"Përpjekja shqiptare" data 1938 vëllimi vol II nr 14 15, shkurt-mars nr 014

BK SH REVISTË

KULTURALE

PËRMBIJTJI:

E PËRMUAJSHMI

~ Branko MERXHANI ASDREN . • • • Selman RIZA • .

1 Ta/ar ZA YALANI .

Stefan TRESKA • Sotir PAPARISTO Midhat ARANITI. Dr. A. CARREL .

E. DERMENGHEM

• • .•.

N/,riu dhe Kombi • • • • . Flamurit Arbinor • • . Dilettantismi dhe Zanati . Problemi demograf ik shqiptar . . . . Biologjia dhe Edukata • . . . . Ç'isht Sugjestioni?

• . Nië interuieui me Prof. Sltok . • . . Nieriu, ky i paniohur . . Eg;ypti dhe ldefa panarabe ARKIVE KONIB~TAR: Komiteti shqiptar i Manastirit (Fehim Zavalani); Harallamb Kristo Koçi

(Milto Sotir-Gurra).

MUAJI SHQIPTAR: Peiesa Mbretërore (p. sh.); Shkodra (Asdren); Nil institut Albanolog/ije (redak.); Koncerti Ta shko-Aleksi (tz.): Dr. Gi. Pekmezi (red.) ett.

MUAJI ND~RKOMBETAR: Eremiti i Gardone-s (Vangjel Koça); Baronesha lsimoto (Olga Plumbi); Alfred Adl,r (jnp.) etj. ..

JETA DHE LIBRAT: Cilët e rrënuan qyte/rimin romak: Gjermanët apo Arabët? (bm); Libra dhe revista shqipe, etj .•.

NOTA MUZIKORE: Kur m'u rite, vogëloshe (fja-

• Nr.

14·15

lët: Lasgush Poradeci; muzikë: K. Kono). ~LISHET: Dy breza letrarë(P. Gjergj Fishta, Asdren - Lasgush Poradeci, Ernest Koliqi) • Gabriel« d' Annunzio.

SHKURT- MIBS 1938

DREJTOR-PRONAR

ÇMIMI: 5 Lekë copa

BRANKO

MERXHA

DEL

NJË

HERË

NË

MUAJ

1gjs

- ADRESA PËR REDAKSIN: Branko MERXHANI, Tiranë - PËR ADMINISRTATËN: I/hami OABRAlll, Tiranë - ZYRAT E REflSTËS: Rruga Mbretnore, 68. - Tiranë.

- REDAKSIA MBAN TAGRIN MBI ÇDO ARTIKULL A SffËNIM QË BOTOHET NË KËTË REVISTË

11'AJTIME:

PËR NJË VIT (12 NUMURA) FR. ARI S PËR JASffTË 7 FR. ARI = PËR NXËNËSIT E KOLLAVE TË MESME: 4 FR. ARI. = PAJTIMET PARAPAGUffEN =

H

sn

• NJË SHËNIM PËR PAJTIMTARËT T' ANË

BK S

«CJ'ërpjekja Shqiptare» edhe kësaj radhe ju dorëzohet me vonesë dhe me një botim dyfish. Eshtë hera e katërt që po· përsëritet këjo ngjarje e papëlqyer brënda një kohe prej një vjeti e disa muajsh nga data që fi-. lluam të nxjerirn Revistën. Ankimet që shfaqni për këtë çrregullim të përsëritur janë fare të drejta. Pra e ndjejmë vehten t' onë të detyruar t'ju njoftojmë se këjo mungesë e rregullit në punën e qarkullimit të Revistës nuk rrjedh nga ndonjë shkak që na përket neve. Faji nuk ësht as i Redaksisë, as edhe i Administratës. Ndodhemi për fat të keq të rethuar me disa pengime të pakapërxyeshme - pengime teknike edhe jo - të cilat qëndrojnë përmbi fuqitë· t' ona dhe janë më të forta nga . vullneti i ynë. Prandaj pajtimtarët e ndershëm dhe të ndërgjegjëshëm të «CJ'ërpjekjesShqiptare» janë të lutur të marrin parasysh këto rrethana të posaçme të punës s 'onë dhe të kenë mirësinë të na falin këto çrregullime me të vërtetë të mërzitëshme që shkaktojnë ankimin e tyre të drejtë, por edhe që janë të pandreqëshme hë për hë. Redaksia e Revistës përpiqet që të kënaqë etjen kulturale të pajtimtarëvet të saj të shumtë duke shtuar faqet dhe duke plotësuar botimin me një lëndë të zgjedhur dhe të pasur.

DreJlorla

e z.

HALIL TUQI, administrator i fletores „ Demokrati a" të Gjirokastrës, i cili ndodhet në udhëtim për të mbledhur pajtimet e fletores së lartp.ërmëndur, pati mirësinë të marrë përsipër edhe mbledhjen e pajtimevet të Revistës s' enë për Shkodrë, Lesh. Burrel. Kruië. si e.clh,:.

-!:.-

•.• :-_-_.&. ,,..

4:Avft

.a,;;.

\/a

wi11:A:

••

PERPJEKJA SHQIPTARE REVISTË KULTURALE E PËRMUAJSHME Viti i II.

Tiranë, Shkur t=-Mars 1938

Nr. 14-15

BK SH

NJERIU DHE KOMBI·

'W 9AdTA

DIALOG ME NJ~

T~ VDEKUR

edhe një herë tjetër në Monastir, prap një pasdreke. Qetëtësia e atyre viseve më dëfren zëmrën dhe lejon të hapen mendimet . e mija gjër e gjatë. Edhe këtë radhë nuk e gjeta Murgun atje. Kish ikur që n'agim për n'arat, Mungonin edhe murgëte vegjël, ndihmsat. Dhe e kishin baruar të çlironin rrojtëein e tyre, qenin, nga pema ku ishte i li· dhur. Ky, posa mi pa, u ngrit nga dheu, bëri një sulm kundër meje me hov e me egërsi sa që edhe pak do të ,nbytesh nga zinxhiri që mbante nl qafë, më difteJtl disa beri dhëmbët e tij dhe lehu, lehu gjer sa u largova andej dhe as më ehlftiemë, as më merte erë. Shkova dhe u ula piirmbi një guri përtej .Monastirit dhe soditja detin. Dhe atje më ngjajti nJi gJi e ou· ditshme, qli do të më mbetet ndirment ea do ti Jemgjalli.

M'u dukl sikur erdhi e u ulii prani meje Pater A. a., nJi Murg i vjetir dhe dialektik, pir ti cllln kisha dëgjuar qysh prej kohe se paska vdekur. Dhe më foli ki8htu: - E, o'kemi, o mik i dashur, nga Shqipëria? Kam etje të madhe ti mësoj diçka nga ty. TI e cfl mirë se uni nuk jam nJë njeri harbut, el të tjerlt ~tje brënda, dam I mësuar. ; - O ! gëzohemtepiir, i përgjegja me një herë, sikur t'a kisha njohur prej shumë vjetve dhe sikur ti mos dlJsha se kish vdekur. Dhe pastaj I thash: - Asgji të re nga Shqipëria I Mua mi duken të gjitha ashtu siç kani qënë piirheriS. Të rejat do tii Jenëato qii do ti beJmëne, oee dJemlt t'ani, Ti, o murg,' pa thuajmë, ç'farë lloj të reja do të mësosh?

- tla, thonë se në filan vlnd paeka krizë qeverie, krizë kabineti, krizë ••• -A! domethenëedhe ti qënke Politikan!

Këtë gjë nuk e dlnja. Mua nuk mt përkasin aspak·klto gjiira. Nuk oaJ kokln pir thash' e themet e politlkanvet. Për mua, politika, krizat, ndrrlme kabineteshetj., etj., s'Ja· nl veçsekallzlme ginJeshtare,fJaUikafenesh, p1oië magJi, dinakir, - ""' ~

72

Përpjekja Shatotore

atro, komedira e asgjë tjetër. Këtu, në këtë shkretëtirë ku ndodhesh, si nuk ke mundur t'i davarisish nga mend1jaqeveritë, kriza kabinetesh etj. ?

- Po, dëndur më ka rënë ndër mënt ide.ae Kosmopolitismit dhe shumë herë mendova se janë të kota të gjitha përpjekjet që bëjnë njerëzit në fushën e politikës - qeverlt, krizat, luftërat etj. A nuk jemi të gjith njerëzit një lloj? Pastaj sa para shpenzohenpër luftërat dhe sa njerëz lëjnë koka· llët e tyre! Pse të mos çduken nga mesi kufit që ndajnë kombet?

- Si ? Të çd1uken ? . • • . Të ishin të hartuara me shkumës mbi ndonjë dërrasë të zezë shkolle, ose me shkop mbi ndlonjë fushë kumishte, puna c:;t thua ti, do të ishte fare e lehtës. Po Ja që puna s'ësht kështu. Ja, qi s'e kemi në dorë.

- Pse të mos e kemi në dlorë? Sikur të merreshin vesh kombet mi· di& tyre, të lidhnin besë•• - Mirëpo, ja, që nuk e duanë. Sa nga kombet janë të IPdhur nga veh· tja e tyre, s'ka gajle, le të flenë. Po prap mbeten një tok kombe të tjerë që nuk dëftejnë asnjë shënjë lodhjeje. Dhe qëndrojnë në këmbë me sytë e hapur si ujqërit e urritur, dhe zgjuarsia e tyre nuk i lënë të qetsohen, por i shtyn· pa reshtur për në fitime e sundime, dhe nuk ngopen kurrë.

Dhe bëhen luftëra. Në fillim të këtij shekulli kush mund të parashikonte se Japonezët do të dilshin në shesh, me kaqë fuqi jete, në këndet e hu· mbura t' Asis ?

- Mirë, lëri me një anë kombet dhe merr njerëzit, indlividët, që bejnë dhe përbejnë kombet. Prano se njerëzit që dëshërojnë qetsin e tyre dhe që nuk kanë qëllim tjetër veçsetë ,kalojnë jetën, me sa ësht e mundur, të sigurtë e të lumtur, që janë të çkujdesur për ushtritë, ,luftërat, kombet, lavdëritë, ngallnimet etj., - njerëzit paqëdashës- janë duke u shtuar ditë për ditë ••• - Këta Janë të dobët e të lodhur. Kërkojnë lumtërin. Dhe lumtëria pir këta, domethenë gjumë «!}te qetësi. Kurse tti fuqishmit kërkojni një lumtëri tjetër - mund1lmet,rreziqet, ngallnimet •.•• - Nuk e di në se Janë të fuqishëmit, ose të dobët; një gjë vetëm di unë : sasia e njerëzvet që kërkojnë të kalojnë Jetën në qetësi të plotë, 1·arg turbulllmevet, ngacmimevet dhe luftëravet, shkon dita-ditës duke u shtuar.

- Nuk kam bërë Statistikën e tyre, as atë të tanishmen, as edhe të për· parshmen.

- Flas të paktën sa për Europën. Nëpër vëndet e tjerë të botës mund të mos jetë puna kështu. Por edhe atje me kohë njerëzit do të fillojnë të mendoJnësiç mendon tani pjesa më e madhe e Europianvet.

- Mbase! Por mua nuk më pëlqen të mendoj për gjëra që sot n.1k janë. Me «do të bëtret»dhe me «dio të shohëm», mendojnë ata që meren me profetira. Unë nuk e di se ç'do të bëhet nesër. Bile dyshoj nësë e di se ç'bëhet sot. Nesër, mund të bëhet kështu, por mund të bëhet edhe ashtu. Kush mund t'a dijë nëse në vënd që të sundojnë të dobtit, nuk do të sundojnë të fuqishmit? E Vërteta ësht se t'Arthmen e kemi në dorë ne; por nuk e kemi në dorë të bëjmë parashikime. Edhe më i zgjuari midis nesh nuk mund të parashikojë me saktësi se ç'ka për të ngjarë nesër. Por ai do qoftë mua më duket se e Arthmja nuk do të jetë e të dlobtëvet.

- Mirëpo, idea • Kosmopolitlsmëaëetrt më e drejtë nia idea e Atdhe-

BK SH

"-

l tariemie., I

Nteriu dhe Kombi

73

BK S

H

-Nuk e di, Unë di vetëm një gjë: U n ë nuk mund të blihem kosmopolit -- me gjithë se më duket edhe mua si një gjë e drejti kur e mendoj.

Kosmopilltismi nuk mundi ende të futet në palcën t'ime, ti trazohet nli dejet e mija, të bëhet prona e Ime dhe nctjenja e ime. Kosmopolitlsml pir ' mua ë8ht një plirfytyrlm i huaj. Mund t'a kuptoj vetiim me !logjikën.

Por ndjenja ime nuk ësht.

- Mirëpo, mund të bëhet ndjenja e djemvet të tu. Mjete komunikimi, lehtësira udhëtimi, libra të panumërta, lloJ·lloj shkolla që hapen dita ditës, gjuhët që mësojmë•••• - I di të gjitha. I di edhe ato që akoma nuk dihen. Mbaseësht kësh· tu. Por që të bëhendjemtë e mi kosmopolitë,duht'lt t'i marr e t'i çoj nlipër vëndete huaja, në Romë ose në Paris, të mos mësojnëfare gjuhën e tyre, të mos dëgjojnë asgjë shqipe rreth+rrotull tyre, d, m. th., të rriten jashtë çdo Atdheu, me mësuësakosmopolitë,me dhjetë gjuhë, dhe ti shëtisin nga një vënd në tjetërin pa reshtur gjatë gjithi jetës së tyre. Kujtimi i' viteve të mituris së tyre duhet të mos jetë shqip, por as edhe italian, as freng; sepse qëllimi i Kosmopolitismit nuk ësht të shpëtojmëdJemëtt'anë nga gremina e një Atdl\1lu për t'i fundosur në shkretëtirën e një Atdheu tjetër.

Atdheu, përmbi çdo gjë tjetër, ësht një kujtim i mituris. Pastaj vinë trash· gimet e shkaqet e tjera. Mirëpo unë s'i munt t'i bëj djemtë e mi kosmo- I politikë, kurse unë vetë nuk jam dhe nuk e ndjej se Kosmopolitismi ësht m, I i mirë nga Atdhetë? Të largohem prej tyre, të çdukem, të mos i shoh kurrë më, vetëm për hatërin e kosmopolitismit ? Më duket se ësht e tepiirt.

A di, pra, si do t'i rris djemtë e mi ? - .Ja : do t'i le të linden atje ku linden; do të lë fjalët e mija të derdhen mbi ta kështu si pas rastit; do të lë shëmbëllënt'ime dhe bota rreth+rrotull t'a influencoj krejt lirisht; do të përpiqem vetëm të zgjuaj çdo gjë në brëndin e tyre, jetën që kanë, çdo gjë që ësht e tyre, niiee kani diçka të veçantë. Dhe le të bëjnë ç'tii duanë. Por unë nuk mund tii pushoj të je_m shqiptar, sepsekështu e do një theori, oee nJii ndJenjli, jo e imJa, por e huaja ••.

- Mirëpo, me kohi gjithi nJ9rizit do ti bihen kosmopoliti, Kombet jani grumbuj nJerizlsh qi rrojnë si bashku. Qi nga çasti kur kita gru· : mbuJ nuk do të shohin më t'arsyshme të Jetojnë si bashku, tii keni n J 6 t o k i, n J i q i e I I, n j ë g j a k, do tli çduket pak nga pak edhe ndjenja se kombi ësht një person dhe ki!Shtukombi do ti shpirndahet : do bëhet leckë!

- Ni' çdo epoki të shënuar ti Qytetërimit, lindet ndjenja e Kosmopoli· tismit nga shkaku i lodhjes kombiitare ose politike. Edhe Romakët ni ko- j hën e qytetërimit të tyre ti përparuar, thoshnin : «u b i b e n e, i b i p a t r i a». Edhe në kohët e atiiherstnneishin të shumtë ata që i ëndtron_in po këto gjëra, qi ti m'i përsërit sot pas kaqë shekujsh. Theoritë e tua, ja, që të paktën s'janë as të reja. Pas Romakveterdhën një tok kombe ti tjerë dhe qëndruan në këmbë,rrojtën dhe luftuan midis tyre e mi si fundi çdo një prej tyre, gjeti vindin e vet dhe u pirmblodhin secili brinda ni caqet e caktuara të kufiH ethnike. Si nuk e sheh ti se Kosmopolltlsmi nuk ështëgjë tjetër veçsenjë nga çfaqiet e shumta ti Qytetërimit ? , - .Je patriot, ti lumti I - Të falem nderit, por «patriot9 s•Jam. KJo tJaU; nuk iehtii vendoeUr

I'

f'nde mirë në shqipet. !shtii një fjalë e madhe, tJalë e ditës, përdoret kudo, ka lloj-lloj ngjyra, gjithë farë fytyra, - kuptim : aere I Nuk më pëlqen të

BK S

H

më falësh tituj që futen në kallëpe të ndryshme. As edhe ollsitë që kërkoj· në merita Janë kaq të trazuara shkaqet që më bëjnë të veproj në çdo rast kështu ose ashtu ..._ kaq të trazuara sa që s'mund t'u dalë në krye edlhe unë vetë. Dhe të them të vërtetën nuk më mërzit aspak kjo gjëndJe. Përkundrazi më gëzon. Më bënë të ndiej theli e më thell gjithë çqetsimet e mija dhe bashk me këto edhe tërë thelbin e shkaqevet të pakuptuara e të turbullta të jetës s'onë. Më pëlqen të mos mund të shpjegoj një veprimin t'tm. Çduket pasuria e shkaqevet kur përpiqem t'a shpjegoj. Sa i varfër është çdo shpjegim aq e pasur është jeta I - Jeta, që është e freskët dhe e njomë, e pa shterur, pa krye e funti, e pakufishme, mystike, tri herë e thell, anarsh'ike dhe e pashpjeguarshme,plotë me mythe dhe me probleme, ironike dhe e ashpër, e çmëndur„ premtimmadhe dhe indiferente, dorihapur dhe e ligë ! ...

- Pra, pse të mos pranosh idetë e mija, kurse jeta qënka kaq e gjërë dhe e pasur e kurse ti v-etë nuk e brengos në ngushtësit e errëta patriotike?

- Dëgjo këtu, or murg I Në një fushë të lartë, e rrethuar në të katiir anët ma maja të mprehta &i thika, dhe me kutitë që njerëzit e quajnë Atdhe, atje jam lindur, atje Janl varrosur kockat e gjyshvet të mi, atje jam ushqyer e rritur qysh në vogëO. Çdo kujtim I kësaj fushe ëehtii një kujtim që më përketë mua. Djalëria e ime është nJii kujtim i theli e I patundshëm që më bënë të dua e të dashuroj Atdhen. Nii këtë fushë gjeta vehten t'lme dhe këtu jam duke qëndruar në këmbë, dikur me qejf, dikur pa qejf, Në këtë fushë po eci, po vrapoj, po mërzitem, po dëfrehem, këtu çqetsohem, këtu lodhem dhe këtu bie në gjum. Në këtë tushë e shoh djellin dhe nxehem, ose ftohem, dhe gjej shpella ku mund të futem, të zhdukem, gjej hijet ndën pemët dhe ujrat e freskëta. Dhe passi·ësht n e v o j ë të lëvls, në këtë fushë breth me një mijë kujdesJetë vogla e të mëdhaja dhe trazohem niJ punrat nJeruore qiJ të tymo98m mi! tepër dhe pastaj të pastrohem • të dalë në shesh siç delë edhe floriri nga zjari. Ç'gjë tjetër ështli politika, veçsenjë ilaç pastërtlje dhe energjije-njli p u r g a t I f? Janë edhe fusha të tjera përmbi faqen e dheut, por ku ngjetkë, cila fushë tjetër i&htë plot me kujtime të vjetra e të reja 'l Cila fushë tJetër është mli e çuditstnne, mi e gjallë, më e pasur në vija, në hije, në treskitë, e në ngjyra, pallate dhe ëndërime? Pse të zgjeth një fushë tjetër ? I tërë dheu është një fushë e gjëri dhe e gjatë, por passi ështi shumë e madhe për çdo njeri, çdo kush vë kufi gjer ~u arrijnë syt'. e tij dhe brënda në këto kufira rron bashk me njerëzit e tjerë, të cilët nga shkaku i k~aj jetese së përbashkëttë gjatë p«> në një fushë, lidhen njëri me tjetrin dhe bëhenkushërinj. Një herë që kam Atdhen t'im - e kam lii gjallë në brendin t'ime - pse të mos e. pëlqej nga të gjithë atdhetë e tjerë? Ne Jemi ose bëhemi patriot vetëm duke rrojtur në mes të Kombit t'onë. Rrojmii, jo p ë r Kombin por b r ë n d a Kombit.. Pse t'a lëmë? Të gjitha kombet I përngjajnë njeri tjetrit - siç the edhe ti vetë : «grumbullime nJerzëeh•- dhe nuk o vlen nara qëran -që të bëjmë një zgjidhje. Mua mi ,pëlqen të mbetem kështu si jam dhe atje ku jam.

- Por, uni nuk tt thaeh ti ndrosh Atdhen, tii thash vetëm; «bthu k• JnOPOlltZ. . .

Nieriu dh, Kombi -

Po ajo iithtë.

Njëra sjell tjetrën.

75

Unë nuk do të mundohem kurra

të dalë nga Komb' I Im. Jam mirë kështu dhe atje ku ndodhem. Pastaj

BK S

H

një mundim i këtilll më duket i kotë dhe i lodhshëm. Po ashtu lodhem edhe kur e kam mind1Jengjlthmon te Komb' I Im. Ni odo rast • nl odo çtaqje të fatit, uni! s ndjej se •'kam •e si ti dalë prej Kombit t'lm. Pra, ç'nevojë kam që t'a kem gjithmon ndër mënd? Unë Jam dhe duhet ti shtrihem si pas vëndlt dhe nuk e marr Kombin t'im veo si një organ, që më hynë në punë dhe që më është, njëkohësisht,edhe një mbështetje,ku mund të gjej një skut në kohë rreziku. Mbështetemmbi 'te për të shkundur degët e mija. Më pëlqen të rrojë brënda Kombit për hesapin t'im d1he duke u mbështeturmbi 'të të bëhem m ë te p ë r n j e r i, d . m tn., ctiçka më shumodhe më i mbaruar nga njeriu.

- Pra, edhe ti harron Kombin dhe ndjen vehten si diçka të gjallë, mbase edhe si njeri !

- Jo! Gjersa e kam ndërgjegjen e Kombit, të gjitha mendimet e veprl· met e mija ushtrohen vet-vetiu nga një farë disipline. Çdo ndërgjegje e bënënjerin më të përsosur si njeri. Pastaj unë besoj se vetëm ai që ndjen thellë kombësin_ e vet mund të ndjej thellë edhe kombësit e tjera. Sa për ti- huaJët, nga k~ta, më pëlqejnë vetëm ata që kuptojnë se tërë kombet ngjajnë midis tyre, por me gjithë këtë, ruajnë me kujdes veçantin e tyre kombëtare dhe e mbajnë lart e më lart. Ndjenja e Atdhetarismit ësht si një instinkt. Vetëm me ndihmën e këtij instinkti mund t'i kuptojnë kembet dhe nga kombet njerin. Kështu e kuptoj unë Kosmopolitismën. Nuk ësnt gjë që arrihet me një herë. Duhet të kalojmë shumë faza. E para : duhet të ndjejmë vehten t'onë kështu siç ësht. Dhe passi t'a ndjejmë vehten e t'a analizojmë mirë, do t'a kuptojmë edhe më thellë Kombin t'onë. Nga kombsia e jonë do të ecim për në kombsira të tjera dhe pastaj do të kthej· më përsëri në vehtësin t•ont dhe më së fundi do të arrijmë të kuptojmë sdhe'Njerëzimin. Sa thonë ae Janë Kosmopolitëpa kaluarë të &Jltha këto faza, çëehtjene marrin shumë të përciptë dhe s'kanë për të afëruar kurrë as edhe në pragun e Njerëzimit. Këta bëjnë dl8a p ë r g j I t h ë • I m e fluturake dhe pandejnë se di9ka bëjnë. Por a ka gjë më të lehtë nga pir· gjithëslmet? Esht zanati me të cilin merret zakonisht !logjika e Jonë dhe ësht kulmi i tembellëkut .•.

- Mirëpo, ç'kërkon njeriu brënda në një Komb?

- Njeriu dhe Kombi janë dy kuptime që plotësojnë njëri tjetrin. Nje· riu përfaqson të gjitha fuqitë e kombit të vet, ëndrat e tija Janë ëndra ti kombit dhe shpresat e kombit janë shpresat e tija.

Nëse komb' i im I humbi shpresat e veta, do t'i Japë të mijat. Dhe prap nga. ai do të marr shpresë.kur unë do të dëshpërohem. NI qoftë se Komb' I im nuk ka asnjl ëndër dhe endet rrugash pa ideale, atëhere unë do t'i Japë ëndrat e mija, t idealet e mi, por prap fuqin për të krijuar e për të vërtetuar ënd'rat dhe Idealet e mija, do t'a gjej brënda në kombin t'im. Në.qoftë se u verbuan sytë e Kombit t'im dhe nuk i shohënfuqitë që ka në brëndin e vet, atëhere do t'i tregoj unë rrugën me syt• e mi, që shohin e dallojnë mlr' e bukur hovet e tij të fshehur.

- Oudi I më zgjuan pamjet që kurrë nuk më kani rrënë ndër mënd gjer më sot.

Ndjenja e Atdhetariemlt hht tharë në brëndln t'ima nga shkaku I ullrlmeve t'egra qi di&Johen rreth këeaj fjale.

76

Përpjekja

Shqiptare

BK S

H

- Mos e humb besimin, o m·urgI Në qoftë se t'është shkrirë idea atdhetare në zëmrën t'ënde sa që nuk mund t'a besoshmë, prap mund të fesh një njeri I drejtë, mjaftë t'i mbetesh besnik Atdheut t'ëndl dhe.të mos të vij turp të përmëndëshemrin e tij. Një Fe ësht edhe këjo. Këtu nëpër mes shkretirës dhe qetsis së vdekjes, ke kohë që t'i mendoshkëto gjëra. Unë po iki. Vete që të trazohem me njerëzit e mi, të derth të gjitha fuqitë e mija në humnerën e pa fund, në quhet komb, të shkrij Jetën t'ime duke ndjerë thellë gjithë pikëllimet e jetës kombëtare me dhimbje, me enthusiasmë, me mërzitje edhe me dëshpërim. Dhe në qoftë se ësht e shkruar që të çduket komb' i im, unë do të jem prap i gëzuar. E dua aq sa pranoj të vdes që të ndjej agonin e vdekjes së tij. S'ka gjë në botë që meriton të vajtohet pse vdes. Një i këtill mund të jem,: ja një dele e urtë brënda në kopen e njerëzvet, ja ngallnonjësi i tyre. Një skutë tjetër nuk dii - veçse jetën në shkretëtirë. Mirëpo nuk mund të mbetem inurg gjlthënjë.

Nuk më mjafton përtacia, as ed,f:le vetëm mendimi. Dua edhe kripën e tij : e n e rg j i n. Dhe hijen e vdekjes e kam:në zemrën t'tme që të më frymëzojë passionin e jetës. Vdekja ësht për të gjallët një ba\r i dehur që zgjon gjithë· mon në brëndin t'onë llahtarin e jetës.

- Mirëpo, unë,që jam i vdekur, ç'të them?

- Hesht ! dhe ik ! Shpirtin t'ënd e kam unë në brëndin t'im,e - unë, që Jam .i gjall dhe bashkatdhetari t'ënd ! ...

Hija e tij u çduk dhe s'e pash më.

Branko MERXHANI

» ... si areyeja ashtu edhe intuicioni janë esenca t' aktivitetit mendor të njeriut e pra ësht e kotë të bisedojmë se cila nga ato ësb: «më e nallë». Këio t'hanje s'ka kuptim. Gjithashtu ësh: pa· kuptim të themi se arsyeja ëshi sovrane dhe se instinktet kryesorë, që në realiiei sundojnë të gjitfi aktivitetin njerëzor, s'janë veçse shërbëtorë t' intelektit. Prap s'ka kuptim lë thuhet se «fundi ne jemi të detyruar të ndjekim intuicionet t' onc», në mënyrë që prierjet e dyshimta dhe irracionale në sferë të besimit fetar, ose në politikë, ose në sjellje personale, të kalojnë pa u kritikuar me gjithë faktet e stabilizuarë nga Shkenca dhe mësimet e f iiuarë nga eksperienca. « ... ëshl e vërtetë se arsyeja mund të gabojë. Ndodh shpesh që intelektualët të jenë në gabim. Por në mes të gabimeve t'arsyes dhe t'atyreve t'intucionit, ëslii ky ndryshim: Ndërsa e para mund t'i ndreqë nëpërmjet l' arsyes vetë gabimet që ben, intuicioni nuk e ka këtë mjet - gabimet që ben. iniuiciotii mund të vazhdojnë për gjithmonë.»

ri'Institutin bretanik të Filosofis, Nëndor 1937)

Herbert SAMUEL (nga një fjalim

VJERSHESI

· ATDHETARE

--·------------------•

Ciflarnurlt :rlrbënor (ME RASËN E 25-VJETORIT)

7

BK SH

bukur fe, të ka dhe hife 7TJepamjen t'ande shkreptimtare O '1/amur 7/rbënor, Shtral! rreze Brlte stërmar;/i/e 7TJi C'fokën t'onë rnlluletshare Si djelll prandueror.

7TJe mbarte, bujari luftarl qe/ Berdh-t valat madhështore 7TJe hovin r and krenar CJ'ër bukuri për ma së mbari CJërcill-e Shkabën dykrenore

Tlda/ qiellin shqloëtar I

'7Tle krah të fortë kordhëtar/ 7TJe lavd të mpro/ti prej anmikut qrim-madhi Skanderbë i 7TJburon/ë-e shtrenit' i ç'do shqiptari 7TJe vrull q' i matej ç'do rrezikut 7TJbë CTy kur bonte be I 9<:urorë gf~mbash nate s'errët 7TJi ballin t' and me qindra u/ete <Durove si një trim i 'Tia le të uorfën na të mjerët Sa s' kishim fare shpresë fete 7/s and]e për kushtrim I

Përpjekja Shqiptare 72ë

gji të C'"[)lorës 7la/t

qe shkroitur

c:r a lidhësh fillin e këputur C"f ë ngjallesh përsëri;

H

We gjak dëshmorët me të mproitut 7lë ças të fundit Janë lutur : «-Ja vdekje, Ja liri I Elrt, liri ti i!dnë q/elli ©hur6-na frymë C/erën8ije CJ're/ gjirit t' dna hy/nor, Sa kohë ka me ndritur dje/li C"fë thartim lule Shqipëri/e I c.Rreth C"flamurit dëshmor [»

BK S

qash mas ntë] zije shekullore We gas të prekim si pëllumbi Që ptur gfithmon hare, C"f ek na, tek rvatra stërgjyshore Wos 8rosh kurrma një/ cenit plumbi CJër C"f y na biem si re I "Tldal (](rufës trimat si qëmoti 72ër kdngë lavdit ardhmenife C"fë sillen sot me nder, We buzë gazi, pikë loti 9Cur prin me hapa madhështife rmn andra stt na tier I

Cl;

na ban zemrat një të tahin shton vullnetin nër veprime Wos aalim faqez.es, 718ërmfet nakatet mos na ndahln Sa kemi gfith'ato qëllime CJ'o etith' atë kufaes I 7ldër flatra ngreh-i na/enjat tona 'JJashkimi, 'JJesa mos të treten We ç'ka ma shttenlt mi dhe; CT' ushtolnë malit me jehona : «Tideronl burra si vet-veten Wbret, "llctmur edh' 7'/tdhe [» ASDRBN

'na

SOCIOLOGjt AUGUSTE COMTE<*>

M

~ FAKTORI I MËNDJES DHE SHOQËRIA

BK SH

ENDJA, si pas Comte-it, është faktori kryesor i zhvillimit shoqëror. Ky zhvillim paracaktohet rreptësisht nga zhvillimi i , Mendjes, ose me fjalë të tjera, përparimj shoqëror, thotë ai, s'është gjë tjetër veç se prodhimi i zhvillimit të Mëndjes. Eshtë ai që tha: «A doni t'ju them synthesën shoqërore t~ një kombi"? Thomëni cila është gjëndja e tij mendore?»

Kjo theori e Comte-it ka shkaktuar një bisedim të math, pro e kundra, ku muarën pjesë një tok shkencëtarë me rëndësi. Midis atyre që mbajtën krahun e Cornte-it, dhe, bile, që suallën argumente të, reja për të përkrahur ca më mirë theorin e tij, janë për t'u përmëndur, midis të tjerave, Adolf Keteie, Buckle, Max Milller, etj.

Disa Sociologë të rinjë, që f rymëzohen nga parime materialistike të shkollës ekonomike, si b. fj., një G. De Greef, një Loria, një Max Stirner, një Max Weber e tje., sulmuan me rreptësi, këtë theori të Comte-it dhe i hapën plagë të shumta. Eshtë një bisedë e këndshëme dhe e goditur, por e gjatë pa fund, që vazhdon edhe sot dhe që nuk ka për të mbaruar kurrë gjersa koka e njeriut do të vazhdojë të bëjë procesin e spekulimevet të tij nën dritën e këtij djelli ...

Tri elapel e nJerzlmll

o ne le të lëmë sot nj 'anë k~~o bisedime.

P Dhe le të kthehemi në paraqitjen t'onë objektive, në përshkrimin vetëm, të theorive soD?ë

ciologjike të Comte-it. Ky filozof frëng e merr njerin si një fuqi historike më vehte, .që brenda në jetën shoqërore ndjek një rrugë zhvillimi të paracaktuar. Dhe si pas tij njeriu, si objekt i Sociologjie, kalon nga këto trii etapa të zhvillimit mendor: Fillon jetën (jetën shoqërore) nga faza theologjike, andej kapërxen në fazën mela/yzike, dhe më së fundi hyn në fazën positiviste. në të cilën Comte-i thotë se është afëruar mjaltë sot, dhe, e cila, prap si pas Comte-it, është mbase jo e fundit, por më e mbaruar dhe ajo që ka për të karakterizuar •t'IQrtlimen e zhvillimit shoqëror. Bashk me këto tri faza mendore të mëdha ecin krah për krah tri faza të tjera të zhvillimit shoqëror: Faza ushtarake, juridike dhe industriale. E tëra filosofia Comte-iane mbështetet mbi vërtetimin e marrë( ·) Pjesa e parë e këtij shkrimi u botua:

P. Sh. Nr. 8, vol. II, f. 71- 75.

80

Përiiekia Shqiptare

BK SH

dhënieve të ngushta që ekzistojnë midis këtyre fazave mendore dhe fazave shoqërore.

Sa për të parën, për Etapën theologjike, thotë se Felichismi (1) dha shtytjen e parë për krijimin e kuptimit t' artit. shkaktoi përdorimin e veglavet që ndihmuan në fillimin e industris, përhapi zhvillimin e shkëmbimeve midis njerzëve, dhe duke u frymëzuar nga ndjenja e adhurimit ndaj, Perëndive lokale, lidhi njerin m~ tokën dhe kështu hapi rrugën drejtë jetës bujqësore. Polijitieismi (nga greq poly=shumë; theos=perënd1), që u çfaq pas Fetichismit, shkaktoi armiqësitë dhe luftërat midis popujve, dhe si përfundim polli sistemin ushtarak. Luftërat shkaktuan robërimin e armiqvet dhe këtej lindi, si pas Comte-it, edhe skllavëria. Më pas kur u kapërxye kjo etepë dhe njerëzia kaloi ngal-olytheismi në Monoiheismë { doktrina fetare që adhuron vetëm një Perëndi ) atëhere duallën në shesh fenomene të kundërta: paksimi i luftëravet, emancipimi i punës, etj. Me një fjalë Comte-j mësonte se Fetichismi vretë skllavin.

Polytheismi ·e vë nën zgjedhë, ndërsa Monotheismi e çliron. Pra siyntheza themelore e Shoqëris s'është gjë tjetër veç se një prodhim i drejtëpërdrejtshëm i rymave mendore që sundojnë mbi 'të. Me këtë theori Cornte-iane mbetet, natyrisht, e pa shpjeguarshme skllavëria moderne e kolonive, që ushtrohet sot gjër: e gjatë nga kombet me f en monotheiste . . .

Disa endërime

lanlasllke

I

I

I

C 5mte-i duke u .fry~ëzuar nga parimi i tij th~melor se zhvillimi shoqëror është përfundi-

mi i zhvillimit mendor, ëndëron një epokë në të cilën shkenca do të sundojë tërësisht mbi fatet e popujve të ringjallur. Në një Shoqëri t'ardhshme të këtill, bota do të qeveriset nga një autoritet mendor, i përbërë nga shoqëritë e filozofëve positivist, lë cilat nuk do të çajnë kokën për të grumbulluar pa' surira, por do të kushtojnë tërë kohën e tyre për të studjuar ligjet e përgjithëshme të Mëndjes e të Lëndës. Comte-i me kto idera largohet shumë nga themelet positiviste të shpjegimeve të tij dhe fluturon nëpër sferat përrallore të Utopis. Por dihet se planet e reformave shoqërore të Comte-it janë punuar në një kohë kur fuqia e tij mendore ra poshtë nga shkaku i disa tronditjeve liatale që pësoi Filosofj në jetën e tij private. Dashuria, Libido, ky faktor themelor i fatit njerëzor, si pas Freud-it, ka lojtur rolin e vet. tragjik, jo vetëm në jetën por edhe në mëndjen e këtij filosofi të shkëlqyer. Arqitektët 'e ndërtesës utopistike që deshi të ngrehi në mbrëmjen e shkurtër të jetës së tij, janë disa fytyra grash, herë të liga dhe hysterike, herë t'ëmbla e të dashura.

B. fl. gjersa rronte. i ~jer?_ar pr~n~ bashksho~te~ së tij fë mërzitëshme dhe nuk kishte se Sl t a shijonte jetën, çfaqet si një antileminist 1 rreptë (1) Eshtë një termë që përdoret dëndur në Sociologji, Psykologji dhe sidomos në Filosofin e feve Fjala vjen nga rrënja portugese f e i t i ç o, ose latine f a c t i t i u s, që d.rn.th. send lëndor i nderuar si një idol prej popujve primitif. Fetiche është Perëndia ose simboli i një fuqije të pa njohur dhe Fetichismi, kulti i tepëruar i të Shenjtëve të feve të para.

Auguste Cemte

81

BK S

H

që dënon gruan të sundohet pa asnjë të drejtë kundërshtimi nga zgjedha absolute e burrit, e bahajt, ose edhe e vëllait. Por më vonë, kur u nda ligjërisht ~ga gruaja e ~ij ?he u-~j~h me një vajzë të r~, të ~~kur si një lule, behet adhuronjsi 1 nxehte 1 gruas dhe e çon ne lartësit më fantastike të Hyjnis. Dhe na delë në shesh me një predikim të . euditshëm : Filozofi i Positivismit harron shpejt gjithë ato faqe madhështore që ka shkruar mbi fazën theologjike të Njerëzimit dhe predikon vetë një Fe të Re: Feti e Nierëzimit! - Perëndia e kësaj feje është Njerëzimi; Virgjina e saj Klotilte; Fetichi i math Toka dhe kryeprifti i saj vetë Iilosoli i ynë. Nuk mjafton me kaqë. Krijon Triniietin, e përbërë nga të tri gratë që i ka dashuruar në jetën e tij : Klotilte e dashura e tij; Rosalia, nëna e tij dhe Selia, shërbëtorja pranë shtëpis së Iilosof it. Cakton ceremonira fetare, 48 të kremte në vitë dhe një tok lutje positiviste, që, që të gjithë vajtojnë humbjen e së dashurës, ose predikojnë kultin e adhurimit ndaj bukuris së gruas. - bm.

(j> or (].)Jesht'e (]Jerdhë shtriu mbreterlnë, e afsh' i vdekjes fishku lul' e fletë; V•tha lullsht' e tretur e pa fetë; S' u ndje më zë bllblllee violinë I (;do lule të venitur e kish gflnë, <Dhe kronfet më s' buruan tatëpjetë; Vandeh ngadalë thatësh' e zbetë ©he shterpësi shkretlre, që ndjell zinë I 71e' zëmrën t' Ime shtrihej Sahara-qa, (]Jetml e heshtur pa n/e oazl I 7Tlë dergje/ shpirti, rop nër thonlt' e safa;

e

vdekja ngriti flamurin e zi 71ë shkretëtirën triste të harrimit, 7Tlbl festën funerale të varrimit/ ...

Sotlr

CACI

_I

_

G J E N iJ J 11 'M E N O O R E E H O H E S Dilettantismi dhe zanati

D

BK S

H

ILETTANTISMIN e gjejmë pa fjalë në çdo kënt të botës së qytelruar edhe në çdo lëmë të diturivet e të mjeshtërivet.

Mirë po mua s'më besohet që dilettantismi të lulëzojë gjëkundi gjetkë si ç'lulëzon përgjithërisht n"'ë"Snqipëri edhe n'albanologji posaçërisht. Le që «Shqipot» e kanë shtrembëruar domethënien e dilettantismit aqë sa e kanë bërë një rrezik shoqëror këtë përdorim të mençur dhe të dobishme te r·gesë shoqërore. Edhe me të vërtetë, në qofk dilettantismi për të huajtë e qytetruar një lloj sporti, pas të cilit jipen vetëm kur lihen të ngeshme nga ushtrimi i mjeshtrisë që kanë mësuar, sh ur.iica më e madhe e dilettantëvet t' anë e kanë këtë sport për çdo prof esjonl Sj shpjegohet vallë një përzjerje kaqë e shëmtuar kuptimesh, një zëvtndësim kaqë shkatrrimtar veprimesh?

Ndonjë leçitës, mbase, një anomalije shoqërore të këtillë psehin do t'ja gjejë .në t'ashtuqojturën zgjuarsi natyrale të bashkatdhetarvet t'atij, e cila do të na bënte të zotënt që t' ushtronim edhe mjeshtrit e pamësuara, që të kuptonim edhe disciplinat e pastudjuara. Ndonjë leçitës më serjoz përgjigjen e pyetjes munt t'ia kërkojë në virtytin e praktikës, të cilin urtësija arbërore e shpreh kësi soji: S'ke nevojë të mësosh: të mëson puna vetë. Për t'a parë të natyrëshme po atë gjendje që mua më shihet paradoksale, ndonjë lëçitës tjetër ka të ngjarë që të na sigurojë se mungesa e paragatitjes mjeshtrore është e keqja e pashma' ngëshms e çdo periudhe tr~oni; edhe se, me të marrë funt periudha e tranzicionit, në të cilën sot për sot ndodhet vëndi i ynë, do të shuhet njëherthi edhe fara e profesionistëvet t'improvizuar.

Le t'a zëmë se lulëzimi i dilettantismit në Shqipëri u-shpjeguaka nëpërmjet të konsideratës sociologjike se nevojët shoqërore të ra, me mënyrë adequate, knaqen shumë më vonë se sa lindin edhe shumë më ngadalë se sa përhapen; ase nëpërmjet të konsideratës ethnologjike se një popull pa thuajse kurrfarë qytetrimi lëndor nuk munt të mos e vërë në dyshim, bile, të mos e mohojë krejt effikacitetin e paragatitjes theorike; .ase nëpërmjet të dy konsideratavet të kombi-; nuara. "'Mirë po, mua, mungesa ndër ne e serjozitetit edhe e autokritikës në punë, më duket t'i ketë rrënjët më të thella edhe më të \argtë burimin. •Unë, dobësinë e Shqipëtarit në profesjonismë e !\hpjegonj me padurimin shpirtëror edhe me paqëndresën fiziologji}'e mbë nj' anë edhe mb' anë tjetër me mungesën në këtë pikëpamje • ·'M traditavet kombëtare, të vetiravet të trashëguara., Le t'i hedhim një vështrim sado, pak kritik fjalorit të shqipes, e do të. shohim se ter•

I

'

.

•-•

#'

••

>'' •

'

Dilettaniismi

dhe zanati

83

minologjinë artizanale e kemi afro qind për qind të huajtur .ase nga tyrqishteja ase nga sllavishteja.

Një skamje e këtillë origjinaliteti industrial edhe në mos e pastë domethënien e një uguri të zi për paravajtjen e Arbërisë drejt qytetrimit lëndor, nuk munt të mos dojë të thotë se në këtë lëmë të Parët t'anë nuk na lanë pasi thuajse gJë prej gjëje. Tashi, kur nuk na trembet syri përpara kurrfarë përgjegjësije me kusht por që të na jipen sa më shumë rasje për dallim vetiak, për kapardisje spektakulare; kur rrëfemi t'urëtuar për fitorje që ma vënë, si themi, kokën në trajsë, por që kanë për ne të mirën e të miravet që të korren aty për aty; kur e përbuzim zanatin edhe e përqafojmë arrivismin; kur sillemi kështu, a nuk i pasqyrojmë vallë besnikërisht të Parët. t'anë, ata burrat e dheut që ndeshjet luftarake i kishin aqë në qef sa i kishin në mëri punët modeste edhe monotone të paqës, që në ndezjet e gjakravet, në zjarrin e betejavet ishin sakt plot hove heroismi edhe plot rezerva energjije; por që gjatë kohravet të paqës, kur nuk zhyteshin në plogtinë rgj;uma~he ase në politikanërinë intrigante, jipeshin jo pas punëvet bujqësore por pas bredhritjevet gjahëtare., Shkurt, edhe që t'a them tyrqisht, na mungon sevdaja për zanat, Në na daç të gishtit, na 'ke edhe të llogos, në na daç të rehatit, na / ke edhe të paradës. Eshtë e vërtetë. Porse zanatçinj sevdallinj, si 1; {janë Frengjët, edhe punëtorë kërnbë-ngulës, si ç'janë Gjermanët ase Bullgarët, «shqipot» as që duket të kenë qënë ndonjë herë, as që ka të ngjarë të jenë sot për sot. Mirë po dashurija e mjeshtrisë, dua Lë them, të dhënit, bile, të qënit i shtënë pas një veprimtarije të paragatitur mjeshtrisht me therorizimin e tërë një rinije edhe të marrur përsipër një herë e përgjithëmonë, dashurija e mjeshtrisë është cilësija kryesore, vi·rtyti themelor për kohën e paqës. Le t'a përhapim pra tek të veg;lit e sotmë sevda.n e zanatit, kultin e profesionit I Ja objektivi vital, drejt të cilit do t'ishte lartësisht e dëshëruarëshme cë nga ana e Ministrisës'Arsimit t'orjentoheshin moti motit nisjativs më të shuma edhe më substancjale.

Edhe ja ku po Jua them, pa dashur që të jap, duke dramatizura retorikisht, një kushtrim të papunë, ja ku po Jua them: Po s'u shtumë brezit të ri durimin shpirtëror edhe qëndresën fiziologjike; po nuk i futmë ata në mësoiioren 'e seriozitetit edhe t'autokritikës në \t punë; po i lamë të pandehin edhe ata se e ashtuqojtura zgjuarsi na- v> iyr~le e bën të tepërtë paragatitjen mjeshtrore: se jo përkaiësiia profesionale por encuklopedia e përciptë ase dallaveret ase akraballëku janë hapësi magjik q'i çel dyert e pozitavet ,llokmë-mëdha; po nuk u shkulmë atyrevet prirjen e trashëguar për hec-e-jaket plot gjallëri të dukëshme por pa pikë jete të brëndëshme, për hredhritjet gjahëtare nëpër shkenca edhe nëpër mjeshtri; .shkurt, po nuk çrrënjosmë atyrevet shpirtin aventurier edhe karrierist mbë nj'anë edhe mb'anë tjetër po nuk i bintmë ata se, ndërsa përpelitiet e ambicjes banale na hanë nervat, na prishin gjaknë: ushtrimi i nji mjeshtrije, përkundra, me rvthmin monoton por qetësonjës, me frymën e egër por të shë-

BK SH

r

84

Përpjekja Shqiptar,

ndetëshme, me kurajon e përditëshme, me bekimin e pemëvet... na jep dorë t'a trajtojmë karakterin, të bëhemi burra, dua të them, edhe t'i shvillojmë mundësit mendore e ndjenjake, të bëhemi njerzë, dua Hf them; me një fjalë, po s'i bintmë brezin e ri se vetëm e vetëm ushtnmi :iJ një mjeshtrije i fal jetës përmbajteje edhe kuptim; atëherë, mbase, - sepse krahun Zoti e ka të gjatë, apo, sepse trillet fali s'i ka të parapashmë - atëherë, mbase; për dhunë të mekanizimit dhe tindustrializimit të luftës, për dhunë, dua të them, të faktit modern së atij që nuk do të jetë i fortë edhe 11 pasur në veprimtarinë paqësoi e, nuk do t'i bëjë dot. para trimëria në luftë; atëherë, mbase, Arbërija e Lirë do të rrojë prap se prap: Veçse këjo rrojtje e pamerituar, këjo liri e falur nga qielli apo nga lodra e drejtpeshimit ndërkombëtar, do të jetë vallë e dëshëruarëshme për stërniprit mëndjembëdhenj të fatosavet epikë të dyluftimevel të qëmotit?

BK SH

Selman RIZA

72jë "dritësore

e

një kopll]e

O dritësore

(<vargje arbre she)

e pliotë me trundafilje, ti je si siu i zëmbrës t' ime çë mënd' më bëhet thrime thrime kur sheh se shkon ajo kopilie (1).

e

Prapa teje u ngi pres me kot € I gi,gje (2) ti për mua dali' € daltë kur isht e kiaset me aki mattë (3) m' jep dorëzën të t'ia puth me gaz liotë,

e

e

Oh aherna14) ç' lampart (5) e bukur hir çë ndodhet retb asaj i ka fukit, me at' gas të kieshur, hare mirsi, t' bën; një shpirt i egër i but i mir !

e

e

Dy diell, t' bëiën takien të shkëlkjeshme: niiri me dritë e ttetrt me gëzim, ashtu si diqie: fort te qiiri i iim

fliaka e dhezur (6) nga një buz' e hiieshme.

1) kopilje = vajzë 2) gjegje = dëgjon, merr vesh 3) maljë = mall 4) aherna = atëherë 5) lamparl shkëlqim 6) dhezur = ndezur

=

Kozma

PRIFTI

----------------PSYKANALYSA

~(·:·

ësht Psykanalysa?

Symptome nevrose dhe libido

N

BK S

H

EVROSET nuk janë vetëm ëndërat ku mundet të shprehen _dëshirat e shtypura, po~ janë .edhe symplomat tieoroiike. _ Esht ·~ nevojshme të ekspozojmë g1yr.m1met e .Freud-1t mbi këto, pse 1f\. këtë mënyrë vërtetohen dhe ·pasyro_~en m.ë tepë~ për~.und1m~t që rxiren nga ëndërat. Nevroset jane sëmundje qe s~u~.e. zor. mte~rretohen në Psyqiatrin dhe shika ku i tyre nuk ësht m1aftes1.sht 1 n.dr!: ;nar1 pse nuk eksislon ose së paku nuk ësht konstatuar gJer tani t_ 1 shoqëroi ndenji ndryshim analormk. Por, PsykiaJialrsa duke u aplikuar nër 'to, jo vetëm :ii ndriçon dhe i mjekon, por nxjer dhe rezultate që konfirmojnë dhe pasurojnë pikpamjet e saj relativisht me vepri,!Ilet e dështuara dhe me endërat. Por ende Psykanalysa nuk ësht aplikuar në të gjitha sëmundjet nevrotike, por vetëm në psykonevroset dhe. veçanërisht, në lujsterin dhe në disa nevrose të tjera.

Nevrotikët, përgjithësisht, shfaqin symptoma të shumta d~e të pasura : Janë disa që mirren me idera paraloge dhe të pakuptimta dhe shtyhen në veprime të cilat dhe vet ata i konsiderojnë të paspjeguara, por nuk munden t'u Jargohen me gjith që përpiqen. Hysteriket, prap shfaqin një mijë symptoma si paralyse, etj. Këto symptorna i interpreton psykana]ysa duke aplikuar, rnethodhën teknike të njohur, që nuk ësht kaq e lehtë të zbatohet, pse shumë herë persona qe psykanalyzohet reziston shumë si, edhe në ëndërat. Herë tjetër i sëmuri ezi ton, thotë që i vj~n tt!rp. të tregojë, gjen diçka paraloge, pa kur.tim mer d. m. th. një sjellje censure. kundrejt parafytyrimeve të tIJ, dhe herë tjetër tregon rezistencë ndjesore; në qoft se ësht grua i shfaq doktorit një dhemshuri të përzier me ngjyra erotike, dhe në qoftë s~ ësht burrë ringjallë tendencën _e _tij_ të. vjetër. për emanqipim nga . zgjedha atnore, Por psykanalyzuësi, insiston, inkurajon të sëmurm q~ të shprehi] qartësisht mendimet e tij, ndjenjat e tij, kupti~net e tij; ndihmohet nga ëndërat e të psykanalyzuëmit dhe kërkon 1~fo~ata edhe nga të afërmit e tij. Kur të pushtoi ky kundrështim, i semuri, shprehet qartësisht dhe atë herë mjeku mëson një cirkonstancë individuale, që nuk e mbante .mend i sëmuri, ose edhe në e ~.ba~t~ mend, n~1k e bashkonte, së paku, me gjëndjen patholo.gjike të hJ _ge 1 provokoi symptomën e sëmundjes. Kësisoj duket i· sëmuri 1 ng11tur në një cirkonslancë, në një pjesë të jetës së tij të kaluar dhe nuk mundet të çqitet, mbetet i huaj për tashmen dhe të arthrnen. ë

(") ~bif P, Sh. Nr. ~-.!Hll dhe Nr. 7.

~~-.~-~-·~~~~~~~

86

Përpfekia,

Shq_.-=-ip_ta_r_e

_

H

Edhe nevroset traumatike, që u konstatuan kaq të shumta në luf. tën _e përgjithëshme, shfaqin po në atë cirkonstancë, pse_ edhe -~raumatiku nevrotik ësht ii ngjitur në momentm e cirkonstancës së tIJJ nevrotike. Por nga analysa e të i sëmurëve zbulohen dhe s_hkaqe të tjera, më kryesoret që kanë provokuar një symptomë nevrotike. Kjo srmptomëi siç tregohet nga këto analysa, zevendëson gjithnjë diçka tjetër, që nuk qe e mundur të shfaqet përjashta, diçka, që u shtyp dhe nuk ësht më e ndërgjegjëshme tek j, sëmuri, dhe, më e çuditëshmja, ësht se ajo që porsa shtypet zbulohet dhe bëhet e ndërgjegjësh. me; symptoma shduket dhe i sëmuri 'shërohet. Qjurmimi i sympto. , ma~e provonshtypja të tendencave seksuale, pse provon që të sëmura vuaJ:r:ië në shumicën e rasteve, sipas Freud-it nga mungesa seksuale.

Healitetj d.m.th. nuk u ep satislaksionin e dëshirave seksuale dhe lmdet syrnptoma, si satisiaksion, në zëvëndësim të asaj që jeta r regul1shine e mohon.

Një shembëll :

BK S

•1Një vajzë nga familja e mire pa pritur dhe pa ndenji shkak të dukëshëm bëhet nevrotike. · Svmptomat janë ; pregatitje të shumë kohëshme dhe të pakuptimta për fjetje. Ndërton shtratin me vrejtje dhe në çdo veprim mbetet si e habitur.. Largon jastëkun e math që ti. mos mbështetet në anën e krevatit, jastëkun e vogël e vë në mënyrë diagonale, nxjer nga oda sahatin e madh që të mos e ndëgjo] kur punon, por edhe atë të voglin, akoma të dorës, mbledh te gjitha vazot dhe i siguron të mos bien dhe thyhen, le të çelur derën kundrejt dhomës së prindërve nga një rrikë, dhe merr një shumicë masash prevantivc. të cilat edhe ajo vet i gjen të pavendëshme, por nuk mundet të mbahet dhe shtyhet pa kuptuar nër ato veprime.»

Ajo vajzë kur u psykanalyzua nga Freiul-i tregon një kundërshtim të fortë, por pastaj, pas një kohë bindet -edhe përmbledh kujtimet e saj. Dhe nga psykanalysa e saj del se të gjitha këto hollësira të pregatitjes së gjumit të saj, shfaqnin dëshira seksuale të shtypura në subkonsientin e saj. Që të bëhet kjo pikpamje e besueshme.

Freud-i interpreton gjerësisht seksualitetin.

Seksualiteti ose më mirë «libido», si e thot Freud-i, përmbledhnë psykanalysin jo velem veprimin e lindjes së Iëmijve, por përgjithësisht dhe shtrembërimin, d.m.th, veprimet seksuale që nuk kanë një karakter të tillë, si edhe seksualitetin djaloshar. Që djali ka jetë seksuale, analoge me organizmin e tij, kjo si pas Freud-it, u provua jo vetëm me faktin se kujtimet e të sëmurëve referohen në vitrat e _para të moshës djaloshare, por edhe vrejtja direkte ka provuar se djemt kanë shfaqje seksuale. Seksualizmi i parë djaloshar lidhet me të tjera funksionjme, ~iç ës~t thithja e sisës! etj. . . Kur «libido» takon disa pengime, privim etj., kur për shëmbëll censura e personës e· ndalon të veproi dhe të marrij satislaksion, atëherë këjo kthehet prapa në fiksasionet e vjetëra. Dhe atë herë ç'ngjet? Ose veprimi seksual lihet i lirë në vendin e ri dhe këto Iiksasione forcohen më tepër dhe «libido» gjen satisfaksion të shtrëmhëruar dhe

Ç' ishfë Psykanolyso ?

87

BK S

H

të ndaluar nga shoqëria, ose tendencat e pohuara të personës (morale dhe shoqërore) kundrejtojnë një veto në një zgjidhje të tillë dhe një kundrështim i rreptë fillon të zhvillohet. Nga këjo minutë fillon formimi i symptornave nevrotike, pse tendencat seksuale të shtYP.ura nuk mbeten inerte, kërkojnë të gjejnë rrugë të tjera që të buçitin dhe symptomat përbëjnë satisfaksionin e tyre që i zëvendëson.

Kësisoj, pra,. symptoma, si edhe ëndëra, shfaq diçka si të realizuar që ësht e. zorshme të zbulohet, pse ësht e deformuar ..

Por privimi nuk len të lindin gjithënjë nevrose.

Kiur tendenca seksuale pengohet nga privimi të marrij satisfaksion, · mundet në disa persona të zevendësojë satisfaksionin; ndryshe, zgjedh tjetër qëllim që, me rgjiLhsc ka -lidhje me seksualin, pushon të jetë i tillë dhe bëhet: shoqëror. Këtë fenomen Freud-i e quan naliësim, Psykanalysa nuk kufizohet të gjyrrnojë dhe të interpretojë si· formohet nevrosi, gjëra këto që kanë një vleftë theorike, por mirret · edhe me zgjidhje praktike, ka me fjalë të tjera psykanalysa edhe vleftë therapeutike. - Freud-i ka filluar studimet e tij psykanalytike duke patur parasysh këtë qëllim.

Në vitin. 188q kur po studijonte Joseph Breuer sëmundjen hyslerike të një vajze, konstatoji, kur përpiqej t'a mjekonte me hypnotismin, se kur vajza në gjendjen hypnotike shpjegonte si i erdhi së.~'U?,~j~, symptoma .s1hdukej,. edhe pas .gjën.dj,es hypnotike, por i~ · delinitivisht, pse prap shfaqej. Nga kJo gJë mori shkas Freud-i dhe aplikoi hetimin tek i sëmuri, jo më në gjendje hypnotike por në · gj.endje të regullshme dhe, kësisoj, vazhdoi në gjyrmimet e tij, në . studimin e suhkosientit.

Freud-i insiston se posa elementet që shtypen në subkosientin bëhen të ndërgjegjëshme shduken symptomat dhe i sëmuri mjekohet.

•

ëto janë mendimet e Sig.mund Freud rreth Psykanalysës siç e · kupton ai. Duke përfunduar duhet të shtojmë se edhe midis pasonjësve të Psykanalysës ka mjaft kundrështime; · nga ana .tjetër;: prej · shumë shqencëtarëve, Freud-i kritikohet mjaft dhe konsiderohet !'.J:. një sofist foltar që kërkon të tronditij të gjitha bindjet t'ona' morale dhe gjith credot shoqërore.

Dhe disa, të tjerë si b. I, Claparëde, psykologu i Gjenevës, me gjith që dyshojnë mbi tërësia e psykanalysës, · pranojnë me gjithë këtë, disa nga pikpamjet e saj dhe presin kohën që të vërtetojë, të modifikojë, ose të rëzojë disa nga rezultatet e saja.

Dhe, me të vërtet, disa ng.a rezultatet e psykanalysës na .çµditin dhe na tronditin, siç ësht mendimi se fëmija e vogël, që ne e konsiderojmë kaq inocente te ketë kaq seksualitet të pasur, dhe të tjera analoge.

Edhe Claparede, i përmendur ,më sipër, që vren kaq shumë psykanalysën, nuk i jep kaq kuptim të gjerë seksualitetit, siç kërkon Freud-i, as se që ka lidhje me të tjera nevoja organike, siç ësht thithja f~ sisës, etj. . . ;L, L~

K

Plrpf1kla Shqlotari

'Kam

një fjalë...

· 9(

am një fjalë po s'ta them Kur pran teje do të jem Do t' a them ngadal në vesh, Se kjo botë na përqesh · Se ky dhe ka vesh e sy, Pa del fjala për lë dy Shkon e hapet si veri Mallin prap na përtëri Thotë bota përsëri : Ja po treten si qëri ...

-

Ja m'at' anë një këmbanë Gratë që të gjitha vanë Dhëndrin, nusen seç e panë Ejni shoqe vemi pranë I ...

Ja si nusja nusëron Ja si trimi trimëron : Nusëro, moj, nusëro Ulur sytë e duartë lidhur I Trimëro, mor, irimëro Mos rri pranë me të dridhur I Nuse I more burrë ç'deshe Shoqet f ënde i përqeshe, Trim I ti more ç'dashurove Miqësin o ç'e shtërn9ove, Trim o trim seç lumtërove : Kaçe-prerën ç'e pushtove 1

BK SH

-

Eja mike bashk të bredhim isue, yjethe prap lë mbledhim.

Eja moj mikesh. e mallit Se lë kam si sytë e ballit, Të kam shoqe moj për jetë Zili bota të na ketë 1 ...

Ejni shoqe mos u fshihni Ejni shoqeni të shihni Ejni shpejt se ja ku janë Pëslipëritën pran' e pranë N [ëri-tielril seç i thanë, Ja te rrinë bashk atje : Ajo ulur syn për-dhe, A i seç i thoi në vesh Aio kuqet e zë qesh ...

Krah për krah të dy po mbahen Ejni shoqe se po ndahen I

••••

Ç'ka që rasha mban mëri Ç'ka qe qan me shoqe s'rri

Ç'ka ky trimi vetull-rrudhur Ç'ka që rri me syt' e ulur ?

Opopo kjo fjaM e bptës, Posi flaka në behar Ku heth hijen ndes një zjar, · Iku brodhi vesh më vesh Trim-e-nashë ç'i përqesh : Miku mbet pa miqësin Milcja mbet pa dashurit&, Mbeti malli me zilin.

••

Kam një fjalë për të thënë Fjalën që të kam-te dhinë : Mos më rri e zëmëruar .1fos u rri i dëshpëruar,

-

Ikën shoqet më shtëpi Dy-nga-dy e tri-nqa-tri Fol e fol për dashuri Seç i ndezi çift' i ri, Seç u kuqën posi gjaku Kur shkoi çifti te çardhaku, Kraharori seç u hidhesh Bel' i hollë ç'u përdridhesh, E si nusja nusëroi E si trimi e pushtoi E si dasma na mbaroi, Shoqja-shoqen e uroi : lJ hapt udha .... fat' i mbarë Çifti heqtë këmbën zoarë I N•xhat HAKI

PSYKOLOG

T I

Ç' ESHT SUGJESTIONI? reve që funksionojnë sot në Europë, dhe nga më lë përshtatshmet për nevojat e tanishme t' Arsimi't i' onë. · Artikulli që botohet këtu posht është pjesa e parë e një studimi psykologjik, e shkruar me një shqipe të kulluar dhe me një kuptim të qartë. Dhe na jepë një vërtetim mjaft të goditur se për z: Sotir Paparisto nuk kanë kaluar kotë as pjetët e mësimit në Normale, as mundimet e tij praktike nëpër fshatrat, as edhe studimet e tij akademike n'Institutine lariëpërmëndur. Kjo pregatitje kulturale organike e bashkëpuniorii t' onë të ri, urojmë që të merret si shëmbëll nga lë gjithë të rinjtë që dëshëroinë të bëjnë një korierë shkencore serioze, sidomos në fushën e Arsimit e t'Edukaiës.

BK S

H

c:irRETHI i bashkëpuniorne i P. Sh. shkon gjithmon duke u smadhuar me elemente kulturale të reja që kthehen në Atdhe passi mbaruan me sukses studimet e tyre akademike nëpër Universitetet e Europës, Një nga këta lë rinië, që zë qysh sot nië vëni të meriiuarshëm në rrethine zgjedhur të Redaksie s'onë, është edhe z. Sotir Paparisto, një nga nxënësit më të mirë të Xhuvanit t' onë, Zotëria e ti; passi mbaroi me një mënyrë të lavderuarshme Normalen e Elbasanit dhe passi shërbeu disa vjelë me radhë si mësuës fshati nëpër viset e ndryshme, shkoi për në Gjenevë ku plotsoi f ormimin e tij edukativ në Institutin J. J. Rousseau t'atij qyteti, që është një shkollë e lartë pedagogjilce nga më të mirat midis aty-

P

f ....i. Disa shenlme

(Redak.)

si hyr/•

ER të kuptue se ç'asht sugjestioni ase më mirë të themi autosugjestioni, të marrim disa shembuj. Mfl parë po marrim shembullin klasik të Emile Couë-it, themeluesit të autogjestionit praktik e edukatif : «Merrni me mënd, thotë ky auktor, nji dërrasë të gjatë prej 10 m. e të gjA.në prej 20 cm., të vendosun gjatë njij udhe të sheshtë, Pa dëshiro të gjithë ju mund të kaloni mbi këte dërrasë pa ju pjekë Mmbët në tokë.

Merrni me mend tash sikur po kjo dërrasë të jetë rreth njij kishe të naltë; kush prej jush do të mundte me ecë? Jam i sigurtë se askush. Jo shumë, por asnji metër nuk do të Mjit pa ranë në tokë». (1)

....

Të këtillë shembuj mund të gjejë njeriu sa lë dojë e nuk Asht nel) EMILE COUE: De la 11ull'lreatio1> et de se, applications, Barbier • Nucy,

90

Pirpjel,;a

Shqiptare

voja të nijgasim nëpër libra, por mjafton të vërejmë me k1~)des jetët t'onë të përditëshme. Ja nji shembull që e kam jetue vete: Nji ditë, në pensionin ku hajim në Gjenevë, p_o bise~oje me .!1-ji njer: mbi gjellloën që po hajim. «Ky më duket se asht mish kal~», ~o 1:fle thoshte ai. Nji shok që kishje pranë, më pyeti mbi theme~ ~ bisedimit ... Ia t~egova ate që ndëgjova. Porsa ndëgjoi këte ~ho_ku 1 im e__ rn', bukën _pergjymës dhe filloi me mallkue zonjën e pansiorut, Çdo përgënjeshtrim J jonë mbii këte pikë ishte i kotë dhe sa ma tep~r i kundoërshto_ji_~. aqë rna tepër i vështirose]. Ma në fund, mbassi duelëm, tue e .. mbajtë mendjen po atje, vetëvetiu e vuell (me gjithë që në flllim e hanger me shije).

BK S

H

Të gjithë e dijmë &e nji ndjenjë idhënije na han që të mos duetn bukë, nji gëzim i madh na largon dhimbjet etj · . Të vijmë nashti në spiegimm ·e këtyne shembujve: ç:asht shkaku 1 parnund.ësis me ecë mbi dërrasën, që gjindet rreth IlJIJ ndërtese të naltë, kurse po të jetë po· ajo në nji rrugë mund të ecim fare lehtë ? Ç'asht shlkaku që po ta marrim vesh se mishi i ngranë i~ht~ prej kali zamë e e vjellim, .me gjithë që po .ate mish ma parë ~ ~1sh1m hangër me shijeY: Ç'.asht shkaku që gëzimi na han ta ndI~Jhlë ma pak a mos ta ndiejmë far€'. dhimb Jen ? .. ·. Shkaku , të gjitha këtyne dukuni ve, kushte me thanë ndonji psikolog i sipërfaqshëm, asht veprimi i shpirtit mbi trupin; spiegim ky shumë i drejtë, por edhe fare i cekët e që nuk spiegon kurrëgja në hollësi. - Në të tre këta shembuj si d.he në qindra raste të tjera të jetës së përditëshrne shkaku i vërtetë i: veprimevet t'ona asht fuqija e ulës, Asht ideja (të cilën disa e shkruejnë edhe me shkronjë të madhe për respektin që kanë kundrejt saj) që vepron në lëvizjet t'ona : në drejtë-mëshimin e trupd, në lëoizie! e stomakut dhe në dejt qetulripetalë ( që n,a lajmojnë mbi dhimJbjet t'ona). Ja se ç'ndodh në shpirtin t'onë: Në shembulhn e parë të dërrasës rreth njij ndërtese të nallë, hetimi ( percepsioni) i tëpamunit të njij vendi të zbrazët ndër ne na shpif (na kujton) me n~~ herë të ranmen poshtë. Por, mund të thoni ju, edhe kur dërrasa gjindet në tokë mund të- kemi këte ide të të ranuni, por nuk bijmë.

Asht e vërtetë, porse ndryshimi ndërmjet të rastit ku mendojmë të ranmen dlhe gjindemi në nji rrugë të drejtë e të rastit tjetër, ku e men~oj1në_ të ran1:1~n ?he _gjindemi sipër njij ndërtese të nallë, asht se ne rastin e dyte ideja gjindet e pandame me «të ranmen», d.m.th. se këtu shtohen edhe ndjenjat «kemi frikë».

Pna tue mendue te ran~en e tue u-shtue n.ë k~t.e edhe ndjenja e frikës (sikurse do të s~oh~ n:ia poshtë ndenjat I!1fluencojnë mjaft në punën e sugjestionit), ideja këthehet në veprim. dhe kështu hijmë me të vërtetë.

Po Iuqija e ides i shtynë edhe «lëvizjet e stomakut» të veprojnë në mënyrë që të shkaktojnë të vjellunit dhe po ideja e gëzimit i topit «dejt që na lajmojnë dhimbjet». ·

por

••

nji spi~gi:n i tillë nuk asht veç ?e. i sipërfaqshëm e nuk e spicgo.~ kthjellet mekanizmën e shpirtit në punën e sugjestionit e me qene se, p.a e kuptue këte mekanizëm, nuk mund ta kuptojmë as

Ç' isht susiestioni 'J

9t

përkufizimin e sugjestionit, këte përkul izim · po e lamë për ina vonë, mbassi të kemi spiegue ma parë këte mekanizëm; Më duket e pamundun me kuptue mekanizmën e sugjestionit pa nga ne Psykanalizë e cila asht, sikur thotë Ch, Boudouin-i, nana e sugjestionit.

Por që ~os të_ spiegojmë nji subjekt të panjoftun me_ anë të njij ~ubjekt1 po të panjoftun, po flasim pak ( sado shkurt) mbi Psykanalizën : Fjala Psykanalizë d.m.th. analizë e shpirtit.

Psykanaliza asht ajo shkencë. që ka për objekt të studjojë e lë zbulojë ndjenjat e dë-

shirat e padukshme e të mëçef la të shpirtit të njerit, ngatërresat, shtypjet e ndrydhjet e këlyne dëshirave, të cilat ·kan_ë ngja ose ngjasin në shpirtin i' onë pa e dijlë na, pa oasë veiëdiië, e që sidaqen: ma tepër ndër tuulërra, ndër çaste lodhjeje, ndër sëmundje etj. QëIlitm i Iundit i Psykanalizës asht .~1u~alif, . . pse tue zbulue s_ë~u-ndjet

BK S

H

psiqike, aJo. n~ ep . _mJetet e shërimit. . !:i1m~as Psykanalistëvs në shpirtin e njeriut gjinden dy fusha: njena asht a Jo që përmbledh të gjitha dëshirat., ndjenjat e veprimet t'ona, të cilat i dijmë, i shofim, i kuptojmë i ndiejmë, për të cikat pr.a kemi velëdijë. P. Sh. kemi etë, shkojmë e pijmë ujë; duem të blejmë këpucë, shkojmë drejtë ke këpucari; mërdhifim, shkojmë e ngrofe.mi etj. Në këto raste i kuptojmë veprimet t'ona: pijmë ujë pse kemi etë, shkojmë të ngrofemi pse rnërdhilim, etj. Kemi pra këte fushë të ceiëdijës ase velëdijën ( Irangj. conscience psychique, conscient ). Përveç kësaj bote kemi edhe nji botë tjetër, nji botë ndjenjash, dëshirash, nji botë aqë të madhe ose edhe ma të .madhe se iajo e vetëdijës, e cila na shtynë të veprojmë, d.m.th. drejton shumë veprime t'onat, pa dijtë se kush na shtyni. Shumë herë dëshirat t'ona janë të tilla që nuk pajtohen me kushtet e jetës që çojnë e pra si të tilla nuk mund të shfaqen. Atëhere shtypen e mbesin në •këte botë të dytë shpirtore. që mund ta quejmë pat)l}lëdij~ -~fr~n~j .. inconscient, subCO!].Sc.ie~t): Aty nuk shduken, por qëndrojnë si te Ijetuna dhe me rastin ma te parë që lë gjejnë dalin.

Dalin kur ngrihet censura, si të themi, roja. që i, mbanë të mbylluna, se vullneti, vemëndja e vullnetëshme, etj. i kanë pengue me dalë ditën, e alëhere, këto dëshira e ndjenja dalin natën në gjum në formë andërrash. Kështu pra në andërrat duket. simbas psykanalistëvet ( Freud-it, Plister-it, etj) krejt bota P. pavetëdijës dhe me anë lë andërravet formojmë ngjarje të ndryshëme, të cilat i çojnë në vend në nji mënyrë ideale dëshirat t'ona, që në njimendësi ( realitet) nuk do të mundshim me i përmbushë. Kështu p. sh.. dashnori shef andërr sikur ia kia, mbërri qëllimit ( asht Iijue me dashnoren e tij), nji tjetër shef andërr sikur e ka shdukë anmikun, etj. Nga nji herë dëshirat dalin në nji formë të pakuptueshme edhe kur jemi squtë : shumë herë ngrihemi e shkojmë në truezët a në dollap pa e dijtë përse; shkaku ka qenë· nji dëshirë që kemi dashë ta plotësojmë, por që ka rnbetë në pavetëdijën.

Por dëshirat

t'ona mund të kanalizohen, mund të zbuten, dëshirat e këqija mund lë [isnikotieti e të futen në punë për të mirë. E këtu qëndron vlera edukative e psykanalizës.

Kështu p. sh. Goethe-j:a thotë se me të

/'Prpiekia Shqiptare

:e

shkuremit e « WerlherH-it j . u. hoq d~h!ra për vetë~Tasje, _d.~.th. në vend që të vriste vehten. ai shkroi ket~ r~omianc~, ku desh1.~at p~-~ vetëvrasje i çoi në vend me anë të shk~im1t, tue ll:1- v~hë_ kete nJiJ personi t'idealizuem. Po kështu edhe Victor Hugo .•. r, për të shfryem ndjenjat hak-marrëse e ndesihkuese hartoi «Les chaiimenis», Shumë _sëmundje mendore (nsvrastent mani!. m_arri, etJ..) .mund të vijnë preJ të pakënaqunit ose ngaterresavet t~ ketyne dëshirave.

Psykanalistët tue verejtë e studjue hollë shenjat e ~~,undJes nëpër andërrat e në veprimet e tjera të të sëmundit, e gjejnë shkakun e sëmundjes, që mund të jetë nji dëshirë seksuale a tjetër e pakënaqun dhe mundohen me e bindë të sëmundin mbi shkakun e vërtetë të sëmundjes së tij. Kur ky binde! me të vërtetë, shërohet, Kështu Freud-i e të tjerë psykanalistë kanë mujtë me shëruem me qindrartë sëmundë. kundrejt të të cilëve mjekësija ishte tregue e pafuqishme .

BK SH

•

T

ash që spieguem këto dy bota të shpirtit të njeriut, ndër të cilat . njenën .e quejtëm 'shqip oetëdijë ( conscient) dhe tjetrën paoetëdi: [ë ( inconscient), mund ta kuptojmë .ma lehtë spiegimm e shembujvet të parë në punën e sugjestionit. Të m'epet leja të këthehem edhe nji herë në shembullin e dërrasës rreth njij ndërtese të nallë: Ideja që kemi se rnund të bijmë poshtë lidhet ngushtë me frikën e pra edhe pa e kuptue na themi : do të bije ... do të bije . . . . do të bije ( në qoftë se nuk e themi me gojë, e themi me mend), atëherë gjithëshka në trupin t'onë vepron që lë na bajë gati për të ranë, mhassi kemi bindje të plotë që do të hijmë, e me pasë bindje në këte rast do të· thotë me urdhënue. Sislema nervoze, pra, urdhënon dejt që ta humbin drejtëmëshimin për të ranë. E sa ma shumë të mundohem] që të mos hijem, aqë ma shpejt do të bijem. Shkaku kryesuer pra asht ideja. «Ç'do ide shikon të këihehei në veprim», thotë Fouillëe (1). Po ideja ~sht ajo që na han të hapim gojën kur shofim të tjerë që e hapin; ideja asht ajo që na han të qajmë, kur shofim të tjerë që qajnë. Por na nuk e dijmë, nuk e kuptojmë e si ngjasin këto veprime, se si ideja këthehet në veprim e shumë herë çuditemi për nji veprim tue mos ia kuptua 1S1hka-lrnn, i cili shkak gjindet në paoetëdijën, Ja ke na del tash vetvetiu përkufizimi i s ugjestionit : Sugjestioni asht të këlhyem_~t e ni_ij id~je n~ ueprim, pa .l!.<lf!ë ~etëdijë, ose ma mir~.: Të tijimendësuemii ( te realizuemii] e nJLJ ideje me anë lë paoeiëdijës, Simbas këtyneve që thamë, rrjedh se në çdo sugjestion ka dy koh_ë a ~as.te, , q~. vitnë njena mbas tjetrës:_ ~) Ideja e propozueme p,r~J shpirtit t at_I.J qe sugjesionohet: 2) Këjo ide këthehet në nji veprim, d.m. th. njimendësohet (realizohet). Në qoftë se ideja, propozohet prej së jashtmi - prej njij të hueji - atëhers dukunija shpirtore quhet sugjestion i jashtëm ose hetero-suqiesiion, Në qoftë se <lukunia imponohet prej së mbrendëshmi, d.m.th. prej shpirtit të su(1) FOUIWE, .La p•ycholoiiie des idees·forces•, Alcan • Paris.

C'lsht !ugl11tlonl, bjektit, quhet autosugjestio_n .. Simbas disave. (p~ sh, Ch. ~aud~uin, etp nuk ka veçse autosugjestion.

Ed~e kur 14eJa Vjen. pr~J së jashtërrn, duhet ma parë të pranohet preJ shpirtit të subjektit e mbasandaj të këthehet në veprim, pra edhe këtu kemi nji autosu~jestion. d.m.th.: se rrolin kryesuer e J1,1en shpirti i subjektit që sugjestionehet e jo ai ii sugjestionueit.

Kështu simbas këtyne auktorëve mund të kemi «autosugjestion të mbrendëshëm», kur ideja sugjestionuese del prej ndërgjegjes IS''onë të mhrendëshme dhe «autosugjestion të jashtëm», kur ideja sugjestionuse vjen prej së jashtëmi. Pra, fuqija e sugjestionit qëndron mel tepër në të sugjesizonuemin se sa, në su-

gjestionues in.

BK SH

Simbas eksperiencavet të bame në Nancy prej Emile Couë-it, në Gjenevë prej Charles Baudouin-it, etj, 79% të personavet sugjestionohen. Ndër 3% që mbesin, ma të shumtët janë asish të vonë a të pazhvilluem mendësisht ia anormalë.

Në të tiJfa, raste mund të ndihmojë Psykanaliza. Përgjithënisht gratë sugjestionohen rnë lehtë ~ h~rrat e f~miJt ~A l~htë se gra~ë. Nga vjen kjo? uF(fqija e sugjestionit asht ne përpjesiim të sbdreitë me [uqin e vullnetit», do me thanë se ai që ka vullnet ma të fortë mund të sugjestionohet ma me vështirësi. Kushti ma i parë në sugjestionimin asht fuqija e oemëtulies : duhet ma parë nji farë përqëndrimi i vëmendjes në nji pikë a në nji ide, por, jo nji vemëndje e vullnetëshme, nji e tillë e vetvetishme.

Vullneti Asht kundër sugjestionit.

Kështu p. sh. kur nuk na zë gjumi e nji mij ide vijnë te na trazojnë, themi : «Duë të fle ... duë të fle . . . do t'i përza idët që më trazojnë», E sa ma me fuqi e me vullnet ta themi këte, aqë ma tepër e përzan~ dhe e vonojmë gjumin, pse me thanë «due të fle» Asht nji!SO~ si me thanë «Duë të fle, ~or s'kam me fjetë, do të mundohem me f Jetë, por e dij fare mirë që s do t'më zAjë gjumi». Kemi pra këtu dy ide: Njena «nuk do. të fle» dhe tjetra «do të fle», por me qenë se e para asht ma e fortë, mbassi e vetvetishme dhe del drejtë prej shpirtit, e fiton fushatën, kurse e dyta, e cila asht e përjashtëme, nuk shërben veçse për ta egërsua e forcue ma tepër të parën. Se si mund ta dobesojinë fuqin · e vullnetit në këte rast, që të mund të na zajë gjumi lehtë, do themi ma poshtë. Por që vullneti asht në përpjestim, të shdrejtë me fuqin e sugjestionit nuk do të thotë se ata që sugjestionohen ma lehtë janë mit pak energjikë në jetët. Përkundrazi njerëzit ma energjikë në jetën praktike janë ata që sugjestionohen ma leht~,. simbas eksperiencavet të Psykologut polonez Abramowsky, ( 1). Ky ka ha në laboratorin e tij psykologjik t~ Varshovis këte eksperiencë :

ta

Dora e subjektit vendoset në nji mënyrë që rrëqethja a drithtimi mA i vogël i këtij shkakton rrotullimin e njij gjylpane në nji galvamotër.

Sa ma i madh të jetë drithtimi, aqë ma. i madh Asht numuri i shënuem në galvanometër. Abramowsky e përsërit provën e tij dy herë me çdo &U· bjekt : herën e parë e porosit këte qe të l!jë të lirë çdo J.ëvizje ndjenjo(I) ABRAMOWSKY:.Etudes experimentalu 1ur la volonti•, <Journal de psyeholorfe nor, ·mile e patholoafque, lit5.)

94

Plrpiekia Shqiptare

're; .herë e dytë .e porosit që ta përmbajë s.~ të je~. e m~nd~n drtthtimin . . Përfundimi ka.qenë se ata përsona qe h.eren e dyte kane pesue nj i drtthttm. riIA të vogël, d.m.th. ku numuri i _galvo1?:ometritka qen~. ma -i„ vogël, Janë ata ma energjikët në jetë pra~t1ke; këta ~eren e dr.te kanë ndej. të tare -të qetë e -tue-Ianë në shpirtin e,_tyn~, si me t~an~ nJr„z~z:asti, tue i Iargue të gjitha idët e tjera. per. t 1~ leshue vendm idës qe 1 ishte porositë a sugjestionue : «mos me u-dridhë». ·

Nji kusht tjetër i sugjestionit asht fuqija e ndjenjav~t, e etnocioEmocionet me anë të qendra vet nervoze ( simpatikut të madh) influencojnë në nji mënyrë të fuqishme organet t'ona. Ja nji_ shembull : Të dënuemë me vdekje i kanë çue nëpër laboratore medikale. ku u asht thanë se do lë bahen mbi 'ta disa eksperienca : do t'u presin enët e gjakut dhe do -la lanë gjakun me pikue deri sa të vdesin vetvetiu. Këta subjekte kanë vdekë porsa kanë ndëgjue rrjedhjen e njij 1~urgu uji tue kujtue se ishte gjaku i tyne që po rridhte .

nevet.

BK SH

•

F

uqija praktike e sugjestionit .~s~t a9ë _e madhe ~që 1;1l!,k mund ~a marrim me mënd. Me anë t ides njeriu mund t 1 shpifi vehtes semundje shumë të randa si shpirtore ashtu edhe fizike; po gjithashtu edhe mund të shërohet nga sëmundje të ndryshëme. Merrni me mend nji të sëmundë që ka vetëm pak ethe dhe ta sugjestionojë vehten gjithënji : «jam tepër i sëmundë, ethja po më naltësohet, etj.». Çdo t'i ngjasi këtij ? Sigurisht nga halli e tue e mbajtë mendjen gjithënji ke sëmundja.. nuk do të flejë, kur t'i sjellin me ngrimë nuk do të mund të hajë e kështu, kuptohet vetvetiu, se, tue mos hangër e tue mos Ijetë, do të dobësohet ma tepër e do të sëmuhet me të vërtetë.

Kurse nji i sërnundë tjetër q e sugjestionon vehten për të mirë tue thanë me vetëhindje : «s'kam gja, do të shërohem, jam ma mirë, etj.», do lë flejë qetësisht e,. i .ndihmuem prej këtyne ideve, do të hajë edhe ma me shije, do të marri fuqi e do të shërohet ma shpejt.

Ja disa shembuj të tjerë sugjestioni : ë

. u,Njij zotnije, tregon ·c o u e • i, tue udhëtue prej Nancy në nj1 qytet tjetër, në Troye iu çue të vjellë dhe mbasandaj .sa herë që kalonte nëpër ate vend (Troye) i çohej të vjellë, mbassi .kur afrohej afër këtij vendi i kujtohej rasti i parë dhe kishte frikë se mos t'i çohej të vjellët. Ideja ishte aqë e fortë, saqë, e shoqënueme prej emocionit të frikës, pa pasë vetëdijë ky, influenconte organet e trupit që kanë të bajnë me të vjelulint. Mbas njij vizite autosugjestioni ke C o u e · i asht shërue».

Po ashtu edhe nji njeri që nuk e di mirë biçikletën, nga frika, se mas të përpiqet në gur, e çon biçikletën drejtë gurit, mbassi frika, i këthen .të gjitha fuqit e tij drejtë objekti të saj . Nji zojë në Dardhë më tregonte se kur kishte qenë vajzë, kishte · shkue nji ditë. ke nji kushurini i saj i sëmundë dhe i kishte shërbye për së afërmi; tue i kapë me dorë plaçkat e tij, tue hangër bukë me ato duerë pa: i lamë e tue ndjetë shumë afër tij. Mbassi shërben gjithë ditën, këthehet në shtëpi, ku ndëgjon se ai i sëmundë kishte tuberkulozin, që Asht nji sëmundje ngjitëse, shumë e rrezikëshëme,

Ç'ësht sugiestioni'I

95

H

etj. etj. Këto që ndëgjoi i lanë kaqë vrragë në mendjet, saqë me nji herë formoi iden 1S:e edhe asaj iu kishte ngjitë ajo sëmundje dhe ç'prej asaj dite filloi ~-ë mos. hante, të mos pinte, të mos Ilinte, ~ë _mos punonte dhe muer HJl pamje të pezrnatueme. li; pyetshm se ç lns.ht_e s'dinte ç'të tregonte e shkreta, thoshte vetëm: «S më hahet, s'më Ilihet, s'më punohet» etj. Marrin doktorin, por edhe ai s'din nga t'ia mbajë e thotë se fizikisht s'ka gja. ( Sa keq kur nuk e dijnë edhe doktorët Iuqin e sugjestionit!)

Kështu kjo vajzë vijon në këte gjendje e gjithnji ma keq për tre muej rrjesht deri sa vllezënit me mzi ia mbushin mendjen të dali e të shetisi, të luejë e të harrohet, gja që ia shdu'ku iden e sëmundjes dhe u-shërue.

Sikur ta kishte dijtë kjo vajzë ( ase doktori i saj) f uqin e sugjestionit, sigurisht do t'ishte shërue fare shpejt ...

Fuqija e sugjestionit mund të jetë aqë e fortë sa mund të na shpjerë edhe në vdekje, sikurse e pamë në shembullin e eksperiencavet të bame mbi të dënuëmit 'me vdekje, Couë-i na tregon nji shembull interesant mbi këte pikë :

BK S

«Nji motër katolike, e sërnundë, ndëgjoi doktorin që po i thoshte nj ij shoqje të saj : «nuk shkon deri në Prill». Ishim në muejin Dhetuer.

Të sëmundës këto fjalë i lanë nji vrragë të fellë. Mbas tri javësh shërohet, por ideja e vdekjes në Prill kishte mbetë n'ate që na e quejtëm p a v e t d i j ë. E me t'vërtetë qysh në mbarimi të Marsit nuk e ndien vehten mirë, ideja e vdekjes nuk e lë të flëjë, as të hajë e të pijë. Dobësohet pak nga pak, sëmuhet e ma në fund pa dalë Prilli vdes». ( 1) ë

Ndër fetarët sugjestioni asht gjithnji ma i fortë.

Shumë herë të rijtë tue u Iolë vajzavet «fjalë dashunije» bijnë me të vërtetë në dashuni.

Gjithtashtu asht e vërtetë edhe e përkundërta. Kur arësyetojmë shumë mbi dashunin, mund t'ia mbushim mendjen vehtes që s'ka dashuni. «Arësyetimi mbi dashunin e shkatërron këte», thotë Tolstoi - i ...

Të gjithë besoj ta keni provue fuqin e sugjestionit:

<JNji zotni në Nancy ngrihet nji ditë në mëngjes, shef dritaren që ishte çelë dhe diellin plot shkëlqim. Të pamunit e diellit i zgjon idën e ngroftit dhe ngrihet me krahë jasht dhe i 1luket si ngrofët, nuk mërdhif. Kur shef në dritaret se kishte ranë borë, shkon edhe ke termometra e shef se kjo tregon ftofët, fillon me nji herë me mërdhitë» «N]t katundar, tregon nji doktor n'Elbasan, ka ngranë recetën në vend të ilaçit dhe asht shërue»,

Ja, pna:, f uqija e sugjestionit, që populli e quen shpres,ë ase fuqija e shpresës, vetëm se populli ia vesh këte gjasendevet të përjashtëme, të pashpirt, në vend që t'ia veshi vetvehtes, vetë-bindjes së tij të plotë.

Sotir PAPARISTO

(I) E. COUE, ~Dela suegestion-•

Përpiekia Shqiptare

S ,

llllDILI li

BK S

lllllllllllllllllllllllllllll

hiko, më the, sa ëmbël edhe sa qeti flaka e vogël ndrit sipër kti! fitili; edhe ahere qepallat e tua porsi fleti trandafui t' u mbyllin. Un tek kandili i ngjita sytë edhe shikova siç më the: shëkoua flakën e vogël, të ngushti, që përpjeti nqtite: me një drittuërim të lehtë dhe vura re se drita pak-nga pak po aniet dhe se dhoma ngadale, nqadate, po futej n' errësirë •.• Më dukej kjo dhoma e jonë porsi një shkretitiri e vogël. Pata frikë edhe duart e njoma t' i mora nër të miiat edhe mi miri t' u-ofrova, në zëmër me një dridhte.

Të mora në qiirin t' im atje në hije, me sy qiithmonë tek drita që po venitet përmbi tryezë. Ti dy ahere ashtu qëndruam me su të përgiumur edhe shikuam flakfo që uniei, errësirën që shtrihej në fund të dnomës, ngadale, në [shehiësirë ••• A ishte kio ato dhoma e jonë ku në çdo vënd ianë fshehur kuitime, një dashuri e thellë dhe një dëshirë, nië varg i pa-mbaruar me ëndërtme ?

Sonte ësht e pora herë që nt' errësirë porsi të mugëtit hapet nga çdo ani ..• Përse vallë kandili po uniet këtu pranë? Ç' është kio valle qi heqin hijet përmbi dhe ?

Kam frikë. Afro-m'u dhe më tepër. Fut-u në gjirin t'im, pushto mi me kraht e tu edhe në nië fol, ëndrash mi mbyll. Thua; më o I shpirti i im, si të duket t' errëtit, kio atmosferë qi me hiie po mbulohet për çdo herë ?

Po zëmra e jote e buti mi thuaj, a ëshi plot dritë apo plot hiie ?

Shiko-më edh, nië herë, por jo, mos luai, se kam frikë që drita qi po biie piithnië edhe mi tepër mos ti shuhet.

E shikon nir këmbët t' ona se si po luhet uallia c hiieue që na shoqërojnë sonte?

I shoh qi po lëvizin pranë nesh me ngadalë.

E shoh vallen e tyr, qi vien porsi një vali , lehti. Vallë ku do të shtrihet? Ç'kërkon te sur' i yt i f Mur ? Mos do të t' thotë nië fjali ?

Me hiiet rotull nesh, nër ëndra kredhur mirë, të ualle« s' amëshuor të humbur në ni' aniie, ne ecim krah pir- krahu atie në shkretëtirë ti jetës si pa-njohur. Dy drita dhe dy hiie.

Vedad KOKONA

H

96

o

fi·Ë Prcbleml

o "'

d·emografik

\

A F I \. ,~·

shqiptar

11 ..-Levizja demografike në vitet 1931-36 Lindjet janë duke u sh.tuar

L

BK S

H

EVlZJA e popullsisë në gjashtë vjetët e fundit i ndryshon krejt cifrat që rezultojnë nga regjistrimi i përgjithshëm i vitit 1930.

Këtu duket se jemi mbi një truall më të shëndoshë dhe kemi në ( ~orë një mate:ial më l~ saktë, mhassi shënimet stJ~ti~tiko~e k3:n~ fillua~ te mbahen me me kujdes nga ana e organeve të gjendjes civile. Me tepër se sa cifrat absolute të regjistrimit të përgjithëshëm, cifrat që do të parashtrojmë më poshtë mbi lindjet, vdekjet, martesat, etj. të këtyre 6 vjetve të fundit do të na japin një ide pak a shumë reale mbi dinarnizmën e popullit shqiptar dhe. tepdenc~t e shvillimit të popullsisë, që është faktori kryesor 1 përparimit të një vëndi. Këto cifra bëhen edhe më interesante po të kemi parasysh se në këto gjashtë vjetët e fundit përfshihet neriuda përpara dhe pas krizës ekonomike, e cila ndër neve arrin pikën më të ashpër ,më 1932.

I pari element që duhet studiuar janë lindjet. Në gjashtë vjetët e fundit lindjet në cifra absolute kanë .qënë : 1931 24.215

1932

1933

24.982

28.768

1934 33.885

1935 32.640

1936 :13.882

Sikundër e theksuam edhe në fillim të këtij: studimi, interpretimi i cifrave të sipërme duhet bërë me shumë prudencë dhe duke i u larguar çdo pohimi në formë absolute, rnhassi nuk jemi të sigurtë në janë fare të sakta ose jo. Pasqyra e sipërme, po t'i përgjigjej realitetit, duhej të na gëzonte ehumë sepse, me gjith krizën e madhe që e ka plakosur, populli shqiptar s'e ka humbur gjallnin e tij, kështu që lindjet në vëndin t'onë shkojnë duke u shtuar në përpjesëtime mjaft të forta.

Sido qoftë, një gjë mund t'a therni me siguri. Gabimet që mund të shënohen në shumat e lindjeve rjedhin kryekëput nga mos deklarimi i ndonjë lindjeje që vjen nga shkaku i negiigjencës së popullit. Kështu që cifrat e sipërme ndofta tregojnë më pak lindje se sa kanë qënë në të vërtetën po kurrë jo më tepër. Natyrisht nuk duhen mënjanuar edhe gabimet që mund të bëhen nëpër komunet e nënprefekturat duke .~bled~ur cifrat që i u vijnë nga orsl,\net që varen prej tyre; por fu~d' 1 fundit këto gaëime nuk mund të jenë aq të mëdha sa të. ndryshojnë

98

Përpjekja Shqiptare

aspektin e pasqyrës që parashtruam më sipër. Shtim i fortë i lindjeve që shilet në vitin 1934 në krahasim me vitin 1933 duhet shpieguar sidomos me veprimin më të kujdesur të organeve të gjendjes civile.

Këtë thezë e forcon edhe më tepër fakti që në vitet. e më pastajmë shuma e lindjeve mLetet gati e pandryshuarshme ose me fare pakë ndry· shime. Pa dyshim nuk përjashtohet mundësia që në kët shtim të lindjeve të ketë lojtur një farë roli edhe përmirësimi i1 gjendjes s'onë demografike, si rezultat ii loapërximit të fazës më të vështirë të krizës ekonomike.

Cifrat absolute të lindjeve në çdo vit tregojnë tendencën e përgjithëshme të lëvizjes demograf ike. Për të patur një ide më të plotë mbi fuqinë riprodhonjëse të popullit duhet të krahasojmë cifrën e lindjeve me atë të popullsisë, dhe atëhere gjejmë JSe:

BK SH

~ER ÇDO 1000 FRYME KANE LINDUR :

1931 24,8

1932 -25,2

1933 -29

1934 -33,5

1935 -31,7

1936 32,4 (1)

Edhe këtu sholim një shtim të regullshëm nga viti në vit. Po të krahasojmë shumat e lindjeve për çdo vit nga një anë dhe lindjet për 1000 frymë nga ana tjetër do të gjejmë 1Se rithmi i shtimit nuk është një soj. Për shëmhëll cifrat absolute të lindjeve tregojnë një shtim prej 17,7%, nga viti 1933 në vitin 1934, kurse po n'at kohë shtimi i lindjeve për çdo 1000 frymë ka qënë 15,5%. Ky ndryshim përqindjesh shpiegohet me që edhe popullsia e vëndit është shtuar ndërmjet viteve 1933, sikundër do t' a sholirn më poshtë.

Për të patur një ide më të qartë mbi kuptimin e këtyre cifrave le të marrim lindjet e përvitëshme për çdo 1000 fry,më në disa vise të tjera të Evropës.

NUMURI I LINDJEVE Emri i vëndlt

PER ÇDO VIT DHE PER ÇDO 1000 FRYME

1926/30 1931, 193'.:! 1933 1934 1935 1936 1931/35 1931/36 --- -::l5,9 32,8 30.7 32,0 32,4 35,2 Rumani 28,3 29,9 31,2 28,5 2R.8 Greqi 30,2 29,4 Shqipëri 24,8 25,2 29.0 33.5 31.7 32,4 29,2 33,t B 1111 (!'a ri - 31,n 29.2 30,0 26.2 32 2 Poloni - 28 7 265 26.5 25.9 - 27,6 21,2 Hollandë 232 - 22 O 20,8 20.7 20,2 Belgiikii 18,6 - 17,1 - 17.7 16,6 16,0 -

--

-

-

(1) Nga këto cifra duket sikur kemi të bëjmë me fraksione (copa) njeriu.

Kjo bëhet me qëllim që të nxiret në evidencë shtimi ose pakësimi i lindjeve nga viti në vit. Prandaj meret një bazë krahasimi e pandryshuarshme, do. methënë një grup prej një mijë njerëzish. Po të mernim citra të plota do të

Problemi d,mog„afik shqiritor

BK SH

„ Vën?i q~ ka rekordin e Iindjeve proporcionelisht më të larta në gJtthë Evropën është Rumania ( 1 ), me 32,8 lindje për çdo 1000 frymë.

Shqipëria vjen e treta 29;4 lindje në vit pëi · çdo grumbuJl 1000 vetash.

Këtu merret si bazë krahasimi mesatareja e disa vjetve për të çdukur ndryshimet aksidentale që mund lë ngjasin për një shkak ose për tjeIrin, Përgjithësisht pasqyra e sipërme vërteton një ligjë të njohur të lëvizjes demograf ike. Viset ku bujqësia është baza e prodhimit kanë lindjet më të shumta. Kurse një vënd me popullsi të dëndur dhe me industri të shvilluar, si Belgjika. paraqet cilrën më të ulët të lindjeve.

Në vendet bujqësore lindjet janë më të shumta mbassi bujku ka nevojë për krahë dhe nuk i kufizon lindjet me mjete artificiale. Përkundrazi . në viset me industri të shvilluar predominon elementi qytetas me punëtorë, nëpunës, zejtarë, tregëtarë, industrialë etj. J eba· e shtrenjtë dhe nevojat e shumta të qytetit e bëjnë shumë të vështirë mbajtjen e një familjeje me shumë anëtarë. Përhapja e arësimit j çel shteg përhapjes ndërmjet klasave lë ndryshme të qytetit të theorive malthuzianiste mbi kufizimin e Iëmijëvs me dashje. Një tjetër pikë që duhet theksuar është se edhe ndër shtetet bujqësore të tabelës së sipërme vërehet një pakësim i regulllë 1 lindjeve. Sidomos për Poloninë, Bulgarinë e Rumaninë pakësimi është fare i ndieshëm dhe .arrin ndërmjet dy pesvjetorëve 1925/30 e 1931/35 për të parën 14%, të dytën 12% dhe lë tretën 7%. Ndër këta shtete me bujqësi primitive kriza ekonomike ësht~ ndjerë më fort dhe ka përfunduar në një krizë demografike të rëndë.

Vetëm Shqipëria, me gjith që shtet bujqësor nga më lë pashvilluarit, duket sikur bën një përjashtim në kët mes. Kjo shpiegohel deri diku po të vërejmë se vëndi ynë nuk ka qën i lidhur aq ngushtë me tregun e përbotshëm, kështu që efektet e krizës ekonomike mbi bujqësinë t'onë nuk kanë qënë aq rrënonjëse sa në viset e tjera bujqësore t'Evropës, Natyrisht mbetet ~jithmonë për t'u marrë parasysh eventualiteti (mundësia) që shtimi 1 lindjeve t'i detyrohet një përmirësimi teknik në mbajtjen e statistikës së «ngjarjeve amzore».

Përkundrazi vdekjet shkojnë duke u pakësuar

mjafton që një popull të ketë. shumë lindje por duhet edhe që N ukfëmija që lindin të arrijnë moshën adulte, të bëhen për punë, të

vdesin sa më von,. që kështu lë shtohet energjia prodhonjëse e një po-

kishim 25 lindje për 1008 frymë me 1931, 26 lindje për 1028 frymë më 1932, Mirëpo me këtë sistem do t'ishte shumë pun' e vështirë të caktonim menjëherë se në ç'vit lindjet janë më të shumta në krahasim me cifrën e përgjithëshme të popullsisë. Gjith' ashtu edhe një pasqyrë e përpiluar duke vënë bali për ballë shumën e lindjeve në çdo vit me cifrën e përgjithëshme të popullsisë nuk do të kallzonte gjë, mbassi edhe kjo e fundit nuk mbetet gjithmonë një soj. Prandaj marrim një eitër të njëjtë 1000 frymësh dhe, 11ë bazë të shumës ~ lindjeve gjejmë se si shkon dinamika e popullsisë nga viti në vit.

(1) Rekordin e lindjeve në ·gjith botën e mban Ishulla Formozë (e Japomae) me ~ UndJe në rit për çdo 1000 frym~

et],

'pulli. Prandaj lindjet e përvitëshme duhen krahasuar me vdekjet po · n 'at kohë që të dalë në shesh tendenca e shvillimit demografik të popullit t'onë. Në periudën që kemi përpara sysh cifrat absolute të vdekjeve për çdo vit kanë qënë këto : 1931 17.025

1932 18.491

1933 19 875

1934 14.499

1935 13.680

1936 16.881

H

Ka shumë të ngjarë që këto cifra t'i përgjigjen së vërtetës, mbassi në vitet para 1930-ës kemi patur cilra shumë më të ulta dhe me ndryshime të mëdha nga një mot në tjetrin. Kurse ndryshimet që shifen në tabelën e sipërme nuk largohen nga norma e zakonëshme, sidomos po · të marrim parasysh se vëndi ynë me një higjienë të paorganizuar siç lipset dëmtohet më tepër. nga sëmundjet epidemike. · Cifrat e vdekjeve duhen krahasuar me atë të p:opull1Sisë për të plotësuar pasqyrën e dinamikës së lëvizjes demografike.

Kështu kemi : VDEKJET NE ÇDO VIT DHE PER ÇDO 1000 FRYME :

1b3l

17,5

1932 18,9

1933 20,2

1934 14,5

1925 13,4

1936 16,3

BK S

Një· fenomen t'interesatshëm na tregon krahasimi i lindjeve me vdekjet për çdo 1000 frymë në këto.6 vjetët e fundit. Në një kohë kur lindjet shkojnë relativisht duke u shtuar, vdekjet pakësohen. Në qoftë se cifrat që kemi në dorë i përgjigjen së vërtetës atëherë përmirësimi · që shilet në gjendjen t'onë 1emografike duhet vënë në lidhj,e me përmirësimin e gjendjes ekonomike që kallzon studimi i cilravs t~ tregëtis s'onë të jashtme.

Duke vazhduar krahasimin t'onë me shtetet që rnuarmë si shëmbëll në tabelën e lindjeve, gjejmë se vdekjet ndër ata shtete paraqiten kështu: NUMRI I PERVITSHME

Emri

i vëndit

Ho11andë BP}gjikë

Pol0ni

Bullgari Shqipëri Greqi Ru+ani

1931

-

17,5

-

I VDEKJEVE PER ÇDO 1000 FRYME

•

1932

1933

9,0 13,2 15,0 16,3 18,9 18,0 21,7

8,8 13,2 14,2 15 5 20,2 16.9 18,7

-

1934 8,4 12.2 14,4 13,9 14,5 15,0 20,7

1P35 1931/35 1936 1931/36 8,7

-

13,9 14,5 13,4

-

21.1

8,9 13,0 14,6 15,4

-

16,8 20,6

-

16,3

-

-

·-

-

16,8

-

E para gjë që bie në sy këtu është se Rumania që kishte rekordin e lindjeve për çdo 1000 frymë ( përsa i përket Evropës) ka dhe rekordin në vdekjet. Hollanda dhe Belgjika; që ishin në fund të tabelës së lindjeve, dalin në krye kur vjen puna për vdekjet. Atje ishte qëllimi kush

Problemi demogr11fik shqirtar,

. 101

BK SH

të' ketë lindjet më të shumta ·për çdo grumbull 1000 frymësh. dhe re·kordi.n' e kishin shtetet bujqësore me një shumicë bujqsh që nuk dijnë se ç'është kufizimi artificial i lindjeve .. Kurse këtu qëllimi është kush të ketë vdekjet më të pakta relativisht me popullsin' e përgjithëshme dhe prandaj· në krye të tabelës vijnë shtetet e qytetëruara ku industria dhe bujqësia janë organizuar mbi· bazat e shëndosha të teknikës moderne.

Ndër ata shtete krahas me teknikën · dhe racionalizimin e prodhimit industrial dhe. bujqësor, janë shtuar 'mjetet materiale për të përmirësuar banesat dhe ushqimin, ka përparuar ·a·rësimi, janë përhapur parimet e higjienës moderne," janë shvilluar mjetet për luftimin e sëmundjeve që bëjnë 'kërdinë në viset t'ona. Atje vërtet lindjet janë më të pakta, por aia që lindin rriten e stërviten siç lipset dhe bëhen misa të vlefshëm për kolektivitetin shoqëror. Prandaj, sado kritika .që t'i bëhen qytetërimit të sotshëm, -i cili polli krizën më rrënonjëse që .ka parë bota, prnp se prapë ay duhet të jetë ideali i popuj-ve me bujqësi e zejtari primitive dhe lindje të bollshme. Duke përfituar nga eksperienca e popujve më të përparuar, ku janë dukur anët negative të qytetërimit të sotshëm, popujt. e pashvilluar ende e kanë në dorë të marrin atë që i, u hyn në punë dhe të lenë më nj'anë çka mund t'i dë1J;!toj~.

Vdekje foshnjash nën 1 mot

rebeshi i popujve primitivë me lindje të shumta janë vdekjet e foshnjave që s'arrijnë të mbushin motin e parë të jetës së 'tyre.

Këtu pikërisht duket në mënyrën më goditëse epërsia e viseve të qytetëruar që theksuam më sipër. Krahasimin do t'a bëjmë duke marrë numrin e foshnjave që vdesin pa mbushur motin për çdo grup prej 1000 fëmijësh që lindin në një vit. Rezultatet e këtij veprimi na i jep tabela që vijon :

R

PER ÇDO 100.0 LINDJ:J!;SH KANE VDEKUR PA MBUSHUR 1 MOT Emri.

1 vëndit

Hollaodë B"lgjikë Shqipëri Greqi

Poloni Bullgari Rumani

1931

50 · 83

114

134 142 156 180

1932 , 1933

1934

46 . 44 85 87 -126, 140 123 129 128 "143 146 150 174 185

.43

96 106 112 141 tal 182

1935 1931/35 1936 1931/36 45 83

40

-

-

. 100

-

127 153 192 .

.

124 136 147 183

-

-

115

107

-

-

.

-

. Ata që mohojnë rolin e statistikës në studimin e ngjarjeve të jetës ekonomike dhe shoqërore, le t'i u hedhin një sy të tri tabelave ku çfaqet lëvizja demografike në disa shtete të Evropës. KJO do t'i bindë, në qoftë se .kanë pasë para gjykim, se një logjikë e hekurt sundon shvillimin e jetës në shoqëri. Çdo grum~lLnj~rëtzish që

liJ !

-~l;,;~~T ~ u

.

~

•1

t. ~

i

r.~,~

~ ~

'

162

Plrpiekia Shqiptar,

BK SH

formon një shtet dhe ku duket sikur çdo individ bën atë që i shkrepet, rregullohet, po t'a studiosh thellë edhe për një kohë mjaft të gjatë, . mbas disa ligjeve lë_. pa· shkrojtura që nuk gabojnë k?N!· Këto lllgJe, që rendojnë të gptha manifestimet e Jetës në shoqëri dhe rëndojnë mbi vullnetin individual të çdo pjesëtari të shoqërisë si një fuqi e verbër e natyrës, mund të qiten ne shesh vetëm e vetëm me anën e statistikës. Këtë të vërtetë elementare e ilustron me një shkëlqim verhonjës rasti i Rumanisë në studimin t'onë. Në të tri tabelat që radhitëm më sipër Rumania mban rekordin. Ajo ësht' e para në lindjet, e para në vdekjet përgjithërisht dhe e per-i në v-lekjet e foshnjave nën I mot. Duke thelluar shqyrtimin t'onë konstatojmë se lë gjitha viset pa përjashtim ku predominon bujqësia me një teknikë primitive dhe një organizim ekonomik të papërshtatur me nevojat e kohës së sotme kanë lindjet më të shumta, por -edhe përqindjen më të lartë në vdekjet) si të foshnjave nën I mot, ashtu edhe të çdo moshe tjetër. Me këtë nuk duam të dënojmë bujqësinë përgjithësisht. .Jo, fjalën e kemi tek struktura ekonomike e shoqërore të mpiksur në disa mjete e mënyra punimi U:- zgjyrosura që nuk të lenë të shkosh përpara. Sepse edhe Hollanda është një vënd bujqësor në plot kuptimin e fjalës por vjen e para nga përqindja e ulët e vdekjeve, gjë që tregon se atje organizimi i higjienës publike dhe niveli i jetesës kanë arrirë një përsosje shëmbëllore për gjith Evropën. Nryshimi këtu është se bujqësia e Hollandës është një model organizimi racional ku cilësit e tokës, natyra e klimës, nevojat e vëndit dhe mundësit e eksportimit janë çkrirë së Lashku me një harmoni të çuditëshme dhe kështu është krijuar një sistem ekonomik i admiruarshëm.

Kur vjen puna për Shqipërin •••

ndodhet përpara një dileme Njeriu gjien e studionjësit objektiv. Po

të dhimhëshrne për ndërgjetë këqyrësh cifrat e tabelave ke plot arësye të gëzohesh dhe bile të krenohesh mbassi vendi ynë, me gjith varfërinë, injorancën, sëmundjet kronike dhe shumë mjerime lë tjera, nuk është në gjendjen më lë keqe. Mirëpo vjen pasigurimi ku jemi përsa i përket saktësie së shënimeve sfatitistikare që kemi në dorë dhe t'a prish përshtypjen e kënaqëshme që të Jenë cifral e tabelave që radhitëm më sipër.

Prandaj është nevojë urgjente që .s~ë~bimi i_ sla_list_ikë.~ ~ë _ centralizohet ,~ë~ një drejtim të vetëm, i cili te marre perg1egJesme e cifrave që i Jep qeverisë dhe publikut mbi çdo degë të aktivitetit t'onë ekonomik dhe shoqëror.

Gjer sa kjo nuk ësht bërë, jemi të detyruar t'i marrim me rezervë cifrat absolute që i përkasin lëvizjes demografike në vëndin t'onë.

Por duke pranuar se po ato të meta përsëriten në regjistrimin e lindjeve, të vdekjeve dhe të vdekjeve foshnjash ndën I mot, një krahasim ndërmjet këtyre cifrave mund te na tregojë me siguri lenden· cën e shvillimit të popullsisë shqiptare. Krahasimin do t'a bëjmë

Problemi demografik

108

shqiptar

duke nxjerrë se sa për qind kap vdekja e foshnjave në shumën e vdekjeve të çdo viti. Kështu gjejmë :

Vdekje Vdekje foshnjash ndën I mot

I

-

1931

1932

1933

1934

1935

1936

100

100

100

100

100

100

17 °/0

I 20,8 °/

16,6 °/0

---------~-----

I

0 \

24,7 °/0 I 23,8 9/0 I ~1,6 °/0

BK SH

Mbassi në kët tabelë nxirret vetëm raporti ndërmjet dy palë ciIrash që nasjep .po ay burim, mund t'a quajmë, pa rrezik gabimi, se i përgjigjet së vërtetës. Prandaj gjendja që pasqyrohet në tabelën e sipërnne nuk ësht aspak e kënaqëshms dhe prandaj duhet të na çqetësojë. Shtimet që konstatuam në cifrat absolute të lindjeve e vdekjeve mund edhe të shpiegohen me përmirësime në mbajtjen e statistikës. Kurse këtu jemi përpara një keqësimi absolut të gjendjes s'onë përsa i përket vdekjes së f oshnjavo përqindja e të cilëve shkon duke u shtuar me një rithmë tmerësisht të shpejtë. Mbi kët pikë edhe statistika jonë, sado e çalë dhe me të meta, na tregon një pikë të dobët të onganizrnës s'onë shoqërore ku duhet të veprohet pa humbur kohë për t'i prerë hovin një rryme tepër të rrezikëshme, rrymë ku përqëndrohen të gjitha efektet e këqia të krizës që po kalojmë.

Shtim i popullsisë

· dhethamë qysh në Iillim se faktori· demografik ësht' ,ay ku zënë E ku mbarojnë lë gjitha problemet e një shoqërie të organiauar. - Ky faktor që lyp studimin më të imët ësht' edhe më vësh:iJ

tiri në studim mbassi ka të bëjë me njerinë, i cili është elementi më i lëvizshëm dhe më i ndryshuarshëm i shoqërisë.

Ndryshimet që pëson faktori demografik në një shoqëri të organizuar rjedhin kryesisht nga dy shkaqe kryesore : 1 pari është ndryshimi ndërmjet lindjeve dhe vdekjeve për çdo 'Vit që ka si përfundim shtimin ose pakësimin e popullsisë përgjithërisht, dhe shkaku i dytë është lëvizja e !1.i~rës'\~e, nga një shtet në tjetrin, domethënë emigrimi dhe imiarrmi.

- Përsa i përket pikës 19ë parë krahasimi i lindjeve me vdekjet në 6 vjetët e fundit na tregon se popullsia e Shqipërisë shkon duke u shtuar. Kjo duket nga tabela që vjen më poshtë : Shtim i popullsisë në vitet 1931 - 36

I

1931

I

1932

l

1933

I

1934

I

1935

I

1936

I 32.640 I 33.882

Lindje

124.215 124.982 128.768133.885

Vdekje

j 17.025 118.491 ~ 19.875 114.499 113.680 j t6.881

Shtim

1~.19~J

6.491

L s.s~~J]9.3s6L!8~~~J

11.001--

104

Përpjekja

Shqiptare

BK S

H

Gjithsej në G v jet janë shtuar 77.922 frymë.

Por edhe këtu do të bëjmë disa vërejtje para se t'i a shtojmë kël ciif ër shumës së popullsisë që na jep regjistrimi i përgjithshëm i vitit 1930. Sikur të ishim të sigurtë se cifrat e tabelës së sipërme janë (are të sakta do të mund të shkruanim se popullsia shqiptare në fund të vitit 1936 ka qënë : 1.003.097 + 77.922, që bëjnë: 1.081.019 frymë. Pastaj, për të qënë fare ekzakte kjo shumë do të rektilikohej duke marrë rezultatet e lëvizjes së emigrimit dhe imigrimit në 6 vjetët e fondit, sikundër do t'a bëjmë më poshtc. Mjerisht nuk na bëhet të kundrojmë shtimin prej 77 .922 frymësh si fare të saktë mbassi ndryshimet që shofim nga viti 1933 në vitin 193-1: nuk na duken aspak „normale.

Atje kemi një kohësisht një shtim prej 18% në lindjet, në krahasim me vitin e mëparshëm, kemi një pakësim prej 30% dhe më se dyfishimin e tepricës së lindjeve përmbi vdekjet. Ky fenomen i çuditshëm .nuk ka lë ngjarë dhe që të bindet më mirë lexonjësi po i vëmë përpana tabelën ,e shtimit të popullsisë ndër ata shtete që kemi marrë si bazë në krahasimet t'ona. Për kët qëllim po ndajmë tepricën e lindjeve lë çdo viti me shumën e përgjithëshme të popullsisë dhe marrim shtimin që i bie çdo grupi prej 1000 frymësh, me Ijalëetë tjera ndajmë tepricën e lindjeve të çdo viti me aq herë 1000 sa përmban shuma e pëngjithëshme e popullsisë. Kështu kemi : Emëri i vëndit

----

Bullgari Greqi

Poloni Shqipëri Holla.odë Rumani BP]gjikë

1931 1932

-·- --

-

7,4

-

-

15, 1 10,5 13,7 6,5 13,0 14.3 4,5

1933

1934

1935

15,1 13,7 11,9 16!·2 12,1 12,3 19,2 8,8 12,0 112,3 13.5 11,7 3,4 3.8

11,7

---

1936 1931/35 1931/36

-

12,0 18,4 11,5 9,6

13,8 13, l 13,0

-

-

I

15,7

-

-

I

-

12.3 12,2 4,1

-

12,6

-

Në asnjërin nga shtetet e sipërme nuk ndeshemi me një kërcim përqindj_e~?. aq të fortë ng,a një ~{_)t në tjetrin, ~shtu sikur ndodhë me Shqipërinë nga viti 1933 në vitin 1934. Po te mermm parasysh vetëm tre vitet e fundit, vëndi ynë do t'ishte i pari nga shtimi i popullsisë në tabelën t'onë (1), por mhassi në vitet 1931-33 përqindja e shtirnit ka qënë shumë më ulët, mesatarja e 6 vjetva i siguron Shqipërisë vëndin e katërt. Prap edhe kjo nuk do t'ishte keq sikur ndryshimi i fortë që konstatojmë ndërmjet viteve 1933 e 1934 të mos na vinte në dyshim mbi saktësin e cifrave që kemi në dorë. Të tilla ndryshime nga një vit në tjetrin nuk mund të ngjasin në lëvizjen de(1) Rekordin e shtimit të popullsisë në gjith botën e ka ishulla Formosa (e Japonisë) me 24,4 për 1000 në vit, si shtim mesatar në pesvjetorin 1931-1935,

Problemi demoqro fik shqiptar

105

BK SH

mograf:iJke të një shteti në kohra normale. Vërtet thamë se faktori njëri është elementi më i ndryshuarshëm i ndërtesës shoqërore, por evolucioni i tij është shumë i ngadalshëm. Ndryshon puna kur një populli i bie befas ndonjë rrebesh i natyrës ose ndonjë epidemi kolere a murtaje. Prandaj shtimin anormal të viteve 1933-1934 duhet t'a kundrojmë si rjedhim të një regjistrimi më të kujdesëshëm të lmdjeve. Një gjendje të përgjasëshme me t'onën paraqet edhe Greqia, ku gjejmë ndryshime mjaft të forta nga një vit në tjetrin. Por edhe atje këto ndryshime nuk janë normale dhe kanë lidhje me mungesat e përpilimit lë statistikave demografike.

Një shënim i «Anuarit. Statistik» i Lidhjes së Kombeve për vitin 1935/36 na shpiegon se numri i komunave që kanë dërguar në qendër shenime statistike nuk ka qënë një lloj në çdo vit dhe janë· plotësuar në analogji me të tjerat. Prandaj cifrat e tabelës s' onë për sa i përket Greqisë, _nuk mund të kundrohen si absolutisht të sakta.

Para se të nxjerrim konkluzionet e këtij studimi na mbetet të studiojmë lëvizjen deniognaiike ndër prefekturat dhe lëvizjen e emigrimit ose imigrimit gjatë vjetve që kemi para sysh. Këtë do t'a bëjnë në numrin e ardhshëm.

Tajer

ZAVALANI

CTurtullesha e malit

Eart mbi deget gfethesh

C'furtulleshë mike pylli 'Xënga

fote ma/lëng/imi,

(J)re/t dritares,

kur lind 1-lylll

7T1'asgfon shpirtin nga vegimi. ·

Zoge-e bukur,

seç'ëë fali

mfeshtri

SI nga shtati

dhe fytyra.

Syt' e tu porsi shkreptima

-

Sy të zinj porsi thëng/Jlli; 'IJrenda trupit

çelin vrima :

'J këputet frymes filli I

'no/e/

se druhesh

©ruhesh

plumbit

I

gjahu :

dore mizor/fe I

C'furtulleshë zogë mike

zoge mall

7T1veshur pende ngfyra ngfyra,

Nlrplot

ahu

7T1'i çon vatet ohempshurf/e

Hap=i flatrat

gjerë gjerë

:Afër ela pa pik frike <;erdhe puplash fe kam bërë, C'f' a kam shtruar

manushaqe

C'f' a kam shkruar

pika pika,

Çerdhe preh fe, çerdhe paqe: 7T1emos thuash

»dal'ee t'ika»!

ASDRJÇN

o

F

L

K

L

o

R

,,KRISTOS ANESTI"

P

OPULLI i horësi.Contessa Entellina" ka qënë gjithmonë kryelartë për origjinën arbreshe ; i ka ruar me shum fanatizëm e zili traditat, gjuhën dhe zakonet fetare. Me gjithë se nuk pasur vjershëtorë e njerëz aq të famshëm sa të tjerat përmbledhje italb-shkipëtarësh në Siçilie e në Kalabri, katundarë e puntore përdorin kënga e .;jersha të dala nga shpyrti i popullit ·vetë, të cilat shprehin me besnikëri gëzimin e math që janë lindur prej fisj arbreshi, dhe ndjenjat e thella të vllazërimit për të gjithë Shkiptarët. Malli për këdo që siell emrin arbresh ose shkiptar i ka dhënë këtij fshati një fisionomi fare të veçantë. Vështrohet, për shëmbull, se të gjitha rrugat e „Kuntissë-s" i janë kushtuarë vetëm Shkipëris në mënyrë që kjo të mos ndihet e largët nga zëmbra e popullit: ,.via Scutari, Tirana, Janina, Argirocastro, Elbasan, Berat, Corcia, Durazzo, Croja, Valona, Albania, Morea etj., via Skanderbeg, via Giorgio Kastriota". Skënderbeut i u kushtuan dy rruga, nga të parat. Kjo flakë arbreshe e pa-shuarë ka qënë shpesh arsye luftash (ndonjë herë t' ashpëra) midis arbreshve e Minjve (këta janë, si dihet, ata elemente q' u kanë futur nga rethanat duke marr gjuhën arbreshe por duke ruar fen e zakonet litire ).

Kjo parathënie m' u ka dukur e nevojshme për të spjeguar më mirë vjershat arbreshe të dala nga zëmbra e thjesht e popullit, të cilat, përgjithësisht, lidhin ngusht fen me arbreshërin, si munt të shikohet te kjo këngë e bërë prej një katundari, që rron akoma shum i plak. Ky katundar që ka plot nëndëdhjetë vjet thirret Antonio Cuccia; ësht i pa-kënduashmë, por për vjershat e tij e për arbreshërin e ndezur që ndien ësht shura i çquar dhe i dashur nga Arbresht, të cilët i kanë vënë emrin «Strofak», që do me thënë „poet popullor''. - Kozmo PRIFTI

BK SH

ka

rrTle pakie (/ me hare te kjo

bukur dit, çi ka kljini çeliur (1) sa ka ç' lshi jetë, kii i math gëzim na vjen nië herë në vit,

1) 9eljw

=

emëruar, kremtuar,

Përpjekja Shqiptare

101

e kush rron e sheh pamet (1) e kush vdes e mblin sit me shkëlkii vete e sheh te ietra jetë, se in Zot çii vdekur ne riiti tri dit me kaki hare na u ngjall si sot.

Liuftarët ç' e ruaiin me giak te sit kur tundej dheu e tiuai aio botë (se si vdikj in Zot ng' u pa më dritë) liuftarët u lavtin (2) me atë batari (3) e ran te dheu e pan me si se ati çë vran ish ftet(4) in Zot.

BK S

H

Shën' Mbëria virgjër rrii vënë më liip : (6) kliaiti të birin trt dit me sot.

U kalartin (6) Enqiuliit bashk me nië dritë e i them Shën' Mbëris se u ngjall in Zot. Shën' Mbëria virgjër riodhi e [shiiti sit, vate e përkiafoiti t' in Zot i pa se gjirin e kish të shkljyer (çë helitne të mëdha Shën' Mbëria ka ndier l) M' i dizet ditat ta Parraisi u hip.

Priftëria arbreshe na e mbëson kti të matti shërbes (7) e për tri dit hipet me « Kristosanes» {8) kute (9) thënë liitirit të pa-besë : «Kini hare se u ngjall in Zot l» Nië dit si sot kii i math gëzim klji {teta

e sot kta hare bihen te gjith jeta.

Ktë rrir:n (10) e biri Strofaku; e arbreshve i: thot: se me fliatnur te dora u ngjall in Zot.

•

-·· ~~-~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 1) pamet = përsëri 2) u lavtin (lavem) = u trëmbën, por me një kuptim më të fortë 3) batar i = zhurmë.

4.) ftet ~ -~ vërtet 5) ljip = zi 6) u kalartin (kalarem) = zbritën 7) shërbes = gjë, send 8) vetëm qish a arbreshe e ka për drejt të krëmtonJ të gjitha festat më të mëdha të vitit. Me rastin e Pashkëve populli këndon për tri dit në mëngjei „Kristos Anesti"-n nëpër rrogat e fshatit e duke hijtur edhe në qishën !!tire, ku gjith djalëria përfiton të këndonJ m11 zër më të lart sa mund që të zëmërohen Litlnjt.

9) kute = duke 101 rrim ,= vJer•hi.

SHKENCA

dhe NJERIU

NJERIU, KY I PANJOHUR Dr.

E

A. CARREL

PËRKTHIM I SHKURTUAR NGA TaJar

Z A V ALAJlll

BK S

H

DHE ambienti moral e mendor ku jetojmë u ndryshua me zbulimet e shkencës. Bota ku enden shpirtrat e njerësve të sotshëm nuk është më ajo e stërgjyshërve të tyre. Përpara triumfit-të mëndjes që pruri me vehte begatinë dhe komfortin ( rehatinë trupore) parimet morale pësuan një çvleltësim. Arësyeja i mundi besimet retare. Sot ka 'V'leftë njohja c ligjeve të natyrës dhe pushteti që na jep dituria mbi: botën e gjerë dhe shtazët e gjalla të shumta. Bankat, universitetet, laboratoret u bënë tempuj më të bukur se kathedralet gotike. Rektorat, proiesorat e universiteteve qëndrojnë shumë lartë në syt' e turmës, sepse ata zotnojnë misteret e shkencës magjiplote, me anën c së cilës mund të fitohet shëndeti, rehati, be:gatia. Arësimi u përhap nër shtretet më të ulta të popujve të qytetëruar dhe gati që të gjithë sot mund të lexojnë gazetat, mund të dëgjojnë .në radio fjalimet e politikanëve, reklamat e tregëtarëve, predikimet e apostujve ose të sharlatanëve.

Trut e tyre përpihen prej propagandave gjithfarësh që shvillohen me një teknikë të përsosur për të influencuar turmat në një drejtim ose në tjetrin. Zbulimet shkencore, theoritë Iilosofjke më të koklavitura përhapen kudo me anë artikujsh dhe librash vul,garizimi me çmime të ulta. Mbas zbulimeve të mrekullishme që u bënë në vitet e fundit në lëmin e fizikës dhe astronomisë, ruxullimi mori një madhështi tronditëse.

Kushdo sot ka mundësinë të mësojë ç'ka është theoria e relativitetit e Einslein-ii, ose theoria e elektroneve e Millikan-it. Çdo njeri që këndon :gazeta ka rastin sot të interesohet për rrezët kosmike, ashtu si për artistet e kinemasë ose për çernpionet e walley-ball-it. Edhe maturanti i një shkolle qytetëse din se hapësira ësht e rumhullakët, se ruxullimi ësht' i përbërë prej fuqish të verbra, origjina e mistershme e të cilave do të mos zbulohet kurrë; din se njeriu nuk është tjetër veçse një grimë pluhra mihi një kokër rane të hedhur në paanësin e Kosmos-it. ( gjithësisë). Ay din gjith-ashtu se kësaj gjithësie pafund, -që na tmerron kur e këqyrim, i mungon jeta dhe mendimi. S'ka si të jetë ndryshe mbassi botën ru.xullore njeriu e zbuloi me anën e mjeteve teknike të fizikës dhe astronomisë.

Bota që na përshkruajnë studionjësit e qiellit ësht shprehja e mrekullishme e shvillimit të bujshëm të shkencave që merren me studimin e natyrës pa shpirt.

Nieriu, ky i paniohur IV - Përfundimet

e këtij zhvillimi

109

për njerinë

dryshimet e thella që pësoi njerëzimi në mënyrën e jetesës së tij nga shvillimi i shkencave të natyrës, nuk janë të lashta, e s'kanë treguar ende gjith efektet e tyre. Edhe sot mund të themi se gjendemi në një periodë transformimi lë bujshëm. Prandaj ësht shumë vështirë të caktojmë me saktësi se këto ndryshime të ambientit shoqëror dhe zëvendësimi i konditave natyrale lë jetesës me një ambient të ri ku çdo gjë ësht' e ndërtuar nga dora e njeriut ç'farë gjurma janë duke lënë mbi njerinë e qytetëruar. S9t për sot një gjë ësht' e padyshimtë: lë gjitha këto n~ry~hime _q~ i:i-umër~a,~ më sipër një farë efekti e kanë bërë, mhassi dihet rnirfillit se njeriu varet ngushtësisht nga ambienti ku jeton dhe adaptohet pas ndryshimeve Lë këtij ambienti duke ndryshuar vetë natyrën e tij. Pra, qëllimi ësht të caktojmë se me ç'mënyrë njerëzit e sotshëm u influencuan nga mënyra e jetesës: banesa, ushqimi, edukata, morali dhe kultura intelektuale qi; u kriuan nga qytetërimi i ashtu-quajtur oksidental. Mënyna më c mirë për l' i u j.ërgjegjur kësaj pyetjeje me rëndësi është të shqyrtojmë me kujdesjen më të madhe se ç'po ngjet ndër ato popullsina ku janë zbatuar më gjerë zbulimet shkencore të këtij shekulli.

E para gjë që bie në sy ësht se njerëzit e pritnë me gëzim qytetërimin modernë. Ata vrapuan nga katundet nëpër qyteie dhe ndër fabrika.

U nxituan lë regullojnë jetën e tyre lëndore e mendore mbas parimeve të epokës së re. Nuk u ngurruan të heqin dorë nga traditat c jetës së trashëguar, rnhassi kjo e reja lypte një mundim më lë vogël. Eshlë më lehtë të punosh në një fabrikë a në një zyrë se sa në arë e në pyll. Por edhe në katund puna është lehtësuar tepër me përdorimin e' maqinave. Shtëpitë moderne na sigurojnë një jetë të ëmbël, pa trazime. Komforti dhe drita, i jarin njeriut që banon në 'to një pre~ije tr:upore që s'e J\ishte_ rnë parë. Teknika e përsosur i çduku gadi krejt vështirsitë dhe sidomos anën e ndyrë të punëve shtëpiake. Bashkë me mjetet që pakësojnë mundimin dhe shtojnë rehatin e trupit, njerëzit pranuan me gëzim lumtërinë që të mos ngelin kurrë vetëm, të gëzojnë për herë dëfrimet e qytetit të madh, të bëhen pjesëtarë të turmave pa emër dhe lë mos kenë neyojë të mendojnë me trut e tyre. Atyre i u pëlqen edukata thjesht intelektuale që i çkarkon nga detyrimi që t'i shtrohen një disipline puritane dhe regullave të jetës fetare. J ela moderne e bëri njerinë me të vërtet të lirë. Ajo e nxit lë Iitonjë të holla me çdo mjet dhe e porosit vetëm të ruhet mos bjerë në grackën e gjyqit Ajo i çeli rrugët e të gjitha anëve të botës. Ajo e çliroi çdo besim a bestytni. Ajo :.:; lejon të zgjuajë dhe të kënaqë lehtas epshet e tij seksuale. Ajo nuk le më vënd për dhunë, disiplinë, përpjekje, me një fjalë për çdo parim jete që të lodhë a të bezdis. Njerëzia, sot, sidomos në klasat e ulta, ësht më të lumtur se dikur. Mirëpo një shumicë kanë filluar të mos i çmojnë aq tepër defrimet dhe zbavitjet e jetës moderne. Shu-

BK SH

N

110

Përpjekja Shqiptare

BK SH

më herë edhe shëndeti i çkatërruar nuk i lejon Lë vazhdojnë gjithënjë at jetën e çthurur, pa ideal as disiplinë, ku i vetmi qëllim ësht haja pia karar, të pirit pa ~asë d~e acarimi pa. kufi i epsheve seksuale. Me gjith mjetet që Janë çpikur për sigurrmm e të nesërmes, të shumët janë ata që jetojnë me frikën se mos humbin nëpunësinë, pasurinë, mjetet e jetesës së tyre. Prandaj, shpesh herë, ata që janë në gjendje të mendohen nuk kanë at truall të shëndoshë nën këmbët që lyp natyra e njeriut dhe kështu bëhen fatkeqë.

• S'ka dyshim se shëndeti i përgjithëshmë u përmirësua. Jo vetëm përqindja e vdekjeve zbriti, por dhe çdo njeri i marrua ei, individ, duket më· i bukur, më i math, më i fortë. Fëmija sot janë shpesh herë më të gjatë se prindërit e tyre. Ushqimi dhe stërvitjet trupore e rritën shtatin dhe shtuan fuqin e muskllave. Në shumë raste Shtetet e Bashkuar të Amerikës nxjerrin athletët më të mirë. Në skuadnat sportive të universiteteve gjen sot disa tipe të rinjsh nga të dy sekset që janë mburja e rodit njerëzor. Edukata e sotshme në shkollat dhe shoqërinë amerikane i siguron skeletit dhe muskllave të rinisë shvillimin më të përsosur. Sot njerëzimi ka arrirë të riprodhojë format më të admiruarshme të bukurive antike. Esht' e vërtetë se njerëzit e sportit dhe Lë jetës modeme nuk jetojnë më gjatë se ata të kohëve të vjetra. Ndofta edhe përkundrazi jeta e tyre është më e shkurtër. Përveç asaj nuk duket që njerëzit e sotshëm të durojnë pa u dëmtuar një lodhje lë gjatë. Ngjan sikur njerëzit e hershëm që punonin me krahë dhe përballnin vështirsit e një moti të keq, me shi e me dëborë, ishin në gjendje të qëndronin për një kohë më Lë gjatë dhe në punë fizike më të rënda se athletët e sotshëm.

Këta, për të qënë të fortë, kanë nevojë të flenë shumë, të ushqehen mirë, të bëjnë një jetë të regullshme. Nga nervat sidomos duken tepër delikatë. Andrallat e jetës së përditëshme, puna nëpër zyrat, orvatjet për të fituar krodhen e bukës në rëmujën e qytetit të madh, të gjitha këto nevoja të jetës .moderne duket se i mundojnë e i lodhin më tepër se sa duhet. Këtej duket se f itoret e higjienës dhe të edukatës moderne nuk janë aq dobiprurëse sa ·kujtohej në fillim.

Nuk mund të themi me siguri nëse ësht një fitim edhe pakësimi i vdekjeve ndër çiliminj e djelmosha. Duhet U·; kemi parasysh se me këtë mënyrë mbeten të gjallë të dobëtit krahas me të fuqishmit.

Domethënë se seleksioni natyral, ose zgjedhja e më të aftëve për luftën e jetës. nuk vepron më si më parë. Askush nuk mund të dijë se ç'do të jetë e arthmja e një race të mbrojtur kësisoj nga shkenca mjekësore. Nga aha tjetër sot ndodhemi përpara një problemi shumë më të vështirë që lyp një zgjidhje të shpejtë. Vërtet përparimet e mjekësisë shpejtuan shërimin e lëngatave si difteria, tifua, tuberkuloza di are ja e fëmijëve dhe pakësuan përqindjen e vdekjeve, por nga ana tjetër numri i sëmundjeve psihike dhe nervoze u shtua për së tepri dhe viktimat e këtyre sëmundjeve po mbushin klinikat psikiatrike ose çmëndinat.

Në disa shtete numri i të çmëndurve në mjekim e sipër kapërxen numrin e të gjith të sëmurëve të tjerë

Nieriu, ky i panjohur

11 i

që shtrohen nëpër spitale. Krahas me të marrosurit e deklaruar po shtohet vargu i njerëve me nerva të çkatërruara, Nevrastenia po bëhet një nga faktorët kryesorë Lë Iatkeqësis së personave dhe ckatërrimit të familjeve. Ndofta kjo prishje e fuqirve 'mendore të njer.i'llt është tillë e rezikëshme për qytetërimin e sotmë ,se sa ato sëmundjet ngjitëse, të cilave mjekësia dhe higjiena i kushtuan gjith vërejtjen e tyre. gjith shumat kolosale që shpenxohen për arësimin e Iërnijëve, nuk duket që elita intelektuale e viseve të qytetëruar të jetë shtuar. Eshl.' e vërtetë se shumica ka mare një farë arësimi dhe edukate që 1s'e kisht e më parë. Sot lexohen më shumë libra se dikur, blihen më shumë rivista e gazeta. Sasja e njerësve që interesohen për shkencat, letraturën dhe artin është shtuar. Por janë veprat më të ulta të letërsisë dhe imitacionet më të këqia të shkeucës dhe të artit që tërheqin publikun e gjerë. Nuk mund të therni se konditat ideale higjienike, në të cilat rriten fëmija, sot dhe methodat e përsosura didaktike, me të cilat iJ u jepen mësimet nëpër shkollat, e kanë ngritur nivelin e tyre intelektual dhe moral. Përkundrazi lë vjen nga një herë të pyesësh vehten se mos ka një kundrështim ndërmjet shvillimit të tyre fizilk dhe mendor. Sepse nuk dimë fund'i i: fundit nëse ritja e shtatit të njerësve është një shënjë degjenerimi iapo përmirësimi· të nacës, sikundër mbesohet sot. Pa dyshim fëmija janë më të gëzuar ndër shkollat e sotme ku dënimet trupore janë hequr, ku ata bëjnë ç'u pëlqen dhe nuk janë të shtërnguar të lodhin rnëndjen ose të përqendrojnë vërejtjen mbi një send të mërzitshëm.

Cilat janë përfundimet e kësaj edukate? Në qytetërimin e sotshëm njeriu shquhet me një veprimtari më të madhe drejtuar kryekëput nga ana praktike e jetës, me një ignorancë të thellë, një farë dinakërie të cekët, një dobësi •ka:çakteri që e bën t'i shtrohet për së tepri influencës së ambientit .ku jeton. Duket sikur mungesa e një baze morale të shëndoshë e bën edhe mëndjen të çfuqizuar. Ndofta ky ësht shkaku që në Francë, ku mënçuria ka qënë një nga vetiat më karakteristike të popullit, ndihet sot një dekadencë aq e dukëshrne në kët pikë. Edhe në Shtetet e Bashkuar, me rgjj,th shtimin e shkollave dhe universiteteve, niveli intelektual vazhdon të jetë tepër i ulët.

Thuaj se qytetërimi i sotshëm nuk ësht' i aftë të formojë një elitë të pajisur me imagjinatë, inteligjencë dhe kurajë.

Gati në të gjithë shtetet ka ;një zbritje të fuqisë intelektuale dhe pastërtisë morale ndër ata që kanë përgjegjësin e drejtimit të punëve politike, ekonomike dhe shoqërore. Organizatat financiare, industriale e tregëtare janë ritur e zgjeruar në .një masë gjigianteske. Në kët shvillim të pakufishme lozin rol jo vetëm konditat e brëndëshms të çdo vëndi, por edhe influenca e viseve të tjera. E 1gjith bota ësht bërë një zinxhir ku çdo hallkë tërheq me vehte të gjitha hallkat e tjera. Struktura ekonomike e shoqërore e çdo kombi ndryshonet me një shpejtësi .ë

BK S

H

Me

i 12

·~~~~~~~~~~

1 I

Përpjekja Shqiptare

BK S

H

të hahitëshane. Thuaj se kudo vlefta e regjimit politik vehet në bisedim. Demokrasit e mëdha ndodhen përpara problemeve lë tmerrshme që kanë të bëjnë me, ekzistencën e tyre dhe lypin një zgjidhte urgjente. Kështu po konstatojmë me hidhërim ise me gjith shpresat e mëdha që njerëzimi kishte vënë në qytetërimin e sotshëm, ky nuk u tregua i aftë të nxirte e të formonte njerës aq të mënçur dhe aq guximtarë sa t'a drejtonin me një dorë të sigurtë në rrugën e rezikëshme që ka kapur. Krijesa njerëzore nuk u rritën baras me institucionet (ngrehinat) që lindën nga truri i tyre. Dobësia intelektuale dhe morale e krerëve e bashkuar me një pregatitje të çalë në fushën e diturisë po e vë në rezik qytetërimin t'onë.

Pasta] duhet të dijrnë se ç'farë influencë do të ketë mbi të arthrnen e racës kjo mënyrë e re jetese. Gratë, sapër hesapin e tyre, i u përgje,gjërt në mënyrë të shpejtë e të bindëshrne çthurjes së dokeve të trashëguara me plugun përmbysës të qytetërimit. Ato kufizuan menjëherë sasin e lindjeve. Ky fakt me rëndësi për të arthmen e shoqërisë ndodhi tamam në ato vise dhe nër ato shtrete të popullsisë ku u vënë në zbatim në jetën praktike përparimet e reja të shkencës. Kufizimi i lindjeve me dashje, ose shterpësia e provokuar, nuk është një gjë e re në historin e njerëzimit. Ajo ka ndodhur në një farë periode Lë qytetërimeve të kaluar. Esht një shenjë që nuk gabon vezhgonjësin me sy të çelur. Edhe kuptimi i dihet mirë.

Pra, mund të therni në dy fjalë se ndryshimet që u bënë në jetën e shoqëris së sotme nga zbulimet e shkencave patnë mbi njerinë disa efekte të çquar. Por duket sikur ndodhemi përpara një të papriture.

Efektet që shofim nuk ja'hë ato që pandehnim se do të ndothnin, duke marrë parasysh përmirësimet e shumta që u bënë në banesën, ushqimin, mënyrën e jetesës, edukimin, dhe atmosferën intelektuale që rethon njerëzit e qytetëruar të sotshëm. Si ndodhi kjo punë .e pashpieguarshme në vështrim të parf

»Ndjenja e vërtetë dhe e fortë e Atdheut gjindet tek ata që fl.asin pak për Atdhen e për 'ndjenjat e tyre.« Th.

G. MASARYK

Humn! i tlamurit

•

"Isrnail Q_emali n' 7Jlonë"e ngriti

CJ'risine math të Skënderbeut: nderin, ia rriti, Cflamurit trim, qi i çonte dheut, 72ë dorë t' fatosavet r Shqtonis, ©itën e bardhë, dit'ri e Elrls, - 7Jalo, <tflamur I .

"Ia sbukuroi

BK S

Hymni i Flamurit hartuar prej .Poetit të ri Dhirnitër Shut i! riq i t 'dhe kënduar me god/ tje të plotë në darkën madhështore që dha në Gjenevë z. Thoma Luarasi, konsuil i ynë atje, me rastin e XXV-vjetorit. Në këtë darkë' veç studentëvet të tjerë shqipëtarë, qe ftuar edhe auktori i këtij hymni, i cili ndjek Filosofi dhe Drejtësi, krah më krah, n'Universitetin e Grenoble-s.

72dër fusha e male i shporri dielli ~obnln e randë e t' zezën zi, e gjëmoi toka e gjëmoi qielli : qo morri i dha lajmin e ri Qjithë <Ioskënts e Qegënis: «72' 7Jlonë valon Cflamuri i Elris [» - 7Jalo, Cflamur I qf fe "vetë 1.Jesa, <Irtmniia, 'Jeta, 'nderi, Etrila I - 7Jalo Cflamur I q1 je Shqipnija I

H

HYMNI I FLAMURIT

113

(re dak.)

CXush tha «7Jdiq fisi i CXastriofft /»?

- Harroi evropa at mburojë, Qi i caktoi 'Turkut kufit motit ?

- Qreku dhe Serbi e gaboi, Se po vetë burrat e Shqipnis 'ngritën Cflamurin e Elrls, - 7Jalo <"flamur I .....

:ritë Cffamur, qi u-ngrit në 7Jlonë, e kuoëluem na vetë me gjak; :ri /o Shqipofë asht fisi i Jonë, :rlsht fisi i jonë kreshnik e plak Qi nëpër male r "Illris e ndërtoi çerdhen e Elris.

- 7Jalo C1lamur I ..... e sot, Shqiptarë, kush ka gjak burri 'Të ndeçlo]' Shqipen me dy krenë .

CJ'ër dituat na fton <:"flamuri; CJ'ër qytetnim ta bafmë pra bën I 'T' i uemë me hymne na Shqipnfs CXunor'n e ndtiçme t' ditunts, - 7Jalo '1/amur / ..... l>him.itar

SHVTIRJQI

ARKIVË', --------

KOMBTARE MONOORAflRA, KUJTIME, DOKUMENTA ---

KOMITETI SH.QIPTAR I MANASTIRIT DHE NGJARJE TË TJERA Haliiel na kishin ret11uar nga li katër anët

P

BK SH

AS këtyre ngjarjeve të hidhura e të koklavitura punët t'ona filluanë të çalojnë keqë. Nuk mundëm të sigurojmë as edhe mjetet më të nevojshme për të dëftuar një farë veprimtarie që të kishte një përfu,Pdim pak a shumë W goditur. Prandaj duhesh të silleshim ime kujdes dhe me prudencë.

Hafijet na kishin. rethuar nga të katër anët. A~oritetet na shikonin me sy të dyshimtë dhe _ !la ndiqnin nga pas l{ëmba-këmbë!i,. -'..Syri i hafijes dhe ·i qeveriJS. k~1 riyrë gjer në pnagun e banesave t'ona. Kjo g1~naJe e errët na shtërngofjovetëm që të pezullonim çdo llojveprimi, por"ëlnasflk.-ak që _F,Jcrijg]rnshindisatrazime shumë ,më të këqij.a: midis shokve t'anë Q.lloi të qarkullojnë pëshpëritje lë ndryshme, fjalë dyshpërimi, akuza~e-iëpa15esuarshme dhe herë esharake.

Disa nga këta arritën gJer ne p11 ren e çuditshme të dyshonin edhe nga sinqeriteti i im. ~ë akuzuan ,se pasikam tradpëtuar çështjen kombëtare dhe. se gj~a frikëisimet, ose lajkiat e Hi1mi pashait më kishin turbulluar sytë !__ Më të. teperuarat m1d1s t_yr~_,hile k~:r:koni,n të më v:r.ool"'ri !

Brenda në këto turbullime t'errëta në se munda të shpëtojë jetën t'ime, i detyroj mençurin shumicës së madhe të shokvet që i dukeshin këto akuza vetëm si fjalë dëshpërimi -krejt pa vënd e pa bazë.

Atëherë kishte vendoeur t'arratisej edhe z: Tefik, komiseri i policis në Manastir, por me qënë se nuk mundi dot t'a kryejë, u fsheh në një shtëpi bullgare për disa ditë me radhë. Pas disa ditësh policia e zbuloi dhe u internua në Trablus-garh ( Tri poli i Afrikës). Autoritetet kishin vendosur të arrestonin edhe mua dhe të më dërgonin ninternim. Mirëpo nuk guzuan t'a vinin në zbatim nga frilkla se mos ngriheshin në këmbë ushtarët shqiptarë të garnizonit.

Si përfundim i kësaj gjëje rrethimi i mërzitshëm i, hafijeve u shtua gjer nç (*) Pjest e përparëshme të këtyre kujtimeve janë botuar në pesë numëra të volumeve I. e II.: Nr. 2, 3, 4-5-6, 7, 8.

Komiteti

Shqiptar

i Manastirit

115

shkallë sa që njerëzit që na përgjonin nuk na linin të mernim frymë në as një vënd-

Çështja e dorëzimit li Qaniut Këto kondita jetese të paduruarshma nga një anë, si edhe bind Ja që kishim formuar mbi pamundësin e lëvizjes nga ana tjetër, më shtërnguan të mendojë të gjejë një mënyrë ndreqje të përkohëshme me qeverin, me qëllim që të prisnim pak me më tepër siguri ardhjen e një kohe më të përsbtatëisihme. Gjitha,shtu mendova të bl'>; nj,ë_:_.R..ë.I:Ç,?.J~.kJ!Tanë autoriteteve me qëllim që të shpëtoja nipin t'i:ll !fndyerin Oani, dhe duke 'iu afëruar me një mëhyrë qeveris të fit~j një liri më të madhe me qëllim të lehtësoj;a edhe gjëndjen e antarë~ fë,.DeI'~~om1tetit., P?! pë rpara që të fjj)oja nga veprimi, vizi.~()va të ~dverin Avm1 n1e-s5iptar i mënçur nga Gjirokastra, i cili asikohe ka qënë kryetar ,gjyqi ( hagim) i Manastirit. Zotëria e tij i -gjeii Yarsyshr\:ne pllanet e- mija dhe më këshilloj të filloj me një herë -., nga veprimi. Dhe bile pati mirësin lë vijë me mua basbk prauë zahut. I ndyeri passi i tha disa fjalë të___2.ërshtatëshmevaliut.i iku dhe ~<iisfi1'u mbeta vetëm. -!hëm valmCnjë parathënie sipas rastit, i u ~nkova p~r_nd}ekJën ë{r~fil-qe_~-a~~-_m pa shkaK' nw·a~en_ e ~~f~Je-ve dhe i thaisin se nuk ish eareJte qe ~e-fl:ga,ik~'tdei-gre qëngjan në kurizin t'irn e të Qaniut. Dhe që t'i japë të mbesojë në sinqeritetin ë fj1a lë~m1ja·t1nasnsë jam gati të sjell Qanin, nëse zotëria e tij do të më jepte lejë të dilja nga Manastiri për t'a takuar Qanin.

Valin e pranoi me gëzim propcn.,imin që i bëra. Dhe me qënë se i kërkova të shoqërohem në këtë udhtim edhe nga një i1 besuarshëm tij, më tha: - Të japë javerin t'im, kapitenin shqiptar z. Hajdar.

Ky ka që-në me të vertetë njeri serios dhe atdhetar. Pas tri ditëve bashk me zotërin e tij, si edhe me z.Fahri Frashërin, krahinar dhe dhëndri! i im. arritëm në Korçë- Atj,e u takova me mytesarifin dhe passi i shpjegova qëllimin e ardhjes s'onë, i kërkova të më jepte edhe të ndyerin Çerçis bej Zavalanin, antar pranë këshillit admin.stratif, me qëllmi që të lehtsohej edhe ca më mirë misioni i im për punën e Qaniut. Mytesarif beu passi mori edhe pëlqimin e valiut, thiri pranë tij të ndyerin Çerçis dhe i tha të vinte bashk me mua për të ndrequr çështjen e Qaniut. Ditën kur ishim giaii që të niseshim për në Kolonjë (*). i ndyeri Çerçis Zavalani erdhi me ne dhe në ndodhjen e të gjithëve! më tha këto fjalë :

__.______

BK S

.._

H

1

1

J

.

(') Duke përfituar nga ndodhja t'ime në qarkun e Kolonjës, lajmërova Bajo Topullin që të vinte për t'u takuar me ne, me qëllim që t'i dorëzoja

Përpiekia Shqiptare

116

Fehim bej! rruga që ke marr ti ësht e rrezikshme. Do të përfundojë në ndonjë fatkeqësi. Si nuk të vjen rëndë· të marësh në qaf një tok jetimër ! Ja ku të them para të gjithëve se këjo rrugë do të na shpjer keqë dhe do të shkaktosh prishjen e gjith Iamiljes !

Këto fjalë, shumë të drejta, më bënë një përshtypje të madhe.

Mirëpo duke nnarrë parasysh gjendjen e vështir të çështjes kombëtare, vendosa të mos trondit gjakitohtësin t'ime e të vazhdoji punën që kisha nisur qoftë edhe kundra interesave të mija vetijake, Pai. këtyre bisedave, u nisëm të tre bais1htk për në Kolonjë. ~~L:f!l.!?Jjm}jc... arritëm në Starovë ku erdhi edhe QanË,.L fjalosëm bashkërisht dhe pass_0!.!!Ldha di:sa lajme mbi, B~Topulli~tj., u ndamë për lë" vazhduar bisedën të nesërmen., U takuam edhe të nesërmen e passi i s1lipj)e_go_ya... gjër' _e__gjaJë_gifllli!,jen,si edhe rreziqet ~- .na_ kërcënoheshin, u bind dhe vendosi të dorëzohet me konditë ~ të falesh nga qëvë'rTame-një «irade-i senije». Disa ditë pas zbritje; sonë në--Ko-· ~ lonjë prefeikt1 i Korçës, dhe z. kap. Rushen Floqi, komandant i garnizonit të Korçës, erdhën befas me një fuqi ushtarësh prej 150 e cu vetësh. Qanin u alarmua nga ardhja e ushtëris dhe duke pandehur se i kishim përgatitur ndonjë pusi, u arratis, me një herë për në malet e Gramozit. Unë shkova n'Ersekë për të takuar me preIektin dhe për të hetuar qëllimin e ardhjes së tij:. Prefekti porsa më pa më pyeti nëse u poqa me Qanin e nëse ësht gati të dorëzohet. 1 thash se nuk dorëzohet pa ardhur «idare-i senije», d.m.th., falja nga Sulltani. Zotëria e tij m 'u përgjegj se s'kish nevojë për një gjë lë till dhe duhet t'u dorëzohesh autoriteteve lokale duke mjaftuar vetëm me faljen e valiut. Dhe shtoj me zëmërim: - Ti je takuar dy-tri herë me radhë me Qanin, pse nuk e ke kapur e t'a dorëzoje?

- S'kam patur fuqitë për një igjë të· till. Veç kësaj më duket si një gjë jJO njerzore.

- Atëhere do t'i japë ndonjë njeriut nja 50 lira që t'a vrasi. . K.j.o bisedë më zëmëroi aq sa nuk munda të mbeja gjakftohtësm time dhe i u përgjegja me një mënyrë t'ashpër : - Ju jeni prefekt' i vëndit; Fuqin e qeveris e kini në dorë; mund -·

··- .,_.., __

. ·-··•· .a-•··

---.

... •••• --·

.,_, ·-··

-----~

BK SH

-·

të 50 lirat që m'i dha Xhaxha Afi beu dhe për të biseduar me 'të mbi gjëndjen. Mirëpo ky, me të marr vesh ardhjen e ushtëris, ja mbajti nga ana e Gjirokastrës. Kështu nuk munda të takohem as me Bajon, as me Çerçizin. Parat mbetën në duartë e Ali beut. Kur ktheva për në Korçë, baba Hyseini, me të cilin takova në shtëpin e Tefik Panaritit, më tha se do t'a merte përsipër t'i dorzonte Bajos të holiat me anën e një njeriut të tij. I shkrova një pusullë xhaxha Ali beut, të cilin e porosita t'i dorëzonte të hollat baba Hyseinit, i cili më pas i mori në dorëzim.

Harallamb Kristo Koçi

117

të bëni çdo gj,ë që shitni t'arsyshme. Por mos harroni se këtu në Shqipëri nuk ësht pun' e lehët të vritet një njeri me para ! Dhe dolla jashtë me zemërim.

Të nesërmen ushtëria u shpërnda në katër anët dhe filloi të shtypë fshatarët duke u kërkuar lë dëftenin shtëpin ku ish fshehur Qaniu. Un hashk me shokël vendosëm lë ktheheshim në Manastir për t'i paraqitur Valiut përfundime! e përpjekjeve t'orua. (vijon) Fehim ZAVALANI

KRISTO KOÇI

H

HAR~LLAMB

EMI patur shumë predikatorë lë idesë së shqipëlarizmës e në shumë psku W lëmshit lë dheut. Këta kanë vepruar ~i kanë mundur për t'a prcgatitur ditën e 28 Nëntorit. Një njeri, nuk është e mundur që t'i nxjerë në shesh që të gjithë. Ne sot, i lemë brezit lë ri kujtimet e disa studimve lë pakta mbi një patriot të lashtë të panjohur prej shumicës dhe lë mbetur nënë pluhurin e haresës. Ky është Ilaralambi Kriste Koçi, shqipëtar nga fundi i jugës së Shqiprisë, që ka vepruar dhe predikuar në gjith degët c veprimit për ngjalljen r komhit për njohjen c tij prej botës së madhe e të qytetëruar. Ka qënë student në Universitetin e Petersburgut në vitin 1891-95 dhe gjat kësaj kohe ka vepruar pa reshtur me gjith mjetet që mund të punohet në një Iuhsë të tillë.

Ilarallambi Kriste Koçi, nga sn dihet, ka mbaruar seminarin e Odesë para vitit 1890. Ndjenjat Shqipëlare do t'i kish që më parë.

Kjo kuptohet. nga disa letre private që çkëmbeu me një kryeprift dhe profesor të seminarit të Odesës. Pas kësaj vete në Petersburg k11 shkruhet në Universitetin e atjeshmë dhe e fillon punën dyke dashur t'a studiojë mirë Shqipërinë, Maqedhoninë, Epirin dhe Thesalinë.

Këtë udhëtim e bën në for.më të misionarit dykc patur me 'Vete konizma, mveshje priltësh, orendi kishëtare e të tjera. Që të gjitha këto, q'i k:a mbledhur nga institute e pasanikë të ndryshmë të imperatorisë Ruse, i ka ndarë në ,gjith viset që vizitoj, po ca më shumë në qarkun e Korçës . Ekziston një listë e imët e dhuratave se ku i ka ndarë.

Po Harallamb Kriste Koçi të gjitha këto i bën me qëllim që të studiojë elhnogralinë dhe gjeografinë e këtyre viseve dhe t'arrnatoset me dije e me argumenta për t'a Ijlluar punën e madhe. Se ky rnbleth kën~ë popullore dhe trimerore, cgojëdhanie e çdo send tjetër. për t'a përdorur kur t'!a lypnjë nevoja. Udhëtimi vazhdon 2-3 vjet . ..te t'u kthyer në Petersburg fillon propagandën me anën e shtypit për çesh!jen shqipët~re. Në ~ëte ~oh~ e sipër ka botuar këngët popullore shqipe - ( shqip e rusisht ti' përkthyera) -, ka kompozuar

BK S

K

118

Përpiekia Shqiptare~~~--~~~~~

marshin e Shqipërisë me fjalë e me nota, u ka derguar thirje fuqive

BK S

H

të mëdha, ka interesuar shokët e universitetit dhe profesorët e kanë shkruar vjersha e artikuj me themë Shqipërinë e shqipëtarin; ika kompozuar vetë vjersha dhe këngë, të cilave u ka vënë muzikën dhe ka organizuar një suare Stiqipëtare, në të cilën muar pjesë artistet dhe artistët më me famë të theatrovs imperiale, këngëtore dhe violinistë me famë, korri imperial që ka kënduar këngë shqipë dhe baleti rus i veshur ime kostume shqipëtare ka kërcyer valle shqipëtare, Këto që të gjitha i ka organizuar, kompozuar dhe derizhuar vetë H. K. Koçi.

Para çeljes, së kësaj Snarcje, ka mbajtur vetë Koçi një konferencë me shumë rëndësi dhe me anën e së cilës tregon se cili është Kombi Shqipëtar dhe ç'farë shërbime i ka sjellë Rusisë me ushtarët e tij në luftën e 1765 nënë komandën e Orilov-Çezmenskit. si dhe në luftën e Krimesë me anën e fllotës shqipëuir«. Dhe në këtë sware pas H. K. Koçit ka mbajtur një konferencë një profesor me famë i Unilersitetit të Petersburgut, i cili ka treguar lidhjen e drejt-për-së-drejtë të Ilirërëve me Shqipëtarët e sotmë.

Dhe, pas suaresë. i gjith shtypi i atëherëshmë i Petersburgut ka bërë shënime të mjafta e tepër simpathike për Kombin Shqipëtar dhe për studentin e ri që tregoj një aktivitet tf jashtë zakonëshmë. Gazetat folën gjër-e-gjatë dhe të bindura prej Koçit thanë se popullata kryesore në Sinisinë e Ballkanit përbëhet prej shqipëtarëvet dhe këta janë gjer më 4. milion frymë. Me një fjalë shkruajnë për çdo gjë Shqipëtare dhe në vitin -180~-95 gjith shtypi i Petersburgut pa reshtur flet për kombin më të vjetër në sinisin» e Ballkanit. siç' e quan av Kombin Shqipëtar.

Po H. K. Koçi nuk mhetet gjer këtu. Meret vesh me profesorin e letraturës dhe me atë tr lconservatorit e projekton f'a bëjë Skënderbenë Opera. E pas tr thcnavcl u, At Naum Cerës, qëndroj jetë vjetm e kaluar, ka shkruar një dramë me titullin «Lotët e. Shq(vërisën, q'është lojiur në theatron e Petersburgut, si dhe shumë vepra e tentativa të cilat do t'i përmendim nonjë herë l.'jetër, ose kur t'a plotësojmë veprën e plot të punës së madhe të njershës shoipëtare që ngriti më këmbë qendrën e Pansllanizmës në rritin 1894-95.

Si ç'duket nga broshura, prej së cilës janë marë këto shënime. kundërhtarët e idesë së shiqptarizmës, kishin filluar të bënin intriga që shtypi rus të mos ia shtypë predikimet për idenë e Shqipëtarizmës. Në broshurë janë disa artikuj si «Qëllimi i jetës» dhe « Vëllezërcei të mij shqipëiorënei», që janë si qarje kundër shtypit që refuzon t'a ndihmojë në qëllimin e shenjtë. Po nga gjith vepra e Koçit, daket se ky ka vepruar si idealist shqipët ar: ka predikuar bashkimin

I

dhe vëllazërimin e gjith

-

shqipëtarëoet.

Këto vetëm, për t'a nxjerë në dritë. H. K. Koçi nuk meriton vetëm disa faqe, po disa vollyme. Koha do t'a verë dhe këtë apostull mbi pjedestelin q'i meriton.

Milto Sotir·QURRA

AMERIKANE

PEDAGOGJI

/I.i .

•

Biologjia dhe Edukata

N

BK SH

E ,pjesën e parë të këtij studimi përmbi lidhjet që ka biologjija me edukatën, folëm për dy nga tre faktorët biologjikë. Tani na mbetet të flasim edhe për të tretën d. m. th. që truri është organi i mëndjes, dhe rëndësija e këtij fakti n'edukatë.

Që prej kohësh disa njers kishin qënë t€ mëndjes se truri ishte organi i mëndjes; po vetëm në kohërat o fundit kur u shvilluan shkencat e Pathologjisë dhe t'Anatomisë, u pranua prej të gjithëve. A r i s t o t e 1 i i lokalizoi funksionet mendore në zëmër. Mjekët e vjetër mendonin se mën, çurija, kënaq,ësija, zëmërimi, mburrja dhe dashurija, gjëndeshin në disa pjesë të veçanta të trupit. Edhe sot shumica e turmës pandehin se zëmra ësht qendra e dashurisë, e emocionevet, dhe e moralit, kurse koka ësht vëndi i intelektit. Besohet. se H i p o k r a t i e dinte që truri ishte qendra e mëndjes, po Galeni shkruan se H e r o f i 1 u s B i t h i n i s :.; (300 p. Kr.), ishte i pari që zbulonte trurin si qëndrën e mëndjes.

Pathologjia, anatomia, operacionet që janë bërë në trutë, dhe eksperienca e përditëshme na tregojnë sot se truri ësht organi i mëndjes. Me anën, e autopsive (fotografira fë trnrit) pathologjija ka provuar se sëmundjet e ndryshme mendore shkakëtohen nga nonjë e vrarë. në nonjë pjesë të trurit. Anatomia na tregon se dejat e organevet të ndijavet e kanë rrënjën tek truri. Ngacmime tf jashtëme të këtyre dejve bëjnë disa ndryshime qemike tek qelzat e trurit, të cilat ndryshime transformohen në ndija mendore. Në operacionet që janë bërë në trutë e disa kafshëvet ësht vënë re se me çdukjen e një pjese të trurit, ngacmimet që do të bëhen tani e tutje në këto kafshë nuk do të prodhojnë reaksionet e mëparëshme. Sa për faktin e fundit, që të gjithë kemi patur eksperiencë se ethet, alkoholi, barërat, dhe opiumi sjellin ndryshime të mbëdha në mëndje. Drejt për drejt këto stimulante ndryshojnë shtresat e trurit, po tërthorazi trazojnë mendjen.

Ka edhe një faktor i pestë që tregon se truri ësht organi i mëndjes, po Shkenca nuk ka prova të mjaftuarshme për të bërë këtë një ligj skencor.

Ky faktor na thotë se, me disa përjashtime të shënuara, një tru i math përgjithësisht do të thotë një inteligjencë të lartër. Po ësht padyshim e vërtetë se inteligjenca varet më tepër nga ndërtimi i hollë i trurit, nga të mbështjellurit e dejve, dhe nga shtjellimi i pejzavet (fihrs) të cilat shoqërojnë dhe radhitin mirë njohunitë e fituara. se sa nga pesha e trurit.

C i I ë s i j a dhe jo s a s i j a është' thelbi i një inteligjence te Iartër, qënë pra se J!uri ësht M eedukata, e cila modifikon

-

të jetë organi i mëndj~s, ndërtesën dhe qendrën e sistemit nervoz, q'e ka rrënjën tek truri, shvillon mëndjen. Pa shvilluar pjesët lëvizëse dhe _ndijëse të trurit, edukata nuk munt të harrijë qëllimin që ka për të lartësuar fuqi~ mendore të vrejtjes, kuptimit, gjykimi, dhe vullnetit. Shpre'QI'OY.!!,ar skeucërisbt

120

Përpjekja Shqiptare

BK SH

hitë mendore janë në themel shprehitë trurore; dhe kurdoherë pa zotësija mendore vjen nga pa zotësija trurore.

Ngjer nga gjysma e shekullit të kaluare shumica e dijetarëvet e qua· nin mëndjen si krejt të pa varur nga "ndërtesa e baltë», siç e quan J oh n L o c k e trupin, ku ajo e ka folenë. Po skenca e re e çduki këtë mendim të gabuar se mëndja dhe trupi ishin dy gjëra të ndara krejt nga njëra jetra. Edukatorët nuk janë më viktima të theorisë se mëndja ësht një gjë e tërë dhe e veçantë që banon në trupin e njeriut si në burg për një kohë të cakëtuar. Ata të cilët nuk influencohen akoma nga doktrina fetare që dallonte gjërat temporale nga gjëra~ spirituale, e dinë se trupi dhe-mëndja formojnë një njësi organike. Theoria ere që shpjegon mëndjen dhe trupin si dy gjëra të pa ndara, i ka sjellë një shërbim të math arësimlt, se kjo i bindi edukatorët se disiplina e mëndjes ësht edhe disiplina e trupit. Rëndësija e faktit të tretë biologjik pra ësht kjo : Edukata harrin kulmin e saj kur mëndja dhe trupi displlnohen së bashku duke filluar këtë edukatë që në fëmijëni. Në qoftë se shpirti quhet si një njësi imateriale, i pa vdekur, 'dhe i ndarë nga trupi, dhe që munt të influencohet aqë lehtë kur njeriu është pesëdhjetë vjeç sa kur është pesëmbëdhjetë, ahere edukata munt të filJonjë në çdo moshë. Po e vërteta e hidhur ësht se kurdoherë ësht shum von për njerinë të bëhet ç'munt të ishte bërë.

-

mësipër se në themel edukata ësht modifikimi sistemit nervor, T hamë qendra e të cilit sistem është trurl. Për arësye se sistemi nervor ësht i

gjithëmonë në ndryshim e sipër, edukata duhet të fillonjë sa më shpejt. Po të jetë se qellëzat.trurore lihen pas dore në shkallën e plasticitetit dhe nuk stërviten me ngacmimet e nevojëshme në këtë kohë, ato kurrë nuk do të shvillohen plotësisht, Shumica e të rriturvet një pjesë të madhe të trurit e kanë të pa shvilluarë. Prandaj që të shvillohef truri sa të jetë e mundur, edukata duhet të jepet kur sistemi nervor ësht plastik. Plasticiteti i sistemit nervor do të thotë se njeriu ësht i aftë të influencohet nga çdo gjë e [ashtëme, po pa humbur individualitetin e tij. Plasticiteti fillon para lindjes dhe harrin kulmin nga mosha tetëmbëdhjetë vjeç. Pasi kalon të njëzet e pesë vjetët ësht një punë e rëndë për njerinë të përvetësojë një skencë krejt të re dhe të mësojë "të flasë një gjuhë të huaj pa aksentin e gju.hës së tij. Pas moshës tridhjet e tri vjeç nuk është kollaj për njerinë të përvetësojë ·idera të reja jashtë degës që ai ka mësuar më parë, nga shkaku se në këtë kohë dredhëzat e trurit që bejnë të mundur lidhjen dhe bashkimin e njohunive pushojnë së smadhuari. Me fare pak përjashtime, një gjë që njeriu nuk rnunt t'a mësojë në rininë e tij, ay nuk! murit t'a më, sojë kur shkon nga mosha. Ay munt të mburret, si Katoni, se ka zotësi të mësojë një subjekt të ri në pleqëri, po kur të fillojë nga puna do t'a kuptojë se ay s'ësht një Katon, dhe se koha e tij për' gj~ra të tilla ka kaluar.

Njeriu përgjithësisht, dhe këtu me pak përjashtime, s'ësht gjë tjetër përveç se shuma e reaksionevet nervore të fituara e të bërë shprehi në rininë e tij. Në qoftë se ay ësht një çikë më tepër se një grumbull shprehish, ahere ai ka përfituar nga një fatkor mendor që psikologjia e quan p r p j e k j e (effort). Po edhe me këtë përpjekje, ay do të ketë vështirësi të madhe të shduki] disa zakone të fituara në rlninë e tij me anën e mësimeve, shëmbëë

Biologjia dhe· edukata

121

BK S

H

llave edhe rrethanave të këqija. Një njeri që ësht mësuar të gënjejë në vogëli s'ka shumë shpresë të bëhet i drejtë pasi të kalonjë moshën njëzete pesë vjet. Një njeri, në sistemin nervor të të cilit nuk janë shvilluar fuqitë lëvizëse dhe ndijëse për të thëthitur çdo dijë që vjen nga organet sensore dhe për të bërë reaksionet c duhura mbi këto ndija, nuk munt të harrijë në burrërinë e tij një përsosuri në mendimet, ndjenjat, dhe vepërimet e tij. Për të dhënë përfundime të pëlqyera, çdo ndjenjë duhet të ushtërohet dhe çdo ide që hyn në mekanizmën mendore dtthet kurdoherë të pasohet me vetëvepërim, d.m. th. të vihet në praktikë. Në qoftë"se ndijat dhe idetë nuk vihen në vepërim, ato do t:ë qëndrojnë në mendje pasive, dhe prandaj nuk do të kenë asnjë vlerë. Sistemi nervor bëhet ndihmësi i edukatës vetëm kur ay vepëron mbi ato që merr që përjashta.

Natyra e këtij sistemi nervor me trnrln si qendër na mëson dy gjëra : e para se edukata e vërtetë munt të merret në kohën e plasticitetit; e dyjta se perioda. f]:ë natyra ka cakëtuar për arësim nuk duhet të shkurtohet. Shvillimi i plotë i trurit nuk munt të harrihet përpara se njeriu të jetë i pjekur nga mosha. Truri i mashkullit harrin peshën më të rëndë nga mosha pesëmbëdhjetë vjeç, dhe ajo e femrës pak më parë. Rritja e trurlt vjen nga smadhimi i qelëzavet nervore dhe nga shun1ëzimi i dredhëzavet trurore. Cilësija e mëndjes qëndron jo në rritjen e trurit, po në shvillimin e tij ; dhe ky shviIlim rrjeth nga ndarja e organeve të trurit me njeri [etrm dhe nga bashkimi i tyre me dredhëzat e shoqërimit. Me këtë mënyrë mëndja bëhet një njësi organike me anën e një h e t e r o g j e n i t e t i t i n t e g r u a r. Qendrat më t.ë larta të trurit, ose te dy the]bat afër ballës me të cilat besohet se p;ori11 mendon, nuk shvillohen plotësisht në vogëli; vetëm në moshën e djalërisë fillojnë ato t'i shërbejnë njeriut. Po të jetë se edukata e fëmijës merr funt përpara kësaj periode, ahere sigurisht pjesët e mëndjes që përbejnë arësyetimin dhe gjykimin më të lartë Jo të mbeten të pa shvilluara. Prandaj që të harrrjë njeriu një shkallë mendore të lartë, shvillimi i qendrave të larta trurore është e nevojëshme në kohën e djalërisë. Sa padrejtësi i bëhet dhuratës së natyrës kur fëmija hiqen nga shkolla fillore për të fituar bukën e tvre ! ·• .

"

ë

-

faktit të tretë biologjik, edukata përbëhet në modifikimin e trurit S ipas dhe të sistemit qendror të dejve. Tani bëjmë pyetjen se ç'munt të bëjë

edukata për qelJëzat nervore të trurit?

Shumë edukatorë që nuk kanë marrë parasysh përkufizimet fizike të shtjellimit mendor kanë qënë të mëndjes se edukata munt të bëjë çudira. K anti e tregoi mundësinë e' pa funtme të edukatës kur tha : «Njerru munt të bëhet njeri vetëm me anën e edukatës; ay s'është gjë tjetër përveç se ç'e bën edukata».

Përsa i përket fuqisë së edukatës Kanti tregohet shumë optimist këtu.

Truri s'munt të lindet përsëri me anën e edukatës. Në kapacitet truri ësht ay që është. Puna e edukatës qëndron në shvillimin e plotë t'atij kapaciteti që ësht trashëguar. Edukata nuk murit të krijojë; edukata vetëm shvillon atë tru që natyra i ka dhënë njeriut.

Në shvillimin e këtij trurit të trashëguar edukata përmbush disa funksione me rëndësi. E para, ajo shvillon dhe forcon qellëzat nevore të

122

Përpjekja Shqiptare

BK SH

trurit, Siç stërvitjet gjimnastikore ndihmojnë në rritjen e pejëzavet muskulore, ashtu edhe ushtërimet mendore shvillojnë dhe forcojnë qellëzat nervore të trurit. E dyta, edukata formon lidhje të. reja nervore dhe thellon të vjetërat e i bën më të sigurta në vepërimin e tyre. Psikologjia fisiologjike e ka provuar se kuptimi, kujtesa, zakonet, dhe çdo fuqi tjetër mendore e fituarë varet mbi lidhjet nervore në trurin e nejriut. W. J a m e s e shpjegon kujtesën dhe gjërat e tjera të fituara me anën e ndijavet si një vark r;ritjesh nervore të reja, ose si një formim i rrugëve të reja në disa vija të vjetëra të trurit. Këto lidhje nervore dendur vendosen për të parën herë me anën e përpjekjeve mendore kur mëndja u përgjigjet ngacmimevet edukative; dhe sa më të shpeshtë të jenë këto ngacmime aqë mël. të sigurta e më të shtruara bëhen lidhjet nervore. E treta, edukata u jep jetë dhe fuqi për vepërim disa qellëzave të pa shvilJuara. S'ka aspak dyshim se fare të pakë janë ata njers, truri i të cilëve ka harrirë kulmin e shvillimit. Në çdo mëndje normale ka qellëza truroro që gjenden në gjumë të cilat vetëm edukata munt t'i zgjonjë e t'i vërë në vepërim. E fundit, dhe gjëja më me rëndësi q'edukata munt të bëjë për trurin e njeriut, është formimi i shprehive të mira; dhe formimi i shprehive e bën të mundur për mëndjen të jetë e lirë për vepërime dhe mendime të reja. Një vepërim i vullnetëshëm i bërë me anën e gjykimit kërkon tërë vëmëndjen e trurit të math. Me përsëritje të dendura ky vepërim bëhet një shprehi, dhe ahere truri i vogël mjafton për atë, kurse truri i rnath përsëri ësht i lire për vepërime të tjera. Sipas mendimit të T h o m a s H u x l a y, mundësija e edukatës qëndron në Ligjin e Shoqërimit t'ideve, të cilën ay e shpjegon kështu : «Edukata është e mundëshme ahere kur munt të organizohen vepërime të vetëdij ës në një mënyrë që të bëhen të pa vetëdijëshme. Si pas rregullit që ne e quajmë ~igii i Shoqërimit të ideve, po të jetë se dy vepërime mendore ndodhin në një çast ase me radhë njera pas tjetrës, me disa përsëritje dhe përfytyrime të gjalla, vetëm një nga këto vepërime do të mjaftonte për të sjellë në mëndje dhe vepërimet e tjera».

Ligji i Shoqërimit të ideve, stc e shpjegon H u x I e Y. shërben shumë në edukimin dhe kontrollimin e instinkteve. Instinktivisht dhe pa nonjë prapamendim fëmija bën disa gjëra që [anë në kundërshtim me parimet morale të shoqërisë. Një ndëshkim ose këshillë e ndalon fëmijën t'a përsëriti vepërimin 'e keq, se ky vepërim lidhet me këshillën ose ndëshkimin që i ësht dhënë fëmijës më parë. Me këtë mënyrë instinktet vihen ca nga ca nënë zgjedhën e mendimit. Dhe sa po të bëhen lidhjet e ideve të dëshëruarai e të ngulen në rrugën e qellëzave trurore, këto lidhje do të bëhen instinkte të dyta. Dhe kur një veprim i mirë, domethënë nga pikëpamja biologjike një vepërim që i sherben organlzmës mendore, bëhet i përherëshëm dhe jo sporadik, ahere ne jemi përpara një njeriu me të vërtetë me karakter. Kështu që edukata vetë bëhet procesi me anën e të cilit bëhen të përherëshme reaksionet e dobishëme të ngacmimeve të ndryshme. Në jetën e njeriut perioda edukative ësht epoka. e të rrënjosurit të shprehive.

.

-

shprehitë e bëjnë të mundur për njerinë të reaksione M etëtëpavërtetë vetëdijëshme e të dbishëme, po a ësht qëllimi i edukatës të gatitij bëjnë

një njeri vepërimet ~ të cilit janë të gFtha të pavetëdijëshmej Jo, aspat, se

Biologji

dhe edukata

123

po të vepëronte njeriu në këtë mënyrë, ay do të ishte një mekanizmë, nje automatë, i vepërimeve të ti] të kaluara. Tërë vepërimet që shkakëtohen prej shprehive janë shuma e eksperiencavet të më parëshme. Kështu që ky njeri që vepëron si një automatë do të vepëronte në të sotmen sikur jetonte në të shkuarën, dhe e pritmja do të ishte për atë një shkretëtirë si Sahara.

Po në realitet, bota është gjithëmonë në lëvizje dhe në rritje e sipër, dhe situatat e reja që për ditë i dalin njeriut përpara kërkojnë reaksione të reja e të ndryshme. Prandaj s h v i 1 li mi i v e t ë d i j ë s , ose n d rg j e g j e s, ësht më 13 vlefshëme se sa formimi i shprehive. Ndërgjegjija ësht fort e nevojëshme si shënjë drejtimi për gjërat e ;reja e të pa njohura, dhe si ndihmës i shëndoshë për të peshuar çdo gjë të re.

Edhe biologjikisht edhe moralisht funksioni i ndërg[egjes ësht të qëndro[ë si rojtës i vepërimevet të kënaqëshme, të përjashtojë ato që prodhojnë dhëmbje, dhe të mbrojë jetën e njeriut nga mjerimet dhe dobësitë, duke zëvëndësuar këto me kënaqësi dhe lumtëri. Dhe sa kohë që jeta prej natyre ësht formuar që të jetë në ndryshim 13 sipër, ndërgjegjia do të qëndrojë si në një nga veçoritë më të vlefshme. të njeriut të lirë. Njeriu kurrë nuk munt t'u përshtatet rrethanavet të tij njëherë e për gjithënjë, se rrethanat nuk qëndrojnë të njëshme tërë jetën e njeriut. Shprehitë, si vepërime të pavetëdijëshme që janë, e bëjnë detyrën e tyre për shumicën e gjëravet të vjetra të jetës së njeriut, - si të ecurit, të veshurit, të ngrënit, të shkruarit, dhe të një pjese të madhe të të folurit. Me një fjalë, ato kujdesen për vepërimet e gjysmës së jetës së njeriut. Po gjërat e reja, mendimet origjinale, dhe vepërat krijonjëse kërkojnë vëmendjen më të plotë të vetëdijës. Prandaj një edukatë që ka për qëllim t'a mësojë rininë të vepëronjë si automatë, siç po ngjet sot në disa pjesë J;ë botës, ësht një eduktë që vështron prapa, që kujdeset për të shkuarën dhe jo për të pritmen. Vetëm ndërgjegjia e bën të mundur përvetësimin e gjëravet të reja, dhe vetëm një njeri me ndërgjegje munt t'i presë gjërat e pa ditura me sy hapur.

Një edukatë që e bën njerin të vepërojë si një ushtar i cili kërcet thëmbrat kur dëgjon trumpetën, ësht e padëshëruarshme. Njeriu, që të jetë i Iirë, duhet që të marrë një edukatë që i siguron atij shvillimin e ndërgjegjes. Një jetë e bazuar në vepërime të pavetëdijëshme nuk ndryshon shumë nga vdekja; një jetë e bazuar në ndërgjegjen ësht një pasqyrë që i tregon njeriut botën në tërë bukuritë e saj. Biologjia na thotë se me anën e mëndjes natyra i dhuroi njeriut ndërgjegjen si një agjent i vepërimevet të tij mendore. Shvillimi i mëndjes do të thotë shvillimi i një .ndërgjegjeje të lirë me anën e së cilës njeriu munt të vështroi botën në tërë fazat dhe në tërë ngjyrat e saj, e të shijojë kënaqësitë e jetës. Vetëm ndërgjegjia e lirë munt t'a bëjë njerinë shoqëror; vetëm shvillimi i ndërgjegjes i ngul atij në shpirt ndjenjat e sakrificës, simpathisë, dhe dashurisë.

BK SH

ë

-

që kemi __ bër~ p~r të tr_e f~tk?~ët__ b_iologjikëqë ~anë lidhi: N ëtëpërshkrimin ngushtë me edukaten, marre përgjithësisht me theorira. Le te jemi

shohim tani shkurtazi se ç'është vlefta praktike në edukatën e këtyre theorive biologjike.

Pikë së pari, biologjia, duke theksuar përshtatjen e jetës së brëndëshme me jetën e jashtme ose me eksperiencën, merret më tepër me gjërat pr aktlke sesa me spekulimet. Fusha e biologjisë ësht ekzistenca, të rrojturit -

124

Përpiek;a Shqiptare

një gjë fare praktike. Gjërat ideale vinë pasi të kemi siguruar rrojtjen. Po edhe këto ideale pas sigurimit të jetesës do të jenë vetëm fantazma në qoftë se nuk kontribuojnë në jetim e përditëslimc. Kjo ësht baza e parimit tiloso, fik që quhet «P r a g m a t. i z m a,,, qenja e së cilës qëndron kryekëput në lidhjen që ajo ka me jetën e njeriut. Në lemën e ajësimit Pragrnatizmë do të thotë se çdo theori edukative ka. vleftë, jo në se ësht e re apo e vjetër, po në se a munt të vihet në praktikë në mënyrë që të bëhet ndihmëse e arësimit.

Veç këtyre, biologjia na tregon një qëllim të qartë për shërbimin që sjell ndërgjegjia në botë. Ndërgjegjia nuk ësht një gjë që merret me ideale, po ësht një shtesë e dobishëme për organizmën mendore. Agjenti më i fundit që shvillohet prej organizmës mendore në përpjekjet e' saj për të ardhur në lidhje më praktike me rrethanat ësht ndërgjegjia; d.m.th. sa më tepër zgjatet edukata e njeriut aqë më tepër shvillohet ndërgjegjia e tij.

H

«Shihet lehtazi», shkruan W. J a m e s, se ndërgjegjia s'ësht gjë tjetër përveç se një shtim i përsosurisë biologjike - pa asnjë vlerë në qoftë se nuk na udhëheq në ctrejtime të dobishme».

BK S

Gjith ashtu biologjia na thotë me këmbëngulje se edukata ka dhe duhet të ketë qëllime të dobishëme. Në jetën e tij njeriu vjen në lidhje me shumë ngacmime, po që të bëhen këto ngacmime të dobishëme, duhet edukatë, se vetëm edukata siguron reaksionet e rregullta e të pëlqyera të këtyre ngacmimeve. Çdo njeri do të vepërojë me doemos sipas edukatës që ka marre në vogëli; vetëm kjo edukatë, themelat e së cilës janë hedhur që në vogëli, munt t'a përmirësojnë njerinë e t'ja shtonjë atij fuqinë e përpjekjeve që ay bën për të përmirësuar rrojtjen e tij. Në qoftë se një të riu nuk i janë hedhur këto themela që në vogëli, Universitetet e Europës nuk munt t'i japin atij më tepër se një kallaj.

Dhe më në funt, biologjia ësht krejtësisht kundër pasivitetit në edukatë Sipas biologjisë edukata munt. të shvillojë qellëzat trurore vetëm me vetëveprim. Formimi i organizmave të ndryshme mendore varet nga reaksionet që këto organizma bëjnë në rr'etbanat. Po të mos ketë reaksion, nuk do të ketë organizmë të shvilluar; dhe sa më i rallë të jetë reaksioni aqë më i paktë do të jetë shvillimi i organizmës. N'Edukatën shkollore, shvillimi i nxënësit do të jetë sipas reaksioneve që ay bën përpara rrethanavet të krijuara prej mësuesit, Fëmija edukohet vetëm ahere kur atij i jepet rast të punojë, të flasë, të mendojë, dhe të nd'[ejë. Mësuesi nuk e edukon po e mëson fëmijën; fëmija edukohet vetë. Në mësim fëmija ësht pasif; në edukim ay ësht aktif. Në shkollë edhe mësimi edhe edukimi shkojnë krah për krah; po mësuesi që e mëson fëmijën më pak ësht mësuesi më i mirë. Edukata nuk fitohet me sendet e jashtme që ngulen në trurin e njeriut; edukata fitohet kur njeriu bën reaksionet kundrejt këtyre sendeve. Kur nxanësi vetëvepëron lirisht, edukata shtypet për jetë 11ë sistemin nervor dhe nuk mbetet në ndërgjegjen si lëndë e pazbatuarshme. Dhe që të sigurohet kjo edukatë ësht fort e nevojëshme që kjo lëndë të kuptohet, e jo të mësohet përmëndësh.

Një mësues - po më tepër një profesor - që u a mëson nxënësve lëndën përmendësh, ay të jetë më se i sigurt se nuk po u mëson asgjë. Prandaj në tërë shkollat e reja po theksohet sot më tepër kuptimi se sa dëgjimi, më tepër vepërimi i nxënësve, se sa puna e rnësuesvet; më tepër të bërit e hartavet, se sa të mësuarit me gojë të disa qyteteve; më tepër të bërit e eksperimentavet dhe të gjyrmimeve në laborator se 88. të studjuarit e librave të fizikës e të kemi.së.

Stefan TRESKA

E GJ.UHtS

CESHT_JA

Një interview. me Prof. P. SKOK PROF. PETER SKOKU ësht

i njohur si r1lbanolog, por veça-

BK S

H

nërisht si Bolkanoloq, Drejton në Fakultetin e Filosofisë t'Unioersitetii të Zagrepit Degën e Filoloqis Romaniste, Midis të tjerave ëshi : Kalorës i Legion d'honneur; Korispotuleni i Academie des Sciences, Antar i Societe Linguistique, Antar i Institut d'Etudes Slaves në Paris Drejtoniës i Rivistës së Beogradit «Revue Internationale des Etudes Balkaniques» etj. etj. Ka shkruar shum artikuj dhe studime në revista të ndryshme si për shëmbull:«Le monument illyrien et les Français» etj. Veçanërisht në lidhje direkie me gjuhen Shqipe ka shkrues « Studije iz ilirske toponomastike» volum' i l-rë { 1923) në

«Arhiv za arbanasku siarinu; jeh» t' Universitetit të Beoqrads; «A propo,s du nasalisrrie et du rhotafisme roumaino-alhanais» gjith n'at arshiv vol. Il. { 1924), « Considerations generales sur la declination nominale roumaino-alhanais», ibidem vol. i Ill-ië {1927); « I:ingu_istick~.. beleske .. s. puta po JUznoJ Srb1J1» { në kirilike], në «Clasnik Skopskog naucnog drustva» Uslmb, 1926; « Sarackani» { në kirilike] ibidem 1927; « Contribution a l' ëtude des rapports albano-roumaines» në Rivista filologia-Cernaut-1927; «Vërejtje mbi pluralin. «Kuaj» «Diturija» - Lumo Skendo. vol'. i IV-të Nr. 1, 1929. - (redak.)

~

njoha Prof. Peter Skokun në vjelin 1935. Në shtëpin e tij të vogël dhe të qetë në perilerin 1e Zagrebit. Një plak, simpatik 60 vjeçar, i vogël, me fytyrë të qeshur, të cillës një mjekër e shkurtër, 1e rurnhullosur dhe mustaqet e posa-thinjura i jepnin një ngjyre urtësi je të theksuar.

U gëzua shum ikur mori vesht se isha Shqiptar.

- «Gëzohem, tha, të ju pres si Shqiptar në shtëpia t'ime. A e dini ? Jeni i dyti Shqiptar që shkel në kët shtëpi, dhe, çudi, që të dy keni nji emër.»

-Më tregoj pastaj se në vitin 1928 e kishte vizituar Midhat Frashëri. Natyrisht njihte edhe Shqiptar të tjerë përveç Lumo Skendos, por wetëm ng,a shkrimet e tyre. Më foli për Xhuvanin, Fishtën, Merxhanin, Çabejn. Sidomos për Çabejn rr{ishte një simpathi të veçantë si Dishepull të ~ oklit, dhe si. bashkëpu~torë n~ revist~n .<(~evue Internationale des etudes balkaniques».

Me tregoj pastaj bibliotheken e tij mjaft të pasur me Autore Shqiptar, njëkohsisht duke më pyetur për ipërpjekjet kuhurale dhe letrare në Shqipëri.

L

126

Pirpjekja Shqiptar,

BK SH

Unë aso kohe isha korispondent i të s~ përjavshmes «Illyria».

Natyrisht mbasi gjendesha përpara një Balkonologu, dhe Albanalogu të dëgjuar, i u-luta të më jepte ndonjë përshtypje të tij; ndonjë mendim në dy fjalë, ose po t'ishte e mundur, edhe një artikull për revistën që përfaqsonja.

- «Me gjith gëzim, tha. do të shkruanja një artikull për «Illyrie»-n. Rëvista më pëlqen. Kla lendë të mirë dhe shkrimtarë të mirë. Në 'te rinija intelektuale çfaqë përpjekjen e sajë për një përparim kultural. Shqipëria u bë Shtet, dhe çfaqet vetiut problemi dhe ' nevoja për lë krijuar një gjuhë letrare të njëjtë. Por unë mendoj se ky problem ësht një problem thjeshtë i brëndshem, dhe zgjidhjen duhet t'a gjeni ju vetë. Neve të huejtë nuk duhet të përzihemi fare 1 në zgjedhjen e këtij problemi. Prandaj nuk di se ç'tnemë mund të zhvillonja duke mbajtur në një kohë edhe asnjiansin që deklarova si parim për ç'do të huej. Me gjith ate unë do të mendohem të gjejë ndonjë themë të përshtatshme për të rrahur, dhe ju premtoj se artikullin do t'a shkruaj.» , Ky qe përfundimi i vizitës s'ime Profesorit albanolog.

Por fatkeqsisht «Illyria» u mbyll, dhe me 'le mbeti në heshtje edhe çështja e artikullit të premtuar, deri sa dolli në dritë «Përpjekja Shqiptare», Prof. SkOik «Përpjehjen» ·et përshëndeti me gëzim si një iniciativë kulturale shqiptare me vlerë, dhe më bëri prap premtimin për një artikull. Punët e shumta, detyrimet që kishte si hashkëpuntorë në Hivista të ndryshme, dhe veçanërisht parimi i ruajtjes së asnjanësis e vonuan artikullin gjer sa m'u dhia rasti i volitshem që t'i bëjë kët interview.

FJalët srientale në gjubël balkanike

astin m'a dha Tajar Zavalani me interview-ën që mori nga Prof.

R Norbert J okl ( • ) . Mendova se mund të bënja edhe unë një interview në bazë t' asajë të Tajarit. Ju par:aqita ,pra Profesorit, dhe

mbasi i dëfteva ç'kishte thënë Jokli për purizmën në gjuhen shqipe, i u Luta të më lejonte t'i drejton ja disa -pyetje, - «Ç'mendoni Ju, Zotni Profesor, fillova, per fjalët tyrqishte që gjenden në gjuhën Shqipe dhe përgjithësisht në gjuhët balkanike?.

- «Një nga karakteristikat kryesore të gjuhve halkanike ësht shumica e madhe e fjalive me rjedhje tyrke, persiane dhe arabe. Një përjashtim bën vetëm gjuha zyrtare e Kishës dhe e Shtetit në Greqi. e ashtuqujtura «Kolhareouso», e cilla nuk do të diij fare për fjalë të huaja; por gjuha popullore greke ësht plot fjalë orientale si ç'do gjuhë tjetër balkantke. Fjalët orientale në gjuhët ballkanike janë aq të shumta sa kapërcejnë ç'do element tjetër. Por, kur të marrim parasysh që Tyrqit gjatë gati r, shekujve të sundimit të tyre në Balkan, kan kenë mbajtësit kryesor të qytetrimit oriental me bazë islame, në (') Shif: P. Sh,

vol. lii, Nr. 13 f. 45.

Nië interuietu me Prof. P. Skok

127

BK S

H

të tëra viset Balkanike, nuk duhet të na çudisi aspak fakti që kan lënë aq gjurma në gjuhët halkanjke».

- Në ç'mënyrë munden të luten fjalët tyrqishte në gjuhët balkanike '?

- «Pikë së pari Tyrqit Iuten në Balkan jetën qytetare «U~b0:ni.smin», e cilla u çlaq në ngrenjet, veshjet, në mënyrën e ndërtimit të shtëpive; futën nepër qytetet e Balkarut korporatat e zanateve «esnafet», me një falë ç'do gjë që përpara tyre Balkanasi i Byzantinve nuk kishte njohur. Urbanismi Oriental dhe esnafët kan kenë pionerët kryesorë pë~ përhapjen e fjalëve orientale në të tëra gjuhët nalkanike. Por, gJë akoma me me rëndësi, gjuhët halkanike muarën nga Tyrqishteja edhe një shumicë shprehjesh që kati të bëjnë me jetën e ndjenjave, fjalë të cillat nga lë tëra më pak jepen hua. Këto fjalë i ka përhapur ne Balkan «kënqu tyrke».

Fjalët Tyrqishte klan ryrë jo rvetëm në gjuhën e çkëmbimeve, por edhe në letersiti popullore tradicionale ose folkloristike: në kallzimet popullore, dhe në fjalët e urta. Ato janë bërë pronë shpirtrore e Balkanasit. Në të tëra gjuhët Ba1kanike këto fjalë gjenden 11ë të tëra klasat e popullit, dhe në të tëra fetë. Kështu që nuk mund të themi se fjalët Tyrqishte i përdorin vetëm pjestarët e fesë islame, pse ato i njohin edhe: i përdorin edhe pjestarët e feve kristiane, ortodoksët dhe katolikët.»

- Ç · qëndrim muerën Kombet e Ballkanit kur u paraqit problemi i krijimit të gjuhëve kombëtare pas çlirimit nga zgjedha otomane ?

- «Kur në Ballkan filluan të krijohen gjuhët letrare në bazë të gjuhëve të sejcillit komhë, u paraqit pyetja se ç'qëndrim do të merrnin këto gjuhë letrare kundrejtë Ijalve tyrqishte. Mbasi këto gjuhë letrare filluan të krijohen në kohen e dekadencës së Perandoris Otomane, do të pritesh se ato, një nga një, do të hidhen tej, dhe të zavendësohen, pjesë me Ijalë të rikrijuara (neologisma ), pjesë me fjalë të marra hua Iliga gjuhët europiane të veriut, veçanërisht nga ato që janë në gjini me gjuhët ballkanike. Dhe, mbasi krijimi ii gjuhëve letrare shkon krahas me zgjimin e ndjenjës kombëtare ndër kombet ballkanikë, dhe kjo ngjanë në kohën kur Balkanasit luftojnë kundra Tyrqve, do të pritesh aq me shuan se, do të marrin qëndrim armiqsor kundrejië Ijalve Tyrqishte.

Zgjimi i Kombeve të Balkanit deshi të thotë njëkohsisht edhe lenje të drejtimit kulturor oriental, për të pranuar qytetrimin oksidental gjë që pa tjetër do të përfundonte në rënjën e prestigjit të gjuhës tyrke. Sa do që për këto arsye historike do të mund të pritesh se në të tëra gjuhët balkanike do të çfaqeshin tendenca të forta puristike .kundra tyrqismi, me gjith ale, këjo nuk ndodhi'. Që nga koha e krijimit të s~jcillit shtet ballkanik mbi. gërmadhat e Perandoris Otomane, dhe qe nga koha e krijimit të gJuhve letrare në Balkan, vehet prap se praip re se në gjith gjuhët balkanike kan filluar lë f ulen fjalë nga gjuhët e Europës Së veriut, por jo në një proporcion aq të madhe sa që të çdukin krejtsisht fjalët tyrqishte dhe të tjera orientale nga gjuhët ballkanike. Vetëm për idhet e ra, të çillal qytetërimi oriental nuk i njihte, futen Ijalë të ra në Ballkan.

.

128

Përp{~kk!_~~q~ip_f_ar_e~~~~~~~~-

H

«Gjuha serbo-kroate, për shembull, gjuhë e cilla trashëgoj fja1ë tyrqishte edhe të tjera orientale me shumicë të madhe, nuk ka njohur kurr fushata puristi ke kundra këtyre f jalve, me gjithse ka luftuar rreptësisht gjermanismi.n dhe ilalianismin. l\ë tërë (okën ku tani flitet gjuha serbo-kroate, ka sot shum fjalë me rrjedhje tyrke, të cillat askush nuk mendon t'i zevendsojë me fjalë të ri-krijuara (neologisma ) ose rne fjalë të marrura hua nga një gjuhë sllave ç'Iarëdo .

Kurkush, për shembull, nuk mendon të ndryshoj /fjalët «zanatë. ortak, badava» etj., etj., me një fjalë të re. Shteti i ri Jugollav ka arritur të fusi shprehje tyrqishte hile edhe në gjuhën e përgjithshme zyrtare si fjala «Kulluk» për punët botore etj ...

«Në tokën Serbo-Kroate tyrqismat janë çdukur vetiut, pa i luftuar kush. Sapo u çdu1k Shteti Tyrk, filluan të humbasin edhe shprehjet, të cillat përdoreshin kur akoma rronte Shteti që kishte nevojë për 'to.

Koha bëri të sajën pa patur nevojë që puristat të mprojnë gjuhen letrare nga turqismat.

Tri udhë për të krijuar gjuhën letrare sllql,tare

BK S

, qëndrim beson i se mund lë marrim neve në Shqipri - Ç elementit tyrk në gjuhën t'onë ?

kundrejtë

- «Shtetit të ri Shqiptar, i, cili kaloj 25 vjet krijimi dhe zhvillimi kulturor, i duhet natyrisht Lë krijojë gjuhën letrare shqiptare të njenjt në bazë lë dy dialekteve lë sajë kryesorë. Mbasi fjalët orientale rynë në dialektet shqiptare po n'at mënyrë në të cilën rynë në ç'do gjuhë tjetër halkanike, vehet vetiut pyetja e qëndrimit që do të mbahet në krijimin e gjuhës letrare të re kundrejtë fjalëve orientale. Tri udhë mund të ndiqen : 1) ose do të p~anohen at~ fjalë orientale të cilat janë rrënjosur thellë në të tëra dialektet shqipe; 2) ose do lë shpallet lufta puristike tyrqismave, dhe këto do të zavendësohen me fjalë të ri-krijuara (neologisma); 3) ose në , end të tyre do të merren hua fjalë prej nonjë gjuhë të kulturuar veriore.» '

Ç,

Ç'ka dalluar eksperleaca e ulërtaalsll•e ai 81lk11?

udhë mendoni se mund të zgjedhim ?

- «Ç'udhë nga këto do të marri klasa intelektuale shqiptare në krijimin e gjuhës letrare, unë nuk mund t'a di. Por eksperienca e gjertanishme në Balkan ka dëftuar se puna më e mençme ësht të mos krijohen hendeqe në mes të gjuhës së popullit dhe asajë letrare, shkollore. - Parimi i Vuk Karadzicit, krijonjësit të madh të gjuhës letrare serbo-kroate, ësht deftuar, në thjeshtësin e tij, jo vetem i drejtë, por edhe praktik. Gjuha e tij «lopçare», të cilën 1e, ngriti, në lartësin e një gjuhës kulturale, u dëftua shum e bukur në letërsi. Një rreptësi puristike aq të fortë sa ajo që po zbaton për shembull tani

N/ë tnieruin» me Prof. P. Skok

129

regjim] Kamalist në gjuhen tyrke, nuk ësht parë ikurr në Balkan.

Nga '70-ta e Shekullit të kaluar, Rumunët Caurianu dhe Masimu provuan të përmbledhin për gjuhën !·umune një fjalor me dy pjesë: në të parën pjesë rnblodhen fjalët thjeshtë rumune, dhe në tjetren fjalët e marrura hua, për të cilat mendonin se duheshin hedhur jashta gjuhës .. Por p_~ap se_ prap ,~jo tentativë s_hpastr_i1!1i rrënjësor të gjuh~ mbeti pa përfundim.

GJ:Uha rumune 1 mbajti ato Ijalë me rjedhje slovene te cilat kishin hyrë në gjuhën e përgjithshme të çkëmhimit dhe të ci~at tani janë herë, për fonetiken dh~ morfologjinë e tyre,, po thua} aq rumune sa edhe ato me rjedhje thjeshtë latme, pse pa 'to Rumunët m1k do të dinin si lë shprehen ndryshe.»

Nië kësbillë ·~ e llbanalagut Jugosllav

BK S

H

këshillë na jepni ju Zoti Profesor ? « Un, si li huaj, nuk mund t'u jap në ket pyetje asnjë këshillë puntorve të kulturës shqiptare, por mendoj se në Shqipëri, kundrejt tyrqismavet, nuk mund të përdrJret methodë e ndryshme nga ajo që ësht përdorur në krijimin e gjuhve letrare të tjera në Balkan, Ashtu si sot merren për fjalë thjeshtë shqipe fjalët: «pushtet, këshillë, këndoj» etj., të cilat kan rrjedhje latine, dhe nuk mund t~ zavendsohen me asnjë fjalë tjetër, as që ndokush mendon punë të mençme t'i zawendësojë, pse do të fyente ndjesin gjuhësore, duke futur në gjuhë fjalë që kurkush nuk kupton, ikë.shtu_un mendoj_ se mund të merren si fjalë thjeshtë shqipe ato shprehje orientale të cilat kan ryrë thellë në popull dhe janë bërë prone kulturore si për shembull «zanat» «qebap» etj.

Në gjuhën serbo-kroate po kështu, askush nu:k mendon të ndryshoj për shembull fjalën «racun» me nonjë fjalë tjetër, vetem për arsye se ka rjedhje latine dhe pse Bullgarët kan po at idhe të shprehur me fjalën thjeshtë slovene «smetka» ose Çehet «ucet»; shembulla të tillla ka plot.

Fjalët tyrqishte të cilat janë assimiluar nga të tëra gjuhët ballcanike përbejnë një farë soj kohezioni kombëtar, i cili ekziston, dhe s'ka nevojë për pumm të posaçem nepër shkolla: ato Janë pronë kombëtare Shqiip,tare aq sa_ edhe fjalët ~e rënjë latine, të cilat askush nuk mendon t 1 zavendsojë me rreologjisma». ~,

-v

fjalët K ëtoqë iqenë drejtova.

T

-

e Albanologut Jugosllav në përgjegje të pyetjeve , E falenderova duke e siguruar se këshillat e tija kan për neve një vleftë të madhe; 1aq ma shum knr janë dhenë preji një kompetenti dhe njeriu asnjanës si ai. Përpar~ se të largohesha më lejoi të lajanoja me a;11ë të <~P~rpjekjes _Sh,..qiptare», ISe do të dërgonte d_y artikuj : njerm mbi rendësin e Shq1p&'is~ letrare në Balkan dhe tjetrin mbi Heron t'oiië Kombëtar, Skënderben, të parë prej një poetit Jugosllav.

Midhat ARANITI

Lasgush

FJALe:

KUR Poradeci

Andante

o. i

n

•

•

"

of ;

I

BK SH

~

'

~:··-:f

i-

, ·, P,

*~

-·i.

-· ..""'.

vaa- ~

r:

te. t... u ""'-'• c.. ~. liv- t": Ik' u js4 "'4'1,1/;/.e-~ <,U 9.;- tk . .Fsk.k.- tG, ~

;~:~n.fT12cr----:-1~ J~~---.ri-

!..---

Q Q

fl.. -, " ·

./11.&~

Z'4,,t..

-Q·

'T

-

L

J

[__...:

q t]. ,. Q Q Q

'l.4ll

~

\A

Me,., 4.o •.

{,,

t.:---,.:i

1 ... :.

i&

IU •

f"' .

G... • ua.

d!,

tu .

.Ja.U •

~

b,

I

I

'

- --

• f--....r

EEfl fFFi

-

D

• 1.A

OGËLOSHE MUZIK~:

Kr.

Kono

a tempo

••••

-

- .

/ {'-

r

•

L!1.L '

J

_.,

- /

..:.

H ~.

--

~

•. &•.• -

1'i 1>~- .,L ~

'f/4 sJ:w- ret

-

•

• p

KM.·-

1.,,,/t- ~-

""

r

,.

-

lP-

f

-

•

-

dA.. 8u ·

ku

. U

t4. iL · 1• -;c u

i.

I.u

,. :

,- [__.i.-

···-"

~

-.i

BK SH

-

'\..:> -

L-~------ . ~- - ~fJ) ~ ...

.. . I _ _! : , , G

I

,

-;:.-.:

iI

·'

KULTURA

BALKANIKE y

VUK KARADZIC

,

ëtu e pak kohë më parë JuK goslavia kremtoi 150 vjetorin e lindjes së Vuk Karadziç-it,

BK S

H

sa që të bëhet një nga personalitetet me të dëgjuara në historinë kulturale serbe. reformatorit të gjuhës serbe, kriJeta e Karadzic-it ka qënë jonjësit lë një individualisme ko- shumë e lëvizure. Rrojti në një mbëtare serbe të pushtetëshme, nga periodat më të mhëdha e më babait lë leteraturës jugoslave lë rëndësishme lë historisë sermoderne. be. Që në vegjëli njohu epokën Shekulli XIX i fali Serbisë në lë cilën i madhi Karagjorgjeshumë pionerë të lirisë kombëta- l'if, gjyshi i Mbretërvet që lire si edhe shumë leteratë me ruan dhe hahkuan Jugoslavinë, kulturë lë lartë, po as nonjë nga u-përpoq ( 1804) të bëjë kryekëta nuk ka rëndësinë e vlerën e ngritje kundër sundimit të fuqiKaradzic-it. Populli serb ka të shëm ottoman. Punoi ca kohë drejtë t'a quajë epokën e Dosi- si sekretar pranë Voivodëvet the Obradooiçii dhe të Vuk Ka- serbë, pastaj u-bë mësuës dhe radzic-it si nisjen e rilindjes mt· në fund nëpunës në doganë. shpirtërore serbe edhe këta të dy Karadzic-i ishte i çalë dhe kësh · leteratë ~i 'krvetarët më të mbë- tu s'ishte në gjëndje të merte dhenj të kësaj rilindje. Ohrado- pjesë në luftërat epike që do viçi e Karadzic-i i dhanë hov të të përfundonin në çlirimin e Serri shpiritës kombëtare serbe, i bis. Me gjithë këtë, me qënë se nga kryengritësit ishte një nga ndajtën lalkërat me karakterin klerikal e fetar të leteraturës ser- të paktët që dinin të këndonin e be edhe impozuan, mbi të gjithë të shkruanin, solli shumë shërKaradzic-i, gjuhën letrare ser- bime si sekretar i kryetarëve! be të sotme, duke marë për bazë kryengritjes dhe pastaj u-bë sekretar i Këshillës Drejtuëse, që gjuhën popullore. ka qënë mbërthama e parë e Këjë nga fatet e jashtëzakonë- shillës së Qeverisë së Shtetit të ri shme në botë ka qënë edhe Serb. Dështimi i kryengritjes në ai i Vuk Karadzic-it. Lindur në 1813 e shtrëngoi Karadzic-in që një fshat të vogël Serb, Trsic, në t'a lëjë vëndin, si shumë krye1787, mësoi vetëm shumë pak ngritës të tjerë, dhe të vejë e të gjëra nga kallogjerët e Monasti- vendoset në Vienë. Këtu nisi që rit të Tronosës a,fër fshatit të tij, ahere një periodë e re dhe pjePo për hir të gjenisë së tij dhe të llore në jetën e tij.

Në Vienë njohu Kopitar-in, i përpjekjevet të mbëdha e të paprera, mundi ~ ngrihet kaq lart bënte detyrën e censorit, Duke

N

•

Vuk Karadzic

pasur. Shkrimtarë të mbëdhenj frëngj e gjermanë të kohës së rornantismës po frymëzohen nga kën~ët popullore serbe. Goeihe-J a, admiratori i math i këngëvet popullore serbe, Grimm-i dhe të tjerë e çmuan rëndësinë dhe bukurinë e këngëvet popullore serbe, të cilat u-përkthyen në shumë gjuhëra të huaja.

Si çdo reformator, Vuk Karadzic-i u -luftua keq, u-sha, undoq sidomos nga kleri, i cili në 'të shihte një kanosje për gjuhën liturgjike. Po këto nuk i a humbën kurajon apostolit të përtëritjes letrare, i cili botoi një seri studimesh mbi zakonet popullore, si edhe një Fjalor të gjuhës popullore serbe. «Shkolla e Vuk-ut», luftarake dhe energjike, lindi. Në një mbledhje leteratësh serbë, kroatë e sllovenë, mbajturë në Vienë në 1850, Karadzic-i u-ngarkua të shkruajë regullat e një gjuhe letrare, të cilën c pranuan shpejt të tre degatre ,popuJlit jugoslav dhe pastaj u-bë gjuhë zyrtare.

Të dyzet 'Vjetët e punës letrare të Vuk Karadzic-itpër reformën e gjuhës dhe të orthografisë letrare përbëjnë punën mendore me të madhe të popullit jugoslav.

Karadzic-i krijoi orthogralinë fonetike moderne të gjuhës serbe edhe bëri përgatitjen e parë shkëncore të gjuhës letrare serbe. Me njohjet e tija të pa-fundme mbi popullin serb, me marëdhëniet ·e tija me Goethe-n, Grimm-in, Renke-n etj., Karadsic-i i kapërceu të gjithë artizanët. e tjerë të kombit jugoslav në shekullin XIX. Pat-qënë një shtyllë në formimin kombëtar të

BK SH

kënduar një librë shkruarë niga Karadzic-] mbi shkatërimin c Serbisë, Kopitar-i kuptoi me një herë se te ky auktor fshihesh një talent i rallë. Mbi këshillat e këtij, Karadzic-i filloi punën e tij të madhe si reformator i gjuhës serbe.

• Instinkti e shtyjti Karadzic-in për në poezinë popullore. Mblodhi një numër të math vjershash popullore serbe, të cilat i shkroi ashtu siç thuheshin nga populli, duke krijuar një orlhografi të re të mpështetur mbi parimin fonetik : shkruaj si flet dhe këtuio si shkruan. Gjer ahere gjuha e shkruare serbe ishte e Iryrnëzuarë nga slavishtja liturgjike, të cilën s'e merte vesh turma. Qeveria Austriake, ku paraqiti për censurë mbledhjen ,e: këngëvet lë para Karadzic-i, vuri re pastërtinë e gjuhës. Në 'të Austria sheh një mundësi të shquarë për të luftuar influencën russe midis Sllavëve! të J11gi.1s, edhe kështu i jep kurajo Karudzic-it, i cili më pastaj botoi shumë libra vjershash e prallash popullore, dnke shtruar themelet ,e- gjuhës eë re të shkruarë. ;.

Në këtë kohë, këngët popullore ushqejnë romantismën jugeslave dhe hyjnë në punë si burrim i individualismës kombëtare: këngë lyrike në lidhje tr ngushtë me muzikën popullore. këngë epike që i marin themat e tyre nga historia c nga legjenda për të dëftuar vuajtjet, heroismën dhe përpjekjet e popullit.

Karadzic-i u jep këtyre vjershave një frymë të re me një shprehje fjesht kombëtare, në një gjuhë të-kuptuare nga tërë populli. gjuhë e Ireshkëtë me fjalor të

133

134

'Përpjekja Shqiptare

Vuk Karadzic-i ka lidhj,e P oedhe me mbledhjen e kën-,

gëvet popullore shqipe. «1830. Vuk Kar.adzic-i në krahinën e Pejës mblodhi dymbëdhjetë kënigë popullore, të cilat i a dërgoi në Vienë sllavistit të math Kopitar. Nga Kopitar-i këto vjersha shkuan të dorëshkruara te Miklosich-i, i cili i përdori në punërat e fija vetëm për qëllime gjuhësore. M i, k 1 o s i c h-i i a dha J agic-it, nga i cili i u-besuan N. J okl-it, i cili i botoi me një koment të gjere në veprën « V uks albanische Lieiiersammlunq» botuarë në «Zbornik Belic» (Belgrad, 1921). Kanë me shumë rëndësi nga pikëpamja gjuhësore se sa nga pikëpamja letrare». ( *) - (reclak,) 1

BK SH

popullit jugoslav shekullin e shkuar.

Karadzic-i vdiq në 1864 në Vienë. Kockat e tija u-mbarën në Belgrad në 1897 me nderime të mbëdha.

Për këtë Jugoslavët kremtojnë përmotjen e këtij autodidakti gjenial, i cili, duke krijuar unitetin e gjuhës, favorizoi sa asnjë tjetër lëvizjen e madhe kombëtare të çlirimit e të bashkimit edhe la një tok dokumenta të çmuara për studimin e një nga periodat me të lëvizura të historisë kombëtare jugoslave. Njeri gjenial, jetën shpirtërore të wëndit të tij e drejtoi për në udhëra të ra e të dobi-shme e pjellore, edhe mishëroi cilësitë më të bukura të racës : punën e ngulurë që s'e ndalon dot asnjë pengim, besën që s'e thyen asgjë, vullnetin për t'i shërbyer popullit.

( •) E r n e s t K o I i q i, «Epica Popolare Albanese» (thezë akademike), f. 25 - 26.

<JJalladë

Sot prenduera si nga hera po lalzon I veç n/'1 vash' qt1 rri ke dera po va/ton.

Zemra i rref, syu lot' i lshon pre/ dlshprlm/t kur n/'1 djal' ande/ kalon pa e kqyr' shqlrntt,

Clo va/ton, n/1 kob' fatlueme, nl m/erim; po va/ton n/'1 dit' t' kalueme, nl gt!zlm.

erdh' prendvera dhe zymbylat u pt!rtrtn; e bylbylat po uaftojn' aashunln.

Qan' n/'1 vash', ul' ke dera, n/'1 prenavert1 qtf kaloi e shkoi si era pt!r gf ithhert1. lhean

PODGORICA

PROBLEMIT E MËDHI T'EPOKËS

-----------------PAMVARËSIA E EGJYPTIT DHE IDEJA PANARABE

nga Emile DERMENOHEM

NGJARJET ,e reja t'Egjyptit

ka mbi zhviilimin e ardhshëm të tij. Ç'pre j ditës që Egjypti fitoi pamvarsin e vet, ata që merreshin me punët e Orientit e çudishin se si ai u tërhoq prej regjimit parlamentar, dojshin me dijtë se ç'far raportesh do të kishte tash me të huejët në qoftë s~ do t'u drejtonte kah një nasionalizëm liberale, humaniste; kah një modernizim a tradicionalizëm; kah panarahizmi dhe kah panislamizmi. Ndoshta kriza e re ka me na qit në rrugë mbi këtë punë.

BK S

H

tregojnë një ndryshim lë thjeshtë të qeveris, një krizë ministriale pak si të preiët, apo një orientim të caktuem të politikës së mbrendshme dhe të jashtme? \le thanë të vertetën, në mes të këtyne dy thezave, duhet ende me pritë para se me thanë fjalën e fundit. Por na, për rn'e kuptuo qëndrimin e tanishëm t' Egjyptil, duhet. me u-sjellë nga historia e me prirë syt kah veprat tuj e pyetë vedin me pervujtni në se këto përparime na tregojnë dish-

PËRPJEKJA PËR PAMVARSI

Të h~hofj.1!1 një herë se si Egjyp·e. ~1to1 pamyarsm e vet -

ma lirin, as në sundimin politik,

as edhe n 'atë legjislatif. Lufta pamvarsi që qe bisedue qysh. _në hotnore i dha ~hkas E~Jyptit m'e kohnal e lashta. Mbas penu- shmangë krejt Tyrqin. Me 18 dhave pers~, greke, :oma:~e, a~ dhetuer 1914, qe deklarue i :ahe, ~rnr _lnsh ~mastm_a !e hue- rrxuem sovraniteti Otoman; e të Ja, E~JYP~ ra ~en,_sunditr1;m qto- hekurit e kalifatit prej Mustafa man I 151, ). ~~atë ~IX qmdv1~t,- Kiemalit me 1924 preu lidhjet e mbas ekspeditës .se Bonapartit; urdhnit fetar që II 'Vazhdofshin mbas Mehmet Ahut, ky sundim ende filloi të bahet gjithnjë e ma i , · . . . fortë. Khediv Ismaili u ndesh ~rotekt?rati. a~~les nuk kujtome trupat britanike në Tell et h·e1. kurr s_1 def1mt~f. ~~nd~a vetë Kebir me 13 shtatuer 1882. So- .ndihmonte me dëshirë për pavranitetit tyrk iu shtue edhe pro-· mvafsin e- ardhshme. «Okupatektorati Angles. Egjypti, qi cioni ka me marrë furni mbrenda ende i pagonje haraç sulltan-ka- tre vjetve», thonte lord Salisbulifit të Stambollës, nuk ,e: kishte ry në Dhomën e lordve me-

_ 136_

_

Përpiekia

1887. Me 28 shkurt 1922 Anglija e kishte njoftë pamvarsin theorike e so, ranitetin virtyal lë shlcLil Egjypfian. Nji traktat do t'u lidhte: katër pjka ishin reservue n'alc çast: akordi q'i përkitte Sudanit, regjim 'i të huejvet, komunikacionet imperiale e të huejët të kenë të bajnë në luginën e l\' irli l.

M

_

Me 1923 shof im dy Dhoma : Senati (] 00 pjestarë të motnuem: 00 lë zgjedhun prej mbretit <' të tjetër me vota për dhetë vjelë); Dhoma e deputetve (150 lë zgjidh un për pesë vjetë ).

Mbreti zgjidhte ministrat e mund t'i pushonte; por qeveria - praip se prap - ishte responsabël para parlamentit.

MBRETI .FUAD prej Tij sa herë që nxirrshin në dritë shkrimet e tyne. Vepra e Iundil e Fuadit qe themelim' i Aluuletnis 11rabe që mblidhte, në stinën e vet ( çdo dimën ) ajkën e orientalistëve të mbarë botës.

Themeloi Urucersiietiti Kombëtar Egjyplian, që përmbledh në f akultelet e veta dhe në shkollat o nalla me se 10000 studenta.

U niversileli ka zgjidhë një pikë randësiplote, karierën intelektuale. Po në këtë kohë Fuadi mprojfi edhe Universitetin e vjetër fetar t'Al-Azhar-it, qendër intelektuale e ylemave, theolog\'C e të juristeve të mbarë Islamizmit.

BK SH

breti Fnad, i bir' i Khediv Ismailit dhe pasardhës i lë jatit Sulllan Hysen Kemalit, rrjedh prej Mehmet Aliut, origjinë tltjc,;lifë Shqiptare.

Fundi leu me 1863, studimet i heu në Gjeneve, mandej u'ukademin ushtarake të Torinos. Ku1· u ha mbret me 192Z - thcoritikisht sovran, por praktikisht i kontrolluem prej Anglis - kishte ndër mend këto dy gjana : me mbretnue verevërtë, deri ku 1\lij i dukej e mundshme mhi Egjyplin, dhe me i dhanë shkas kulturës Egj~,ptiane. Fuadi ka qenë Mecenas.

Shum lë dituri lë huej që ndodheshin në Kajro qenë përkrah

Shqiptare

WAFDI

wafdi

asht një parti e popullit; themeluesi i saj asht Saad Zaghlul pasha, nji personalitet i fortë, nji politikan i njoftun. Porsa Waldistët dhanë besën, dërguen një delegacion ke komiser' i naltë, i cili iu përgj egjë se s'kishte instruksione prej qeveris së vet. Delegatët u zemruen dhe k.8-rlrnen me shkue në Londër, por nuk u dhanë pasaportat. Ministrat Egjyptian hajnë gre'Vë dhe kërkushi nuk

desht me i zavendësue - i vetmi shembull në histori. Zaghlulin e tretën në Maltë bashkë me shokël e vet Muhamed \Iahmudin e lsmail Si<l'ki1m (ministra). Në kët rasë greYa e pshtjellimi shtohej në të gjith' anët.. l\lë 192't në krye të Wafdil ishte ZaghJuli, dhe kur vdiq me 1927 u zavcndësue preji Nahas pashës. Me 1930 mbreti qe në rrezik, por qindroi me ndihmën e Sidki pashës.

Pamuarësio e Egiyptit•..

Lufla italo-ahisine pat. dy role me randësi : shtiu ndër 1

mend Anglis që lë Iusi në dorë Egjyptin, dhe Egjyptil të kërkojë parnvarsin e vet. Mbas gushtit lë 1!)36 lë dy vendet u lidhën me nji traktat, dhe me 9 maj 1937, në konferencën c Montreux, Egjypti fitoi pamvarsin. Qe pra Egjypli del në veti e vendasit sundojnë vendin dhe pak nga pak

137

TRAKTATI I 1936 po hajnë një ushtri thjeshtë kombëtare. Ç'anë duhet me: marrë për këtë pamvarsi që Egjypti e fitoi mbas sa e sa vjetësh e përpjekjesh tragjike? Dy forca ishin hall për ball: Oborri dhe Wafdi: mbreti Faruk i L-rë e Nahas pasha. Por sa i përket Anglis mund lë thomi se kët herë ndejti mjaft e ruejtun.

H

MBRETI FARUK

qi qe shmangë me 1924 për me detyrue mbretin Fuad të krijon· te partin «ittihad» ='bashkim.

Nahasi pat qenë ministër arsim, c drejtësije në kabinetin Sitk. pasha dhe kryetar' i Këshillit në vdekjen e Mbretit Fuad. «Këmishat e blerta» dhe «të kaltërtal.-, paradojshin, këndojshin hymne, udiqshin njena tjetrën e bajshin manifestime; ndërsa në pallat shtoheshin intrigat moderne oiksidenlale. Student.at çoheshin kundra Auglis. E në na' duer dorhekja e rektorit Lytfi pashës Es~Sayu1, qe mjaft ,e randëssh · me. Fjalim' i fronit me 19 nanduer siguroi interesat e hueja dhe lajmoi se budgetj ishte i mjaftueshëm e se. lira egjyptia.ne do mbette e paluejtshme.

BK S

Faruku asht mjaft. i ri. ~eu n~ kallnduer Hl20; mësimet 1 kreu n'Angli ku muerr një edukatë shembullore. Asht shpirt mirë, i hijshëm, mysliman i për<hpirtshëm dhe shum ma populluer ::e i jali. Në moshë fare lë njomë hypi në fron dhe muerr frenat e shtetit në dorë. Shum kushi nuk besonte se një sovran kaq i ri do të mund t'i nnhante këta Irena mbasi në një anë \Vafdi, me shumicën elektorale, kish vendosë me sundue e me f ormue «këmishat e blerta»: e n'anën tjetër konflikti që ngjan në mungesë të mbretit ndërmjet Na has pashës dhe t.ë shefit privat të mbretit, Ali Maher pashës. ia n,gatrrojshin pak fillin. N ahas pasha ishte një Waldist i vjetër

TË KALTËRTIT

brritja e Mbretit Faruk në M Kajro, me 15 nanduer, i dha shkas një manifestimi. Me

13 nanduer asht një e kremte- kombëtare n 'Egjypt : kremtojnë kërkimin e pamvarsis drejtueme 1913 prej Zaglul pashës Britanis së Madhe. Festa mbaroi në qet-

E TË BLERTIT

si, por të nesërmen studentat u çucn pe'shë e do prej tyne qenë plague randë. Pesmhëdhetë stuclenta Wafdist e jo Wafdist ndeshen rebtë. Me 28 nanduer tri 'Predha revolveri drejtohen mbi kryeministrin Nahas pasha. Zyrat e gazetave dhe shtëpija e Mu-

138

Përpjekja Shqiptare

hamed Mahmudit qenë rrethue, dhe 300 anlarë të «Këmishave të kaltërta» u kapën. Kriza e rnuejit dhetuer sa vinte, hahej ma e rchlë. Opozita ankohej për dhunën e policis, për çensurën e

shtypit dhe për burgimin e do gazetarve .Jo Waldistët i a hjedhshin fajin Waldit, ndersa Wafdistët thojshin se paraqitshin demokracin,

RRtZIMI I NAHAS PASHl!S Zyra

e W,a,fdit e ndau me _l_uf-

tue çdo kabinet posë atij të

BK SH

Nahas pashës që ish Iormue prej një wafdisti. Natyrisht mbretit nuk i erdh mirë këjo gja. Detyroi që të shpërndahen Këmishat e kaltërta e kërkoi që kunora t'i shilte të gjitha projektet për me ia paraqitë parlamentit dhe me emnue nëpunsat e naltë, Dekreti mbretnuer i 30 dhetuerit e rrzoi Nahas pashën bashkë me

shokët e tij. Mbas tetë ditësh u banë manifestime nepër rruga.

Nji shumicë studentash ishin çue kundra Nahas pashës dhe duetrokitshin mbretin. Makram pasha, ministri i. financave, shpëtoi për ma·jë të gjëlpanës pse qenë tuj e gri. Wafdistët çirreshin nepër rruga: «As rrzim as dorheqje! O Nahasi o kryengritje!»

KABINETI

Dekreti mbretnuer hante fajtuer Nahas pashën që manitestonte kundra konstitucionit dhi" nuk nderonte lirin e popullit: por këjo qever i o-kishfe punën pak si. pisk me luftue kundra partish, por do të çonte në vend dëshirën mbretnore. Mahmud pasha kish qe-në kryetar qeverije edhe në kohën e Fuadit ( 1928; 29). Kryeministr' i ri asht drejt'ishin vallë pa-sojet Ç ' mund e krizës.egjyptiane? Flite]

për influencë .italiane e ngacmim angles, por ... Allahu mund t'a dij ashtu si duhet. Qendrim' i Italis nuk ka qenë i fortë n'E1gjypt; propaganda radjofonike e Barit nuk dukej t'ishte me baza seriose, Përkundrazi qëndrim'

MAHMUD PASHA

tor' i gazetës «Ballaq» dhe kundërshtari personal ma i rebti i Nuhas pashës. Bashkpuntorët e tij ma kryesuer janë, si Ismail Sidki pasha, kryeministër në vi. tin 1930-33, bashi ministër finance, Ahdel-Fatah-Jehja pasha, që muerr drejtimin e -punve _tëJashtme dhe Hasan Sabri pasha, lash ministr' i botores e dikur ministër i Egjyptit në Londër.

PRANË KRIZËS

i Anglis ishte i fortë nga shkaku i çeshtjeye vitale t'imperatoris.

Për kët arsye pra qe e shtemgueme ma me ndejtë me duer n'ij; por demarshi që ambasadori ang1es hani pranë mbretit për dobi të Nahas pashës nuk pati ndenji përfundim të mirë.

139

Pamuarësia e Egiyptit ..•

PO TASHTI? randësishrne E me dijtë se

kis~te, me qenë

mbi ç elemente

H

do të mbështetej Mahmud pasha. Mbi ekstremistët e së djathtës, mbi liberalët, mbi: Iellahët, apo mbi konservatorët? Në qoftë se do të hidhej në rrugën e re-. formave sociale do t'i nxirte vedit punë. Sa për Iellahët, mund të themi se, kanë qenë të lanun mbas dore preJ anglesve; por që i kanë ndihrnue organizimit ekonomik e financier, nuk mund të mohohet.

Egjypti dita ditës shkon kah përparimi, Një klasë puntore asht në formim· e sipër. Taksat

janë Lë lehta dhe dita puntore hahet nandë orë vetëm at-here kur kanë për të krye ndenji punë të randësishme; por Sindikalet nuk janë t'organizueme ende ashtu si duhet. Egjypt] ka dy universitete e një Shtyp që i ndihmojnë me luejt një rol në lëvizjen panarabe që andërojnë drejtuesat e Bagdatit ,e· të Shamit, të cilët, më lëvizjen panislamike <leshtën me i ngarkue mbretit kalifatin; e me 14 Jenar. kur Faruku muerr betimin e ushtris, shkoi me drejtue lutjet fetare të së Premtes në AlAzhar... ·

BK S

përkthim: lhsan PODGORICA

lljë

~ubat

OMAR KHAJJAM

©he posa në CTauernën këndoj gjeli, <JJesnikëtiashtë tblrrë . «CJortat çel-i I

e shkurtër

është :Jeta 1 ta, u-mplakmë ©he mbetmë si kofini pas të utelt» RUSHIT

SHËNIM:

Kjo Rubai predikon

gëzimin

vjetër «Ca r p e d Ie m ». -

BILBIL

GRAMSH!

e ditës pas fjalës së Romanëve të R.B.G.

SHQIPTAR

MUAJI

•

FEJESA MBRETRORE gjarja më me rëndësi e muajit shqiptar ësht fejesa e N. .\[ T. Mbretit me Konteshën raldina Apponyi - një ngjarje me rëndësi të madhe dhe të lumt ur me kuptimin më të gjërë të fjalës. Më 31 Jenar Parlamenti bën një mbledhje madhështore.

Salloni ësht mbushur saqë nuk ,gj9jë vënd. Askush s'mungon !!lë këtë ditë historike. Kabineti i tërë qëndron narënen e tij. Në llozhat nderi shquhen N.N. T.T. Princeshat, familja e Konteshës, trupi diploma tjk, autoritete lë larta civile dhe ushtarake, zonjat e familjeve më të mira të kryeqytetit dhe një tuf' e madhe e popullit e përbërë nga klasat e ndryshme, tregëtarët, proiesionistë etj. Në .mes të një heshtje plotë nderim dhe mallëngjim, t: Pandcli Evangjeli, ngrihet në këmbë dhe këndon këtë letër të Mbretit drejtuar kryeministrit:

N

BK S

H

c.~-

.

bra, Fejzi Alizotti, Vasil Avrami dhe Sandër Saraçi. Që të gjithë shprehin gëzimin dhe kënaqsinë e tyre dhe theksojnë me fjalë të goditura mirë rëndësin e jashtëzakonshme që përmban teksti- i shkresës së Lartë mbretërore. Z. Pandeli Evangjeli me të konstatuar se Parlamenti e jepë me brohoritje pëlqimin e vet, ngrihet përsëri në këmbë dhe këndon në mes ovasioneve enthusiastike, vendimin e poshtëshënuarë të parlamentit :

«Tue dëshirue të marrim për bashhëshort~ Konteshën Geraldine .4pponyi, ju ngarkojmë t'i au sillni përfaqësuesve të Kombit këtë dëshirën i'Onë në koni ormiiei me nenin 89 ,f Statutit Themeltar të Mbreinis - ZOG.)) ë

Fjalët e Mbretit, të dëgjuara në këmbë prej të gjithëvet, shoqërohen me një breshëri duarëtrokitjesh të vazhduarshme. T pari, që hipën në tribunë ësht z, Hiqmet Delvina; pas këtij vijnë me radhë z.z. Abdurrahman Di-

«Sol, me 31 Kallnuer të vitit ditën e Hënë, n' orën 11 para dreke, Parlamenti, i mblediuui në Seancë të posaçme dhe soiemne, mori njoftim lë Mesazhii të Nalt Madhënis së Tij ,11bretit, ZOGUT l-rë, me anë e të cilit nqarkoti Zotni Kryeministrin për t'u sjellë në dijeni Përlaqësuesaoei të Kombit, në bazë të Nenit 89 të Statutvt Themeltar lë 1vlbretnis, dëshirën e Sovranit i'onë August, të morë Bahskëshorie të Tij Konieshën Geraldine Apponyi. · Parlamenti, tue çmue se martesa e Sovranit t' onë August përmbush dëshirën e zjarrtë që prej kohe ka ushqyer gjith populli Shqiptar për konsolidimin e Dinastisë s'o'në Kombëtare, e cila [ormoti lumiëriti e Atdheut; iue çmue thellë se martesa e Sovranit t'onë .4.ugust me Kon1038,

Muaji teshën Geraldine Appony i, bijën e çquar e Familjes f istiike dhe li; famëshme lë Koniece Appony1, eshi e përshlalëshme .ttie intere-

sat e Dinastisë s · onë K ombëlare

dhe me alo të Shtetit Shqiptar; në bazë lë nenit 89 lë Statuti!

Themeltar lë Jfbrelnis, më nji ui

dhe me brohoritje Vo t oj

Dluuueti e konseniimcniii për

thë popllllil Shqiptar që përfaqë

sou, uroti me shpirtë e zëmër jetë të gjatë dtie lumiëri lë plotë për Mbretin ZOG, për Mhretnesiiën. e artlune

lë ~hqiplarët:f! dhe për gjilh Familjen Ml,,.etnore.»

Përrnbujtja e këtyre dy dokumentave historike, ë-ht aq e kjartë sa që pasqyron me besnikëri më lë madhe lërë vlerën e rëndë -in që ka në vet-vehten ngjarja e lumtur e fejesës Mbretërore.

Historia shqiptare do lë shkruaj kaptina me rëndësi edhe për këU' vepër ideale të Mbretit, që po realizon .me +idhjen e fejesës së Tij. Ngjarjn II përshëndet me gëzim prej lë gjithë shqiptarvet Po ata që u gëzuan më tepër jnnë sidomos të rinjtë, që njohin shumë mirë nga kush tjetër vlerën e madhe të fejesës së 31 Jenaril. N. \1. T. Mbreti me rastin e Iejesës së Tij bëri një zgjedhje me lë verletë mbretërore. E kërkoj dhe e gjeti bashkëshorten e Tij hrënda në gjirin e Oksidentit. n'atë oksident ku kemi drejtuarë edhe ne të rinjtë vështrimet t'ona plotë nostalgji për të marr dritë dhe për të krijuar

141

Shqiperin e 'nesërme të bashkuar e ti" lulëzuar. Kontesha ( ;.1•raldinc Aponuyi ( Nagy-A,ppo11yi ), i·~ht hija Iatlumtur e një IIga La tu i·IJO\ <'t më lë v jetra, më fisnike ahe me një veprimtari të gjatë historike dhe kulturale t' vristokrncis 'hungareze. Nga gjiri i kr~'-itj f amilje duallën .një I ok pc1·so11,alitetetë shquara, burra shteti lë radhës së parë, bihliofilt' që lhemeluanë biblioteka, 111lhi\tarë gjeografë që ndih.

1111urn mr sukses në zgjermin e njoftimeve shkencore të Gjeograf is e të Ethnografis, ministra ql· .::.uallrn reforma me rëndësi në jetën shoqërore të Perandoris Austro-I lngareze, shkrimtarë me v lerë 1rë kinë botime shkencore li· shumta, që mblodhën dokumenta, koleksione dhe që s 1:,t11anë voll1me të tëra studimesh -hkcncore mbi thema të ndr;y~hme, që nga problemet politike ndërkombtare gjer në historin ~ feve, në folklor e n'Anthropolo.gji. Vetë Kontesha e jonë, Mbreli~restrn e arthshme e popullit shqiptar. ësht e pajosur me një kulturë të lartë e të shëndoshe Ku ndjekur me goditje lë mbaruar mësimet e saj shkollore n; kolegjin e. Preshaum-it. fletë c shkruan mirë e bukur veç gjuhës ,i; vet amtare, edhe gjermanisht, frëngjisht, anglisht dhe italisht Njii drirn kulture e re, plote shëndet e premtim, depërtoj me rezen e Rinis në sytë, në gjirin e lartë lë familjes s'onë Mbretërore. Dhe ne urojmë me gjithë shpirt ~ era e këndshme e kësaj lule, që fati i lumtur i Shqipëris na i solli krejt pa pritur në kopshtin e njomë të kulturës s'onë kornbtare, të na forcojnevratdhe të na dhuroj fuqi të reja për lë

BK SH

martesën e No]! Jladhënis së Tij lOG I., Mbretit të Shqiptarëiei, me Konteshën Geraldine .1/>/IOll!Ji, dhe, n'eniër të lë gji-

Shqiptar

142

Përpjekja

punuar me një dinamismë më të vrullëshme e më të kulluar në fushën e zgjimit mendor të Kombit.

P. Sh.

shkrijtën për 'te, por pa e parë me sy, të realizuar si e shohim ne sot l Andaj u-deshtnë të tjera përpjekje e mundime të parreshtura për t'a venë këtë shtetin t'onë në rrugë të përparimit për t'ia siguruar jeten si t'atillë.

Tash mas aqë vjetësh largimi, me rasën e 25-vjetorit me t'u-kthyer në këtë atdhe aq të shumëvuajtur, shoh ndryshimet e bërë dhe punimet e çvilluar për t'a ngrehur këtë vënd në një shkallë sidokudo qytetërimi, me shpresa„ të mbëdhaj a se ka për të vajtur gjithëmonë përpara për lumturiën e këtij populli, i cili pret që ç'do punim e çvillim që bëhet, të jetë për dobiën e tija, për mirëqënien e tij a, për të shpëtuar nga një gjendje jetese ditësh edhe çastesh mizore edhe tikëse, Duke shkuar rrugës e pashë Leshin qytetin historik me famë të perënduar tek ndodhet edhe varri i Fatosit t'onë legjendar," me një drithmë të trupit duke hedhur sy depërtonj ës mbi viset që e rrethojnë edhe që kujtojnë kaqë çaste të gëzuara edhe të hidhura, shprehje e gjallë të qenies s'onë së njëherëshme edhe të sotshme.

E pashë prap Shkodrën, që po ringj a Ilet, i a ndjeva rahj et e zemrës së saj, dikur të përvuj turë, M rahë përsëri po me atë rythëm që dëshëron gjithmonë për t'a gjetur shëndetin e saj trupor edhe mendor; i a kuptova mundimin që po shvillon për një përparim sa me të shpejtë ndaj rugës s'atdhetariës dhe të qytetërimit, Ngado heth sytë sheh se një forcë krahu e pathyershëm, po mundohet t'a ngrehë ketë qytet legjendar në shkallën që meriton si pas së shkuarës edhe emrit që po mban me krenari, të mbërrijë të bëhet sa më e fortë në pikpamje të kulturës së naltë si vashdim i asaj t'aqë shekujve që e përfaqëson me aqë dinjitet. I a njoha edhe përpjekjet që po bën për t'u-ngrehur edhe ekonomikisht, me që sot për sot nga kjo pikëpamje vuan edhe duron duke pritur ditë mbarëvajtjeje edhe shkelqimi si kulturor edhe jetësor.

Më së fundi Shkodra meriton përkrahje që të qendroj ë midis qyteteve të tjerë po aqë lart, sepse misio-

BK S

H

SHKODRA Mjaft është vetëm për t'a kujtuar fjalën Shkodra, fjalë që përmend një emër i cili përmes sliekujve ka krijuar një famë, e që kumbon në ç'do zemër shqiptari, një tingull atdhetarije, që u-mbajt edlie po mbahet në kulmin edhe të patronditur me gjithë vështirësiët e kohës së sundimeve të ndryshëm që kaluan mbi 'te vashdimisht.

Kishin shkuar po thuaj se njëzet e katër vjet që kurse !:) Jdsha parë Shkodrën për të parën herë. Por edhe at'here me gjithë që një frymë shqetësij e i kishte kapur shkodranët, me që gjendja e tyre ndodhej e pakthjelluar, nuk e patën humbur shpresën për një ardhmeni e cila s'kishte për t'u-vonuat. Ndenja nja dhjetë ditë me tlta shokë të cilët i njihja vetëm ngs emëri që në kohën kur në Vjenë ishte themeluar shoqëria «Dija» nënë kryesin e të shquemit Dr. Gjeorgji Pekmezi, një degë të së cilës e kisha trajtuar edhe në Bukuresht. Shkova at'herc disa ditë të pi\lqyera në Shkodër me miqtë t'atjeslimë i shoqëruar prej Durrësi me disa shokë të vjetër.

Po atë kohë Internacionalët e sundonin Shkodrën me rrethet. Ky sundim sado që e kishte dorën e lehtë, por prap së prapi shkodranët ishin të shqetësuar mitssi nuk e dijnin seç' fat i priste- rtë t'ardh, men. Malizi me nj 'anë, Sërbët më tjatër, po e ruanin gjahun për t'urënë nër kthetra edhe n1bë tjetër anë Esad Pasha po vepronte që t'ia mbërrinte qëllimit të tij. Massi uktheva në Durrës, aty na priste një gjemë tjatër më e madhe: filloj kryengritja e cila mbaroj me ikjen e Princ Wied.It, Kujtime të hidhët për ç'do shqiptar që kish ardhur të sllijojë një atdhe të lirë, një fllad të zemrës së tij të djegur për një ideal t'ushqyer në shpirtin e tija, ideal i mbjellë prej aqë patriotësh të tjerë që u

Shqiptare

---- - ---------

143

Muaji Shqiptar

ni i saj nër ato krahina, për t'i bërë ballë gjendjes mizore, i bijen asaj, se duk' u-mëkëmbur Shkodra ringjallet fama e burrëriës edhe c theroriës s'atl] popullit kreshnik që ka nxjerë burra trima edhe aq fatosa q'u shquan në fushë të luftimeve për Liriën edhe Rilindjen e kësaj Shqipërije. Me ketë rasë gjeta miq të vjetër edhe të rinj, të njohur e të panjohur, të cilëve për çfaqjen dashurije dhe pritjen më se miqësore u falem nderit edhe i ngjatjetonj nga zëmra të gjitheve. Asdren

ë

BK SH

KONCERTI TASHKO·ALEKSI Koncerti vokal që dha në sallen e kinemas «Glor ia» në javen e fundit të Shkurtit Zojusha T e f t a T a s h k o, e shoqëruar në piano nga zojusha L o 1 a A I e k s i, pati një sukses me të vërtetë të shkylqyer. Zojushën Tefta Tashko mund t'a quajmë me plot arësye një artiste, mbassi ajo me interpretimin e saj na bëri të shijonim disa copë të zgjedhura nga veprat e mjeshtërve më të mëdhenj të muzikës klasike. Duke dëgjuar këngën e saj u-habitëm me përparimet që ka bërë qysh se e dëgjuam për herën e parë këtu e tre vjet të shkuara. Asi kohe kishim përpara një nxënëse të aftë, pajisur me një zë të bukur, që premtonte shumë.

Në koncertin e javës së fundit të Shkurtit konstatuam me habitje të gëzuar se, nxënësja e dikurshme ishte bërë një artiste në kuptimin më të plotë të fjalës. Ay zë i ëmbël. i pasuri, i fuqishmë, mi timbrin e kulluar si uji i atij krojit që zbret nga mali, kishte një suplesë në nuancat më të holla, një vetsundim në pasazhet me të vështira, njëkunbim të thekshëm në notat më të larta që të linin të mahnitur. Përmbi përsosjen teknike ishte shpirti i artistes që frymëzonte ekzekutimin e çdo copës së programit dhe i jepte zërit gjithë atë fuqi shprehjeje që kishte vënë auktori në veprën e tij.

Këngëtorja çkrihej në valat herë 1~ lehta, herë të furishme, herë tronditëse, dhe herë përkëdhelëse të harmonisë muzikalë dhe· kështu bëhej e zonja të interpretonte "po, me atë sukses arie të lehta e iaz-

more si ,~t q u i e r a» dhe pjesë operash ku fuqia e shprehjes a. rrin kulme të pakapërxyershme. l gjithë recitali ishte një festë e vazhduarshme për veshin e dëgjonjësit.

Emocioni estetik i zgjuar me tingujt e melodis së parë vazhdoi po me at intensitet deri në mbarim. Por, po të hetosh thellë në shpirt dhe u; pyesish vehten fare sinqerisht, do të gjesh se në at program të zgj edhur për të vënë në pah zërin e begatshëm dhe talentin artistik të Zoj ushës Tefta Tashki, kishte pjesë që të preknin më thellë, kishte që e bënin zemrën të rifte më fort. Për hesapin t'im, më ka bërë përshtypjen më të thellë aria e Mirçille-it të G o u n o d-it. Notat e para të kësaj cope, që është një nga më të goditurat e kompozitorit të math frëng, kumbonin në vesh si përkëdhelje e ëmbël e erës së lehtë që fryn nga deti në një mbrëmje pranvere.

Pastaj, dal nga dalë, ngrihet toni i shprehjes dramatike dhe melodia muzikore arrin tingëllimin rënqethës të një klithme të pasionuar. Esht klithma e një gruaje që dashuron dhe gati të digjet në fla gën e pasionit që e ka pushtuar të gjithë. Këtu muzika është me të vërtetë në Iartësin e ndjenjave dhe ekzekutimi i këngëtores vlerëson gjith ç'ka vënë kompozitori në veprën e tij. Pastaj «Mattinata» e Leoncavallo-s, auktorit të pavdekshëm të «Pagllaccive». Një Iirtzmë e hirëshme, një himnë bukuris së agimit, një muzikë që të gjallëson, të mbush me shpresa, t'a shton dashurin e jetës. «A v e M a r i a», muzikë mistike, në të cilën Gounod-i është mjeshtër i mbaruar.

Mbas thekseve të bujshëm të L u c i a-s, M i r e 1 1 e-it, ku shpreheshin pasionet e çtrenuar, notat e zbutura të A v e M a r i a-s çoheshin përpjetë si një lutje e përgjëruar që të qetësonte.

Fundi, kapak· mbi të gjitha, aria e njohur e T r a v i a t a-s, që Zojusha Tefta këndoi jashtë programit, e nxitur nga duartrokitjet e pareshtura të publikut të enthuzlasmuar. Aty artistja jonë simpathike u tregua ,~ m p e c c a b i 1 e» (e pa lajthitur) sikundër e cilësoi ekzekutimin e asaj cope të mrekullishme një njeri i degës,

Përpjekja

144

Duhet të shtonj se enthuziasmin e publikut që bërtiste «bis» me ngulm të math, e kishte çuar në kulm pjesa e tretë e nrogrami t që përmbante k n g ë pop u 11 or e s h q i p e. Këto i a kishin gjetur shpirtin dëgjonjësve të shumtë të djegur për çdo gjë që është përnjimend kombëtare. Zëri dhe talenti i Zojushes Tashko i kishte mveshur ato këngë të thjeshta të folklorit t'onë si me një petkë të praruar. Dëshira unanime e publikut ishte që pjesa e melodive shqipe të zgjerohej më tepër, mbassi me ato ësht ushqyer populli ynë dhe ato shijohen më tepër, sidomos kur janë stilizuar me mjeshtëri.

Suksesi. i shkëlqyer që kori Zojusha Tashko i detyrohet edhe talentit të Zojushës A 1 e k s i, e cila ka qënë një shoqëronjëse ideale në pjano. Pjesës c. zgjedhura që lojti vetëm pjanisteja jonë e çquar, tutën në koncertin një element të domosdoshmë varieteti. Përveç asaj ekzekutimi i rapsodis së L i s t z.dt na la një përshtypje të fortë. Aty Zojusha Aleksi kallzoi gjith talentin e saj duke na bërë të ndjejmë thellësisht at muzikë origjinale ku motivet o lehta popullore përzjehen me hove të fuqishmë që të kujtojnë \Vagner-in. - (tz.)

ret, legatës franceze në Tiranë, prej vetë z. De Courville që kur se qëndron në krye të lyceut dhe prej miqve të zjartë të Shqipërisë z, z, ·\rnlte .Mazon dhe Leon Rey. Pas kësaj ceremonie të shkurtër, në të cilën muar pjesë të gjithë autoritetet me z. Prefekt në krye, filloj vizita e ekspozitës, gjatë së cilës profesori i fizikës z; S o t i r K u n e s h k a iu bënte eksperimente të ndryshme me veglat e rea.

Veglat e ndryshme ishin radhitur në mënyrë të këndëshme rreth e përqark sallës duke mbajtur sicila emrin e saj. Në mur shënoheshin me shkronja të mëdha lënda për të cilën shërheni.n këto vegla. Kështu syri të zinte një sasi veglash : mecanique, pesanteur, hydrodynamique, chaleur, acoustique, optique, electricite statique, magnetisme, electricite dynamique. ()ë të gjitha këto kishin nga shumë vegla të ndryshme që kapnin su, mën prej 20.000franka franceze. Me këtë dhuratë të çmuar të qeverisë franceze, Lyceu ynë kombëtar pasurohet me një kabinet fizik të çmuar që do t'u shërbejnë shumë nxënësve."

«Gazeta e Korçës» duke i dhënë fund këtij përshkrimi të vogël, çfaq falnderimet e saj qeveris rrancese për dhuratën dhe të gjithë atyreve që me interesimin e tyre pranë Qeveris trancese e pasuruan Institutin t'onë kombëtar me një kabinet fizik të madh e të vlefshëm. Bashkohemi edhe ne në këto ndjenja fisnike të gazetës së vëndit dhe shpresojmë se do të na jepet shkak për së afërmi të bëjmë fjalë gjër e gjatë mbi k,ëtër plotësim teknik të nevojshëm me të cilin u pajos më së fundi Instituti ma i lartë i Arsimit kombëtar. - (redak.)

BK SH

ë

Shqiptare

NJ' DHURAT!t E FRANGU Me :?O Shkurt u bë në Korçë eks-

pozita e kabinetit fizik të dhuruar nga Qeveria franceze Lyceut kombëtar t'ati qyteti. «Gazeta e Korçës» e përshkruan me këtë mënyrë çeljen e Ekspozitës : « ... Ekspozita u çel me një fjalim të shkurtër të kryetarit të Bashkisë, i cili, me pak fjalë ngriti lart kulturën franceze dhe përgëzoj Qeverinë franceze, si edhe shkatarët e kësaj dhurate të vlefshme për institutin t'onë më të lartër arësi, mor. Dhe përfundoj duke brohoritur për Francën dhe për Mbretin Zog. Drejtori teknik i Lyceut, z.

D e C o u r v i 11 e, u përgjigj duke falëndëruar për fjalët e bukura dhe kujtoj e falënderoj dhe ay shkakëtarët e kësaj dhurate, që sikundër dihet, ësht bërë me interesimin e ish drejtorit të lyceut z. Leon Pe-

DR. GJ. PEKMEZI

Më 24 Shkurt, ndroi jetë në kryeqytetin e Austris Dr. Gjergj Pekmezi, i cili kish rënë sëmur para disa ditësh nga një plevit i dyanëshmë.

Dr. Gjergj Pekmezi lindi më 23 Prill 1872 në Ohri. Shkollën e parë e kreu në vëndlindjen e tij. Më 1884 mbarni- studimet e mesme në Gjimnazin i'rek të Manastirit. Më 18QO e

-----

145

Muaii Shqiptar

drejton dhe e boton vetë. Veç kësaj muarërn vesh se z. Prof. Rey vendosi që posa të kthehet uë Shqipëri, të hedhi themelet e para të një shoqërie studimesh mbi hlstorin e Gjergj Kastriotit, shoqëri e cila do të bëhet, sipas mendimit të z. Prof.

Rey, një qendër dokumentimi dhe bibliografie mbi gjithë faktet që kanë të Lëjnë me jetën e veprën e heroit t'onë kombëtar. «Shpresoj, na shkruan z. Rey, se do të gjejë pranë autoriteteve zyrtare dhe intelektualëve shqipëtarë, ndihmën që më është e domosdoshme për të shpua në udhë të mbarë këtë projekt, realizimi i të cilit munt të jetë kaq interesant jo vetëm për përparimet e historisë së Shqipërisë po dhe për zhvillimin e ndjenjës kombëtare».

P. Sh. e pret këtë premtim të z.

Rey me gjithë simpathinë e saj dhe është gati që të hapë shtyllat për ç'do komunikim që eventualisht pasi të themelohet «qarku i studimeve mbi historinë e Skenderbeut» mund të ketë për të' botuar. -

BK S

H

gjejmë Hë Beograd, ku kreu shkollën theollogjike dhe më 1894 u regjistrua në Universitetin e Vjenës, ku plotsoi studimet e ttlosons më 1898. I ndieri ësht marë me çështjen kombëtare që në djalërin e tij. Përpara, si edhe pas luftës balkanike kish zhvilluar një veprimtari politike reth çështjes kombëtare dhe u përdor nga qeveria Perandorake Austro-Ungarese në detyra përkat, se. Pas shpalljes së pamvarësts kombëtare dhe duke qëndruar kurdoherë në Vjen u ngarkua atje me misione politike e kulturale të ndryshëm edhe nga ana e Qeveris shqipëtare. Dr. Pekmezi veç veprimtaris politike, ka zhvilluar edhe një veprimtari letërare-kultu rale mjaftë interesante. U muar përgjithësisht me çështje të gjuhës dhe i detyrohet iniciativës s·:i 1 ij caktimi i një kathedre për gjuhën shqipe n'Institutin Oriental të Vjenës, që u themelua në vitin 1903.

Më 1920 u emërua Inspektor i studentve shqiptarë në Austri, Gjermani e Çekoslovaki. Më 1928 i ngarkohet barra e mbledhjeve të dokumentave të historis kombëtare nëpër arqivat e Vjenës. Dr. Pekmezi ësht një nga fytyrat më me rëndësi që luan një rol në historin shqipëtare të këtyre pesëdhjetë vjetëve të fundit. Prandaj jeta e tij publike, si edhe veprimtaria e tij kulturale, ësht një themë që vlen të zhvillohet gjer e gjatë. Shpresojmë se për së afërmi do të gjejmë mundësin për të studiuar pak më gjërë veprimet e tija kulturale.

Ndërkaq i çojmë familjes së ndierit ngushëllimet t'ona. T (redt<.)

VEPRAT E PROF. REY

Me kënaqsi të madhe mësojmë se z. prof. Lëon Rel, drejtor i misionit arkeologjik freng në Shqipëri, mu•.. ajin e kaluar ka mbajtur n'universitetin e Louvain-it (Belgjikë) disa konferenca mbi kërkimet arkeologji në vëndin t'onë. Konferencat që u-dhanë përpara krervet të jetës intelektuale të Louvain-it, patën një sukses të merituarshëm. Mësojmë gjithashtu se i shquari arkeolog, tani, është duke përgatitur numrin e ijashtë të revistës «Albaniau, që

ASDREN·I

redak.

NI SHKODIR

Më 9 ië muajit Shkurt vizitoi Shkodrën z. Aleksandër S. Drenova (Asdreni), i shoqëruar nga Lasgush Poradeci dhe Ernest Koliqi.

Pritje të mira dhe nderime të shquara i u bënë nga ana e intelektualvet shkodranë. Me këtë rast Shoqëria kulturale «Rozafat» organizoi për nder t'Asdren-it një shfaqje të bukur artistike, e cila u hapë me një ligjëratë simpathie të poetit At Gjergj Fishta për nder t'Asdren-it.

Në mbarim të ligjëratës, Asdren-i dolli në palko dhe përqafoi At Gjergj Fishtën. Orkestra e shoqërts lojti disa copa të zgjedhura, në të cilat muarën pjesë, përveç anëtarvet të shoqëris, dhe artistet z-sha Tefta Tashko (soprano) e z-sha Lola Aleksi (pianiste). Një pritje i u bë poetit mik edhe në Gjimnazin e Shtetit, ku profesorët kishin shtruar një «çajë» për nder të tij. Pas dhjetë ditëve në mes pritjeve dhe përshëndetjeve të miqve të tij, Asdren-i e la Shkodrën me një kujtim e mallngjim të thellë. - redak.

146

Përpjekja Shqiptare

«KRYQIZATAT»

ltalis, Sllk, e Tij Francesco Jacomoni, i Amerikës Hugh Grant, i

Francës Mercier, si edhe Komandanti i përgjithshëm i gjindarmeris n/kolonel Shefki Shatku, prefekti i Tiranës z, Qamil Pepa, kryetar i Bash"kis z, Abedin Nepravishta dhe një numër i math oneerasn të lartë dhe autoritetesh civile.

=- Më 10 Shkurt u nisën .përjashtë Shtetit N. E. S. Imp, Princesha Senije hashk me N. T. Imp. Princin Abid dhe N. S. Princesha Dane, të shoqëruat nga z, Sotir Martini. = Komisioni për shqyrtimin e botimevet, pranë Prefekturës së Korçës, vendosi ndalimin e këtyre dy librave të shkrimtarit freng Andre Gid:e: «Retour· de l'U.R.S.S.» dhe «Retouches a mon r e t o u r de l'U.R.S.S.». -Komisioni për shqyrtimin e botimeve të Tiranës, vendosi ndalimin e librit frengjisht «Les Balcans et La Democratie., nga K.

BK SH

Cinema c.Gloria» gjatë muajit Mars i paraqiti publikut të Tiranës një kryevepër të filmit amerikan «The Crusades» (Kryqëzatat), vepër e të mirënjojturit regjisor amerikan Oecil B. d·e Mille. Esht historia e romancuar e kryqëzatës së tretë (1187), që ka pasur për qëllim çlirimin e vëndeve të shënjtë që ishin në duart e Saladinit. Esht për të adhuruar virtuoziteti teknik me të cilin de Mille ka mbaruar një film me të vërtet madhështor. «The Crusades» ësht një fresk e fuqishme, e gj ërë, sobre, e kohëve kalorëse të kaluar, Henry Wilcoxon, interpreton rolin e Richard-it ZemërLuanit me një brio për të adhuruar. Vërtetësia historike e trajtuar zakonisht prej cineastëve aq kalorësisht, këtë.herë ësht respektuar në vijat e përgjithëshme. Sigurisht gjithë merita i bije z. Robert Pimienta-s, profesor universiteti, i cili e ka asistuar dhe këshi1luar de Mille-in për pjesën historike. Përshtypja e luftimeve ësht aq e gjallë sa arrin të bëhet hallucinante. Vetëm 'Cinemaja amerikane ka sekretin për të lëvizur turmat dhe në këtë film kemi dhe një herë me shumë vërtetimin e kësaj thenij e. - (p.mb.)

L. Chandan.

= N. M. T. Mbreti denjoj të dekorojë z. Dhimitër Popa, ministër fuqiplotë dhe sekretar i oborit Mbretëror, me dekoratën «Oficer i Math i Urdhërit të Skënderbeut»; z.

Sotir Martinin, ministër fuqiplotë dhe shef ceremonivet, me dekoratën «Oficer i Math i Urdhrit të Skënderbeut»; z. major "Alaman Çupi · me dekoratën «Komandant i urdhëLËVIZJE rit të Skënderbeutn. = Në 18 të Shkurtit N.N. T,T, = Ministria e punëve të morënPrinceshat Myzejen, Ruhije dhe dëshme urdhroi prefekturat e DuMaxhide u nisën për n'Am.erikë, të rrësit, të Dibrës e të Gjinokastrësqë shoqëruara nga z.z. Abdurrahman me anën e Bashkive të pajosin me ngutësi shkollat e .beslmit me orenMati dhe Asim Jakova. N.N. T.T. ditë e nevojshme. Në të gjithë vënu përcollën gjer në Durrës nga ndet e tjerë lokalet e nevojshme për kryeadjutanti i N. M. T. Gjeneral shkollat e besimit janë plotësuar Zef Seregjit dhe nga komandanti i krejtësisht.

Mbrotjes Kombëtare gjeneral divi· = Drejtoria e Shtypit-pranë Mivizioni z, Xhemal Araniti. Në monistris së [ashtëme filloi nga fundi lon e Durrësit N.N. T.T. u përshëni Jenarit të shpërndajë një buletin dletën nga N. M, T. Mbreti. dhe informatash që ka për qëllim t'i jaKontesha Geraldine Apponyi, të Ci· pë botës së jashtëme Jajme të sakta lët shoqëroh"eshin nga Princi Xhe- mbi Shqipërin. Buletini nuk na la! e Princ. Hysen. Gjithastrtu për ësht dërguar në zyrë. të uruar udhën e mbarë Princeshat = '?- Sadik Numan, major penu dukën në molo z.z, M~nistrat Mu- sionist, i dhuroi Kryqit të Kuqë një sa Juka, Eqrem Libohova dhe Faik shtëpi të tij në Tiranë që të përdoShatku. Ishin pranë edhe ministri ret për qëllime mirëbërse.

martesën e tyre z. Dr. lhsan Libhova, shefi i seksionit të komuneve pranë Ministris së Brendshme, dhe ti më 17 Jenar, në «Institutin e studimeve romake» në Napoli një konz-sha Fazil.et Vërlaci, bija e shquar ferencë mbi gërmimet arkeologjie z. Shefqet Vërlacit. Çiftit të zgjeke në Shqipëri. Z. Prof. Marconi u dhur i urojmë jetë të lumtur dhe trashgime. kthye në Shqipëri dhe ësht duke punuar për plotësimin o Muzeumit Z. Sul Hari, inspektori i Arsiarkeologjik në Butrinto, muzeum i mit= në qarkun e Vlorës, u transtecili do të përmbleth të gjitha veprat në qendër dhe filloi detyrën e arkeologjike të zbuluara nga ana e rua tij të re si profesor n'Institutin misionit italian në Shqipërin Jugo«Nana Mbrctneshë». re. = Z. Gjergj Kokoshi, profesor i = Më 5 të Shkurtit vdiq pa prinë Gjimnazin e këtushëm, tur në Spitalin e këtushëm v: Haj- uFilozofis kthye nga «Senatoriumi Golnik» i dar Vlora, shef i seksionit shëndetJugoslavis, ku ndodhe për mjekim. sor pranë Bashkis së kryeqytetit.

Kjo vdekje ka prekur thellësisht = Kryetari aktiv i Komunes së gjithë qarket c kryeqytetit, sidomos Voskopojës z. Riza Drini erdhi për miqët e tii të shumtë intelektual, që disa ditë në Kryeqytet për punë çmomin fortë virtytet e rralla të të zyrtare. ndierit. Vdekja o tij ësht një hu= Z. Mithat Araniti (Rem Vogli mbje e rëndë, jo vetëm për mjekëkatunar pri Rrashbulle), student sin shqipëtare, por edhe për njërnë Drejtësi n'Universitetin e Zagrezimin shqiptar, sepse doktor Hajdart përfaqësonte tipin më të ku- bit, dhe bashkpuntori i ynë, erdhi ditë për të kaluar një kohë të lluar shqiptar edhe si mjek edhe si këto pranë familjes së tij në njeri. Redaksia. e jonë i paraqet fa- shkurtër Shkodrë. miljes të së ndiertt ngushë1limct më = Sekretaria e Përgjithshme e të ndjeshme. së Kombevet ftoi qeverin = Mësuam me hidhërim vdekjen Lidhjes Shqipëtare të marë pjesë në Kon<' zonjës Zyhra, bashkëshorte e ventin për regullimin e çështjeve crruar P z. Onz im Neki. ing], civil -Km1t Coundenhave Calernë Durës, Mikut t'onë i r,njmë ngu- fiskale. ghi, kryetar i Lidhjes Paneuropia<hëllimet f 'ona. ne në Vjen, ftni Qeverin shqipëtare Shonër!a kullurale «Rozafat» të marë pjesë në Konf =rencën Panouropiane që rlo të hilhP-t ::ifie që në Shkodër mi.' 13 1ë Shkurtit. kremnga 16 gjer më 19 të Marsit. Thema toi me një program të përshtatshëm XX-Vjetorin e themelimit të që do të bisedohet ka të bëjë -me bisa]. sedimet rreth problemit të lëndëve të para.

-;:- Nii Kongresin e Anthropologjis = Artisti polak z. Q. Zwendow· që do të bëhet në kryeqytetin e Danimarkës në fillim të muajit Gusht •• ski ka ardhur në Tiranë me qëllim si pas lajmeve të gazetës së përdi- që të çelë një Ekspozitë pamjesh tëshme, Shqipëria do të përfaqësodhe potretesh. hef. nga z. Pal Tvermoes, kryekon= Brënda muajit na vizituanë sul Nderi i Shqipër is në Kopenhag„ këta gazetar të huajë: z. Reni = Javën e kaluar u formua në Guyet, shef i shërbimeve teknike t'agjensis telegrafike «Havas., ; z.

Shkup një shoqëri .Ancntme TregTrence Atherton, i derguar i posatare me emrin nShoqëria e Eksporçëm i fletores engleze «Dafly Mail» timit e Importimit për Shqipërim>.

Kanital! i shoqëris përbëhet prej dhe drejtor i gazetës tnglishte «The 8.000.000 dinar. Qëndra e shouërts Balkan Herald» që botohet në Beograd. do të jetë në Shkup e do të ketë dy degë, një në Tiranë _dhe një Bitol]« ~= Më 27 tië Shkurtit u mblotb a(Manastir). sambleja e zakonshme e shoqëria :;;; Me 24 të Shkurtit celebruan nSITA» dhe u zgjoth për kryetar z.

BK SH

'""' Z. Prof. Piro Marconi, kryetar l misionit arkeologjik italian, mbaj-

=

148

---------

..

Skënder Pojani.

--

--

f'ërpjekja

,\sambleja

Shq.~1.o_·p_ta_r_e

pranoi prej Këshillit administratif dhe vendosi që fitimet të ndahen në këtë mënyrë: 222,i aksione të vjetra t'u ndahen nga fitimrt e realizuara gjer më 1 Shtator të vitit të kaluar fr. ari 75 për aksion për tetë rnuajët e parë; nga fitimet e realizuara në katër muajët e fundit, të ndahen nga fr. a ri )25 për çdo aksion në të 4400 që janë të gjitha aksionet e shoqëris. - Asambleja zgjodhi për këshillin e ri aksionistët e poshtëshënuar : zz. Salih Vuçiterni, Xhelo Dibra, Eshref Frashëri, Lame Kareco, Aristidh Leka, Feridl Vokopola c AliBegëja. - Për sindikë : zz. Zoi Xoxa, Reis Selfo dhr Athanas Papingji. = N. M. T. Mbreti dekretoi zgjatimin e sesionit parlamentar edhe për një muaj, d.m.th. gjër me 15 Prill 1938. = N. M. T. Mbreti dekretoi emërimin e z. Koi Mjeda, si prefekt definitiv në Peshkopi.

Gjithashtu edhe këto emërime: Dr. Thoma Ha· rito si rnjek qeveritar në Zerqan; z. dovan Adtram si Ingjiner i seksionit të Reformës agrare pranë Ministris së Ekonomisë Kombëtare, = N. M. T. Mbreti dekretoi gradimin e z. Tahir Bej Janina si Gjeneral. = Në një mbledhje të posaçme që u hë më 5 të këtij muaji në Drejtorin e Degës së Banco di Napoli në Tiranë, u venclos krijimi i një Kryesije Nderi dhe këjo pozitë i li dha Shk. T. z. Xhafer Ypi, Kryeinspektor i Oborit Mbretërorë. = Bashkëpunëtori i ynë clhe doktor i Letërsis nga Fakulteti i Padovës z. Ernest Koliqi, ësht emëruar lektor i gjuhës dhe i letërsis shqipe. Ky Lektorat u krijua tani afër në Universitetin e Romës.

Më 19 Mars z. Koliqi e ka filluar kursin me nji leksion mbi themën: «Vumje të gjuhës shqipe në studim me një këqyrje të posaçme për vendin që ajo ze në grupin e gjuhëve

Indo-gjerrnane.»

Leksionet do të je-

pen nga tre për çdo javë. Lektorit të ri i urojmë sukses të plotë në dely rëne

tij të re. = Më 29 Mars vdiq befas nga një sëmundje e zemrës në Hotelin Cont incntal Gjeneral ungarez Qtriczy Miklos. I ndieri ka qenë Attache militaire pranë Legatës ungareze në Romë. Midis dekoratave të shumta mbante edhe atë të Shqiperis «Oficer i Math», = Më 1 Mars ndërroi jetë në Ti-

ranë Ndrekë Naraçi, i ati i z. Kel Na raçi, drejtor i Thezarit dhe i Lu-

clovik Naracit, profesor i Muzikës në Gjymnazin e këtushëm. Ngushëllime. = Ministria e Ekonomis Kombëtare vendosi të dërgojë në Itali 18 djem për t'u specializuar n'industrin e bulmetit pranë Instutit të Romës. = Gjyqi i Shkallës së parë të Tiranës dënoi me vdekje gruan e quajtur Hava, vrasëse e të shoqit të saj Hasaii SafuW~ = Z. Qenan Dibra. i biri i z. Abcl Ul" rahman Dibra, që mbaroi studimet në fakultetin e Drejtësis në Paris, u emrua Attachë pranë Ministris së P. të Jashtme. Urime. = Qeveria e Belgjikës e ftoi zyrtarisht Qeverinë t'onë të marë pjesë në të XX-tin Kongres ndërkombëtar të Orientalistevet, që do të mbahet në Bruxelles. - Legata gjermane ka ftuar Qeverin t'onë për të marrë pjesë në të XII-tin Kongres ndërkombëtar t'EntomologJls, që do të mbahet në Berlin prej 15-20 Gisht të këtij viti, si edhe në Ekspozitën ndërkombëtare t' Artizanatit, që do të mbahet nga data 28 Maj gjer me 28 Qërshor prap në Berlin. - Gjithashtu legata italiane fton Qeverinë shqiptare të përraqiisohet zyrtarisht në të II-tin Kongres botëror të «Lavoro e Clolu që do të hapet me 26 Qershor në Romë .

BK SH

me një zë bilancin e paraqitur

_

0

••••••

149

Mua;; Shqiptar

Një „Institut

Albanologjije"

në Tiranë

•

Një

«

Zoti Ministër,

H

nga dëshirat më të lavdëruarshme që u-çfaq në këto vitet e fundit nga disa Intelektualë nëpër shtyllat e shtypit kombëtar, po hyn në fazën e saj të realizimit. Z. Lumo Skendo, bashkëpunëtor i ynë i vlefshëm, ndër këto ditë i paraqiti Qeverisë Mbretrore, me anën e Mioistrisë së Financave, lutjen që vijon :

BK S

Kam nderin të njoftoni Ekseleneën t' Uai se kam vendosur të realizoni qëllimin t' im të themeloni nië Institut Albanoloqiiie të konsakruar studimit të historisë, giuhës, folklorit dhe literaturës shqiptare.

Dëshira ime ka qanë të ngreh godinë për Institutin dhe t' i sigurojë nië sasi t' ardhurash për rrojtjen e tit si vatër studimi të çelur atgreue që kanë nevojë për kërkime. Sot dispononi për këtë qëllim afro 20.000 broshura dhe volume qi përpiqem t' i shtoni çdo ditë, të _gjitha siqurunr Institutit me testament të depozituar te Noteri.

Për të ngrehur këtë godinë kam zgjedhur copën e tokës që figuron me numrin VI në planin këtu ngjitur të sistematizimit të Shi· shit të Ministrivet, dh« do i' i jem fort mirënjohës Ekselencës s' Uai n' urdhërofshi lëshimin e asaië copë toke në dispozitën t' ime, si mbas ligjit përkatës t' atyre copaue,» { -> ; Me nderime të thella Cflrane, 1 Shkurt, 19:,a

Lumo

SKENDO

Mësojmë me kënaqësi të madhe se Ministria në fjalë e pranoi shkresën *' sipërme të z. Lumo Skendo me mirëdashje dhe i a përcolli Këshillit Ministror duke e shoqëruar me fjalë përkrahëse të merituarshme. Jemi të sigurt se Qeveria Mbretrore ësht fare bukur në gjëndje të çmojë këtë iniciativë të ndritur dhe s'kemi asnjë dyshim se nuk do të shmanget t' i japij përkrahjen e saj morale dhe materiale të plotë kësaj vepre madhështore .

.

150

Përpiekia Shqiptare

Qiithashtu mësuam me kënaqësi se një grup Albanologësh të huaj, që na kishin vizituar në Nëndorin e kaluar me raatin e kremtimeve të XXV-vjetorit, biseduan midis tyre çështjen e themelimit të një «Shoqërie Studimesh Shqiptare» në Tiranë dhe upa· raqitnë proponimet e tyre të poshtëshënuara autoriteve përkatse : •

~ Më 28 Nandor 1937 ti nënshkruarit lëeroniës të siudimeuet Shqiptar, të mbledhur në Tirani me rastin e XXV- Vjetorit të pamuarësis Shqiptare, proponoimë formimin e një komiteti fë përherëshmë i cili do të kujdeset :

1°) Të vërë në bashkëpunim albanologët e të giithë shteteve me lëvroniësi: Shqiptarë për të koordinuar aktivitetet e ndryshme ni

H

kët fushë studimi; 2°) të hedhi bazat e filoloqiis Shqiptare (publikime, komente dhe mbledhien e teksteve antike eti.} ; 3°) të organizoji mbi baza shkencore kërkimet dialektale ;

BK S

4°) të azhurnojë niofie! e fjalorit etymologiik Shqiptar; 5°) ti përgatiti mbledhien dhe publikimin e teksteve dhe të dokumentove më me rëndësi JJër hisforin e shtetit Shqiptar ; 6°) të kujdeset për përhapjen e përfundimeve shkencore mbi oriqiinën, historin, qytetërimin, gjt1hën, leteraiurën dhe folklorin Shqiptar; 79) ti përmbledhin materialin për fjalorin e gjuhës shqip.

Me qëllim që t' a vfnë në veprim në votat , epërme - të nënshkruarit meitoinë të mbajnë në Tiranë më 1 Shtator 1938 me rasiin e X-1,·;etorit të hgpies në fron të N. M. Tij Zog I të parën mble\ dhie tii Albanoloqiis» Dr. H, BARIÇ, Prof. i Universitetit të Beograd-it. - Carlo TAGLIA· VINI, Prof. 1 Universitetit të Padovës.- Dr. Eqrem ÇABEJ, Prof. i Gju• hësis në Gjymnasine Gjirokastrës: - Gaetano PETROTTA, I n«arkuar për gjuhën dhe leteraturën Shqiptare në Universitetin e Palermos.

•

Nga

shkaku i ngushticës së vëndit _kufizohemi hë për hë me botimin e teksteve të këtyre doku mentave me rëndësi kryesore rreth përpjekjes për krijimin e një vatre kulture në Shqipëri.

Këto dy inisiativa meritojnë të quhen si ha:p i parë drejt organizimit të një jete mendore shqiptare me themele të shëndosha. Ësht me të vërtetë një vepër kulture dhe qytetërimi, e ciJa, në qoftë se do të realizohet - ashtu siç shpresojmë - do të përbëjë një ku· rorë lavdije të paçmuarshme për Epokën që jetojmë. - (redak.).

H BK S GABRIELE

.Përpjekja

Shqiptare",

Nr. 14-15, 1938.

D' ANNUNZIO

BK SH

MUAJI '

',

• - .,

••

'

i

•

NDERKOMBTAR ,, ~

~

•..•.. -

•

\tll, \' ,,

';

•• ''

•••

Eremiti i Gardone-s

D

BK S

H

lTEN ,e parë të Marsit, një të fundit, edhe futur në botën e orë para mesit të natës, mysticismës, që .rronte igjithëhjë «Hornyphono-i im - një radio fshehura te shkrimtari i «Piaceaustriake, markë e mirë - më re»-s, Fluturimi lyrik, që i1 jep:::o1li një zë të mallëngjyer nga te flakë tërë jetës së tij, e solli Homa : Arturo Marpicati, Kan- në „një Iartësim shpirtëror të celier i Akademisë Italiane, po math. Dhe duke shkelur hirin e përkujtonte Kryetarin e tij, GA- gërmadhavet të botës së humbulHU ELE T)'ANNUNZIO-n, që rë, nisi të vështrojë me: ekstazë kishte vdekur tre orë më parë. shkëlqimet e dritës së përjetëshKjo ngjarje e hidhuri.' më ngjame.

11i një kujtim udhëtimi. Vitin e Komandanti.

Me këtë fjalë e shkuar, në një nga muajt e Vje- quajnë në Itali D'Annunzio-n, shtavet, nisesha me tren nga ashtu sikundër e quajnë M ussoVenetiku për një qytet të Lom- lini-n me fjalën Duce. Këta të dy bardisë. Në stasionet e shuma që kondotierë i lithte një miqësi e bënte, treni qëndroi nonjë çerek madhe dhe një dëshirë e vulnet i ore dhe në Desenzano, një vënd bashkët për madhërinë e Italisë. i voçkël në mes të Verona-s dhe V iiioriale dhe Palazzo V enezia Brescia-s. Udhëtari që ndodhet ~1-bënë vatra të Italisë· imperiale, në Desenzano, po të bëj~ ca ki- të cilën D'Annunzio-ja e këndoi, llometro udhë me automobil, a- e glorifikoi e perëndizoi në tra„ rrin në gjysmë· orë në Gardoiie gjedinë e tij mediteraneane fryRiviera, ku ndodhet villa e më-madhe «Naoe», D' Annunzio-s, që e quajnë « Vit• torif!:le» . ~o tre··. ni nu~_pret dhe Dielli q. perëndon i j,ep Albuu~~etar1 k~rnaqe~.. m~ TIJ.~ Al~um\, • mit të Komandantit që ke në q? mu:i~ t ~ blejë n~. nje iagJe.Il~l; dorë një ngjyrë të veçantë përle vogele te stasionit me pak li- mes dritarevet të trenit. Ja shtëretta. . pia e Pescara-s, ku lindi D'An- Një Album të Komandantit? nunzio-ja shtatëdhjetë e pesë T'a japin, paguan, zë vëndin vjet me parë, në 12 Mars 1863. në tren dhe ke kohë që t'a .çfle- Një shtëpi· popullore e përulëtë, losh me rehat, duke udhëtuar e cila sot është bërë një Ialëtore për në Brescia. Ndërkaq përpi- kujtimesh, sidomos që 1kur vdiq qe t'a bësh sehir me mëndje vi- atje mëma e Poetit, Luisa De llën e Poeti: - Ushtar - Murg të Benedictis, së cilës D'AnnunGardone-s, veshur me robën e zio-ja i fali, që kur ishte djalë, kallojerit, si Lizt-i në vitëret e tij vjershat e ti-ja më të Ijeshta. Qe ë

152

Përpiekia Shqiptare qeshurë .nga lë gjitha lë mirat e jetës dhe të lavdisë; e bukurë burrëria, në të cilën u-realizuan shpresat e djalërisë; sa me e hukurë pleqëria, e cila ka qënë një djalëri e pa-vëniturë, mbajtur lart nga vullneti në vënd të gjakut djalëror që mungonte; të bukura vitëret e fundit lë jetës së tij, vetrnl e qetë në Lë cilën bënte -chir- pemël e veprës së tij, pemë lr gjalla në ngjarjet e Kombit. \jeri i kohës së lij dhe prekur<or e lajmëtar i kohëvet të ra.

Ideal i pa-kufizua,·, vulnet i pai.:uf izuar, persosje e pa-kuiizua-

BK SH

ahere e igjer le Eremiti i Gardone-s, që nga nxënësi me uniformë i kolegjit Cicognini gjer le miku i J\1 ussolini-t, të cilin e ka zënë nga dora në stasionin e Verona-s, një ditë që binte shi e frynte erë, kur kthehesh nga Gjermania, ·- sa etapa e sa episode lë një jele lë ndryshme plot ngjarje dhe anekdota, një jete me të vërtetë e rallë dhe e paimituarshme. Në mes të këtyre fytyrave të djalërisë e të pleqërisë, të agimit të parë pilot shpresa edhe lë perëndimit të lavdëruar, ka një vënd të gjerë për ti' vënë D'Annunzio-n e vitërevet të para të Romës; romancierin r «Piacere»-s; poetin e «Laudi»vet; zotërinë e Capponcina-s e lë Bocca d'Arno-s në mes të qenvel, kuajvet, kopshtevet, pyjevct dhe buzëdetevet; të mërguarin c Arcachon-it frëng; D'Annunzio-n e Iuitës : që nga ai, që e rrethojnë pleq të thinjur me cylindër ditën e fjalimit W Quarlo-s, gjer te aviatori, marinari dhe arditi. Tërë jeta e këtij .nje„ riu, që i ka hërë lë gjithë të Ilasin për 'lë në tërë botën, po çpërdridhet në syt' e mia në këtë Album, që shitet në stasionin P, Desenzano-s për qëllime turistike. Tërë jeta e tij dhe pra tërë arti i tij. Sepse në fare pak shkrimtarë art.i është një me jetën, si te ·ky Poet, i cili mburesh pikërisht se i dha jetës kallëpin e artit të tij. Çdo gjë ka qënë e bukur në jetën e D'Annunzio-s: thua se shvillimi i një natyre të lumturë.

E bukurë ka qënë djalëria e parë, me tepër instinkt dhe hov se sa mendim, plot lëngëra jetike; e bukurë djalëria e dytë, dhënë pas një pune të pa-prerë, buzë-

rë : -

kanë qënë shpirti e jetës

:-:ë tij dhe e veprës së tij.

Jeta e D 'Ann unzio-s ka, në lt islorinë shoqërore të Italisë po atë rëndësi që ka dhe në histori në letrare e poetike. Përmblodhi në vetëhen e tij passione, ;viri ute, Ianta-ira, ëndëra, heroisma li! popullit italian që nga 1880-ta c tëhu, edhe i vëndosi në atrnosIera mythikc, duke u-bërë për disa breza 'me radhë mësuës qëndrimcsh dhe modash shpirtërore mondane, csthetike, civile, "~1tylh, për guxime në luftë, r. i.rjo)lë:,; energjirash të fshehura, te pa-njohura ose të largme. .\rfe historinë e Italisë së tretë D'Annunzio-ja shkoi përmes një evo · lusioni dhe përmes ndryshimesh. që e shpunë nga sallonet e Romës në trimëritë e Fiume-s.

Benedeilo Croce-ja, :maja f' kulturës italiane të sotme, një nga kritikët me të mbëdhenj të kohës së sotme në tërë botën, kritiku me i rëndësishrnë i veprës së D'Annunzio-s, e zë ngoje shumë herë D'Annunzio-n në Historinë e tij të Italisë, e cila

Eremiti i Gardone-s

lë liqenit edhe të realizonte vjershën e tij nostalgjike:

e

La gioia sempre Sull' altra riva I

«Hornyphon--i i im më solli në mesin e natës së ditës së parë të Marsit lajmin se Komandanti u-hoth m'at' anë për të shijuar edhe atje gëzimin e jetës. Nga ana e lavdisë tokësore në anën e lavdisë qiellore.

-

Vangjel KOÇA

Në numrin që vjen pas: VEPRA E D' ANNUNZIO-S.

H

përqafon një periodë italiane! po thua _pesëdhjetëvjeçare, .nga 1871 gJer HH5. «Në rrethin e përgatitur nga D'Annunzio-ja kujton Iillosoli-historian - ushvillua në Itali Iilosolia e reaksionit kundër positivismës». Me tej Croce-ja vë re se D'Annunzio-ja ka qënë babai shpirtëror i imperialismës dhe nacionalismës italiane, gjë të cilën e ka, vërtetuar edhe doktrineri i nacionalismës italiane Corradin'i në' revistën « Regno» të .Firenze-s ne 11103. Në këtë nacionalismë d.a.nn unziane, e cila, pas Croce-s, ka ctnë sadikc e dilettantesk,e, let1.eratët italianë lë nacionalismës tutën elemente intelektuale, të mara me parë nga, nacio.nalisma sadike frënge c Barres-it, nga uacion a lisma racionaliste ,e M autra'>-i I dhe e «Acfion FrtuiçaiW-'n-il, si edhe nga ~yndikalis:ma dhe lheoria e violencës së So-

153

ALFRED ADLER

Aty përpara, gjatazi një udhëtimi

BK S

shkencor trionfal në Evropë, mortja rëmbeu në A b e r d e e n të Skotisë A 1 f r e d A d 1 e r-in, psykiatrin e dëgjuara vienes, themelonjësin e një systemi psykologjik të vetë, të «Psykologjisë Individuale» (Individualpsychologie). themelon] ësin dhe botonj ësin e «Revistës Ndërkombëtare të Psykologjisë Individuale» (Internationale Zeitschrift fur Individualpsychologie), shkrimtarin e shumë veprave me rëndësi, Vdekja e A d 1 e r-it në pun' e sipër përbën një humbje të vërtetë për shkencën dhe lë një sbrazësrrë që do të mbushet prapë me zor.

Systemi psykologjik adlerian lidhet me shkollën psykanalitike e F r e u d-it. Ky emër dhe kjo shkollë, Freud-i dhe Freudisma, nuk janë fare të pa-njohura në vëndin t'onë. Esht marë me 'to, i pari dhe, në mos gënjehemi, gjer sot i vetmi, Revista e jonë, e cila ka botuar 0dhe një seri artikuj. Pra, vëlen dhe mund të bëhet pak fjalë këtu me shpresë se nonjë tjetër do të menet gjerë me themën edhe për p s y k o1 o g j i n a d 1 e r i an e.

l'el-il.

T

•

reni p~ hyn në slasionin e Brescia-s - një nga stasionet e bukura që ka kudo Italia, hile me lë bukura nga disa stasione që kam parë 1,ë Austri e në Francë - dhe Albumi i Komandantit ndodhet hapur në f aqen e fundit. Udhëtari kthehet prapë me mëndje në Gardone, karshi sinisisë Sirmione, në tokën që ka kënduar Katuli, Dante, Carducci, Tennyson, ku ndodhet viUa, në të cilën D 'Annunzio-ja vuri vulën e artit dhe të shpiritës së tij.

Në Manastirin e Gardone-s, që lulëzon tërë vitin hrënda në ujrat, Poeti-Murg mund të dëshironte gjithënjë anën e përtejme

ë

*

Psykologjia ësht e vjetërë sa dhe bota dhe mund të gjejmë në të gjithë popujt dhe në të gjitha kohërat disa njohje mbi shpirtin njerëzor,

154 ~~~~--~~~

Përpiekia Shqiptare kryengritëse. Idea kryesore e A d1 e r-it është se nevrozat nuk shkakëtohen nga instinkti seksual, po me përgjithësisht nga vulneti i pushtetit të individit; kjo ide afrohet shumë me idenë orthodhokse të 1 i b i d o-s, është me e kufizuare dhe e njëanëshme.

Idëa kryeore e J u n g-ut ësht se tek individi ekziston një pa-ndërgjegjie kolektive, vënd mythesh dhe përfytyrimesh styrgjvshore: kjo ide përmbahet dhe në theorinë freudiane të kompleksevet. Ajo që ndron ·në këto lëvizje kryengritëse ësht 'toni. Sa për methodhën dhe frymëzimin e thellë, të dya lëvizjet nuk dalin nga rrethi treudian.

A d I e r-i e quajti systemin e tij «Psykologji Individuale» kurse Ju n g-u e quajti systemin e tij «Psykolog]t Analitike».

Nga të dy heretikët ai që ësht me interesant dhe me i pasur është .J u n g-u, për të cilin vëlen të bëhet fjalë në mënyrë të posaçme.

BK SH

Më parë Psykologjia përbënte një degë të Filosofisë dhe praktikohesh intuitivisht. Po shekulli XIX e bëri një shkëncë me vetëhe, duke shprehur nevojën për të fituar njohje me methodhë. Ahere Psykologjia nga stadi parashkëncor shkoi në stadin e shkëncës së vërtetë. Ky shvillim mundi dhe u-bë për hir të P s Y: k o t h e r a p i s ë. Me studimin e shumë të sëmurëve stndjonjësi arrijti të analizojë e të kuptojë në kom.pleksitetin e tyre të gjithë faktorët që i japin 11jeriut personalitetin e. tij të tanishmë. Në këtë shkencë patën influencë të prerë në fund të shekullit XIX. shkëncëtarë si C b a r c o t, B e r n h e i n, J an e t e B r. e u e r . Gjith' ashtu edhe S i g m u n d Fr e u d-I. Psykologjia: Individ u a I e o A I f r e d A d 1 e r-it lidhet historikisht me theoritë rreudiane; si Freudlsma, edhe kjo burron nga Psykopathologjia.

Po Adler-i, mjek e psykolog në një kob' e sipër, psykologjinë e tij individuale e bëri edhe psykotherapi po edhe një methodhë edukative të dorës së parë. Shumë vjet me radhë nga 1902-a gjer në 1908, Adler-i ka qënë nxënës dhe bashkëpunëtor i Freud-H. Po në mes t.ë vitërevet 1911 e 1913 në lëmin e Psvkanalizës u-vërtetnen dy lëvizje kryengritëse, të kryesuara njëra lëvizje nga A d 1 e r-i dhe t.jetra. nga K a r l J u n g-u, Në <tAutobiografinë)) e tij Freud-i këta të dy i akuzon po thua si reaksionarë, që u-ndanë nga shkolla e tij sepse nuk duruan dot drejtimin që të thellojnë pa mëshirë çfaqjet e Li b i d o-s me të cilën Freud-i vulosi kërkimet psykanalitike.

Adler-i e Jung-u nuk u-familjarizuan dot me egërsirën, format e së cilës Freud-i vazhdoi t'i gjyrmojë me trimëri, tërë jetën e tij, po zunë të kërkojnë shpjegime me pak të errëta të tenomenevet të shpirtit njerëzor. Me të vërtetë, pessimisma freudiane . ësht krenare, siç e tregon edhe motto-ja që ndodhet në krye të librës së tij mbi ëndërat : «Plectere si nequeo superos, Acheronta movebo», Sido qoftë, madhëria e Preud-it si shkëncëtar dhe si njert përfaqësirptar nuk u-svogëlua nsa këto lëvizje

•

Me qënë se kuptimet e tija themelore (mbi nevrozat, seksualitetin. trashëgiminë, kauzalitetin dhe finalitetin) e largonin dalë-nga-dalë me tepër nga Freud-i, Adler-i nuk vonoi të nxierij këtej rjedhjet e natvrëshme. Në 1912. në «Verein fur Tndividualpsychologie», shtroi themelet e një drejtimi te ri kërkimesh. Që këtej e tutje zë dhe shquan psvkologjta adleriane nga rryma pavkanalftike. Adler-i e gjeti pikë-nisjen e tij nza Freud-i, po u-largua prei këtij. Ndryshimet "në mes të dy svstemevet dihen dhe i kujtuam edhe sipër shumë shkurt.

Freud-i e vë seksualitetin si parimbazë: përkundrazi, Adler-I e vë në radhë të dytë, duke vënë si parimbazë v u I n e t i n e p u s h t et i t. (Machtstreben). Kundrësbtim i bir me .ni ë ·herë në sy. Në qoftë se shihen punërat me thellë, vihet re se theoria freudiane kujdeset themelisht për të shkuarën, përpicret të shpieeo'ië analttikisht, me narimin e shkakut dhe të efektit. tërë realitetin, duke lënë jashtë lirinë dhe krijimin e vetë-vetishmë.

Në këtë qëndron dhe pessimisma freudiane.

Përkundrazi, Adler-i svtë t'ona i kthen pa-rreshtur «nga vëndi i djemvet t'on~)), q~ t~ për-

dorim një fjalë të N i e t z s c h e-s.

sinqertë, shoqërore, plot dashuri për të afërmin.

Me besë dhe enthusiasmë apostoli Adler-i vazhdoi të perdikojë gjer në vdekje ungjillin e dashurisë dhe të përulësisë, të solidarësisë nj erëzore, të ndihmës së shoq-shoqme.

Një nga pikat kryeseore të predikimit adlerian ësht barabarësia e seksevet, sepse vetëm kështu mund të sigurohet një jetë bashkëshortore harmonike, dhënia e çdo seksi pas missionit të caktuar nga natyra, pa antagonisma, pa përpjekje, pa lakmime për të dalë jashtë rolit të vetë. Psykologjia adlertane na shuloi edhe shumë shkake të pa-dukura nevrozash, që helmojnë tërë jetën shpirtërore të djemvet dhe që i detyrohen sjelljes jo të mire të prindërvet dhe të mësuësvet kundrejt tyre. Pra, psykologjia adleriane ka rëndësi shumë të madhe dhe për pedagogjinë, e cila ka marë shumë mësime prej saj.

BK SH

Për Adler-in shkaku efficient përbën vetëm një pamje të realitetit, edhe fut në mes njohjen e shkakut të fundit, i vetmi që mund të shpjegojë jetën, qënien dhe të bërët Optimisma adleriane qëndron në kuptimin e tij të v ep r i m i t p J.' o d h o u j ë s, të shvillimit të lirë të personalitetit për një qëllim me të lartë. K u pt i m i a d 1 e r i a n i njeriut si tërësi, me një teleologji immanente, e afron Adler-in me psykologoët gjermanë S p ra 11 g e r dhe ,v.

S t. e r n.

Pas Auler-it, jeta psyqike e njeriut caktohet nga njëra anë nga «nd] enja e inferioritetit» ) Minderwertigkeitsgefu hl), e cila lind që në vogjëli dhe shtohet me rritjen enjeriut, edhe nga ana tjetër nga «tendenca për t'u-imponuar» (Geltungsstreben), që Iinrl për të kundërballancuar ndjenjën e parë. Ndjenja e inferioritetit shkakëton te njeriu çqetësim dhe agoni të brëndës]lme, që sjelllin si rjedhje pa-sigurimin dhe pa-qetësinë në jetë. Individi që bie në këtë gj ëndje shpirtërore nuk mbetet i mpirë, po reaksionon nënëndërgjegjësisht, duke u përpjekur që të shpëtojë nga reziqet e afërme ose fantastike me shvilltm të tendencavet egocentrike, me përpjekje që të imponojë u. n ë-n e tij mbi të tjerët, me shtypjen e të tjerëvet, që kështu të forcojë ndjenjën e tronditurë të sigurisë në jetë, që të rivëndosij besimin në werën e vetë. Po në këtë mënyrë krijohet një program i gabuar jete, i cili nga njëra anë është i pa-realizuarshëm, nga ana tjetër është ant1shoqëror, duke c vënë kësisoj individin ballë-përballë me rrethin, t'afërmë e me të gjerë. Përfundim : n e v r o z a, e cila shkakëton përpjekjen me të af.ërmit dhe me shoqërinë.

Kështu ndërhyn psykologjia individuale me qëllim që: të shuloj ë te i sëmuri shkaket e nevrozës; të njohi] dhe të pohojë individi se programi i jetës që ndiqte ishte i gabuar; të caktojë pra individi program të ri të jetës, i cili t'a palcojë me rrethin e me shoqërinë; të caktojë individi një udhë jete të

*

Theoritë e sipërme të Adler-it, me të vërtetën që përmbajnë dhe me influencën e tyre shoqërore mirëbërëse, janë përhapur shumë n,ë Evropë e në Ameri ë. Që më 1930 Adler-i qendrën e mësimit të tij e shpërnguli nga Viena në Long IsJand Medical College të New York-ut. Duke e sgjeruar aktivitetin e tij me konferenca, duke themeluar Institute Therapeutike dhe Stasione Konsultative, Adler-i fitoi shumë nxënës dhe admironjës në mes të psykiatrëve, psykologëve, pedagogëve etj., në të gjitha vëndet e qytetëruara të Evropës e të Amerikës, ku janë formuar edhe shoqërira për përhapjen e parimevet të psykologjisë individuale adleriane.

Për sa shikon Balkanin, ka vjet që punon në Athinë «Shoqëria e Psykologjisë Individuale», e cila nxjer dhe revistën «Psykologjia Individuale» edhe numëron në gjirin e saj psykologë e pedagogë grekër të shquar.

Në pushimet e verës Adler-i vizitonte Evropën, duke u-thirur nga Universitete dhe Shoqërira shkëncore për të dhënë konferenca mbi parimet dhe punimet e psykologjisë individuale. Vitin e shkuar Adler-I u-kthye në Evropë dhe dha konfe-

renca me rëndësi në Francë, Belgjikë e Hollandë e me në fund në

BK S

H

Angli, ku ishte thirur nga shumë qendra universi ta re. Konferencat e tija në Londrë kishin tërhequr vërrejtj en me të madhe të mjekëvct, të mësuësvet, të pedagogëvet, të psykologëvet, t,ë gjyqtarëvet etj.

Në kohën që vente për të dhënë konferencën e fundit në A b e rd e e n, e kori drapëri i mortes, e cila e përgjonte në udhë, ku dha frymën ky shëronjës shpirtëror i pa-lodhur, gjyrmonjësi i çqetësuar. miku i math i djalit, i të dobëtit, i të varfërit, i të mjerit, i të sëmurit nga shpirti, në moshën 68 vjeç (1870-1937).

Adler-i ka shkruar shumë vepra, të përkthyera në shumë gjuhëra të huaja, mbi parimet e shkollës së tij. Për ata që duan diç të mësojnë mbi psykologjinë adleriane përgjithësisht dhe në lidhje me pedagogjinë veçanërisht, mund të këndojnë një veprë të afërme frëngjisht shkruarë si thezë nga Doktoresha në Filosofi M a d e 1 a i n P G a n z, me parathënie t0 Profesorit P i err e B o v e t, një veprë c kurorëzuare dhe nga Universiteti i Genëve-s, Prrx Lucien Celle rier 1935 (Ed. Delachaux & Niestle S. A., Neuchatel). - j.n.p.

shëndette tri herë dhe të përkurijej me hijeshi deri perdhe. Dinte të këndonte këngë të vjetra të vëndit saj dhe nga një herë të kompozonu, vjersha të sajtë për pranverën që ishin plot me lule dhe me zogj.

Nderonte shumë stërgjysherit e saj dhe çdo mëngjes dhe çdo mbrëmje nuk mungonte të gjunjëzonte ne vatra familiare. Ishte fare gati për një jetë të qetë, në shtëpin që dot' a shpirte burri, të cilin dotë zgjithte për 'te i ati saj.

Ishte një Japoneze tërheqëse dhe ndryshonte nga të tjerat, sepse ishte bij e një e<S a m u r a i» të fortë. Gjak luftëtari rrithte në de[et e saj dhe shkonte deri në sy duke ju dhënë atyre një ndriçim yjnor Nga ana tjetër lsht aq' e bukur sa shkonte në vëndin e saj si mbretëresh e bukuris, Më në funt kish një mëndje aqë të shpejtë, një të tillë zgjuarsi dhe gjykim që pa mësuar as gjë prej Iiteratyrës, poezisë dhe muzikës, i çfaqte të jatit saj mendime aqë të drejtë dhe të thellë sa e lirin të habitur.

BARONESHA ISIMOTO Të gjitha gazetat Japoneze, përkrah me emëra ministrash dhe profesorë të universit theksojnë ernërin legjendar të baroneshës Isimoto. I gjithë opinioni publik ësht' i revoltuar dhe miliona grash shkojnë të mësojnë të rat e saj. Baronesha Isimoto është personaliteti që adhurohet prej mijëra mijërash grash si simbol fetar i emancipimit të gruas. Eshtë tashma kryetare mbi njëqint mijë musme që pasojnë me disiplinë ushtarake urdhërat e saj. Ajo u fali shpresën dhe dashurin e jetës. Me gjith' atë kjo baroneshe luftëtare rrojti më të çuditëshmin dhe më të bukurin roman dashurie.

•

... Rronte një herë një Japonez' e vogël, një soj me shumë të tjera bashkatdhetare të saj: dinte të për-

•

... Erdhi një ditë që Japonez' e vogël u martua. Bashkim' i saj ish vendosur që kur u lint me birin e një familiejr të madhe të vëndit, haronin I s i m o t o. Baroni ish i ri dhe i bukur. Kish bërë studimet e tij në Europ dhe aristokrasia e ntdheut ti] kish t'a kritikonte vazhdimisht për liberalizmin e mendimeve të tij. Por me që ish i ri, gjithë i falin gabimet e tija dhe gjithë shpresonin se martesa e tij fne bijën e një nga konservatorët më të fortë të vëndit , dot' a silltej përsëri në rrugën e drejtë. Por me gj ith ' atë, pas manifestimeve të martesës, që u hënë me gjithë lluksin që donte pozita e tyre, prindërit e u, rimartuarve dotë mbetëshin me gojë hapur, po të ndigjonin të parin bashkëfjalim të tyre privat.

E martuara e vogël kish të veshur akoma himonarë e rëndë të nusërisë me tri fjongo, që e bënin të ngj anj si zog me pënde të palosura. Ishte akoma midis të sajve që e shoqëronin, kur e thiri i shoqi në hoborin ku mbahet për gjithën] ndezur flaga e vatrës famil!iare.

Vajza u afrua dhe me një herë që ë

ë

Muaji

Ndirkombtar

zonin. Nga kudo filluan protestimet, por ay qëndronte i patundur, aqë më shumë, sa baronesha e re tregoj shpejt që në· krye enthusiazmë të pa mbajtur për jetën e re dhe për okupimet e saj mendore.

Dinte që më parë pakë inglisht, të vetëmet që i kishin lejuar prtndërit e saj të mësonte dhe u përfeksionua shpejt. Mëndja e saj, virgjine deri atëherë, u tregua si tokë piellore, plot burime të pashteruar.

Duke lënë mënjanë gjithë detyrimet shoqërore, gjithë· traditat e gravet, baronesha e re, po i afrohej me të tepër burrit vet. Gjithë kjo periodhë e jetës tyre është plot me tronditje. të forta dhe të ëmhëla.

Nga një çift i bashkuar me vetem kondratën e martesës, bëhet një çift i lidhur me dashurinë më të madhe dhe më të fortë, me idhe të basltkëta, me vështrime, dëshira dhe ëndëra të bashkëta. Baronesha po hithte hapa të mëdha në dituri, dhe një ditë i shoqi i tha : - Tani atë që duhësh të mësonje nga librat e mësove. E çlirove mëndj et t'ënde. Duhet të mejtosh dhe për aktivitet.

Dua gruaja e irne të bëhet udhëheqëse e përpjekjes për çlirimin e Japonisë. Duhet të udhëtojmë që të dy, të vemi në vise të tjera, të pregatitemi, dhe kur të kthehemi përsëri, t'a marrim përsipër bashkë këtë punë.

Gruaja e re u hidhërua shumë për këtë ndarje që i propozoj, por kurse ay e gjente të nevojshme, do të vinte në Amerikë siç i propozonte. Ishte vetëm njëzet vjet dhe idhea që do të kalonte Pacifikun, që do të vinte në një botë të re, enorme, të çliruar, filloj t'a mbushnj me gëzim. Pastaj meritonte të lërë lumtërinë e fituar me lehtësi, dukmeqënë se do të bëhej një nje- · ri i dobishmë për botën. Për ç'dobi gjithë përpjekjet për shkencë dhe për dituri kur nukë shpien në perfeksionimin dhe në gëzimin e jetës?

BK S

H

nga porta, me delikatesë dhe me buzëqeshje filloj reverancat dhe të gjunj,ëzuarat që i kishin mësuar se detyrohet të bënjë bashkëshortja .Japoneze ne zoti i saj dhe përfytyroni habitj en e saj kur pa baronin Isirnoto të vejë dhe t'a presë veshur me roba Evropiane.

- Rini, i tha, të fjalosemi.

Sikur të çahej qielli më dysh, ajo grua nukë dotë ndjente habitje më të madhe. Deshi shpejt t'a falënderonj ë sepse i foli me aqë mirësi, por av e ndaloj dhe i tha pothuase këto: - E dashur baroneshë Isimoto, n bëtë sot gruaja e ime dhe u më, suan g-j ithë detyrat e bashkëshortes. U thanë se duhet t'i bindi bashkëshortit t'uaj me sy mbyllur, se për ju jeta është në shtëpi, ku e mbyllur duhet të fali për shëndetin e burrit t'uaj. Por unë burri i juaj dot' u them një detyrë të re që do të çduknjë të gjitha të tjerat : Dua të bëji një grua e lirë, e mbarambartë me burin; dua të zgjoni mëndjen t'uaj duke kënduar dhe duke biseduar; dua të delni lirisht, të udhëtoni, të vishni roba europiane. Idhet' e mia nukë më lejojnë t'u pranonj si skllave. E kam kupëtuar, që me kohë, se ini një grua e zgjuar. Që nesër, e dashura e ime baroneshë Isimoto, do të filloni mësimet me mesuësit që kam thirur për juve, që nesër do të filloni të kultivoni mëndjen që të bëji një grua e lirë ...

Ishin miaft ato që i tha sa për diten e parë.

Vajza ndjehu t'i rëzohen gjithë ëndërat e saj të urta pëI" të arthmen, dhe përfytyronte fytyrën e zëmëruar të t'et dhe kish frikë mos baroni kish humbur mëndjen. Me gj ith' atë u tërhoq duke u përkulur gjithënjë me përunjësi, kurse baroni i ri nënëqeshte me butësi dhe me lumtëri duke kujtuar habitje e së shoqës, që nukë ishte akoma përveç se një fëmije.

Duhesh shumë romantizmë prej një misioneri idhes të ra, i cili vendos të vërë në aplikim eksperimentat e tij duke filluar nga gruaja e vet. Në gjithë qytetin u përhap me rijë herë .siellja e tij dhe gjithë njerëzit e klasës tyre e aku-

157

ë

Bashkëshortët e rrtn] shkuan si të aratisur.

Baronesha në Amerikë rronte si në ëndër. Ç'do mbrëmje i falte mendimet e veta shokut sai_!,ë dashur që i zbuloj gëzimin e jetës. Por kur të dy bashkëshortët u kthyen

158

Përpjekja Shqiptare

BK S

H

ngjahu një gjë e çuditëshme midis jua t'ënde shteroj. Por ndigjomë tyre : nuk kish ay gjith' atë gëzim mirë. Nukë ke më të drejtë njerëdjaloshar, gjith' atë enthusiasmë zore të hedhësh përsëri një njeri në për idhet e ra; Një mbrëmje, po- orësirën e një burgu pasi më parë sa që u bashkuan në theatro, e pa- i ke treguar dritën dhe gëzimin. Sot më e provova jetën, ndjeva enthusira gjë që gjeti t'i thotë ishte : - Si je kështu e lyher dhe e ve- asmë dhe urejtje, nuk mund të tradhëtonj emërin t'im, idhet e mija, shur si Amerikane ? t'im. Tani miliona grash Kurse baronesha ishte m'e bukur aktivitetin erëjnë bashkë me mua. Do të mbese kurdoherë, me syt e saj tërheqës tem mbi krye të tyre. Në vënd që me bisht, leht e magijasur, me një kostëm që rëfente trupin e saj të ri. të tradhëtonj besimin me të cilin nderuan preferonj të prish lumNuk' i u përgjegj gjë dhe u kthyen më tërinë t'onë ... në shtëpi. · • Gjith' atë vit që pasoj kthimin e Dhe vërtet të gjitha u mbaruan tyre në Japoni, siellja e baronit, konseptet e ra që tregonte, ishin të . midis tyre. Zëmra e baroneshës pashpjeguarshme. Më sa e shoq' e vojti tmerësisht sepse kish dashutij delte në jetën politike, aq' ay bë- ruar me dashuri të flaktë, por mbehej i heshtur. Shihej vazhdimisht ti besnike ne idhetë dhe ne detyrat i :6hoqërua.r me politikanë të idheve c saj. Dhe sa përgjakej zëmra e te' tjera. Një ditë i tha së shoqes, e saj, kur vetëm kujtonte mjerimin e cila mbeti e habitur. se nuk' e le- math që e gjeti, aqë tregohej publikisht e fortë, me dinjitet dhe e qëjonte më të flasë publikisht. ndruarshme. U hoth në aktivitet Një dramë që prcgatitej që prej kohe, plasi me rëmbim. Si atë me flagë më të madhe se më parë. mbremjen e martesës së tyre baro- Fliste me anën e radios, fliste nëni Jsimoto thiri gruan e vet. Por për mbledhje, nëpër klube, k udo tashti fëmija e frikshme është çdu- jashtë . Mijëra burash dhe grash i kur përpara një intelektualeje me vinin pas: Dhe përshpëritja e dhësy të ndritur dhe të kuximshem, me mhjes saj së fortë shtonte imponimin që ushtronte zgjuarsia dhe bumëndje dhe karakter të kultivuar. e saj. ~hkrojti libra si atë - Baroneshë Isimoto, i tha i kuria «Përpara dy rrugëve» dhe të tjera shoq' i saj. Rezulltati i eksperien- që e bënë të nj oj tur mirë dhe jashtë cës dhe i mejtimeve të mij dotë të kufivet të vendit saj. çuditnjë pakë. Por mëso se kam Por për rredhin e ri të të shoqit marrë vendimin të të bënj të më bindesh. Sot kupëtonj se liria nuk baronesha e re filloj të bëhet një është fusha ku mund të ecëjnë gra- rrezik publik. Prandaj filloj një të. Vëndi i tyre është apsolytisht kryqëzatë kundra. saj, me në krye në shtëpi dhe predestinacioni i ty- vetë të shoqin e saj. Tani me kure është ay, që stërgjyshërit t'anë rrorën e ndritur të dëshmores dhe dietarë kanë cakëtuar : të kënaqin të heroheshës, më shumë se kurdoburrin dhe zotin e tyre. Dua që herë e dashur, pret në burg vendidhe shtëpia e ime të pasonjë tradi- min e gjykatoreve, në kohë që mitat e stërgjyshëve të mij, nga të jëra njerëzish shkojnë nga keli e cilat ka shkarë pakë. Dhe si për- saj që të tregojnë adhurimin dhe fundim: të ësht' e ndaluar çdo për- mirënjojtjen e tyre ne mbrojtësja e pjekje dhe çdo aktivitet që kapër- të drejtave të gruas, ne fisiognomia o madhe politike, ne ish baronesha cen rrethin e shtëpisë t'ënde !

Tsimoto. - Olga PLUMBI Gruaja e re solli dorën në zëmër.

Burri që dashuronte, dhe me të cilin kish ndarë idealet, e tradbeton- FERDINAND BRUNOT, te. Goditje të tillë kurrë nuk' kish Ferdinand Brunot, që vdiq këto imagjinuar. Por për një minutë e ditë, ishte ~ttre;i i pa-kontestuar përmblodhi, u përmbajt, forcoj zë- i linguistike~frënge. Fillimi i tij rin e saj dhe tha : ka qënë i shpejtë dhe u-imponua.

- Kupëtonj që nuk mund të jesh Lindur në Saint-Dië, në 1860, parahero për iiithë jetën Vënde, kura- qit mirë \(arak!Pret e Lorenëvst ti

Muaji

Ndërkombtar

Vepra e tij që qëndron në maj e të së gjithavet, ësht «Histoire de la langue française». .Monument madhështor, pa shoq në as nonjë gjuhë tjetër të botës. Një jetë pune.

Dhe ç'punë! Gjashtëmbëdhjetë volume të trasha të botuara; volumi i shtatëmbëdhjettë në të botuar e sipër. Auktori mundi të mbarojë, sipas dëshirës së tij, periodën e kryengritjes dhe të Perandorisë, edhe të përgatitij shekullin XIX. Nuk ësht për të admiruar vetëm madhësia e veprës, radhitja e bu. kurë, kthiellësia e kaUëzimit dhe fjeshtësia e gjuhës, pasuria e një dokumentimi të sgjedhur, pushteti i synthezës, po ësht për tëadmiruar edhe karakteri i ri i koncepsionit.

Maitre-i nuk kufizohet vetëm me analizën e brëndëshrne të gjuhës frënge, po shënon edhe të gjitha influencat që kanë vepruar për formimin, përtërijtjen dhe pasurimin e saj : kondita historike, politike e shoqërore, veprimi i. salonevet, i theorikëvet, i shkrimtarëvet, roli i teknikavet të ndryshme që japin ndihmë të çmuarë. I pari, studjoi historinë e jashtme të frëngjishtes, hyrjen e saj të dalë-nga-dalëshme nëpër krahinat, përhapja e saj në botë gjer në orën që u-bë gjuha ndërkombëtare e vëndeve të qyetëruara. - (ad.)

BK SH

mbëdhenj, i fortë nga trupi, i qën- , druar, luftarak, enthusiast dhe me cilësi përshtatjeje. Nxënës i ndritur i Kolegjit, vetë në Gjermani për të mësuar methodhat e ra linguistike; hyn në 1879 n'Ecole Normale Superieure, nga dolli me provime që bënë bujë atë kohë. Profesor në Lycëe de Bar-Ie-Duc, cilësitë e tija të jashtëzakonëshme e bëjnë m_ësuës të konferencavet në Fakultetin e Letravet të Lyon-it, Një thezë e dorës së parë mbi doktrinën e Malherbe-it, i çel, në moshën 31 vjeç, dyert e Sorbonne-s. Dhjetë vjet më pas, në 1901, krijohet posaçërisht për 'të kathedra e historisë së gjuhës frënge, të cilën e ndriti gjer sa e la nga shkaku i kalimit të moshës. Dekan i Fakultetit pas luftës, Academie des Inscriptions et Belles Lettres e sgjodhi - një gjë e rallë - që në kandidaturën e tij të parë, në 1925.

Karakteri themelor i veprës së tij, që zotëron të gjitha të tjerat, ësht se e futi jetën në gramatikë, përtërijti një shkëncë librore, të kufizuarë në kuptimet e saja të ngushta, duke e lidhur me shkëncat e afërme, duke thyer të ndarat artificiale në të cilat donin të mbyllnin shpiritën njerëzore, duke kujtuar - gjë tepër e haruarë - se gjuha ësht shprehja e mendimit dhe se, pa që të jetë një drudhë e mbyllurë e pa erë, duhet të çelij dritare të mbëdha në të gjitha horizontet. Këtë doktrinë e shatoi më parë në Pedagogji. -Në syt' e tij gramatika ishte diçka me shumë e me mirë nga «një art për të folur e . për të shkruar pa gabime». Studin'l.ii gjuhës - dhe këtu arrinte psykologët me të fundit - duhet të përdoret për lidhje me të gjitha shkëncat, që nga mathematika me shprehjen e sasivet, gjer te logjika me shprehien e relasionevet, gjer te gj eografia me emërtimin e vëndevet. Ka qënë një kryengritje kur, me bashkëpunlmin e inspektorit fillor z.

Bony, idetë e tija i vuri në prakitkë në një kurs fillor. Me një pllan me të lartë, . i shtroi prapë theoritë e tija në një veprë magjistrale, «La Pensëe et la Langue» (1922), vazhdim logjik i kursit të methodhologjisë që kishte profesuar në Sor-

159

bo;cane.

POLEMIKS RRETH LIBRIT ITALIAN

Me rastin e kremtimit të librit italian n'Itali, revista «Merfdl ano di Roma» boton, ka ca kohë, një tabelë statistike ku dëftehen sasit e Iibravet të përkëthyera dhe të shitura nga 28 librarira të ndryshme të vëndit, Botimi i këtyre statistikave vazhdon ende. Nga përfundimet e gjertanishme delë në shesh një ngjëndje mjaft interesante për librin italian. B. fj. vihet re se midis libravet origjinale italiane dhe libravet të përkëthyera nga gjuhët e huaja, ka një ndryshim të math nga pikëpamja e shitjes. Shumica e librave që shiten në 28 libraritë më të dëgjuara, janë libra që kanë autorë të huajë e sidomos frances.

Me rastin e këtyre statistikave ka ca kohë që çështja e librit italian , bisedohet nepër shtyllat-~ revi1tAl.-

160

Përpjekja Shqiptare

.

818; kurse vetëm në trimestrin e parë të vitit 193G janë përkëthyerë :?73 volume. Nga librat italiane janë përkëthyerë në gjuhë të huaja. prap për periodën e sipërme, 1H copë; kurse në gjashtëmujorin eparë të vitit 1936 janë përkëthyerë 101 copë. Me këto cifra të krahasuara auktori italian përkrah, nga një anë, nevojën e përkëthimit, por, nga ana tjetër, tregon se edhe librat italiane janë duke u përkëthyerë nga bota e huajë. - F:sht e vërtetë se me zhvillimin e vrrullshëm që ka marë në këto kohë të fundit prodhimi i kulturës ndërkombëtare, problemi i përkëthimevet nuk ësht më një çështje sasie. Sa më tepër librat përkëthehen nga një gjuhë në tjetrën, aq më tepër zgjerohet dhe forcohet edhe lidhja kulturale e lirë midis popnjvet, gjë e cila përfundon prap me fitimin e kulturës kombëtare. Puna ësht që organizimi i përkëthimit të frymëzohet nga kritere të shëndosha dhe të zgjidhen objekte që pajtohen më mirë me nevojat organike që paraqet në vehten e saj kultura e posaçme e çdo vëndi. - (nh.)

BK SH

vet. dhe bile ësht hapur një polemikë e madhe në mes t'autorëve që çf'aqin mendime të ndryshme. Disa nga këta auktorë janë të mendimit se shkaku i përhapjes më të gjërë të librit Lë përkëthyer, rrjedh kryesisht nga cilsitë me të larta që përfaqësojnë botimet e huaja. Disa të tjerë që kundrështojnë rreptësisht mendimet e sipërme, paraqesin një tok shkaqe të tjera. Si pas këtyreve shkaku kryesor ësht «faji i shtëpive botonjse që në vënd të dorëshkrimeve italiane kanë një preferim të çuditshëm për dorëshkrimet e përkëthyera». Janë edhe disa të tjerë që u ngarkojnë fajin «gazetarve që s'japin njoftime të mjafturshme për njohjen e librit italian.»

Midis këtyre shkrimtarëve që marin pjesë në këtë polemikë interesante, ndodhen edhe disa që kërkojnë të zbulojnë shkaqet më të thella e më të përgjithëshme. Mendime të ndryshme çtaq edhe ky grup: Disa u japin faj auktorëve italian që nuk shkruajnë libra me vleftë letërare; disa akuzojnë libërshitsit që mbushin vetrinat e tyre me libra të huaja; disa ankohen se në një pjesë të këndonjsve italian ësht lindur një farë mospërfillje për këndim; disa të tjerë pranojnë se libri italian konkurohet nga librat e huaja sepse numri i përkëthimeve duhet të jetë medoemos me i math nga librat origjinale edhe si shkak thonë se Italia përkëthen nga të katër anët e botës. Auktori italian, C o rn e 1 i o d i M a r z i o, në një artikull të tij të botuar në revistën «Meridiano di Roma» (Nr. 7, 1~ Shkurt), përkrah një pikëpamje tjetër. Ky thotë se Italia ka nevojë për përkëthime, por për përkëthime të zgjedhura; sepse duke qënë imperialiste ka nevojë të njohë me gj ërësin më të madhe dhe sa ësht e mundur me një mënyrë më origjinale, zakone, ligjet, armatimet, me një fjalë, jetën e hrëndëshme, si edhe jetën kulturale e politike të çdo vëndi të botës. Cornelio di Marzio n'artikullin e tij tepër interesant jepë edhe disa shifra : Librat e përkëthyera në italishte për periodën 1932-35 arrijnë shumën

KONGRESI

I KRIMINALOGJISl

Shoqëria Ndërkombëtare e Kriminalogjisë kongresin e saj ndërkombëtar do t'a mbajë në Romë nga tundi i Shtatorit që vjen. Pas vëndimit që u-muar nga Komiteti Ndërkombëtar në fjalë, Kongresi do të meret me gjashtë thema me rëndësi të madhe shkëncore, shoqërore e juridike. Themat janë këto: 1) Etiologjia e diagnostika e kriminalitetit të fëmijës dhe influenca e përfundimevet të së tilla kërkimeve mbi ordinamentet gjyqësore.

2.) Studimi i personalitetit të kriminalit.

3) Roli i gjykatësit në luftën kundër kriminalitetit dhe përgatitja e tij kriminalogjike.

4) Organizimi i profilaksisë kriminale në vëndet e ndryshme.

5) Ethnologjia e Kriminalogjia.

6) Eksperimenti i masavet të sigurimit në vëndet e ndryshme.

Muaji

Ndirkombtar

përbëjë pjesë të kësaj bote të Evropës. Vështirësitë ekonomike të tanishme në Evropë rjedhin kryesisht nga coptimi i saj, kur se pjesa tjetër e botës gj ëndet me e bashkuare në sheshin ekonomik. Arësimi duhet të përdorij kartëra që të tregojnë këtë gjëndje të rezikëshme. Në mësimin e historisë në Shtetet e ndryshme Evropjane, duhet të nënëvijohen lëvizjet e bashkëta në sheshin politik, intelektual e shoqëror. Mësimi i qytetërimit evropjan duhet të tregojë se ç'u detyrohet kulturavet të tjera, po edhe se ç'u dha kjo atyre kulturave, dhe se cila ësht aj o gjë që siguron rolin e saj të radhës së parë në historinë e njerëzisë. Mësuesit e historisë duhet të përmendin se baza e kulturës evropjane ka qënë respekti i p e rs o na li tetit njerëzor dhe i shvillimit të këtij personaliteti; nga ana tjetër duhet të nënëvijojë se s'ka kundrështim në mes të i d e s ë k o m b ë t a r e dhe të i d e s ë e v r o p j a n e , po se përkundrazi idea evropjane është kurorëzimi i idevet kombëtare në pajtimin e tyre. Për të favorizuar një marëveshje ma të mirë ne mes të vëndevet të ndryshme të Evropës Kongresi parashikon shvillimin e shkëmbimevet me korrespondencë ndër-shkollore dhe me përdorimin e Radio-s si edhe me shkëmbimin e filmevet shkollore.

BK S

H

KONGRESI Vlll «VOL TA» Këshillla Akademike e Akademisë Mbretërore të Italisë caktoi datën 4 - 11 Tetor 1938 për mbledhjen e Kongresit të VIII «Volta» në Romë me themë «A f r i k a». Kjo themë do të ndahet në tetë pika : 1) Orientimet e tanishme të Afrikanistikës; 2) Vëndet e popullëzimit dhe mundësira për aklimatizimin e njërësvet të bardhë në Afrikën tropikale; 4) Sj elj a e popullësisë vendëse kundrejt qytetërimit evropjan; 5) Politika shoqërore kundrejt vëndësvet dhe mënyra bashkëpunimi me 'ta; 6) Forma bashkëpunimi ndërkombëtar ekonomik për vleftësimin e tokavet afrikane; 7) Udhët e mbëdha të komunikasionevet dhe regjimi i mbartjevet në kontinentin afrikan; lidhjet e tyre të nevojëshme ose të dobishme; 8) Arësyet e solidarësisë ev rop jane; e arthmja dhe mbrojtja e qytetërimit cvropjan në Afrikë.

Kryetar i Kongresit u-caktua Akademiku Prof. Francesco Orestano. Ky Kongres, si ai i vitit 1932 që pati për thernë «Evropën», përpiqet të përbëjë bazën shkencore me të gjerë e me të si gurtë për marëveshj e evropjane rreth atij Kontinenti, që është quajtur «Evropa e nesërme».

161

KONGRESI HISTORIE E GJEOGRAFIE EVROPIAl'IE Ditët e fundit mori fund në Vienë Kongresi i parë i Historisë dhe Gjeografisë Evropjane organizuar nga «Bashkimi Panëvropjan» nënë kryesinë e Kontit C o u d e n h ov K a 1 e r g i. Vëndimet e këtij Kongresi do t'u parashtrohen Ministrivet të Arësimit të vëndevet të ndryshme të Evropës. Këto vëndime precizojnë se Evropa, nga pikëpamja gjeografike, formon një Kontinent të bashkët me Asinë, po nga kultura dhe qytetërimi i saj Evropa përbën një «pjesë të veçantë të botës» me kufi. të caktuara në Lindje nga kultura evropjane. Rusia Sovjetike, me qënë se formon një unitet, Uralin, nuk mund të

e-

Nd~ SYMBOL P~RMBI SHKAT~RIMIN Tragjedia e Shangait ka qënë e pasurë në skena karakteristike.

Korrespondentët e gazetavet engleze telegrafojnë andej këtë episod: «Në kohën që lufta ndodhesh në pikën e saj me kritike, një automobil qëndroi përpara Konsullatës Engleze. Sbriti një i dërguar Japonez, i cilli i dorëzoi Konsullit këtë lajm : Tetë murgesha infermiere, nënështetase engleze, kanë një orë afat që të lënë spitalin e Nadao-s, ku shërbejnë. Pikërish pas një ore do të nisij një bombardim i rreptë nga ushtëria e nga fllota.

Tshte drekë. Telefon s'kish. Uthir me një herë një benzinatë e vaporit luftarak engles «Kuberland», e cila mori Nënëkonsullin Robert

i62

Përpiek!« Shqiptare të mëdha të flotës greke, «Averoff» mban emrin e atij që e bëri dhe ia dhuroj atdheut. Shëmbëllën e fundit të filantropisë greke e dha i ndyeri Spiro Nicolopoulos, drejtor i fletores «Ethnos», Ky filantrop në testamentin e tij ka kujtuar, midis të tjerëve, disa miq, bashkëpunëtorë pa harruar shërbëtorët e tij ë. Pasanikët t'anë le t'a këndojnë me vrejtje testamentin e gazetarit grek:1.000.000 dhrahmi kolonive të pushimeve të fondasionit atdhetar; 500.000 drs. shkollave të natës së Parnassit; 500.000drs. institutit të kanserit; 500.000.drs. për të shërbyer si themel për t'organizuar një shkollë për të rinjtë që duan të hyjnë në fletorismë; 200.000drs. bashkëpunëtorëve të, «Ethnos» z.z. G. Troianos e G. Venopoulos; 400.000 drs. Zonjës Cleonikis Fitzio; nga 150.-000 drs. miqve të tij gazetarë P. Kokinatos e ·G. Douzinas; 100.000 mikut tjetrë z. A. Manglaris ; 75.000 drs. shërbëtores dhe nga 40.000drs. dy shërbëtorëve të tjerë. - (m.p.)

BK SH

Henai dhe me anën e lumit VangPou e shpuri në zonën e pa-tortitikuarë të Nadao-s, nga ku spitali ishte pak minuta larg. Ushtarë frëngj po shoqëronin Nënëkonsullin gjer në azil. Kryetarja e Institutit, një murgeshë frënge, thirr me një herë të tetë Englezet, të cilat u-përulën me hoborësi përpara z. Henai edhe i thanë : - Motrat Frënge u-lajmëruan dhe vëndosën të mbeten. Pra dhe në s'ikim dot. Do të mbetemi I Kot Konsulli i luti. Kot Autoritetet Frënge lutën murgeshat Frënge, 22 veta, t'ikin. Nënëkonsulli iku po. bërë gjë. Në azil ishin afro 600 pleq kinezë, gra e foshnje edhe të plagosur. Pak metro me tej ishin llogoret kineze. Pas disa minutash ushtëria dhe fllota japoneze hapën zjar të tërbuar .....

Lufta ësht një histori e tmerrëshme. Çpijet e sotme i hoqën nga pikëpamja skenografike karakterin piktoresk të vjetër. E bënë industri shkatërimi të math. Me gjithë këtë, ç'shkollë madhështore karakteresh, ndjenjash, akoma dhe njerëzimi, mbetet gjithënjë lufta, prova me e lartë e rezikut. Përmbi skëterrën e Shangait, përmbi detin e zjarit dhe të gjakut, të tridhjetë murgeshat e Nadao-s ngrihen lart si statuja të shënjta heroisme, vetëtherorie, filanthropie vepronjëse, që meritojnë të qëndrojnë në krah të hievet qiellore- të 300 vetave të Leonidhës në Thermopilat. Pas dhjetë minutash spitali do të bëhet, mbase, hi nga gjylet. Po ato nuk ikin. Do të . mbetet pranë pleqvet dhe gravet dhe të vegjëlvet .të Kinës !

NJ! SHEMB!LL

I

KOLEKSIONE të

,, PERPJEKJES SHQIPTARE" 1937

2 VOLUME afro 600 faqesh Nj' a 40 artikuj, 80 shënime, 40 vjersha, terë tekati shqip i veprës së famëshme të Descartes-it «Discours de la mëthode», lëvizje muajësh, recensione ltbrash, etj.

GREKE

Midis shumë cilësive që kanë vëllezërit t'anë të jugës, shquhet më tepër ajo e filantropisë. Kam pasur rastin të kem parë me syt 'e mi në Korfus, Athinë - sidomos në Athinë - e disa viset të tjera që kam vizituar, institute mirëbërëse, shkolla. parqe publike e të tjera vepra në dobi të përgjithëshme të bëra nga pasanikët grekë. Vetë Shteti, në disa raste ngushtice financiare, është ndihmuar nga nënështetasit • pasure të tij. Një nga anijet më

Çmimet,

Të palidhuri. . 7 Pr. ar Ti lidhuri ••• 10 »

Shpenzimet e Postës i ngarkohen Administratës

.

11

Shiten vetëm në ZYRAT E REVISTËS Rruga Mbretnore, 68

•

1

//

JETA

DHE

LIBRAT

Cilët e rrenuan Qytetërimin romak: Gjermanët apo Arabët?

Theorltë

• HENRI PIRENNE.

historike

lë reja

ke ( 395), ose invasionet e shekullit V, ose edhe mbarimin e Perandorisë së parë perëndimore (476). Këto data shprehin në realitet disa ngjarje të veçanta, jo grumbullin xelles, 1937. e ngjarjeve që shënon me të vërtetë Henri Pirenne, historian i madh fundin e epokës së Antikitetit. Qënbelgj, që vdiq këtu e pak kohë përdra e Perandorisë, shpjegon Pirenpara, la dy dorëshkrime studimi që ne, u-mbart në Konstantinupolis, u botuan me kujdesjen e djalit të por perandorët nuk humbnë as intij në këta dy vjetët e fundit. I pa- fluencën e tyre, as edhe pësuan ri ësht një histori e Evropës (Histo- ndonjë dobësim të rëndësishëm për ire de I'Europe, des invasions au sa shikon autoritetin e tyre. Kisha, XVT-e siëcle) që u-botua në vitin e vetëmja fuqi morale që qëndronl!J:lG me gjithë se i paplotësuar. Pa- te në këmbë brënda shkatërimeve kë kohë përpara dolli në dritë do- dhe dekadencës, i mbeti besnike perëshkrimi i dytë që përmban një randorit; me përjashtim të Anglothezë të dashur të të ndierit dhe me saksonëve, të tërë popujt e tjerë të të cilën përpiqet ti.; provojë, kundra pranuan pa fjalë sovrakonstatimeve të rrënjosura gjër perëndimit e sajë: Theodorik qeveris në më sot, se çkëputja e madhe histo- nitetin emrin r kishës; Sigismond përulet rike midis Lindjes dhe Perëndimit, përpara sajë; Clovis quan vehten nuk ësht shka kët.uar nga invasione ·të sepse iu dha titulli konbarbare, por rc;ht vepër e i s J a- sul;lumtur mbretrit e \Visigothëve, e Osm i s m i t arab që krijoi një bo- trogothëve dhe të Vandalëve, kërtë të re në brigjet e Mesdheut. QJllh konin këshillat e sajë dhe kur ziheprej vitit 19Z2, Henri Pirenne, kish paraqitur në një artikull të botuar shin midis tyre e pranonin si arbi«Perandoria mbahet. thotë Pinë «Revue belge de philosophie et tër. d'histoire» thezën që shvillon pro- renne, me një" mënyrë pothua myspo ajo që ka një rendësi në blemin e sipërm. Që atëhere e për- tike; këtë mes ësht se R o m a n i a {1) sëriti duke e srnadhuar dhe pasu- qëndron në këmbë dhe jeton». ruar me argumenta të tjerë përpara kongresevet historike të ndryshKy qëndrim i mrekullueshëm i me, si edhe nëpër kurse e konferen- Qytetërimit romak ka shkaqe të ca të shumta që mbajti vazhdimisht ndryshme, por shkaku kryesor, sin'F.vropë, Amerikë dhe n'Af rikë. pas Pirenne-it, rrjedh nga karakKëjo thezë ka qënë passioni shken- teri thellësisht mediterranian që cor i [etës së ti] gjatë këtyre njëzet pati Perandoria në strukturën e savjetëve të fundit. jë. «Mare nostrum» ësht si një urë e madhe që shërben në .bartjen e «

Mahomet

et

BK S

H

Charlemaqne», Alcan, Paris et Nouuelle Sociëtë d' ëdition, Bru-

•

Si datë fillimi për kobrat e Mes- · {1) Esht emri që i jepesh në shejetës historianët na dëftejnë zako- kullin IV tërë vëndeve q~ snndohe.oisht rrëzimin e Peran.Iorlaë rorna- shin nga Roma.

164

Përpi,kia Shqiptar, mës. Shkurt, perioda heroike e barbarëvet merr fund me instalimin e tyre. Dhe u-romanizuan shpejt.

Pirenne, midis argumentave që provojnë se invasionet barbare nuk suallën asnjë ndryshim në jetën shoqërore të perandorisë, përmend edhe karakterin 1 a i k të sajë.

Klerit nuk i ngarkohesh asnjë detyrë pranë pallatit. Dukja e perandorëve nuk shkaktonte asnjë ceremoni fetare. Kisha dhe Shteti kanë qënë të ndara. Përveç kësajë frmksionarët e lartë të shtetit ruanin mirë e bukur traditat romake.

Shumë nga këta ishin të ditur. Llatinishtja që shkruanin ësht shumë më e kulluar nga aj~ që u prish më vonë në gojën e popullit dhekështu, gjer në kohën e Charlemagne-it, mësohesh mjaft mirë sa për të kuptuar predikimet fetare. Vetëm pas shekullit IX gjuha e Kishës fillon të mos kuptohet me.

Me një fjalë, perioda e inauguruar me vendosjen e barbarëvet nepër tokat e Romanisë, nuk solli asgjë të re që paraqet një farë rëndësi për historinë. Në.shekullin VII qytetërimi romak, me gjithë dekadencën politike, qëndron ende në këmbë, i plotë dhe pothua fare i pacenuar. Atëhere, nga rrodhi va11 ë ndryshimi historik i madh që çkëputi Perëndimin nga Lindja?

BK SH

iderave, të plaçkave, të zakoneve dhe të feve nëpër të katër anët e botës. Krahinat e veriut, Belgjika, Bretagne, ,Gjermania e të tjera s'janë veçse disa gryka të dalura e të avancuara kundra barbarëve; kurse Mesdheu ësht vatra qendrore rreth së cilës përmblidhet e tërë jeta e Perandorisë. Qytet i fundit drejt veriut ësht Lyon. Të gjitha qytetet e tjera, qoftë n'Evropë, në Afrikë, ose edhe në Asi, gjënden në buzën e Liqenit të Madh.

Historiani shënon se ky karakter mediterranian i Perandorisë pas fnbart-jes së kryeqytetit në brigjet e Bosforit nuk pësoj asnjë farë dobësimi; përkundrazi fillon të forcohet edhe më tepër qysh prej shekullit IX nga shkaku se kryeqyteti i ri ësht pëu~i të gjitha një qytet detar. Tërë lëvizja tregëtare-detare e perandorisë u grumbullua në lindje; këtu sigurohet trafiku i perëndimit me Svrinë; këtu përfundojnë rrugat e Hindit e të Kinës; Këtu lidhet jugu me veriun edhe me anën e Detit të Zi. Për hir të Mesdheut, pra, perandoria formoi bashkimin e vetë ekonomik, ku sundon edhe bashkimi monetar Konstantinian, para flori nga 4 gr.

55, që shkon kudo.

Veç kësajë, si pas pikëpamjes së historianit Pirenne, barbarët s'lrnnë pasur asnjë mëri kundër Romakëve. Nuk i urrenin, por u kishin zilinë. Ata nga barbarët që dëshironin të instaloheshin nëpër vënde lë ndryshme të Perandorisë gjënin lehtësira të shumta nga. qytetërimi i sajë, që, pa. i kërkuar asgjë, u siguronte një tog avantazhe. Ky ësht edhe shkaku që barbarët nuk suallën asnjë ndryshim vëndeve që sulmonin. Ardhja. e tyre nuk .shkaktonte asnjë shkatërrim lëndor të pandreqëshëm; nuk binte asgjë të vazhduarshme; nuk krijonte asgjë të re; përkundrazi përfundonte kudo dhe kurdoherë në asimilimin e tvre të plotë me mënyrën e jetesës së Romanisë, ku duke gëzuar të gjitha të mirat ekonomike e morale dhe një gjëndje juridike të barabartë me vëndësit e tjerë, pranonin edhe fenë e një Perëndije të Vetme, sikurse në kobrat e përparëshme atë të Perëndive të shumta të Ro"

•

Siç dihet transformimi më i madh i historisë që përfundoi bile në krijimin e qytetërimit evropian të tanishëm, fillon të vërtetohet pas çkëputj es së këtyre dy botëve. Perë'ndimi, passi humbi lindjen. u shtrëngua të jetojë vetëm me mjetet e vetë. Popujt e tij u grumbulluan në një imperium të ri dhe u detyruan të krijojnë një tip jete të veçantë, nga zhvillimi i së cilës, pas shumë shekujsh, dolli në shesh një qytetërim origjinal.

Faktori kryesor i këtij transrormasioni historik, sipas Pirenne, ësht I s 1 a m i s m i që në shekullin VII u përhap me një shpejtësi rrufeje në të katër anët e Mesdheut.

Jnvasioni arab ka pasur një karakter krejt të ndryshëm nga invasionet e shumtë të barbarëve dhe përfundimet që solli ay në drejti~in. e

Jei a dhe Librat

tin e fortë që u dha dora arabe.

Arabët në vitin 634 zaptuan fortesën byzantine Bathra (Bosra) ; në 635 qyteti i madh i Syrisë Damas (Sham) ra në duart e tyre; në 639 lufta e Yarmuk-ut iu dhn tërë Syrinë; në 637 (ose 638) Jerusalemi (Kudus), qyteti i shënjtë i Kristianismit, u hapi dyert; po në atë vit pushtuan gjithë Mesopotaminë dhe Persinë. Pakë kohë pas vdekjes së Heracllus-it (641) muarrën Aleksandrinë (Iskënderije) dhe pushteti i tyre u vendos tej për tej nëpër gjithë vëndet e Egjyptit. Fati i kollonive byzantine të shpërndara andej këtej gjatë brigjeve të Afrikës Veriore u rregullua shpejt »

H

shvtllirnit të historisë janë diametralisht ti\ kundërt me përfundimet e invasioneve që erdhën nga veriu.

Bota romake, sidomos Perandorija Byzantine, nuk dha asnjë rëndësi lëvizjes islamike që po prcgatitesh në fushat e isoluara të Arabisë. Në vitin 632 - datë e vdekjes së Muhamedit - në sy të Byzantinëve islamismi s'Ish gjë tjetër veçse një «schisme», d.m.th. një farë ndarjeje fetare më ngjyrë lokale, gjë që ka ngjarë dëndnr edhe nëpër viset e tjera të Perandorisë. Të dyja perandoritë fqinje, Romake dhe Persia ne, të cilat luftuan midis tyre një I kohë të gjatë gjer në f'itorj en e Heraklius-it mbi Chosroës-in (627), ndodheshin në një gjëndjc kryekëput të shkatërruar në çastin kur iu dolli befas përpara rreziku arab.

Dy vjet pas vdekjes së Muhammedit islamismi u duk në frontin e luftës dhe lëshoi sulmin e tij të parë (634). Henri Pirermc përshkrunn me

Pra, Henri Pirenne, midis dy invasioneve që pësuan perandoritë • Romake dhe Byzantine, d.m.th. midis invasionit gjerman dhe invasionit arab, konstaton një ndryshim të madh k a r a k t e r i. Gj ermanët duke zbritur poshtë dhe duke u përzier me popullsitë e viseve të qytetëruara, pas ca kohë qëndrimi, u çdukën krejt dhe u asimiluan; kurse arabët vinin si sundonjës t>ë vërtetë, të organizuar në formë shteti, dhe të frymëzuar nga një vullnet qëndrimi e qeverimi të fortë. Për Pirenne, karakteri i invasionit arab mban në vchte një vulë organizimi shtctnor, pra pati një v I er ë m o r a l e. Gjermanët s'kishin asgjë më vete që vinte në kundërshtim me Kristianismin e perandorisë. Veç kësajë niveli i tyre qytetëronjës ka qënë në një shkallë shumë të unjët. Ngirheshin nga vendet e tyre dhe suleshin nëpër drejtime të ndryshme si fise të egër e të shtytur vetëm nga pas=toni i shkatërrimit; kurse arabët që bano. nin në stepet e humbura të perandorisë, larg nga qëndrat. dhe midis fushave të pashkelura, ku kristia nismi -s'mundi kurrë të hedhë themele të shëndoshë, duallën në shesh si një turmë e dëndur e kompakte dhe të ekzaltuar nga enthusiasmi i nxehtë i një feje të re, kundërshtare e fesë së sundimtareve, shpallën perandorisë luftën totale për jetë ose për vdekje. Shkurt, si pas Henri Pirenne, Islamismi, nga shkaku i dëndësisë së tij eth-

BK S

këto fraza këtë ngjarje me rëndësi të historisë :

Sulmi arab që u lëshua në f' sipër hem kundër Evropës, hem kundër Asisë, ësht i pashërnbëll në historin' e botës.

Shpejtësija f' madhe dhe goditjet c mrekullueshme që pati ky sulm, nuk ësht për t'u krahasuar as me sulmimet c mongolëve nën udhëheqjen <' një Attjla-s, ne; me ato të një Xheng is Han-it, as edhe me sulmet e një Timurlengu. Në qoftë se gjithë këta sulme a siatiko plasën dhe kaluan si një rebesh. sulmimi islamik la gjurma të thella dhe pati përfundime tt vazhdueshme. Feja islamike gëzon edhe sot me miliona besnikë nëpër viset e ndryshme të botës, kudo që ësht imponuar qysh prej epokës së Halifëvet të parë. Kunrlrejt përparimit të nzadalshëm të Kristianlsmit. nërhap'[a e c;hpejtii dhe e vrullshme që bëri Ialnmismi ësht një mrekulli r vërtetë në tërë kuptimin e fjalës.

Shkatërrimi i Roma nisë nuk erdhi as nga thellësit' e Asisë me anën e Mongolëve, as edhcngav;set veriore të Evropës me anën e Gjermanëve. Perandoritë Romake dhe Bvzantine u çdukën nga skenat e histor+së me grush« ...

ni kohë ë

165

166

Përpjekja Shqiptare dhat të historisë. Themelet e botës së vjetër u rrëzuan pa mbetur asnjë shpresë për rindërtim. Bota e vjetër s'ësht gjë tjetër veç se një kujtim.

Në horizontin e historisë nis të agojë një ditë e re : Qytetërimi Evropian.

*

Me dy fjalë theza .Henri Piren ne-it mund të përmblidhet në këto dy konstatime të tij themelore : 1. - Qytetërimi romak nuk u shkatërrua nga ana e Gjermanëve; 2. - Çkëputja historike midis botës perëndimore dhe botës antike nis nga data e përçarjes që realizuan Arabët në brigjet: e Mesdheut.

Edhe diçka tjetër : Data e nisjes së Epokës historike të Mesjetës, që mësohet zakonisht nëpër shkolla, nuk ësht e saktë. P.,erioda e transicionit shkon nga 650 në 750. Kuadrua e Mesjetës mbyllet në vitin 800 me themelimin e Perandoria së re romake, d.m. th. me C h a r 1 em a g n e-in, por, për hir të Mu-

BK SH

nike dhe superioritetit të tij moral. mundi mirë e bukur t'a imponojë sundimin e vetë dhe në këtë mënyrë të ndryshojë nga rrënja fatin historik të Mesdheut. Që nga viti 650 «unitë mediterranëenne», shtylla kryesore e Romanisë, nuk ekzistonte më. Ndarja e detit e rrëmbeu me vehte edhe këtë shtyllë. Në brigjet e këtij deti filloi të fryjë një erë qytetërimi tjetër. Mëndësija semitike (arabe) ësht e rreptë dhe absolute. Nuk pranon asnjë afrim e trazim me pjesë të tjera të botës. Çkëputja midis Perëndimit dhe ~indjes ësht' e plotë. Sipas Pirenne-it, përvec disa shkëmbimeve diplomatike dhe një farë pelerinazhi, që nga viti 650 gjer ne shekullin XII, nuk ka ekzistuar asnjë lidhje tjetër midis këtyre dy botëve. Sundimi islamik i dha fund bashkëpunimit ekonomik dhe kultural, mbi të cilin mbështetesh bota antike.

Këjo ckëputje ka vazhduar gjer në shekullin XII - data e riçeljes së detit. ·

•

Zgjërimi i sundimit. islamik drejt nerëndimit, konstaton Pirenne, ësht dalluar në Francë, por me që-në se arabët mundin t'i shtyjnë kufit e tyre gjer në viset jugore të këtij vëndi, qendra e gravitetit të Francës. që gjëndesh i,?ier atëhere në Mesdhe, pësoi një ndryshim duke u transferuar në viset veriore të banuara prej gjermanëve.

Popujt gjermanikë, që gjer tani s'ishin vocso një tog turmash ckatërronjëse. nënë shtvpien e këtij transformimi. filojnë të zgjuhen pak nga pak dhe t.ë k,ërkninë të lozin një rol pozltiv. Një ovtetërim i ri nis të gatuhet. Navtrisht në krye me mundime të mëdha. Shkurt., snndimi islamik në Mesdheun shkaktoi shkatërimin e perandorisë dhe varf iirimin e perëndimit, por nga ana tjetër zgjoi nëpër vise, giër tani të egra, nië dësh+rë orcaniztrnt të ri dhe përfundimi më i math i këtij transformimi ësht përcëndrimt i nopuive gjermanikë reth Kishës Katolike. e cila shekuj me radhë simbolizon iden' e hakëmarries kundreit fitorevet islamike. Dhe ·të gjithë këta faktorë krijuan nië hov qvtetërimi të ri a,ë simbolizon karakterin e një epoke nga më të më-

harnmed-it. LIBJt

(bm.)

A SHQIPE

• I. GASHI,

« Shqipniia ~ fLibër Gieoorafiie për shkolla të mes-

me), Botim i dytë, me 74 fyty,a dhe 3 karta ; f. Vili, 143. Shië-

piia Botoniëse «Kriste Luarosi», Tiranë, 1937. Çmimi: 2 fr. ari.

F:sht botimi i dytë i librit shkollor që shtypi pakë vjet përpara për nxënsit e shkollave të mesme z, A. Gashi, profesor i gjeografisë në Institutin Nana Mbretneshë. :Esht shtypur mirë e bukur mbi një kartë të mirë dhe me një kujdesje tipografike për t'u lavdëruar.

Veç disa përmirësimeve mjaft me rëndësi që janë bërë në punën e përpilimit g.iuhëso1·, auktori ka shtuar edhe disa pjesë krejt të reja, si b. f. pjesën e «peshkatarisë» dhe atë të «mjeshtërtsë». Por ajo që .ka rëndësi më të madhe në këtë botim të dytë ësht «pasqyra e· emrave», në të cilën reshtohen alfabetikisht tërë emrat htstorike, vënde gjeografike e të tjera, që përmenden në faqe! e

Jeta dhe Librat

rat qëndrore të Ministris së Arësimit, një punë e këtillë, s'ka se si të kryhet sot pëj; sot ndër ne. Ajo që mund të bëhet sot, dhe vetëm me pak vullnet të mirë, ësht të organizohet, gjer në një pikë, një farë system bashkëpunimi midië profesorave të gjeografisë nëpër shkolla të mesme reth problemavet që përkasin mësimit e përpilimit të lëndës së tvre. Libri i zotit A. Gashi ësht teksti gjeografik i parë për shkolla të mesme që u botua gjer më sot.

Esht një libër pioner. Nga këjo pikëpamje ka një vlerë të veçantë dhe pra mundimi i zellshëm i auktorit ësht spenzuar me vënd.

• Y. IHIÇll, «Kalendari Enciklopedik, 1938», Viti VI, f.159. Shtyp.

«Skkodra», Tirani, 1938. Çmimi:

H

ndryshme të librit. Këjo pasqyrë, shumë e nevojshme sidomos për librat shkollorë, mungon po thua në çdo libër shqip. Z. A. Gashi bëri shumë mirë që plotësoi këtë mungesë dhe mundimi i tij vlen të merrot si shcmbëll edhe nga auktorë të tjerë librash shkollorë. Esht një punë që duhet të kërkohet si një kusht i domosdoshëm nga ana e Ministrisë së Arësirnit të paktën sa për librat shkollorë që botohen me pëlqimin e sajë.

Teksti i librit ësht ndarë në tri pjesë: Në pjesën e parë studiohet «Shqfpërta fizike» (trajta e faqes, fushat e luginat, klima, bimët e shtazët); pjesa e dytë përbën studimin e «Shqipërisë politike" (raca, popullsia, gj ëndja sociologjike, ndarja administrative); pjesa e tretë i kushtohet studimit të ((Shqipërisë ekonomike» (bujqësia, blegtoria, peshkataria, pasuritë natyrale, rrugët, tregëtia e jashtme etj.) Siç shifet kuadrua e librit, si edhe systemi i radhitjes së lëndës, paraqet një plan punimi mjaft të shëndosh. Auktori, për të plotësuar ca më mirë edhe përmbajtjen e brëndëshmo të planit të tij, ka përdorur një pjesë me rëndësi të leteraturës gjeografike shqipëtare, ka gjyrmuar statistikat, ka mbledhu r informata zyrtare e private dhe me ketë mënyrë ka mundur të shtjerë në dorë një sasi lënde 'të ndryshme, të cilën u përpoq t'a sistematizojë me sa që mundi më mirë. Pra vlera e këtij botimi, si tekst shkollor, me gjithë m ungesa t ( ose edhe teprimet) që mund të kotë, prap se prap nuk ësht e vogël. Por ësht mirë të mos harrohet se puna e hartimit të librit shkollor shqip, si çdo punë mendore tjetër, gjëndet ende në fazën e parë të organizimit të sajë.

Dhe ësht për t'u shënuar me keqardhje se nuk ësht kuptuar akoma sot ndër ne se libri shkollor nuk ësht një punë kulture e përgjithëshme, por ësht një teknikë e veçantë dhe një shkencë më vehte. Sidomos librat gjeografike kërkojnë një zotsi specialisti të vërtetë dhe paraqesin në vet-vehte një tog problema parimore që duhet të vendosen dhe të zgjidhen mirë që në fillim. Në shkallën e organizimit kultural dhe sidomos me erën që fryn sot në zy-

167

J leki.

BK S

Me rastin e kremtimeve të njëzet' e pesë vjetorit të Pamvarësisë Kombëtare, kalendari i sivjetshëm i zotit A Xhaçka dolli në një formë të posaçme dhe me një lëndë shumë më të pasur. Auktori i këtij kalendari - i vetmi që botohet sot në Shqipëri - ësht për t'u lavdëruar edhe vetëm për durimin që deften në botimin e rregullt të kësajë vepre të dobishme.

PitRKTHIME

• DHIMllER FILO, « Kry,wepro: ti zgjedhura» (Biblioteka «Literatura e Përbotëshme», Nr. 1), (.

90. Shtyp. «Gazeta e Korçës»; Korçë 1937. Çmimi: 2 leki.

Z. Dhimitër Falo, gazetar intelektual korçar, na fali një libër përkthimi të vogël që përmban një seri novelash të zgjedhura nga mjeshtrit më të dëgjuar të Ieteraturës së përbotëshme. Esht si një tufë e vogël lulesh e thurur nga ngjyrat më, të këndëshme të kopshtit letrarndërkombëtar. Shkrimtarët e radhës së parë, si një Mërunë, një Maupassant, një Tolstoi, një Kipling, një Harnsun dhe një Ibanez, të gjithë emra të kurorëzuara, përfaqësohen me një novelë të vogël, po të zgjedhur me shije. Përkthimi

168

Përpiekia Shqiptare

ësht i goditur. Vetëm do të bënte mirë përkthenjësi sikur të kish shtuar në krye të çdo novele edhe nga një shënim bio-bibliografik të shkurtë mbi jetën dhe veprat e auktorëve. Personaliteti letrar i shumicës së tyre nuk njihet po thua fare nga pjesa më e madhe e këndonjësve t'anë. Një mungesë këjo, që nuk zbret vlerën e këtij përkthimi të goditur dhe që mund të plotsohet fare lehtë në një botim të dytë.

REVISTAT

• ,,lfKlu, numer kuitimuer i XXV

H

uietorit të pavarsis kotntare. /J (vi. JX. numrat Vlll-Xll e vi. X. Nr. I 111), [, 535 731. Çmimi: 2

Vlorë nga fundi i Shkurtit. Ka një paraqitje tipografike mjaft të mirë., Dalja e kësajë reviste na duket si një shënj e e mirë për Vlorën. Qyteti i madh i Myzeqesë, sidhe rethi i sajë, kanë një varg të madh problemesh shoqërorë dhe ekonomikë që gjer më sot janë lënë në heshtje.

Na pëlqen të besojmë se këtej e tutje dhe sidomos tani që, veç një gazete të përjavëshme, ka fituar edhe një revistë të përmuajshme me shumë faqe dhe me një shtypëshkronjë të përshtatëshme, këta.iprobleme të hartuar do të fillojnë të dalin në shesh. do toë vendosen dhe do të rrihen me kujdes e urtësi. Numuri i parë i «Kombit» na jep shumë shpresë për një zhvillim të ardhshëm të këtillë. I urojmë jetë të gjatë dhe sukses në punë.

• «OLIMPO», revistë e përmuajëshme, botohet në Thessaloniqi nga shoqëria «Dante Alighieri» nën ku]desjen e Profesorave të «Istituto Ternico superiore Umberto I» dhe me bashkëpunimin e disa shkrimi a rve grek të Maqedhonisë. Qëllimi i revistës ësht të përpiqet për të shvilluar marrëdhënjct kulturale më të ngushta midis Italisë dhe botës intelektuale neo-hellenike. Numri i saj i fundit i ësht kushtuar përkujtimit të poetit të madh italian Ciacomo Leopardi-t. Disa nga vjershat lyrike leopardiane janë përkthyer në gjuhën greke nga z. S. Kscflurlhas, profesor i literaturës, dhe në gjuhën rumune nga z. P. Costantinescu, gjithashtu profesor i literaturës në Thessaloniqi. Një tje~r profesor grek boton një studim mbi jetën e veprën e Leopardi-t.

Kritika italiane mbi Leopardi-n përfaqësohet nga profesorët italianë Enzo Palmieri dhe Alfredo Callett i.

BK S

fr. ari.

Në fillim të muajit Jenar dolli edhe volumi i dytë i botimit madhështor të «Lekës», kushtuar njëzet.' e pesë vjetorit. Edhe ky volum, si ay i pari, ësht punuar me një kujdes të posaçëm. Ka afro 200 faqe lëndë dhe më tepër se 20 klishe.

Pjesa më e madhe e lëndës përbëhet nga botime dokumentare reth historisë politike të epokës së fundit para shpalljes së Pamvarësisë.

Volumi i dytë ka edhe një lëndë mjaft të pasur, thjeshtë kulturale, midis së cilës ësht për t'u shënuar: një monografi e shkurtë mbi V a s h k o - V a s a (I{. Kamsi, f.

578-81 \; një përkthim nga shkencëtari gjerman Dr. G e o r g S t a d tm u l l e r mbi «Përhapja e vend'banimit të popullit shqiptar në fund të meskohës dhe në kohën e -tashme», (f. 583-94); një artikull i ·K r i s t o F I o q i t mbi historinë c formimit të Federatës «Vatra», (f. 595-602); këngë popullore të ·_M a r k o B o ç a r i t, dy artikuj mbi shtypëshkronjat shqipe «Lua-rasi» dhe «Nikaj», veprime për Liri reth Gjirokastrës, një melodram himarjot etj. ·• ,,IOMBlu, revistë e përmuaishme kuliurale, Dr,itor-pirgiegiës: Ali Kuçi. Nr.1, t. 22. Shtyp. «Atdheu», Vlorë. Çmimi: 2 lekë copa. Pajtimi: 5 fr. ari pir brën-' .da, 7 pir ;ashti. ,Një revist e re që filloi të dalë në

LIBRA

TI

REJA

• SILYIO GUIRllERI.

d' Arznunzio »,

Florence.

« Saggio sul Fraielli Paremi,

Auktori i këtij libri ësht një kritik letrar i ri që u njoh në këta vjetët e fundit. Gjer më sot dha dy volume kritike dhe që të dyja janë shkruar me një pamvarëst mendore

169

Jeta dhe Librat

ENRIQUES PAOLO, «n problema della vita», Nicola Zanichelli, Bologne. -· H. Hanke, «Innerc Sekretion u. Chirurgie», Julius Sprtnger, Berlin. - F. Klein, «Maladles mentales expërimentales et traitements desmaladies mentales», I.Peyronnet, Paris. - Dr. Zuckermann, «La vie sexuelle et sociale des singes», N.R.F., Paris.-H. Batowski, «Panstua balkanskie 1800 - 1923».

(Zarys historii dyp{omatyeznej i roswoju terytorialnego), f. X, 327.

Warshau, 1938. - M. Herb, «Sudosteuropa, Form u. Forderung». Edition Nouvelles internationales, Paris.

•

H

për të vënë re dhe me një stil mjaft origjinal. Ajo që bie menjëherë në sy në veprat e këtij kritiku të ri, ësht toni i tyre tepër i thjeshtë dhe direkt, domethënë stil i hapët, frazat e formuluara mirë, gjykimet që nuk lënë asnjë pikë të errët dhe që nuk fshehin asnjë prapamendim.

Libri i ti] i fundit mbi Gabriele d'Annunzio-n dolli vetëm disa javë përpara vdekjes së papritur të poetit. Edhe ky kritik italian, si shumica me e madhe e kolegëve të tij, flet me ashpri për d'Annunzio-n.

Por gjykimet që shfaq pasqyrojnë mendimet e tija ashtu siç janë dhe nuk dëftejnë asnjë prirje imitimi që frymëzohet nga rethanat e kritikës së zakonëshme italiane reth veprës së d'Annunzio-s. Libri i Guarnier-it nuk kërkon të provojë asnjë thezë, nuk ka asnjë ngjyrë polemike. Esht më tepër si një auto-biografi letrare, në të cilën autori duke folur mbi emrin e vetë, kallzon ato që mendon mbi d'Annunzio-nnë hasje të drejt-për-drejtëshme me veprat e poetit dhe na dëften se si u zhvilluan më vonë pikëpamjet e tij krah për krah me zgjërimin e orizontit të tij letrar dhe se si u familjarizua më së fundi me veprën e shkrimtarit të famshëm. Libri ësht një nga librat më të gjallë që panë dritën e botimit në këta vjetët e fundit në Itali. Emri i autorit të ri, që paraqet një zotësi shkrimi e gjykimi të freskët, të thjeshtë e plot jetë, vlen të shënohet që tani me një rëndësi të posaçme. Esht një nga emrat e paktë të pendës italiane që shpejt a vonë do të,, nderojë famën letrare italiane.

BOTIMET E KOMISIONIT PlR KREMTIMET E 25-VJETORIT Tl PAMVARfSIS - Më 17 të këtij

BK S

muaji, d.m. th. në çastin kur vihesh në maqinë edhe formati i fundit i Revistës, na erdhën në zyrë volumet e para të botimeve të Komisionit me shkresën që vijon:

• '«JUQOSLOVENSKI ISTORISKI 'OASOPIS», III. Nr. 1-4. Ky numër

i revistës historike jugoslave përmban edhe këto studime : «Marrëdhanjet ethnike midis Dardanët e IIlyrianët» (M. Budimir}; «Tregëtia e ~~gusës në kohën mesjetare» (M. Dinie}; «Influencat byzantine në S~rbin e shekullit XIV» (VI. Mosin) et],

• «SRPSKI KNJIZEVNI OLAS· NIK», LII, 8, LIII, 1-3. Për të kën-

duar : . «Shqipërra dhe Serbia në shekullm XIX» (D. Stranjakovic).

«Qeveria Mbretnore pat ngarkue Komisionin për kremtimet e 25 vjetorit të Vet-Qeverimit me botimin e një seri vëllimesh mbi landë të ndryshme dhe mbi aktivitetin shtetnuer gjatë 25 vjetve 1lë pamvarësis shqiptare. Deri sot, prej këtyns vëllimeve, dolen nga shtypi: Konkursi për hymnin o Flamurit; Visaret e Kombit, vllim i I - II - III; Shqipnija Politike më 1937;- të cilët Komisioni nderohet të ju a dërgojë si dhurim-kujtimi të përvjetorit historik të Pamvarësis Shqiptare s'bashku me vëllimin «Valkaniki Logotechnia» dhe «Chronologie Albanaise», të botuem për [ashta nën hijen e Komisionit. Vëllimet e tjera të Komisionit që dodhen në botim, do të dërgohen me të dalmen nga shtypi. - p. Komisioni i Posaçëm për kremtimin e 25-vjetorit të Vet-Qeverimit: D. BERATTI>>

Në numrin e ardhshëm do të bëjmë fjalë më gjërë mbi këta botime të Komisionit.

-

STAMLES SHOQËRI

TREGTARE

ANONIME

(J(oncesionare e 'Hlonopoiit Eetraue cigaresh, · Eetraue loje, Shkrepsaue dhe exportim•duhani në fletë

CURRES

ALBANIE

BK SH

QENDËR:

Cifabrika (i)uhani

Axhensira

dhe

Cigaresh

në çdo vend të Shqipëris:

TIRANË - SHKODËR - DURRËS - VLORË - SARANDË GJIROKASTËR - KORÇË - BERAT - ELBASAN - FIER PESHKOPI - KUKËS - PËRMET

•

•

• ,i

C:~L.l>o~u_1 ~HKODE~ •<o'• ••••••••,,. .••••• - •••••.•••••••••••••..,.••••..•.•.•••••.•.,.,,.., ..,,,,,,,,,,..,,,,,.,,,,11117n;rrsnmr,nmn11v

FABRIKE e Makaronave

TIHIR BESHIRI ----DURRES

H

KËRKONI NË ÇDO MAGAZI TË SENDEVE Ufil~ QIMORE TË KRYEQYTETIT, SI EDHE NË ÇDO VËND TJETËR TË SHQIPËRISË: MAKAR O NA TË FABRIKËS TAHIR BESHIRI, marka .GJELI

BK S

MAKARONAT MARKA „GJELI" JANË NGA MË TË MIRAT DH~ PËRM~AJNË LËNDË USHQIMI TË p ASTËRT E TËI' SHENDOSHE.

Elektro-Konçesioner TIRANË, Rr. Mbretnore R. STERMASI MERR PËRSIPËR INST Al,IME SI :

ÇENTRALE -

INDUSTRIE - DRITË

në bazë të Normës V. E. D.

Jepen

Mësin.e

Frëngjisht

(GJUHË OSE LETËRSI FRËNGE) -----

1

Me

Çmime

të Arësyeshme

Për çdo informatë, të interesuarit munt të adresohen në Zyrat e ,,PËRPJEKJËS SHQIPËTARE"

Dr. RRUGA KRISTIDBI - Miek specialist i syve HOXHA TAHSIN, kundrejt Postës qendrore

ISTITUTO IAZIONALE DELLI ASSICUIAZIOll

;i

Drejtoria e përgjithëshme:

VIA SALLUSTIANA -

Përfaqësimi i përgjithëshmë për Shqipëri: RRUGA 28 NËNDOR (Pallati Kaceli) -

ROMA TIRANË

• ., lstitnto Nazionale delle .lssicnrazioni ", ësht istituti i siguiimit më i madh i Evropës

H

· Giendja e lstitutit me 31 phjetor 1937:

BK S

KAPITALE TË SIGURUARA:. . . • . • . . L. 16 miliard PERSONA TË SIGURUAR: • . • . . . . . • . Dy milion PRODHIM VJETOR : • . . • . • . • • . Më se dy miliard · REZERVA MATEMATIKE : • • . • L. 4 miliard dhe 400 milion REZERVA PATRIMONIALE TË TJERA: . . • • L. 350 milion INKASIME PREMI DHE INTERESI : . • Më se dy milion në ditë

, • ,, Istitoto Naziooale delle Assicorazioni ". ka agjensira në çdo vënt të Shqipëria!.

Policat janë të garantuara nga Shteti Italian

l

FIUMI:'L

-

Sbaqlrl e basllkuar mi "ISTITUTI N I Z I O 11 L E DELLE ISSICURIZIONI„

Qendra e përgjithëshme në F I U M E

Përfaqësimi i përgjithëslimë për Shqipëri : RRUGA 28 NËNDOR (Pallati Kaceli) -

KAPITAL I SHOQËRIS:

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

TIRANË

L. 12.000.000

Shoqëria FI U ME shvillon këto degë: Zjarri, vjedhje, responsabilitete civile, I aksidente, transporti

j

SHTYPUR

NË SHTYPSHKRONJËN

„ TIRAN

A" - TIRANË