254. - 88) M. Moc1rnwo, Vicei1de storiche dell' Albania në Albania I, fq. 48. - 89) C. BECKER, I,' Albanie et les Albanai&, fq. 30. - 90) A. Garcs , L' Albanie et la Question d' Orient, fqq. 55-56. - 91) A. BALDACCI, Albania, fq. 135, - 92) E. DURHAM, The Burden oj the Baikans, fq. 231. - 93) J. BouRCART. L' Albanie et lee Albanai&, fq. 207. - 94) E BARBARICH, Albania, fq. 142-143. - 96) Dekr, Mbëkambsuer, 14-Il-1940, Nr. 16.

147 bujare t' Elbasanit, mbeti i mahnitun para zakonesh kaq kura, kaq të shtërngueta e kaq të pastra, qi i napin vorfnit katundar të pakulturuem nji hije bujarije së nji delikatecë, nji ndjesi nderi qi me të drejtë mund ket lakmi ma se nji «i qytetnuern- ga) !

96)

në Reoue Alba·11ien fq, 83, të cilave e kishte ndie nga hatte recht... wenn er mit 'I'eufe! i,t nicht 10 ,chlecht, S1EBKB'rz,

ROGER,

të buma të lemun, të i a

des Deu» Mondee, 1922, bl. XI. fq. 437; P. tuc folun për zakone shqiptare përshkrimin e D. Ndre Mjedja, thotë: «Don. .Andrea Mjedja dem albamesischen. Sprichsoorte verteidigte: Der w'ie die Leute saçen, die Albanesen auch nicht».

Këtu po jemi të detyruem m'u ndalë per shkajk të mungesës së vendit. Sasija e faqeve të tre numravet u plotsue dhe shkaperceu; e jemi vetem në gjysë të studimit! Me gjithkëta puna vazhdon e pajtimtarët besnikë kanë për t'a pasë të plotsuem.

DIFTOJSI

i Vj. 1943

FILOZOFI Pamje filozofike fq. 97·1~1 -

Çka duhet fq. 4 - fq. 33 Skolastike fq. 241.

F'ilozofij a

EDUXA.Ti': Rrena e Iejshme t fq. 65 dashtoi fq. 289.

Rrena. e shejtë'/ fq.

143 -

Atdhe • .i.tdhe-

SHOQOLOGJI Bujqaij a pshtimi i ynë fq. l 93.

LETERSI Deka e Nuses fq. 123 - Nga Knlawala fq. 134 .A.llalt Kerihm. fq. 141 - Nanës Shqipni fq. 228 - Disa poezi Japoneze fq. 249.

BISEDIME LETB..4.RE Fishta fq. 23-55-82·113 - Kur flasim për Gegoisht Man zoni? fq. I 81 - Shkoi shyta veshët fq. 279.

Medha] fq. 48-117 -· 1'1<e me mArrë brienat • ]11, edhe

KUM.4.NIZMA E JOllli'l Bicichemi fq, 7-40-75 -

Jean Koihrni fq. 10!.

SHXENCA Aeroplani fq. 301.

Ç.ASHTJE GJUKE Në parahistori të Shqipes fq. 11 - 43 - 78 - 130 - 171 - 204 i paujoftun fq. 70 - 107 - 167 • 200 - Aoristi Shqip fq. 18.

Nji dorshkrim

HISTORI Shqipoija tash uj iqind vjet fq. 88 - l 47 - 209 - 255 - Kolonit Shqiptare fq_. 153- 216 - të Molise-s fq. :?61 - të Siqilts fq. 809.

FOLXLORË 'I'oponomastikë (Plani) fq. 222 - Kauga e Ymer Agës fq. 229 - Hronikat e ca Nënprefekturavet të 'I'osknis fq. 235 - 325 - Martesa e Halilit fq. 267.

ETNOGRAFI Katrovat e fushës së Kavajës fq. 175 -

Ma.gj;rpt e Shkodrë11 fq. 230.

MONOGRAFI Prizrendi fq. 316 ...•....,. Mungade të vjetra. në Shqip. nder rojdhana fq. ~21.

NGJABJE E MEJl:Dilll:B Shoeha fq. 62.

Ti Jl'DBYSHM:B Duhani fq. 156 - Sport fq. HlS. TBEGIM Për me paque zëmren fq. 29. BIBLIOGB.A.Ff Osmanische Reichsgeschiehte und balkanisehe Volksgesehiehbe fq. 9S - Ve,. Ile Kombtare fq. 270 - Buletini Teknik fq. 275 - Shqipëi:ija • Vërtetë fq. 276. NOMENCLA.TOB S. Akhilios - Albanese fq. (118) - A.lb1meu · Albani Lassi (145)- Albanese - Alberto (161) - Albieri (Gino) fq. 193. ·

t,.

(129) -

XA.LLX:1111[ K'.OMBT.AB. Bulla • Rraboshtës fq. 328.

•• D I P' T O

. "T1: DREJTAT

I! S I S

E SHQIPNIS1:

ETHNIKE"

HYMJE PJE~A E PARI:<: ÇANSJMI I

KOMBIT

Çka. a.aht K'.ombi e K'.ombsija? K'.ombi asht nji shoqni natyrore ELEMTI l1njisija. l1njisija. l1njisija. l1Djisija. l1ojisija. l1njisija.

" " "

" " " " " ,,"

ELEMENTI TRNTENIK I KOMBIT ELEMENTI C!LTUER I KOMBIT KOMB POPULL SHTET ATDH:t

X'1:ry•hi• •' elemenil ••bl•lniY

" "

LANDUER I KOMBIT në zana.fille Di gjub.A në kulturë e qyisetu.im ndër Doke e Zakone në fa.t historik në besim e vendbanim

lCOMJJI E POPVLLI lCOllBI E SHTETI: ndryshim J1dryshim :a.A za.na.f"ille

fq.

n' element

la.:n.diier

5 5

8 7 8 9 10 11 12 12 13 15

" " "

18 18 1t

Ndryshim Ndryshim

në qellim ndër mjete

KOMBI E ATDHEU KOMBI SHTETI E ATDHEU TË DREJTA'!' E KOMBIT Tagër nderimi e mprojtjeje Tagër pa.mvarsije l. Dëshiri i Pa.mva.rsisë 2. Mundsija. e Pamva.rsisë 3. Drejtsija. e pamva.rsisë Xombtare Pushtimi i padrejtë PAMVARSIJA POLITIKE Tagri i ruejtjes e i mprojes Ta.irër 11hvillimiekonomik • kult11rue:r Tagër përfa.qsimi diplomatik PARIMI I KOMBSISË Zhvillimi historik Ligjëmenija e Pa.rimit të Xomb•id: l. si mbas Shkollash Juridike 2. si mbas arsyH PJESA E DYTË POPULLI SHQIPTAR .4.SH'f NJI KOKS

Shqipnija. asht verte nji Xomb 1. Xa.na.fillja.e Shqiptarve · Xana.flija iliro-thra.ke provohet nga .A."O'XTOBITETI Xanafillj A. ilire a. i~ro - thra.ke provohet nga. .ABSYEJ'A Xush ja.në Ilirët ? Xush janë T.ra.kët? Epirotasit e moçëm ishin Ilirë Maqedonasit isla.in Ilirë a Tra.kë Banorët e moçëm të Xosovës i•hin Iliri a Traki Xonservatorizma Shqiptare Pastrija e Bracës Shqiptar• "O'njisija.gjuhsore e Popullit 8hqipta.r Zani i Miqve të Shqipnisi Brjedhime praktike Zaai i anmiqve të Sl!qipnid "O'llji•ija • qytetnimit ti :l'op11lli.tall.qip-.r

fq.

" " " "

24 25 25 27

" "

,,"

21 22 23

28 Hl 3,

" " "

32 32

" " " "

35 36

" "

34.

39 41 42 44

46·

49 58 54 56. 59 61 62 66

" " "

74 74

",,

11 H

•JatiJilarit ••k j&ni &I ltar.ul &I 1ndNa"ltM'i Clubnija ni ahqipni Veshtrimi i gja.kma.rrjH •hqiptare l[ultura. e qytetnimi Shpirti perpa.rimta.r i Sh.qipta.rit Elementa.t ciltorë të qytetnimit Shqiptar a) Nderimi nda.j Zotin e institucjonet fetare b) Xuptimi e organizimi i familjes shqiptare c) Ideali heroik: Besë, Nderi, Burrni! d) .4.tdheda.shtunija. 4) lJ'njisija. ndër doke e sakone a) Të marrunit e flokve b) Vlla.zuimi gj a.ku c) Mikpritja. Pritja. e mikut •i mb&• Jt •.• •nit c) Besa ahoqnore Besa. si mbas Xa.nunit Lidhja. e Prizrendit d) Organizimi fisnuer Xuvendi i burl'a.ve ti Maleve ti Sb.qipni•i Orga.nizhni i Fisit Fisi e Bajraku GjaBime e ndryshme Organizimi fisnuer nii Shqipui Verore e Jugore

f11.

" " " "

ti 94

98 101 102

" " "

112 117 126 127 12i

" ,,"

",,

lOH

129

" "

l~l

" " "

133 135 136 140

140

141

" "

14:.i 144

LEKA . revistë rn u e j o r e

kulturore

SHKODER Drejtuer

Përgjegjës:

pajtimi vjetuer: ,, " per studenta çmimi

DR. ZEF P. SARAÇI

- fr. 20. -

çdo numri: fr. 2.50 (ky numer)

15. -

8. ,,..,.--

Pajtimet mirren drejt për drejt nga "Administrata e Revistës LEKA" në Shkoder - dhe nga librarit e qytetevet te ndryshme si këtu poshtë: Tiranë. - "MESAXHERiT SHQIPTARE" Shkodër - Adem Nikshiqi Durrës - Stefan Tati Vlonë - Ibrahim Shyti Gjirokastër - Javer Gorica Elbasan - Sulejman Kurani Korçë ~ Vëllez. Peppo Sarandë - Vëllez. Toto Berat - Kozma Cici Perzerend - Sylejman Spahija Gjakovë - Librarija Safet Murteza Pejë - Librarija Haxhi Zeka Prishtinë - Librarija Jahja Shllaku Ferizej - Hysen Rudi Gillan - Haki Shasivari Diber - Qemal Shehu --

Ky numer i dergohet vetem Pajtimtarëve të rregullshëm --

.- ---

DREJTIMI MBAN Ã&#x2021;DO RIBOTIM E

TAGRIN MBI PERKETHIM