कथा
िद पा व ली
વાતાર कहानी
� ी अधाग नोव्ह ेर-२०१
1
िव शे षां क
संपादक * मीना ित्रवे * अलका असरे कर
कथा प्रस्ता- प्रा.अिदतीमु ळ
पान क.
६
झाले मोकळे आकाश – सष ु मा आयार
१७
र द पती, पत्नी आिण ..ती– िप्रया प्भु
२३
िमत्– स्मीता वै
३०
मला बायको हवी – सिु नला िश�र
३८
िटचक� मा�नी जावे – शािलनी कुलकण�
४६
मग माझे घर कुठे आहे – मीना ित्रवे
५२
िन��र – अलका गांधी-असरे कर
५८
काटा �ते कुणाला – अचर्ना कुलकण
७४
�વ્હલરના સ્ટૉલ પા – राजू पटे ल
८९
સાથ – રા�ૂલ ભા�ુશાલી
९४
सज़ा - अलका �संह
९८
2
संपादक�य फेसबक ु वरील ‘अधा�गी’ या �ी-जाणीवा व्य� करण-या ग ्रु प्रोफाईलचा हा ितसरा-अंक...यापवू � दोन अंक प्रकािशत झाले प ैक� पिहला अंक हा िविवध सािहत्याने नटलेला होता, तर दुसरा फ� किवतांचा अंक, जो ८ माचर् २०१३ ला जागितक मिहला िदनाच े िनिम� साधन ू प्रकािशत केला गेला होता हा ितसरा अंक, अकरा कथांचा िदवाळी अंक म्हणून प्रकाि करताना आनंद होतोय..िवशषे म्हणजे या अंकात दोन गुजराती े एक िहंदी कथा आहे...अधा�गी हे सवर्भाषीय कथाही आहेत, तसच सदस्यांचं या िवषयावर व्य� होण्याचं व्यासपीठ व् हावं त्यामागील उद्देश े न करणारे हे ‘अधा�गी’ या नहे मीप्रमाणेच यअंकात देखील लख ग ्रु प प्रोफाईलचे सदस ्य असून, यातील अनेक हे �ढाथ े क नाहीत. तरीही त्यांनी या कथा िलिहण्याचा प्र लख केलाय तो म्हणजे िनव्वळ स्वतः घेतलेल्या, पािहले अन ुभवांव�न...अथार्त हे अनुभव ैव य��क असतील िकंवा े े असतील... समाज जीवनातन ू पािहलल 3
या सवर् कथ वाचन ू आपल्या व्यस ्त वेळापत्रकातून खास काढून प्रा.अिदतीमुळ्ये यांनी या अंकाक�रता आपली प्रस् िलह�न िदली याक�रता त्यांचे धन्यवाद िदपा गज ु र िहने प ्रु �रडींगचे काम पािहले. त्याचप्रमाणे सवर् -लिे खकांचहे ी मनापासन ू धन्यवाद. डॉ.अलका िसंह यांनी देखल आपल्या व्यस्त िदनक्रमातूनच नव्हेतर डेंग्यूने आजारी असत आिण केवळ एकदा सांगन ू ही, वेळ काढून, अगदी रात्री जागूनह कथा िलह�न पाठवन ू िदली त्यांचे िवशेष आभार काही त ्रूटी राह�न गेल असतील तर त्याची जबाबदारी संपादकांची समजन ू , वाचकांनी उदार मनान े हा एक वेगळा प्रयत्न म्हणून याकडे पाह�न आपली ardhangi@ymail.com वर नोंदवावी ही अपे�ा नक्क�च आह सवर् वाचकांना िदवाळीच्या मनापासूनशुभेच्छा. (टीप - अंकातल्या सािहत्यातील मतांशी इथले संपादक सहमत असतीलच असे ना)
4
प्रस्ताव– अिदती मुळ्य अलका गांधी-असेरकर आिण मीना ित्रवेदी या दोघींनी संपाि केलेला "अधा� गी"चा िदवाळी अंक आपल्या भेटीला आला आहे. या सगळ्या कथा या तुमच्-आमच्यासारख्याच प्रस्थािपतया लेखक-लेिखकांनी िलिहल्या आहे त. पण जेव्हा या कथा आपण वाचायला लागतो, तेव्हा सुरेख आिण सहज शैली आिण त्याहीपे�ा त्यामध् ये ज्या ताकदीने ि�यांचे प्र� मनाची स्पंदनं व्य� होतातते पा ह�न या -या जणींना सािहत्याच्या �ेत्रात नक्क�च उज्ज्वल भिवष "झाले मोकळे आकाश" ही सुषमाची पिहली कथा. मुलीला पाळी येणं हा ितच्या आयुष्यातला महत्वाचा टप्पा... खरं स्रीत्वाची सुरवात...एक सुंदर नैस िगर्क वळण! नेमकं ित ितच्या स-या बंधनांना सुरवात होते. ितच्या सगळ्या मु अिवष्कारांवर बंधनं लादली जातात. ज्या समाजात उघड उघ िलंगपज ू ा केली जाते, त्याच समाजाचा हा दांिभकपणा. सुषमाच्य कथेतल्या आईच्या पिहल्या पाळीच्या अनुभवातून कथ सुरवात होते आिण ितच्या मुलीच्या त्याच टप्प्यावर हे वतुर्ळ होतं. अथार्तच भक्कम आशावादाचं अ�ासन देऊन. खूप थोड्य शब्दात बरंच काही सुचवून जाण, सांगन ू जाणं हे सुषमाच्या ै ीचं विै श�्य. शल 5
गेल्या काही वषार्’ग्लोबलायझेश’ आपल्या घरात येऊन पोचलंय आिण त्याबरोबरच चंगळवादही येऊन चांगलाच िस्थरावलाय. एकंदरच जीवनशैली आिण जीवनमूल्यांवर जोरदा
प�रणाम होताना िदसतायत. एक�कडे बायका िशकतायत, आपल्या गुणव�ेच्या रावरती आिथर्क प्रगती पण करत, पण त्याच वेळी ज्याल ा फारशी वैचा�रक बैठक नाही अस बेदरकार व्य��वाद पण फोफावताना िदसतोय. िप्र प्रभुदेसाईच्या ", पत्नी आिण ती" या कथेतले दी�ी आिण शेखर हे त्या व्यवस्थेचे प्रितिनधी आिण बळीही. या बदलल व्यवस्थेत कुटबसंस्थेचा नव्यानं िवचार करायला हव, जुन्या चौकटी मोडून. अथार्त त्याकरता पु�षांना वैचा�रक आि निै तक��्या प्रगल्भता आल्यािशवाय हे होणार नाही. क �ी-पु�षांच्या कोणत्याही �रलेशनिशपमध्ये (लग्न िकंवा इन) किमटमेंट अथार्त जबाबदारीची जाणीव हा त्वाचा मुद् आहे . त्यामुळे सध्या तरी भाविनक��्या बाईच यामध्ये दोन बाजंन ू ी भरडली जात आहे . दोन-चार िपढ्यांपवू �ची कोकण-गोवा भागातील खोत आिण भावीण या नात्याची शेख-दी�ीच्या नात्याशी केलेली तुलना कथेला वेगळ्याच पातळीवर नेते "िमत्र" ही िस्मताची प्रसन्न कथा आहे. ितची शैली तशीच आल्हाददायक आहे. एखादा झरा झुळझुळ वहात जावा तशी नाियकेच्या मनातली हळूवार स्पंदनं ती उलगडत नेते 6
एका साध्याशा घरेलू बाईचा ’फेसबुक’च्या जगातला प्रवेश. त्यातून ितची एकाशी होणारी सहजसुंदर मैत्री! कथेत ख रं काहीच िवशेष घडत नाही. पण िटिपकल मध्यमवग�य चौकटीतली साधी-सोज्वळ नाियका आिण ितचा त्या िमत्र (चो�न) भेटण्यापय�तचा हा प्रव ास फ ार , नाजक ू पणे वणर्न केलाय. आता पुढे तो प्रवास कोणत्या वळणावर जाईल वाचकांच्या कल्पनाश��वर सोडून िदलं आह "मला बायको हवी" ही सुिनला िश�र यांची ल�णीय कथा. एका घरातील कॅन्सरग्रस्त बायको आिण-या घरातील कॅन्सरग्रस्त नवरा अशी ही दोन कुटुं बं. ट्रीटमेंटच्या ि एकत्र येत, ओळख वाढते. �ी म्हणून सवर् बाबतीत आदश असणारी गौरी नव-याची ज्या मायेनं काळजी घेत, घरदार सांभाळते, ते पाह�न एका �णी नीिलमाला असं वाटून जातं क� ’मला अशी बायको हवी’... हे खपू मजेशीर वाटता वाटताच ब्लॅक �म ू रच्या बाजूला कधी झुकतं कळत नाही. लौिककाथार्नं स व ��ीनं सुखी असणा-या �ीच्या मनाचा दुखरा कोपरा या कथेत तरलपणे व्य� होतो. एका िनव� ृ ीकडे झुकलेल्या मनात लहानपणच्या "िटचक मा�न जावे" या खेळाची गोड आठवण येते आिण त्याला जोडून अनेक आठवणी उलगडत जातात. बाईच्या कपाळावर िटकली 7
लागते तेव्हापासून हाच खेळ आयुष्यभ’टेकन फॉर ग्रॅंट’ या स्व�पात बाईला खेळावा लागत, हे वास्तव खाडकन समोर येतं. शािलनी कुलकण�नी ं ते फारच सुरेख मांडले आहे . मीना ित्रवेदी यांची "मग माझे घर कुठे आ?" ही कथाही बाईच्या उपरेपणाला पुन्हा एकदा अधोरेिखत करते. आध विडलांचं घर, मग नव-याचं आिण शेवटी मुलाचं, असा प्रवा करणा-या भारतीय �ीला पडणारा हा सनातन प्र�... िकतीह सुसंस्कृत आि मनासारखा नवरा आिण सासर िमळालं तरी बाईला आयुष्यात एकदा तरी हा प्र� सामोरा येतो आ छळतोच. ज्या घरासाठी ती आपलं त-मन-धन पणाला लावते, ते घर कधी आपलं नव्हतंच ही जाणीव कधी ना कधी ितचं आयुष्य ितला क�न देतंच. त्यातही न िमळवत्या �ीला हा सतत घाबरवत असतो. आपल्या आय-आज्या याच तर गो�ीला घाब�न कधी बंड करायला धजल्या नाहीत. मीना ित्रवेदी कथा त्यामुळे आजही ताजीच! अचर्ना कुलकण�च्या "काटा �ते कुणाला" मध्ये आयव्ह सेंटरमध्ये काम करणारी रेवा ितच्या सेंटरमध्ये-या गौरीच्या दुःखानं आिण नंतर ितच्य अपघाती मतृ ्यूनं व्यिथत होते गौरीला न्याय िमळावा म्हणून नारी समता मंचाकडे आपलं म मोकळं करते, त्यावेळी आपली स्वतःची वेदनाही व्य� करते. 8
दोघींच्या गो�ी परत बाईच्या एकंदरच अिस्तत्वाबद्दल उभं करतात. अलकाची "िन��र" ही कथा ल�णीय म्हटल पािहजे, कारण एक चाकोरीबाहे रचा प्र� त्यामध्ये मांडलाय. बाई भाविनक गरजा आिण त्यातून येणारं असमाधा, या सायाबाबत खपू बोलणं-िलिहणं होतं. ितच्या शारी�रक गरजेकडे आजही हे टाळणीनं पािहलं जातं. त्यासाठी लग्नािशवाय पयार नाही. आिण मग एका गरजेसाठी सा-या नको असलेल्या तडजोडी करणं भाग पडतं. अनेकदा त्यात आयुष्याचा आनंद हरवन ू जातो. त�ण िवधुर पु�ष आपल्या गरजेकरता काही करो, ते खपन ू जातं. पण त�ण िवधवेचं लग्नसुद्धा टीकेचा िव ठरतं. "िन��र" या कथेतील संध्या जो मागर् िनवड , तो समाजाला न पचणारा, तरीही ितच्या ��नं योग्य आहे. अथार् त्याच्या -या प�रणामांना सामोरं जायची ितची मानिसक तयारी आहे च. अगदी कथेतही असा िवचार मांडणं हे खरोखरच स्वागताहर् धाडस आहे डॉ. अलका िसंह यांची ’सजा’ ही िहंदी कथा एका अपंग मुलीची व्यथा मांडते. उ�र भारतातील समाजात आजही मुलीचा जन् म्हणजे आईबापांवर संकटच असतं. त्यात ही मुलगी वा, मुलांसोबत खेळ आिण मस्ती करणारी. अशीच खेळताना 9
झाडाव�न पडते आिण एक हात गमावते. पुढं बाप ितचं लग्न त्याच्याच वयाच्या श्रीमंत माणसाबरोबर लावून देतो. ती बा जाब िवचारायची िहंमत करते. बापही पु�षस�ाक व्यवस्चा प्रितिनधी. त्या चं ऐकून ती उंबरा ओलांडते ते बापाशी कायम नातं तोडूनच. या सगळ्या कथांमधून पु�षस�ाक समाजव्यवस्थेचा ब ठरणा-या ि�यांची वेदना सहजपणे व्य� केली गेलीय. त्यातल्या -या जणी, तुम्ह-आम्हाला आपल्या स्वत, तर कधी आपल्या भोवतीच्य अनेकींशी नातं सांगण-या आहे त. त्यामुळे आपण सहजपणे त्या कथांमध्ये गुंतत जात योगायोगानं �ीच्या वयाच्या -या टप्प्यांवरील अनुभव या या कथांमधन ू येतात. "झाले मोकळे आकाश" मधल्या वयात येणा-या मुलीपासन ू , "िटचक� मा�न जावे" मधल्या वयस् ै ी असो क� आशयघनता, नाियकेपय� त हा पवास होत जातो. शल दोन्ही ��ीनं स-या कथा दज�दार आहे त. "अधा� गी"चे सारे वाचक या माझ्या मताशी िनि�तपणे सहमत होतील. - अिदती मुळ्ये दोन गुजराती कथा. त्यातील एक राजू पटेल या एकमेव लेखकाची या अंकातील कथा. ‘िव्हलरना स्टॉल पा’. ही वैवाहीक जीवनात आलेल्या साचलेपणाला कंटाळून सोशल 10
नेटवक�गमध न ू व्हच्युर्अल मैत्रीत अडकलेल्या जोड ं आजच्या काळाशी सुसंगत कथा. तसेच गृहीणीचं दुपारच्या वेळच एकटेपण िनसगार्शी जोडून घेणारी ‘साथ’ या राजल ू भानुशालीच्या कथेतील नाियका -अलका असेरकर ------------------------------
झाले मोकळे आकाश........सषु मा आयार्, मुंब रोज संध्याकाळी िदवेलागणीला सगळेजण त्या भल्या म ोठ्ठ्या िलं अंगणात ठेवन ू दुधान े धवत ू असत. कुणी तेल-तपू , कुणी दही-मध, तर कुणी र िचपचीपीत व्हायचा. त्यानंत त्याच्या डोक्यावर फुलं टा मग तो पण ू ्पणे काही जणी गळा काढून गाणी म्हणायला सु�वात करायच्य कणर्ककर्श आिण भेसरू अशा आवाजान े माझ्या कानठळ्या बसायच् मी कानावर हात ठेवन ू उभी रािहल;े िक आई डोळे वटारायची. मग मी झटकन कानाव�न दोन्ही हात बाजूला करायचे पण मग त्यालाही त्या आवाजाचा त्रास असेलच ना..?
11
े े भटजी काका त्याच्समोर मोठ्ठातुपाच आिण सगळं डोकं भाद�न आलल िदवा लावायच,े त्यांचं ते भाद�न आलेलं डोकं पािहलं िक मला त्यांन “ताजी” द्यायची इच्छा व्हा माझ्यही डोक्यात जास्त उवा झाल्या िक घरीच माझं डोकं भादरायची. मग सगळे जण मला ताजी द्यायच सगळ्यांच्य 'नानाची टांग' म्हणत मी एक काला आडवा पाडून मारायच,े मग आई मागन ू येऊन उलट माझ्याच पाठीत धपाटे घालायची; म्हणायची बाईच्या जातीन जास्त आगाऊपणा क� नये प� ु षांच्या असं अंगचटीला येऊ नये मग मी पाठ चोळत रडतच घरी जायची. आजही आई मलाच ओरडली होती. ही अशी मलाच का ओरडते सारखी ? देवा आता त ू �ा सगळ्यांना िशंकून दाखव म्हणजे �ांना कळे िक तुला �ा सगळ्याचा त्रास होतोय पण खरच तो ऐकत होता का ? , िक े ..!!!. त्याचं िलं, त्या िदवशी मनू च्य तो फ� दगड होता एक 'िलंग' असलल े न दाखवलं तसंच होतं ......... तेव्हा तर आई माझ्याव बाबाने मला जवळ घऊ जाम भडकली होती. आिण मनच्या आईशी जाऊन भांडली सुद्धा......... ू त्यावेळी मला आई जरा िविचत्रच वाटली ! मग एके िदवशी सकाळीच माझ्या पोटात आगडोंब उसळल आई गंsssss केलं े न माझे सगळे कपडे तशी आई धावतच आली. मग आईन े मला मोरीत नऊ तपासले. त्या चार िदवसात आई मला त्या िलंगाच्या पू जे जवळ िफरकू द नव्हती. मगमी िखडक�तूनच सगळ्यांना त्याचा उदोउदो करताना पा लागले. हर एक मिहन्याती चार िदवस आई मला मागच्या अंगण्यातल् खोलीत ठेवल ू ागली. ितथ े खपू कुबट वास यायचा. मला ितथे अिजबात झोप लागत नव्हती ते चार िदवस आई मला जवळही घेत नव्हती मग मी एकटीच ग ुढग े छातीपय�त ओढून झोपन ू जायची.
12
े िकतीतरी मिहन े चालच असच ू होतं. ते चार िदवस आिण त्या िदवसांमध्ये माझ्या आतून वाहणारा त अखंड झरा मला नकोसा वाटू लागला. माझं कातडं सोलवटून काढू लागला. मग मी पाय फाकवन ू एकटक छताकडे े ी जाळीजळमट,े त्यातून सतत आतबाहेर पाहत राहायची. छताला लागलल े ी िभंत...त्यातून आ वासून बाहेर पडलेली करणारा कोळी.... ओल लागलल पाप ुदे ... माझं जन ु ,ं आिण फाटलेलं घोंगडं.. मला पाणी िपण्यासाठी िदलेला िबनबडु ाचा तांब्या त्यात घरं गळणारं पाणी आिण त्या पाण्याचे ओघळ उमटलेली ती शेणानं सारवले जमीन.................. ते चार िदवस संपल े तरीही मी ितन्ही ित्रकाळ ितथेच जाऊन बसायच बाहरे च्या जगाप�ा मला त्या िबनबुडाच्यास्तू जास्त जवळच्या वा लागल्या िनदान त्या तरी मला दूर लोटत नव्हत् त्यांना माझा कधीच िवटाळ होत नव्हता...मी ितथे बसून पुस्तकं वाचू लागले.... .“अगल े जनम मोहे िबिटया ना क�जो“.................. आज िकत्येक वषार्नं, माझी मल ु गी अशीच िखडक�जवळ बसन ू प ुस्तक वाचत होती. आज पिहल्यांदाच ितला पाळी आली होती "माझं झालं ते झालं, माझ्या मुलीला मी या बेगडी संस्कृतीची जराही झळ लागू देणार नाह, असं मनाशी ठरवत मी ितच्याजवळ गेले आिण प्रेमाने ितच्या डोक्याव�न िफरवला. पण मी काही सांगायच्याआतच ितने मला सांगायला स� ु वात केली, "अगं आई त ू टेन्शन घेऊ नकोस आमच्या शाळेत गेल्या मिहन्यातच मा पाळीवर लेक्चसर् झाले. अशावेळी स्वच्छता कशी पाळा काय खायचं
13
काय प्यायचं ... सगळं सिवस्तर समजावून सांिगतलं आहे ... तो काय एवढ मोठ्ठा इश्यू नाहीये गं"........... े ी; आिण मला हसच िकती सहजपणे ती बोलन ू गल ू फुटलं. िकती मोठी वाटली मला ती त्यावेळी!!! मी ितला काही समजावन ू सांगण्याआधी ितनेच मला समजावन ू सांिगतलं.... आजची िपढी प्रगल्भ आ माझी मल ु गी आजच्या िपढीचं प्रितिनिधत्व करत हो एका वेळीच आनंद आिण दुःखही दाटून आलं...."खरच..... आई मलाही त ू असंच त्यावेळी समजून घेतलं असतस तर? पण तुही त्याकाळाचं प्रितिनिधत्व करत होत तुझ्यावरही तेव्हाचे संस्कार होते. कदािचत तुझ आईन े तुला त्यावेळी माझ्यापे�ाही वाईट पद्धत ीने ट्रीट असेल........................ नक ु ताच पाऊस पडून गेल्याने आभाळ मोकळं झालं होतं आिण आम्ही दोघीही अशाच मोकळ्या आभाळासारख्या िखडक�त बसन ू ती मला फॅ शन मॅगजीन वाचन ू दाखव ू लागली, अिण मी माझ्या हातातील पुस्तक उशी खाल दाबन ू ठेवलं. "अगल े जनम मोहे िबिटया न क�जो"... आता त्याची काहीच गरज उरली नव्हती..................... --------------
14
पती , पत्नी आिण.. ती - िप्रया
र दे- मबुं ई प्भु
े र एकत्र राहायला लाग… मािहत आहे तुला ? आईला शॉक दी�ी आिण शख बसला आहे." पतू � सांगत होती . दी�ी ितची बिहण. इंिजिनअर. MNC मध्य े वष� लग्नाच चांगली नोकरी … मोठी पोस्ट, चांगला पगार. स्वतं. अनक बघत होते ितच े घरच े . पण इछाच नव्हती ितची. ितशीही उलटून गेली होती आता. शेखर... दी�ीचा बॉस. कामािनिम� ब-याच वेळा एकत्र बाहेर गावी जाण े िदवसापासन व्हायचे अनक ू कुजबज ु होतीच …. " आ�ा चालते ग पतू �. कॉमन झाल े आहे. लोखंडवाला कॉम्प्लेक्स मध भाड्यान े ज े लोक रहातात त्यात४० % असलीच जोडपी आहेत. आिण नंतर करतील लग् "..मी . "कस े करणार ? बायको आहे त्याल, मल ु गा आहे. १२ वषार्च . ितला सोडायची त्याची तयारी नाही तो म्हणतो, ितला सांभाळणे माझे कतर्व्य आह … आता कुठे जाईल ती ? " हा मात्र मलाच शॉक ता. " िप्रयात, त ू बोल न ितच्याशी. ितला आवडतेस त.ू बघ ऐकते का ?" े े. आमच्या गावात खोतांची दोन घर े होती. एक माझे मन ३० वष� माग े गल त्याच् घरापासन ू थोडे लांब. ती रहायची ितथे. भावीण. पण आता त्यांचीच. मल ु े ही होती ितला त्याच्यासन ू . सदंु र होती िदसायला. अगदी ल�मी..!!!. खोतांची बायको ितला गौरीला बोलवायची. ओटी भरायची. अखंड सौभाग्यवती त. देवदासी. अथार्त गावात अशी प्रकरणे होती. त् कोणालाच वावग े वाटायच े नाही. हळदी कुंकूवाला मी आजीबरोबर जायचे. 15
मला गाणी म्हणायला सांगायची. ितच्या घ छान िशसवी लाकडाचा झोपाळा होता. मला त्याच भारी आकषर्ण. कधीतर संध्याकाळी िदसायची त, खोतांबरोबर… कुंदकळ्या सारखे दात ितचे. हसतान खोतच काय, माझाही े ल े े ितला जीव अडकायचा त्यात पण आजीचा राग होता ितच्यावर. मी गल अिजबात आवडायच े नाही. “ितची काय चक ू आहे गं अम्मा? “ “आपल्या शेजेव�न रात्री घराबाहेर ज-या नव-याच्या बायकोचे दुःख तुला े त”ू ... नाही गं कळणार. आहस आिण िदवस उजाडण्या पूव� शेज सोडून जाण-या िप्रयकराच्या प्रेयसीच? ितला नसेल त्रास हो ? वाटत नसेल साधा, सामान्य संसार असाव…? साध्य सत्यनारायणाच्या पूजेला ितला तचा हात ध�न बसता येत नाही. िदवेलागणीच्या वेळेला चोरासारखा येतो आिण पहाटे िनघू जातो. मल ु े घरी बाबा मानतात पण बोलायची चोरी. बायकोच े आिण ितच े आयुष्य िदव आिण रात्रीत िवभागले आह त्यान… आिण स्वत मात्र हवा तसा िदवस आिण हव तशी रात् र रंगवत. आज ३ दशकं लोटली. काळ बदलला…पण खरच बदलला... ? “मला तुम्ही त् भािवणीच्या पं��त बसवत का ? त्या पैशासाठी शरीर िवकायच्या” दी�ी भडकली होती... “नाही... ती व्यवहारी होती आिण तो ही. म्हणून त्याने करार केला न …अन्, व� व िनवारा आिण शय्या सोबत मला गरज नाहीए त्यची; आमचे े आिण प्रेम आहे एकमेकांव त्याला जबाबदारीच जाणीव आह… म्हणून…जबाबदारीची जाणीव ? अन्, व� आिण िनवारा… बायकोची फ� एवढीच जबाबदारी असते ? सात पावल े चालणे याचा अथर् ितला ितने त्याच्या मागे फरफ जाणे असा असतो का ? तन, मन आिण धनाची बांिधलक� असते त्यात त्याल नात्याची जाणीव असती तर तुला य फं दात पाडल े नसते. आवरल े असते मन त्यान…बायकोचा, ितच्या बरोबरील 16
नात्याचा मान ठेवला असता. त्या मािहत आहे बायको सोडायची काय े ! ती काय ठेवलल े ी आह,े हवे तेव्हा सोडून जायला ? िकंमत मोजावी लागल कोटार्च्या प-या चढायच्या नाहीत. पोटगी द्य लागेल. िशवाय मल ु ाचा हक्क. घराचे तुकडे. आिथर, सामािजक नक ु सान…. “आिण तुझ्यावर प्रेम असते नं तर त्याने एक िनणर्य घ असता. प्रेमासाठ राज् सोडल े आहे लोकांनी. तो काहीही म्हण, कायद्याच्या नजरेत िकती िशकूनही तुझा दजार् रखेलीच…. कायदा सोड, त्याची पवार् नाहीच आह े ा नाही बसता येणार. त्याचे लोकि नाही तुम्हाला … पण देवळात ही पज ू ल स्वीकारणार तुल आिण समाजिह नाही ……….तुझ्यवर प्रेम आहे न? मग असे जीणे का देतो आहे तुला ? िजवंतपणी जावदेू च, उद्या मेला तरी त्या शरीर नाही तुझ्या ताब्य देणार … हक्क रहील त्याच्याच लग्नाच बायकोचा...!! तळ्यात आिण मळ्य…. दोन्ही दरवाजे उघडे ठेवले आहेत त्यांने स्वतासाठ” े ी भडकून… मी नाही थांबवल े . िनघन ू गल दुष्यंताची जात ह… नाही बदलणार. तेव्हही शकुंतला फसली होती आिण आताही …नावे वेगळी. समाजान े नाती िनमार्ण केली आहेत अंकुश ठेवायला. प� ु षाला मल ु गा, पती, वडील या नात्यात बांधले तरच राहतो त… नाहीतर देवाला सोडलेला वळू. कुठे जाइल कळणार नाही… अथार्त हे बंधन आ�ा े . “companionship” केवढा गोड शब्द आहे आिण �ीलाही लाग ू आहच फसवा…! मानली तर जबाबदारी ……नाहीतर....!!!!!!!!! पवू � हे संबध सरार्स िदसायचे. तेव्हा दोन्ही बायका सहन करायच् त्याच्या आयुष्याचा ए भागच होता. आिण आिथर्क स्वातं�य घीनाही नव्हते. पण आताची मुलगी े हा शब्द पचवू शकेल का ? आिण िकती जणांची तोंड बंद ठेवणार ? रखल िशवाय मल ु ाचे काय ? त्यांनी जन्म घेतला तर त्याचा प म्हणून िमरवत येईल का ? त्याच्यावर अन्याय ना? असंख्य प्… खपू िदवसांनी पतू � आली. 17
े ी" "ताई , दी�ी अमे�रकेला कायमची गल “अरे मस्त, बरे झाल,े शेवटी शेखरने िनणर्य घेतला तर..!! अमे�रकेत व्य� स्वातं�यआहे, नव्याने आयुष्यसु� करायला संधीही िमळे "नाही ग... एकटीच गेली. मध्ये शेखरचे अपेंिडक्सचे इमजर् न्सी ऑप े नल े े हॉिस्पटल मध्ये. पण फॉमर् वर सही घेता करावे लागल े . ितनच मैित्रणीचसही कशी घेणार ? बायको असताना ? आिण ती आलीही. ितचीच सही, तीच बसली होती… शेखर ही काही बोलला नाही.…"… . े र परत गल े ा “ हं .…। पण बरे झाल.े पणर ू ् वाटोळे होण्याच्या आत सु. शख का ?” “हो, त्याच्या यकोला नाही म्हणता कसे येईल? तोंड दाबून बुक्याचा मा …“ दुस-या �ीची व्यथा जुनी आह, अगदी तुळशीपासन ू … ितला स ुद्ध िवष्णूबरोबरचा आपला संबध समाजमान्य क�न घेण्यासाठी प्रत्य त्याच्याबरोबर लग्नाला उभे राहावे लागते आिण तरीही ितचे स्थान घ नाही… अंगणातच ितच े अिस्तत्व आह े का ? जरी मंगळसत पण ल�मीही सख ु ी असल ू ्र िमरवत असेल तरीही आपल े का ितला ? ितन े आपल े सवर्स्व ओतल पती आपला नाही याची खंत नसल आहे त्याच्या पाया…. पण तो फ� ितचा नाही…. िकतीतरी बायकांची े . आपल े तन , मन आिण धनही या काळात त्या नघरोघरी हीच गो� असल याच्या पायावर वाहतात. ही फसवणूक कशा सहन करत असतील? अ�णा ढेरे यांच्या लेखातील एक ओवी आठवते. रखम ु ाई म्हण, ‘देवा, जनीशी काय नाते ? पोरके पाख�, राती वस्तीला आले होते’….
18
आहे ते नाते आहे…तझे जास्त प्र� नक कदािचत ही वंचना सहन नाही झाली म्हणून िवठोबाच्या मूळ मंिदरात �िक्मणी शेजारी ना परु ाणातल्या या कथा…ख-या असतील िकंवा खोट्या, पण बरेच काही िशकवन ू जातात …. िनदान धोक्याचा कंदील तरी दाखवतात … आताच्या ल�मीला आिण तुळशीला ...!
¶
िमत –
व द- डोंिबवल स्मीता ै
ितने उत्सुकतेने कॉम्प्युटर चालू केल ा. फेसबुक उघडले. आिण एकेकाच्य पोस्ट्स वाचू लागली. कुणी कुणी काय काय िलिहले होते. फोटो, गाणी, काहींन आपल्या मनातले िवचार व� केले होते. त्याला कॉमेंट् आिण लाइक्स ये होते. ितनेही काही कॉमेंट् केल्या ितच्या मिै तणीने ितला फेसबुक अकौंट उघडून िदले होते. हे सवर् ितला नव होते. ितला खपू च गम्मत वाटत होती. आपल्या िवचारां, आपल्या 19
सारख्या आवडी-िनवडी असणारी माणसे इथे भेटतात. एकदा ितनेही एक फुलाचा फोटो शेअर केला तर त्यला िक�ी लाइक्स आिण कॉम्मट् स आले. एकदा ितने गुड मॉिन� ग िलिहले तर िकती तरी लोकांनी ितला गुड मॉिन� ग म्हटले ितला नवीन फ्रेंड �रक्वेस्ट होत्या. ितने पिहल्या.....-या वाटल्य त्या स्वीकारल्या, बच्या िडलीट केल्या. काहीजण पु�ष िमत्र उगाच मे मधन ू हाय, हे लो करत असत. ती त्यांना फारसा प्रितस दे त नसे. ितला भीती वाटत असे..उगाच कशाला कुणाशी बोलायचं. कोण, कुठली माणसे असतात कुणास ठाऊक. ितने आपल्या प्रोफ़ाइलवर एक छानसा फोटो लावला होता. स्वत फोटो लावायला ती घाबरत होती. एक िदवस नेहमीप्रमाणे फेसबु उघडले..तर ितच्यासाठी एक मेसेज होता. ितन पिहला..कुणी सिचन वतर्क नावाचा माणूस होता. त्याने ितला गुड मॉिन म्हटले होते. ितने ही सहजच प्रितसाद म्हणून गुड मॉिन�ग म्हटले. तर पुन्हा प् आला...कशा आहात मॅडम? ती जरा दचकलीच...पण ितच्याही नकळ ..छान आहे ....असे उ�र ितने िदले. मग अजन ू काही वेळ गप्पा चाल रािहल्या परत संध्याकाळी ती ऑनलाइन आली. ितने एका पोस्त ल लाइक केले...तर लगेच त्याचा मेसेज..good evening madam .....!! अरे च्या...आ�ा पण हा आहे..ितने िवचारले..'तुम्ही कसे आ�??' 'जश्य तुम्ही तसा म'..लगेच उ�र आले. ती मनापासन ू हसली. पुन्हा गप्पा सु� झाल्या. साध्याच..जेवण झा का?? घरी कोण कोण असते इत्यादी दुस-या िदवशी ितने कॉम्प्युट चालू केला. आता ितला उत्सुकता होती...असे तो??? आिण तो होताच!! आता ती अधीर होऊ लागली. कधी एकदा कामे संपतात आिण ऑनलाइन येते असे ितला होत असे. मग रोजच गप्पा होऊ लागल्या एक िदवस त्याने िवचारले.. 'मी तुम्हाला'त'ू म्हटले तर चालेल क?? ती �णभर सावध झाली..पण लगेच चालेल म्हणाली 20
एक िदवस.. तो : तुझा फोटो का लावत नाहीस? ती : माझा फोटो कशाला?? तो : मी कुणाशी बोलतोय कळत नाही म्हणून... ती : त्यात काय कळायच? माझ नाव माहीत आहे तुम्हाला. मी कुठे राहते माहीत आहे . सगळी मािहती आहे माझ्याबद्दल..मग फ कशाला?? तो : आता लता मंगेशकर गाते हे कळत असते. पण लता मंगेशकर कशी िदसते नको का कळायला?? ती िचडली. ितने बोलणे बंद केले. उगाचच ितचे ल� त्याच्या फोटोकड गेले. समुद्रिक-यावर मावळतीचा सय ू र्. सूयार्ची लाली पाण्यावर आ िकनायार्व पसरलेली. तो सय ू ार्कडे पाहत असलेला...थोडासा लालस, थोडासा काळसर िदसणारा त्याचा फोटो....! हम्म ....ितने मान उडवली. "तुझा फोटो तरी कुठे स्प� िदसतो??" आिण ती एकदम दचकली. त्याचा िवचार ितने उडवून लावला. ' मी नाही लावणार माझा फोटो.' ती स्वतःशी मनातल्या मनात ठामपण म्हणाली आता ितच्या डोक्यात सारखा तोच िवचार. लावायचा का आपला फो?? शी......पण माझा एकही चांगला फोटो नाहीये. ितने कॉम्प्युटर उघडल तेव्हा प्रथम ती त असलेले ितचे फोटो पाह� लागली. अनेक फोटो होते. पण कुठलाच ितच्या पसंतीस येईना.एक ड्रेस मधला फोटो ि खपू आवडला. संुदर फोटो होता तो.' पण छे ....हा नको....' ती स्वतःवरच नाराज होती. मग ितने एक साडीतला साधासा फोटो िनवडला. ितने आपले प्रोफ़ाइल क्र म्हणून हा फटो लावला आिण...लगेच त्याच मे सेज... .'देवीचे दशर्न झाले....धन्यवाद' ती खुदकन हसली. ितने गोड हसणारी एक स्माइली टाकली पुन्हा गप्पा सु� झाल्या. कुठल ा फो?? कधी काढला?? त ू िकती छान िदसतेस....तो म्हणाला त्याने हळूच सुचवले...तू ही मला 'तुम्ह' न म्हणता'त'ू म्हटलेस तरी चालेल ती शहारली.... मोहरली... घाबरली.... 21
काय करतेय मी? चक ू क� बरोबर?? कसा असेल तो माणस ू ?? चांगला तर असेल ना?? पण बोलण्याव�न तरी सभ्य वाटतो. बरोब आहे त्याचं...मैत्रीत एकमेकांना एकेरी नावाने हाक मारायला काय हर आहे? त्यामुळे मैत्रीत अ मोकळे पणा येतो. मनात जर आदर असेल तर एकेरी उल्ले सुद्धा खट नाही. छान िदसतेस म्हणाला तो...त्यात काय एवढ?? सहज प्रितिक्रया होती ती!! आमची फ� म आहे . अजन ू काही नाही. ितला याची पक्क� खात्री हो त्यांची मैत्री होत गेली. एकमेकांच्या आवड, िनवडी सांगता सांगता ते एकमेकांच्या समस्या सुद्धा शेअर क� लागले. त्याच्याशी बोलल्यामुळ खपू मोकळे मोकळे वाटू लागले. ती िदवसभर प्रसन्न राह� लाग एक िदवस त्याने त्याचा मोबाइल नंबर ितला िदला. ितने ही ितचा नंब िदला. कधी “ ची दे वाणघेवाण होऊ लागली. एक िदवस फोन वर बोलणे झाले. ती खपू च खश ू होती. त्याच्या बोलण्याचा िवचार करत होती. क होता त्याचा आवाज...त्या बोलणे..त्याचे हसणे....!! तो सुद्धा अस िवचार करत असेल का?? "मी मुंबईला काही कामािनिम� येतोय. आपण भेटू शकतो का??" ती िवचारात पडली. भेटायचे कसे?? फेसबुकवर बोलणे ठीक आहे . प्रत्य� भेटा म्हणजे..कोणी ओळखीचे भेटले तर.. कसे वाटे? ितला फारच अवघड वाटू लागले. पण ओळख इतक� वाढली होती..ितला नाही म्हणवेना..िशवाय ितलाही त्याला भेटावे वाटत होतेच. त्याच्याश इतके बोलणे झाले होते क� तो परका वाटतच नव्हता झाले. भेटीची वेळ, जागा ठरली. तो सकाळीच आठ वाजता येणार होता. ितथन ू त्याल लगेच त्याच्या कामाला जायचे होत ठरलेल्या िदवश, ठरलेल्या वेळ, ठरलेल्या जागी ती गेली. तही आलाच होता. त्याने हस्तांदोलन करण्यासाठी हात पुढे केला..हेलो...! ितने आपल आखडलेला हात पुढे केला. ती त्याच्याकडे बघत होती. कसा होता तो खपू उं च, काळा, त्याला िमशी होत, थोडं पोट सुटले होते. तो ही थोडं संकोचल्यासारखा वाटत होता "आपण बसुया का इथे?" ते दोघे एका बाकावर बसले. 22
तो ितच्यापासून थोडे अंत ठे वन ू सावकाश बसला. ितच्या डोक्यात मा तेच तेच िवचार उसळी मा�न वर येत होते. कसा आहे हा?? कसा िदसतो??याचे नाक जर जास्तच मोठे आहे. आपल्याला काहीच कल्प नाही. कसे आलो आपण इथे? कोणी ओळखीचे भेटले तर काय म्हणे?? ितचे अवघडलेपण जात नव्हते मग एकदम त्याचा सभ्यपणा ितल जाणवला. तो अितशय मोजके, ितच्याशी आदरान ,सौजन्याने बोलत होता. त्याची टापटी, व्यविस्थतपणा ितच्या ल�ात आल त्याच्य बोलण्यातून ितला नेहमीचा तो िदसू लागल, आिण एकदम ितचे अवघडलेपण नाहीसे झाले. तो म्हणाला.'आपण चहा घेऊया का?? मी चहा न घेताच आलो आहे .' ितला अितशय आ�यर् वाटले. तो म्हणाला..'सकाळी लॉजवाल्याने चहा लवकर आणलाच नाही. म उशीर होईल म्हणून तसाच िनघालो' 'तुला घरी बोलावले असते तर...चहा िदला असता ना...पण घरच्यांना आवडे ल िक नाही..म्हणून...' 'हरकत नाही....आपण इथे चहा घेऊ शकतो.' मग एका छोट् याशा टपरीवजा हॉटेलमध्ये त्यांनी चहा घेतला. इकडच्य ितकडच्या गप्पा सु� झाल्या. एकमेकांच्या व्यवसा, फेसबुक िमत-मैित्र, फेसबुकवरील पोस्ट. तो बोलता बोलता पुन्ह म्हणाला...त खरं च छान िदसतेस...ती फ� हसली. तो म्हणाला...'मला जावे लागेल. कामाच्य िठकाणी वेळेवर पोचायचे आहे .' त्याने हसून हात पुढे केला..या वेळी ितने हात आखडता घेतला नाही. 'भेटू परत.' तो म्हणाला त्याच्या पाठ-या आकृतीकडे ती पाहत रािहली. ितला खरं च एक चांगला िमत भेटला होता.. !! ----------------
23
मला बायको हवी – सिु नला िश�र-कांिदवली, मबुं ई िनलीमाला गाढ झोपेतन ू अचानकच जाग आली. डोळे िकलिकले क�न ितने आजबू ाजल ू ा पािहले. प्रथम ितला कळेच ना , क� आपण कुठे आहोत ते. म ै ्रीण गौरीच्या घरी आहे. ितच्या बे हळू हळू ितला आठवले, क� ती ितची मत मध्ये झोपली आहे. प्र बेड, त्यावर स्वछ धुतलेल, चापन ू चोपन ू घातलेल्या चादरी आिण उश, पायाशी पांघ�ण, िखडक�चे िहरवे पडदे सा�न �म मध्ये िदवसा देखील दाट काळोख केलेल, पंखा मंद लयीत िफरत असलेला, आिण �म भर सुखद गारवा. उशाशी ठे वलेल्या मोगरीच्या फुलांच मंद दरवळ, उशाजवळ तांब्या भांड, त्यात वाळा घातलेले गरपाणी. छानशी वामकु�ी उरकून ती प्रसन्नपणे उठली. थकवा हो, पण फ्रेश होवून हॉ मध्ये आली. तेव्हा ितचे पती आिण गौरी गप्पा मारीत बसले होत“झाली का गं झोप ?" गौरीने हसत िवचारले, "आ�ाच आले बघ मनोहर! बसा तुम्ही चहा टाकते" म्हणत गौरी उठलीच िनलीमा घरी परतली तरी ितच्या डोळ्यासमो�न गौरीची हसमुख आि प्रसन्न चटपटीत मूत� हलत नव्हती. गौरी काही ितची जुनी मैत्री, नुकतीच त्यांची ओळख “TATA” च्या आवारात झालीहोती. गौरीचे पती धनंजय आिण िनिलमा दोघेही पेशंट. धनंजयना आतड् याचा तर नीिलमाला घशाचा कन्सर होता. नीिलमा िवलेपाल� येथून तर गौरी दादर व�न टाटा मध्य उपचारांसाठी येत असत; नेहमी नीिलमा सोबत मनोहर, ितचे पतीअसत, परं तु त्या िदवशी त्यांना ऑिफसला जाणे भाग हो. मग गौरीच म्हणाल , "त्यात काय ितला सोडून जा तुम्ह, मी आहे न! माझ्या घरी थांबेल. काम आटपून या आमच्या कड, तेवढे च या िनिम�ाने घरी याल". गरज होतीच, पण त्याही पे�ा गौरीचे आजर्व मोडवेना. आिण ती ितच्या घरी गेल
24
घर जवळच असले तरी गौरी स्वत गाडी चालवन ू नव-याला घेऊन हॉिस्पटल मध्ये येत असे मुंबई मध्ये मध्यवत� िठकाणी असलेला दोन बेड�म, आधुिनक सुखसोयींनी सजलेला गौरीचा प्रशflat त्यांची उ�म आिथर् िस्थती दाखवीत होताच, पण त्या ह�नही तो गौरी ही िकती उ�म गृिहणी आह त्याचे द्योतक होता. एखाद्या न्हाऊ माखू, तीट लावन ू ,सजिवलेल्या गया गोमट् या बाळासारखा तो flat िदसत होता. नव-याला हाताला ध�न घरात आणतानाच ितचे िनलीमाकडे ही नीट ल� होते. दोघांनाही हॉल मध्ये बसवून ितने लगेच ताटे मांडली. उन उन मुगाची मऊिखचडी, आिण अिजबात ितखट नसलेली गोडूस मटक�ची उसळ! ितखट मसालेदार खाता येत नव्हते, पण पोटात ढवळून येत असल्यामुळे ितने िखचडी थोडीशीच पण चवीन पाण्याबरोबर घास चावत खाल्ली. धनंजयने मात्र अन्नाला नावे ठेवत नु अन्न िचवडले. पण गौरी िचडली नाही.“आजारपणामुळे िचडिचड होणे स्वाभािवक आह, नाहीतर स्वभाव चांगला आहे त्यांचा असे म्हणत ितने अन्न आव�नठे वले. गौरीने आपली बायक� नजर सवर्त्र िफरव सारे काही जागच्या जागी स्वछ आिण नीट नेट , धुळीचा कणही नाही. काचेचे dinning टेबल, देवच ू ा मोठा फ्र, micro, modular िकचन, सारे काही होते. आिण ते सांभाळणारी समथर् मालक�ण घरात हज होती. िठकिठकाणी सुगंधी फुले, नीट आवरलेली कपाटे, घडी वर घडी रचलेले कपडे मुकाटपणे िशस्तीत कपाटात बसलेले, घवघवीत फुलांचा मोठा हार घातलेले, आिण िनरांजन आिण उदब�ीच्या सुवासाने घमघमलेले देवघ, दांडीवर वाळत घातलेले कपडे देखील िकती रे खीव, प्रत्येक कपड्याची दोन्ही टोके नीट जुळ, सेंटरटेबलवर आजची मराठी आिण इंग्रजी वृ�पत्रे मा ठे वलेली, दोन -चार मािसकेही उपलब्, काचेच्याshowcase मधील वस्तू आजच न्हावून धुवू ठे वल्यासारख्या चकचक, ितच्या घरची बाथ�, ितथे दरवळणारा िफनाइलचा सुवास, चकचक�त आरसे आिण स्वछ कमोड फारच छान! ितच्यातील गृिहणीने कळत पसंतीची दाद िदली. ितला आपले घर आठवले. one बेड�म, हाल, िकचनचा आटोपशील flat ! एकेकाळी ितनेही असाच सुंदर ठे वला होता. एकेक करीत सायार् वस्त 25
जमिवल्य होत्या घराची उब घरात िशरताच जाणवत होती. येथेच ितचा एकुलता एक मुलगा समीर लहानाचा मोठा झाला होता. आिण आता लग्न होवन ू तो पुण्याला स्थाियक झा होता. आता ती आिण मनोहर दोघेच राहत असत. ितला ितच्या रोगाबद्द्ल समजले िदवस आठवला. पिहला धक्का ओसरल्यावर दोघांनीही एकत्र बसून नप्लािनग केले होते. खचार्चा अंदाज बांधला होता. ते फार श्रीमंत नस, तरी हा जास्तीच खचर्manage क� शकत होते. थोडी काटकसर करावी लागली असती. त्याला ितची न नव्हतीच. ितच्यापा मनाची ताकद होती, फ� शारी�रक ताकदी मध्ये ती कमी पडत असे. फार थकवा, ग्लानी येत असे सकाळी लवकर उठता येत नसे. वेळेवर नाश्त, जेवण बनिवण्याचे वांदे होते कधी omletपाव तर कधी bread buttar वर भागवावे लागत असे. मनोहरची कशालाही ना नव्हती मशीनला कपडे लावणे इत्यादी बारीक सारीक कामे तो न कुरकुरता पार पाडी. पण प्र� सारे घरआवरण्याचा हो दोन िदवसात धुळीचे साम्राज पसरे . िशळी वतर्मानपत्रे टेबलसोडीत न खरकटी भांडी बेिसन मध्ये तुंबत. बाथ�म धुण्याची वेळ िनघू जाई. जेव्हा ितला जरासे जरी बरे वाटले तरी ती फटाफट उठून कामाला लागे सारे घर लख्ख क�न टाक�.flower pot मध्ये नवीन ताजी फुले येत नाश्त्या गरमागरम पोहे , आिण वाफाळनारी कोफ� असे. जेवणात खमंग िपठले िकंवा िबरडे असे. पण मग चार िदवसानी पुन्हा तब्येत कोमेजत असे फुलदाणीतील फुलांप्रमाण आिण माना टाकलेली फुले मालिकणीची वाट पाहत रहात. रोजच्या रोज नेमाने काम होत नसत. आिण ितच्या आजारपणाची रया सारे घर पांघरीत असे. यावर उपाय काय? याचा ती रात्रंिदवस िवचार करीत अस एखादी मोलकरीण ठे वावीका? मोलकरीण म्हणजे ितच्या कडून कामे क� घ्य, ितच्यावर ल ठे वा, ती स्वयंपाक आपल्याला हवा तसा आिण हवा तेव करील याची काय शा�ती? तेल ितखट जास्त टाकून चालणार नाही ै ापरी पस ै ा जाऊन मनस्ताप पदरात पडणा? पश 26
सुनेकडे जावन ू राहावे का ? ितची सन ू खरच चांगली होती. अडीनडीला दोघेही रजा काढून येत. सन ू घरातली सारी कामे करीत असे. पण आपले घर सोडून या वयात दुसरीकडे जाणे फारसे �चण्या सारखे नव्हते. िशवाय त नोकरी करणारी, घरात झोपन ू राहणारी सासू ितला िकतपत परवडे ल हा प्र होताच. िशवाय स्वतच्या घरात कुण िवचारणारे नाही, बरे नसेल वाटत तर ती आठाठ वाजेपय� त झोपन ू राही. दुस-याच्या घरी असे थोडेच चाले? ितने तो िवचार झटकून टाकला. ितला एकदम आपल्या नसलेल्या आईची आठव आली. लहानपणी जेव्हा बरे वाटत नस, तेव्ह आईचा िकती आधार वाटे. ितचा मायेचा हात डोक्याव�न िफरता �णीचआजार पळून जाई. " आई ग ये न्" ितने कळवळून म्हटले खर , मग ितलाच आपल्या िवचारांचे हस आले.आज आई असती तर िकती वषार्ची असत, आिण ती आपल्याला सांभाळू शकली असती का? िकती स्वाथ� िवचार करतो आपण! आपल्याला एखादी मुलग हवी होती, आईवर जीव लावणारी! तीच मन ह� रह� रलं. पण मुलगी िकती काळ आपल्या घरी राहणा? ती गेलीअसती सासरी.उलट आपल्यावरच ितच्य बाळन्तपणाची जबाबदारी आली असती पेलली असती का मला अशा अवस्थे? पुन्हा नकार मनाचा! बिह, नणंद,जाऊ,विहनी सारे च नातलगितला होते सारे च caring आिण हे ल्पफुल परंतु स्व:च्याजबाबदायापुढे त्यांना कुठली फुरसत आिण त्यांना दोष तरी कसा देणा? शेवटी संसारात अडीअडचणीला नवरा आिण बायकोच एकमेकाला मदत करणार. ितने नव-याची िकतपत मदत होते याचा आढावा घेतला. मनोहरने सारे धीराने घेतले होते. ितला धीर देणे, आधार देणे, आिथर्क व्यवहा सांभाळणे, ज�र तेव्हा सोबत करण, घरातील लहान सहान कामे करणे सारे तो िबनबोभाट करीत असे. खपू पैसा खचर होतो असा ितचा तक्रारीच सू असला क� तो समजावी, "आपण पैसे कशासाठी कमावतो? ज�रीसाठीच ना ? मग ज�र म्हणून खचर् झा, तर काय िबघडले ? उलट कामी आले असेच समजू ." जे समोर येईल ते िवनातक्रार खाणे ही द् ितच्यासाठी मोठीच मे हेरबानी होती. घर नीट नेटके नसण्या मागची ितची मजबुरी तो समजून घेऊ शकत होता. पण ितची जागा घेणे त्याला शक्य नव्हते. शेवटी तो नव 27
होता. आिण नवरा म्हणून ज्या अपे�ा त्याच्याकडून होत्या त्यात तो प उतरत होता. मग असे काय होते; जे ितला आजारपणात हवे होते? ज्याची उणीव गौरीला पाह� न ितला जाणवू लागली होती ? ितला हवे होते मायेचे एक माणस ू !.... जे आजारपणात ितच्या मागे खंबीरपणे उभे राहील, ितच्या घरची काळजी घेई, हसत मुख, मायाळू, गरमागरम जेवण क�न घालणारी, वेळेवर औषधे दे णारी, सारी आजारपणाची कागदपत् व्यस्विस्लाऊन ठे वणारी, गौरीसारखी एक आदशर् पत्...! Yes, ितला एक पत्नी हवी होत..!!.. आजारपणात ितची सेवा करणारी..!!! आपल्याच िवचारांचे ितला प्रचंड हसू आले. "देवा पुढच्या जन्मी देणारच असशील तर मला पु�ष कर म्हणजे मला छानशी पत्नी िमळे िवचार करताकरता ितला ग्लानी आली परंतु झोपेतही डोळ्यापुढे एक चेहर नसलेली �ी ितच्या घरभर वावरत होत, ितची छाया बनन ू ....! ितच्याकरीता िझजत आिण ितच्या घराची काळजी घेत.!!. -----------------------
28
‘िटचक� मा�नी जावे’ - सौ.शािलनी कुलकण�, १९२, शंकरनगर, नागपरू माझ्या लहानपणी म्हणज ७० वषार्पूव� आम्ही शाळकरी िकंवा आजूबाजूच्य मैत्णी खपू वेगवेगळे खेळ खेळत अस.ू सवर् खेळ, िबनखचार्चेच असायच३-४ ै ्रीणी असल्या तर िटक्कर िब (त्यात िटक्कर म्हण कौलाचे चपटे) मत तुकडे , खेळायचो, कधी सागरगोटे, चपेटे, लपाछपी, सोटापाणी, उभा खो-खो, डाबडुबली, दोरीवरच्या उडया, िझम्मा, वेगवेगळय ा फुगडया, कधी अंगणा आपोआप आलेल्या मोठया झेडूंच्या फुलनी वहयांच्या पृ�ांवर बॅडिमंटन असे िविवध खेळ खेळून करमणक ू करीत अस,ू प�े, कॅरम हे खेळ तेव्हा परवडत नसत म्हणून कुणाकडेच नसायचे. पण तेव्हा बोअर व्हायला अभ्यास, शा घरकाम, खेळण, देवळात जाणं हया कामामधे जागाच नसायची. खेळून आलो क� आई, तसराळयात (िपतळीबेसीन सारखे भांडे) गरम पाणी, क्विचत तेल वा लोण्याची बेरी घालून पाय शेकायला सांगायच. पाय पुसन ू देवाजवळ शुभंकरोती, रामर�ा नंतर २० पय� त पाढे वगैरे म्हणत असू. नंतर जेवण व झोप. होमवकर् फार नसायचेच. शाळेतच क�न टाकयचो. एखादे वेळी िनबंध िलह� न न्यायचा असला क� मोठया बिहणीच्या मदतीने िलह�न न्यायचो. म आठवतय ५ वी त असताना माझ्या आवडीचे पुस् हया कठीण िवषयावर िनबंध िलहायचा होता. मोठया बिहणीने नुकतीच १० वी ची प�र�ा पास केली होती. ितने िनबंध िलह� न िदला, श्. फडक्यांची दौलत ही कादंबरी फार आवडते. आमच्य बुिध्दला हे मािहत नसूनही िशि�केने चांगला असा शेरा िदल्याचे आठवतेय सगळी मज्जा !! आता तर ते जुने खेळ नामशेषच झालेत. त्यांची नावेही नीट आठवत नाहीत. काळानुसार नवनवीन खेळ िनघालेत, हळूहळू िट.व्ही, रेिडयो हयांनी 29
करमणुक�ची जागा घेतली. नाचगाणी, नाटके, िसनेमा,गप्पा हीच करमणूक झाली. बोअर व्हायला लागते. मग संस्कारिशबीरे, गायन शाळा, नृत्यशा हयांचे वगर् सु� झालेत. हळुहळु योगासनाला महत्व यायला लाग. त्याचे पण वगर् सू� झालेत ै ्रीणीकडे सहल म्हणून खेडयावर गेलो होत परवा आम्ही२-३ िदवस एका मत बैलगाडी, शेणाच्या गो-या बाजुला तुराटीचे प-हारीचे िढगारे , झोपाळा, सडारांगोळी घातलेले प्रशस्त अंगणात तुळशीचे दावन, जेवायला बसवण्यापूव� पायरीवर पाय धुवायला गरम पाणी एका घंगाळात ठे वलेले, जवळच लख्ख िपतळी लोटा, पंचा (टौवेल) सवर् सज् जेवायला बसायला लाकडी न�ीदार पाट, ताट ठे वायला गोल पाट, त्यावर िपतळी फुले िखळयांनी ठोकलेली होती. मस्त गरमागरम भाकरी वाटीत लोणी, जवसाची, लसणाची, ितळाची अशा तीन चटण्या,ितखट, आंबा लोणचं, वांग्याच भरीत, घट्ट दही हे सवर् प प्रत्येक�च्यडाला पाणी सुटलं होतं. खपू म्हणजे खूपच जेवलो. अगदी हावरटासारखं. गप्पा करत पां-या स्वच्छ चादरी घातलेल्या िबछान्य पह� डलो. िनद्रेच्या केव्हा आझालोत, कळलंच नाही. तेवढयात माझ्या कानांवर शब्द ऐकू आले. शेवंताने याव ’िटचक� मा�नी ै ्रीणीच्या शेजारच्या घरी, अंग ५-६ मुलींचा जावे’. ताडकन् उठले. मत िटचक� मा�नी जावे खेळ रं गला होता. कुणी परकरपोलका, कुणी झगा घातलेल्या होत्या. त्यांचा खेळ पाहतापाहता प पोलक्यातली मीच तेथे खेळू लागले. कुणीतरी माझे डोळे झाकले. समोरील मुलींपैक� एक�ला मोठया मुलीने म्हटले, गुलाबाने यावे, िटचक� मा�नी जावे. अळीिमळी गुपिचळी. कुणी शेवंता, कुणी कमळा, कुणी मोगरा अशी नावे ठे वली होती. िजचं ठरवलेले नाव घेतलं क� ितने माझ्या कपाळावर िचक� मा�न जायचे व 30
चपू चाप न हलता िनिवर्कार चे-याने ओळीत जावन ू बसायचे. माझे डोळे पट्टीने झाकलेले, मोकळे करायचे, थोडा वेळ अंधारी गेली अन मी पािहले. ह ‘१ ल्या नंबरच’, ‘नाही‘, ‘३–या नंबरची’ ‘नाही’ कपाळ िटचक्या मा�न मा�न नाव ओळखच ू आले नाही. २ वेळाच ओळखायची संधी होती. मला नाव ओळखच ू आले नाही. कपाळ िटचक्या मा�न दुखू लागले होते. पण मी काही मारणारीला ओळखू शकले नाही. हात कपाळावर गेला, कुंकवाची िटकली जागेवरच होती. बाक� सगळया ब-या ढाराढूर झोपल्या होत्या. मी झोपलेलेच होते. स्वप्नच पड बह� धा. मला हसू आलं, लहानपणी िटचक� मारणारीला मी ओळखू शकत नसे. नकळत मी माझ्या आ�ाच्या म्हातारपणाच्या आयुष्यात अळीिमळी गुपिचळी असं वागणं आ�ाही माझ्या मनावर िटचक्या मा� जाणा-यांना छान जमत. प्रयत्न क�नही ती व्य�� मला ओळखू येत ना हया आ�ापय� तच्या माझ्या आयुष्यात ि वेगवेगळया प्रवृ�ीच्या व्य� माझ्या मनावर िटचक्या मा�न चुपचाप बसण्याचे मंत्र साधले होते. म व्यि�‘सास’ू म्हणून येते, कधी जावई, कधी नणंद, कधी जाऊ, कधी विहनी, कधी बिहण अन कधी ती व्यि� नवरा हया नावाने पण येते कधी भाजीवाली, कधी घरचा नोकर, कधी ड्रायव्हर क धी धोबी, कधी िशं अशी वेगवेगळी नांवे धारण क�न मला िटचक्या मा�न हया व्यि साळसदू पणे वावरत असतात. लहानपणी, आईला, कपाळावरचा िहरवािनळा डाग िदसू नाही म्हणून लपून तेलाच बोट कपाळावर चोळत असे. डाग १-२ िदवसात जायचा. पण आता घरात सतरा प्रकारचे मलम, म, तेल, पावडरी आहे त. पण मनावरच्या हया िटचक्यांचे वळ काही जात नाहीत 31
पण आता मला सोपा उपाय सापडलाय. बह� धा माझ्या वयाचा प�रणाम असेल कुणी िकतीही िटचक्या माझ्या मनावर मा�न गेले तर त्यांच्या ऐवजी ‘अळीिमळी गुपिचळी’ हे तंत्र वापरायचे. काही झालं तरी आपलहे सुंदर, सोप साधं आयुष्य, कशासाठी खराब करायच ? हे सुंदर, साधं, सोप्या पध्दतीच जगायचं, हसावसं वाटलं हयासचं, रडावसं वाटलं रडायचं. पण हे संुदर, साधं, सोपं, आयुष्य वाया घालवायच नाही. -----------------------
मग माझे घर कुठे आहे...? - मीना ित्रवेद– मलु डुं वसुधा ितशीतली असेल. ितला दोन मुलगे होते सोन्या सारखे एक ४ वषार्च, एक दीड वषा� चा. घरात ती, नवरा, एक िवधवा आते सासू िन ितची मुलं.. असा हा संसार ! ..िकंत ू करण्या सारखे काही नव्ह, पण वसुधा नेहमी घाबरलेली, बावरलेली असे. ितला वाटे ितची आते सासू ितच्या व सतत पाळत ठे वन ू असते. सुचनांचा पट्टा सतत चालू.. पापडांनान दाखव, कारल्याची भाज िवनोदला आवडत नाही, दुसरी कर.. मुलाला सद� झाली आहे , ओवा शेकून 32
छातीला लाव, एक न दोन. सारे नव-याच्या मज�नुसार झाले पािहजे नवयाला काय आवडते, काय नाही आवडत, �ाची म�ेशाही त्या आते सासूची त्यातू दुसरा िवनायक जन्मल्या नं, थोडा धीर क�न, रोज संध्याकाळी शेजारच्या बागे मुलांना बाबागाडीत बसवन ू मोकळे पण जरा मनात भ�न घ्ययची. .. काही ितच्यासारख्या आया व त्यांच्या मुलां बर ��ीभेट, ओळख होऊन, हास्-िस्मत देवा घेवाण होत असे. ितथे एक २०-२२ वषा� ची एक त�णी ‘िमत्’ पण रोज भेटायची. ितच्या मुलांशी खेळाची. िदसल्या बरोबर ितच्या चे-यावर हसू भरभ�न ओसंडायचे.. जवळ आली क� िविवध िवषयांवर गप्प सु�. साधारण एकमेकीची मािहती देवाणघेवाण झाली होती. घर, घरात कोण वगरै े . वसुधाला ती आवडायची. ितच्या डोळ्यतन ू ती जगाला बघण्याचा प्रयत्न क� पाह दोन िदवस मोठ् या मुलाला बरे नसल्यान ती बागेत जाऊ शकली नाही. दुसर-या िदवशी संध्याकाळी ितला िमत्राची आठ येत होती.. तेवढ्यात बेल वाजली. दार उघडले तर समोर िमत्च...!. वसुधाच्या चेह-यावर िस्मत झळकले पण बुचकळ्यात पडल. पुढे काय करायचे..! िततक्यात आतेसासबू ाई ंनी हाक मारली. कोण गं ? वसुधा आिणकच बावचळली. काही बोलायच्या आत िमत्रा दतन ू आत आली. ितच्या हाता सुटकेस होती. ती म्हणाली'वसुधा ताई मला आत येऊ तर दे’. दोन िदवस िदसली नाहीस. मला बरं च सांगायचं आहे ..थोडा प्रोब्च आहे . मग म्हंटल तुझ्याकडे राह�न काय रस्ता काढता येतो ते बघावे' आतेसासू कानाने थोड् या कमी ऐकायच्य ते बरे , असं वसुधाला वाटून गेलं. सासुबाई ंना काय सांगायचं हा िवचार करत होती वसुधा. तेवढ्यात िमत्नीच आपली ओळख क�न िदली. मुलांना बघन ू त्यांच्याशी खेळायला लागल कसाबसा स्वयंपाक आटोपू वसुधा िमत्राला द-या खोलीत घेऊन गेली. िमत्रा म्हणा क� ती घर सोडून आली आहे . थोडे िदवस इथेच रहायचा िवचार आहे . ितचे लग्न ितल पसंत नसलेल्या मुलाशी क�न टाकायचे असे 33
घरच्यांनी ठरवले म्हणून. ितला अजून ल करायची इच्छा नाही व थोडे िश�ण व व्यवसाय करावा असा ितचा मनसुबा आहे. वगरै े .. वसुधाला मोठे संकट कोसळल्याचा अनुभव होत होता टेबलावर जेवताना ितने गरम गरम फुलके केले, कोिशंबीर केली. टेबल तयार केले. हसतमुखपणे काही काही बोलत रािहली. वसुधाच्या न-याने िवचारल्यावर आपल्या ब सारे सांगन ू मोकळी झाली. वसुधाच्या न-याने गप्प राह�न आपल नापसंती दशर्वली आपल्य खोलीत गेल्यावर वसुधाच् नव-याने ितला फै लावर घेतले.. अशी ै ्र .. अश्या लोकांशी मैत्री कस ..घरच्यांच्या इज्जत अब्रूची कशी मत िफक�र नाही.. म्हणे िश�ण करायचे आह, व्यवसाय करायचा आहे.. मुलगा पसंत नाही.. उद्या सकाळी ितला घालव. . वसुधा अस्फुट आवाजात बो, “ती जाईल हो दोन तीन िदवसात.” एक मुस्कटात बसली.”मला िवचारले होतेस? घर कुणाचे आहे ?” सकाळी दुध गरम करताना आतेसासू मागे येऊन म्हणू लागल्, “तुला ै ्रीण न-या समोर जाणार नाही काही कळत कसे नाही.. अशी त�ण मत याची काळजी घ्याला हवी. िकती चंचल आहे ” .. वसुधाने चहासाठी भांडे घेत घेत मागे बिघतले, तर िमत् मागेच होती. नाश्ता झाला वसुधा िवचार करत रािहली. ितला आठवले िवनोदचा एक िमत , ...त�ण का काय नांव होत त्याच ! असाच एके रात् उगवला होता. आईबापांशी भांडून नोकरीिबकरी करायचीच नाही अस ठरवन ू . िवनोदने त्याला चांगलीच मदत केली. व्यवसा सु� क�न िदला. जम बसवण्यासाठ स्वतः ल� पुरवल. चांगला मिहनाभर रािहला होता . त्याच सार हवं नको बघायची ताक�द केली होती िवनोदने ितला. येतो अधन ू मधन ू .. बायकोला घेऊन.. लग् ठरवायला पण िवनोदच मध्यस्थी हो. मग आज िवनोद असा का वागला हे कोडंच पडलं . 34
ितला भरभ�न रडावंस वाटत होतं. आिण काय काय आठवणी येत होत्य. मध्यंतरी चारेक मिहन्या पूव� शेजारच्या शिमर्�ा विहनी होत्य, १५००/- �पये तातडीने हवे होते.. िमळतील का म्हणून? िदसत होतं, क� त्य खपू तणावग्रस्त हो. शिमर्�ा म्हणा, “मला कारण िवचा� नका आ�ा .. ै े द्या जमले तर.. मी उपकार कधीच िवसरणार नाही”! वसुधाला आ�ा पस काहीच उ�र दे ता आले नाही.. तरी कशीबशी म्हणाल, “अहो विहनी नाहीत ै े माझ्या जवळ. पण आज रात्री �ांना सांगते द्यायला.. पण हो इतके पस काय बरं सांग?ू ” असा प्रिवचारल्यावर तडक शिमर्�ा उठून िनघून गेल रात् जेवण खाण आटोपल्यावर ितने िवनोदशी लाडीगडी क�न पैशांबद्द ै े हवेत.. १५०० �पये.... दे ता?' िवचारले ' मला िकनई थोडे पस “'अरे वाह, राणीसाहे बांना पैसे हवेत का? मग घ्या क.. आधी द्यटॅक्स.. ग”् म्हणत त्यानपण संधीचा चांगलाच फायदा क�न घेतला आिण मग वसुधाला िवषय बोलताच आला नाही. ितस-या िदवशी शामा- घरात काम करायला येते, ती तोंडाला पदर लावून कानाशी फुसफुसत म्हणाली, “ ऐकलत का.? बर भाग्य आहे तुमच.. दोन्ह मुलगेच आहे त; नाहीतर बघा, कशी प�रिस्ती येउन उभी ठाकते मुलीच्या आईबापांवर... ती रिसका शिमर्�ाच पोर.. कोवळी ग बाय.. पंख्याला लटकून जीव िदला हो'”. वसुधाच्या डोक्य लख्खकन प्रकाश पडला आ िण ित िजrव हळहळला. आपण अश्या तातडीच्या प्रसं कारण िवचारत होतो, असते आपल्याकडे१५०० �पये तर..... ती पोर वाचली असती.. आिण रात्री हे जच्यातस िवनोदला सांिगतलं. आपली हळहळ न लपवता. ै े हवे होते...? अशी काळी िवनोद अंगावर धाऊनच आला.. “तुला �ासाठी पस करतत ू ं करणारी मुलगी मे ली तेच छान झालं”. वसुधा िवचार कर क�न दमली होती. ितला इतक खिजल वाटलं आपलं असा संसार चालवणं. या संसारात आपली काय िकंमत? आपण कशासाठी जगतो? 'माझ्यकडे कुणी अडचणीत मदत मािगतली तर मी काही क� शकत नाही..... हे घर माझे 35
नाही..... मग माझे घर कुठे आहे ?? मलाच असे प्र� पडत असत?'..क� इतर बायकांनाही पडत असतील. “देव न करो िन मला कधी मदतीची गरज भासली तर.. ..?” -------------------------------
िन��र – अलका गांधी-असेरकर संध्य..!! अिनताची जवळची मिै त्रण. गाभेटी कमी व्हायच्या पण फोनव बोलणं असायचं अधुनमधन ू . एकमेकींकडच्या बातम्याही कळायच्या. शाळेत असल्यापासून जीवाभाव मिै त्रण.. एकमे कींशी सारं काही शेअर करत असत दोघींची लग्नंही एकाच वषार्त झाली. एकमेकींच्या लग्नात जाता नाह काही कारणाने. पण संध्याला छान स्थळ िमळालं होतं. नवरा व्यवसाय क होता. धनाढ्य नाही म्हणता येणार पण सधन होता. नंतर ितला एक मुलगा तर अिनताला एक मुलगी झाली. दोघींचे संसार फुलत होते. आपपल्या 36
संसारात दोघी मग्न होत्य गुंतलेल्या होत्या. तरी कधीतरी संवाद घडत असे भेटीही होत होत्या या ना त्या िनिम�ाने अचानक संध्याच्या संसाराला �� लागल्यासारखं झालं. जराशा आजार नवरा गेला. मुलगा तेव्हा फ� आठ वषार्चा. अिन ितला भेटायला गेली तेव्हा अगदी पां-या साडीत बसलेली ती, अिनताला आवेगाने िबलगली. अश्रुंची धार दोघींच्याही डोळ्यांतून वाह� लागली. अपूवर् हा ितचा मुलगा वषा� चा.. बावरलेला, पण समंजस वाटू लागला एकदम. मोठा झाल्यासारखा थोडा. संध्या फ� पिस्तशीचजेमतेम. देखणी, सुंदर बांधा असलेली, पिस्तशीत असली तरी पंचिवशीतली वाटावी इतक� त�ण िदसत होती. पण दुःखाने झाकोळली होती. काळ सवार्त मोठं मलम असतं म्हणतात. -याच दुःखावरचं. आिण िदवस काही थांबत नाहीत. ना सुखाचे, ना दुःखाचे..!! ते तर धावतच असतात. ते सुख िकंवा दुःख दोन्ह भरभ�न भोगायला उसंत दे तातच कुठं . आपल्याला त्यांच्या सोबत ओढत राहतात पैशांची काळजी ितला फारशी नव्हती. न-याने कमवलेलं सारं काही होतंच. त्यात मायलेकांचं व्यविस्थत होत होतं. संध्याच्या सासरची मंडळी सारी ह पण ती ितच्याजवळ राहत नव्हती. ये जाऊन असत. अपवू र् ह�शार होता. शाळे त प्रगती क होता. संध्या तशी कडक स्वभावाची, रागीटच अपवू र् ितच्या जबर िशस्तीत वाढत होता. क कधी अिनता म्हणतही असे “कशाला एवढं धारे वर ठे वतेस त्याल” ? इतका ह� शार आहे . कळतं क� त्याचं त्याला. जरा झाले लाड तरी काही िबघडायचा नाही तो लगच. परं तु ितला ते पटत नसे. शाळे तल्या त्याच्या प्रगतीवर ती बारीक ल� ठेवून असे. त् खाण्यािपण्याच्या, शाळे-ट् युशनच्या वेळा ती काटेकोर सांभाळत असे. त्याला कुणाच्याही भरवशावर सोडत नसे 37
असा अजन ू पाचेक वषार्चा काळ भुरर्कन उडून गेला. न् एकदा अिनताच बहीण रे खा अिनताला म्हणाली न् ते ऐकून ती अवाक् झाली. संध्याचं म्ह ितच्याह�न जवळपास आ-दहा वष� लहान असलेल्या त�णाशी अफेअर आहे. दोघांचे शारी�रक संबंध असावेत. परं तु त्यांनी लग्न मात्र केलेलं ना अिनताला खपू आ�यर् वाटलं. संध्याने असं का करावं. नवरा गेला तेव् अवघी पिस्तशीची होती. अिनताने देखील ितला दु-या लग्नाबद्दल हलक छे डलं होतं. परं तु आपल्याला दुसरं लग्न करायचं नाही हे ती ठाम उ�रल होती. िशवाय आताचा काळ काही पवू �चा नव्हता. जर ितने ठरवल असतं तर ितला दुस-या लग्नापासून कोणी अडवलं असतं असं वाटत नव्हतं. ितच्या सासर ै � आधुिनक िवचारांची, समंजस होती. त्यामुळे अिनताला मंडळीही ब-यापक आ�यर् वाटलं. आिण संध्याने असं का करावं. याचा मनात िवचार येऊन रागह आला. भेटली, क� ितला िवचारायचंच. हे ही ितच्य मनाने जणु ठरवन ू च टाकलं. आिण तो योग आलाच लवकरच. अपवू र्च्याच मुंजीचं आमंत्रण होतं ितला. आठ वषा� चा असतानाच त्याचे बाबा गेलेले. न् मग काही ना काही कारणांनी राह� न गेलं होतं. साध्याच समारंभात मुंज करण्याचं ितने आयोजलं होतं. तश ती खपू कमर्ठ, धािमर्नव्हती. परंतु सारं नाकारणारीही नव्हती. चा लोकांप्रमाणे सारं करावं. कशाचाही बाऊ न करता. असा ितचा स्वभ मंुज आटपली. न् ितने अिनताला राहण्याचा आग्रह केला. अिनताही तयारीन आली होती दोन िदवसाच्या. कारण संध्या अिनताच्या माहेरच्या गावीच र होती. ितला त्यािनिम�ाने माहे री आता कोणी नसलं, तरी राह�न चार जुन्या लोकांच्या गाठीभेटी घ्यायच्या होत्या. िशवाय संध्याशी गप्पा ितच्यािवषयी ऐकलेल्या गो�ींचा शहािनशा करण्याचा, अगदी हक्काने 38
कान िपळण्याचा सु� हेतूही नव्हताच असं नाही. पण संधीच िमळाली नाही आिण परतण्याचा िदवस उद्यावर येऊन ठेपल रात्री उशीरा, अिनता द-या एका मिै त्रणीकडून, रंजनाकडून जेवूनच आली यायला दहाच वाजले. सकाळी िनघाय़चं होतं. पण रं जनानेही संध्याबद् काढलेले सच ू क उद्गार ितला अस्वस्थ करत होते. रंजनाच्या उद्गारांकडे ल� न देता ितने िवषय वाढवला नव्हता. रंजनाच्याही ते ल�ात आलं असेल ितनंही मग िवषय बदलला होता. पण मनातन ू ते उद्गार अजून जात नव्हत अिनता संध्याच्या बंगलेवजा घराच्या -या चढत असतानाच संध्या आतून बाहे र आली. म्हणाली,“माझंही जेवण आताच उरकलंय. अपवू र् त्याच् बेड�ममध्ये झपण्याच्या तयारीत आहे. तू दोन िदवस रािहलीस, प आपल्याला बसून िनवांत बोलताही आलेलं नाही. िशवाय िकती वषा�नी तू आलीस. पुन्हा केव्हा येशील कोण जाणे. चल गच्चीवर बसू या. जरा बोल आज चांदणंही छान पडलंय.” गच्चीचािजना बंगल्याच्या बाहेरच्या बाजूनेच होता. अिनतही मनातन ू तेच हवं होतं. म्हणजे दोन्हीचांदण्यत िनवांत बसावंसंही वाटत होतंच, अन् संध्याशी बोलण्याची संधी. जी आयती वायती संध्यानेच देऊ केली होती. ितच्या मागोमाग गच्चीवर आली. खरंच ...िटपूर चांदणं पडलं होतं. मंद वार वाहात होता. गच्चीच्या पार वरपय�त आलं प्राज�ाचं झाड बहरलेलं होतं फुलांचा मंद सुगंधही येत होता. गच्चीवर सुरेखसा झोपाळाही होता. ितचं मन इतकं प्रसन्न झालं क� वाटलं काहीच बोलू नये. िवचा� नये. शांतप एकमेकींच्या सहवासात बसून राहावं झोके घे तशा त्या बसल्याही. अन् संध्याने ितचा हात हाताततला. म्हणाली, “अिनता, काही बोलणार नाहीस का..?” अिनताने ितच्याकडेफ� अथर्पूणर् नजरेने पािहल 39
ती म्हणाली,“त ू दोन िदवस इथं होतीस. मला मािहतंय, नक्क�च तुला कोणीतरी काहीतरी माझ्याबद्दल बोललं असणार. आपण एकमेकींना चां ओळखतो. रात्रंिदवस सोबत असायचो. अभ्य भटकणं, गाणी, िसनेमा, त्यावरच्या चचार्...एकमेकींचे बोलके चेहरे आपण बरोबर ताडतो. न बही. आिण तरीही अखंड बडबडतही अस... ू हो ना ? मग आज का गप् ?” अिनता ओशाळली. पटकन काय बोलावं ते सुचलंच नाही ितला. मग मात्र राहवन ू अनावर होत ितने म्हटलं.“हो ना ?...संध्या ..मग तूच सांग ...हे का असं ...तुझ्याबद्दल ऐकतेय ?”...ितने तीव्र स्वरात िवचार संध्या शांतच होती. आिण गंभीरही. “मी काय करायला हवं होतं ?. अिनता.” “लग्..!. का नाही केलंस दुसरं लग् ?” “कशासाठी करायला हवं होतं मी ते ? माणसं लग्नं का करता ? िवशेषतः मुली का करतात ? सांग ू शकशील ?” ‘का करतात म्हणजे ...अगं ..’ संध्याने अिनताला मध्येच तोडल “मला चाकोरीतलं उ�र नको. खरं तर आपल्या समाजात आपल्याला लग्ना पयार्य ठेवलाय क ? आपल्याला ते करावंच लागत..! िवशेषतः मुलींना. आिण त्या वयात तेवढं कळतंही नतं. ही �ढी, ही परं परा म्हणजे कम्पल्सर जण.ू जन्-मतृ ्यु प्रमाणेच. इतकं गृहीत धरतो आपण लग्न या प्रकाराला. केलं. छानसा मुलगा झाला. अंबरीशचं माझ्यावर खूप प्रेम होतं. जेमतेम द वषार्चं वैवाहीक आयुष्य. पण ते आम्ही भरभ�न जग आिथर्क िववंचना तेव्हाही नवती, आतािह नाही. आज तो नाही. परं तु मला कुठं ही एकटेपणा फारसा वाटत नाही. माझा स्वभाव कुढत बसण्याचा नाही. मी आज अने 40
सामािजक मंडळांमध्ये कायर्रत आहे. िदवस कुठं उगवतो न् मावळतो त समजतही नाही. िशवाय अपवू र्चं टाईमटेबल बघावंच लागतं. अपूवर् हा माझ् काळजाचा तुकडा आहे . त्याचं आयुष्य छान जावं. त्याने प्रगती करावी मला वाटतं. “मग”.....अिनताने प्र�ाथर्क नजरेने जणू पािहलं...! “हो...िदवस कुठं जातो ते समजत नाही. पण रात्र येतेच ना अनेकदा अंगावर ती एकटीने कशी काढायची अिनता. माझ्या र ंध्रारंध्रातून जागं कर मला. उ�ेिजत करते.” “म्हणून.. लग्न हा पयार्य नाहीय ?”.. “लग्…!.अनीता..या एका गो�ीसाठी मी आता लग्न का क� पुन्? माझं स्वतःचं िस्थरावलेलं जीवन, माझं घर, माझा मुलगा या सगळ्या व्यवस्थ तडजोड क� का पुन्हा म ? अनीता.. एका �ीक�रता लग्न म्हणजे त् पु�षाच्या घरी जाऊन त्याची सेवेकरी होणं, त्याच्या मुलांना जन्म देणं, ि त्याच्या आधीच असलेल्या मुलांचं संगोपन करणं, त्याचं स्वयंप सांभाळणं, त्याच्या नातेवाईकांची मनं सांभाळणं, भरीला माझं मुलंही त्य असेल तर ओढाताण सांभाळणं, पु�षी इगो सांभाळणं. पुन्हा नाव बदलणं. पुन्हा अिस्तत्व नव्याने िसद्ध करणं. कशासाठी क� मी हे सारं ...अनीता ना”.....?? “अगं पण शारी�रक गरज एवढं च एक कारण असतं का संध्या..आज अजून त�ण आहे स. उद्या अपूवर् मोठा होऊन त्याच्या दुिनये त रमेल. मपणी 41
तुला अिधकच एकटं वाटणार नाही का. तेव्हा जोडीदाराची गरज अिधक भासेल.” संध्या जोरात हसली.“काय हे अिनता. तू ना अगदीच कुठल्या िपढीतल्य गो�ी करतेस? अगं म्हातारपणीही दोघांपैक� कोणीतरी एक पुढे मागे जाणारच ना? कोणीतरी एक एकटं राहणारच ना पुन्ह? आिण ते कधी, कसं घडे ल हे सांग ू शकतो का? अंब�रश तर अवघ्या ितशीतच गेला न?” “तुझं सगळं म्हणणं खरंय. संध्या. पण हे अनैितक आहे असं नाही वाटत क तुला ? िशवाय तो लहान आहे तुझ्याह�न बराच. आिण त्याचं लग् त्याची बायको, मुलं, संसार ..त्याचं का ?.... “त्याचं नाव शेखर आहे.अिनता. माझ्या शेजारच्या बंगल्यात पेईंग गे म्हणून राहत होता. तेव्हा ओळख झाली. अितशय उमदा माणूस आहे गं तो आिण खपू रिसक, समंजस. िमत्रच समज माझा चांगला. केवळ शारी�र गरजेने नाही एकत्र आलो. पण , ती गरज नाकारलीही नाही आम्ही. काय निै तक अन् काय अनिै तक याचा िवचार नाही केला आम्ही. कारण यात कुणाचंही शोषण करत नाही आम्ही. आनंदच देतोय एकमेकांन” “एकमेकांचा सहवास आवडतो आम्हाल, परं तु एकमे कांना बांधन ू ही ठे वलं नाहीय आम्ही. एकमेकांवाचून अडेल अशी कोणतीही बाक�ची गरज नाहीय दोघांनाही. इथन ू तो गेला, क� तो त्याच्या िव�ाअन् मी माझ्या िव�ात असते. फोनही करत नाही आम्ही फारसे एकमेकांना. त्याचं लग्नं नाही झालंय अजून. पण होईलही आज ना उद्या. मी अडक ठे वणार नाहीय त्याला. माझ्यापाशी बांधूनही ठेवणार नाहीय. एका चांगल् घरातला भला मुलगा आहे तो. करीअरमधली स्वप्नं पाहणारा. आपल नोकरीतलं काम मनापासन ू एन्जॉय करणारा”
42
“अगं पण. उद्या त्याच्या बायकोला कळलं तर. त्याचा संसार उद्धवस्त होणार ?” “मी एवढा लांबचा िवचार करत नाही. अिनता. लग्न त्याला करायचंय अन संसारही त्याला. तर ते प्र� त्याने सोडवायचेत. आपल्या बायकोला सांगायचं न् कसं सांगायचं. िकती सांगायचं, कशी बायको िनवडायची. हे त्याचे प्र� आहेत. आिण तो ते सोडवायला स मथर् आहे असं मला वाटतंय. माणसाच्या साध्या सुध्या जगण्याला गुंतागुंतीचं क� इिच्छत नाही. आि मा�न, िकंवा शरीर मा�न म्ह, हवं तर ...जगहू ी शकत नाही. अन् एवढ्या एका गो�ीसाठी सवर् तडजोडी आिण ताण स्वीकारत पुन्हा लग्नंही शकत नाही.” “लोक बोलतात काही बाही......त्यांचं का ?...उद्या अपूवर् मोठा होईल, त्या कानावर जाईल त्याचं का ?...संध्या....तो उद्या तुला प्र� िवच” “नाही िवचारणार अिनता” ! तो येणा-या िपढीतला युवक असेल. माणसाला माणस ू म्हणून पाहणारा. िवशेषतः �ीला माणूस म्हणून पाहणारा. अिनत ‘�ी’ शब्दावर जोर देत म्हणाली. �ीला देवी िकंवा कुलटा समजणारा नाही मी त्याच्यावर जाणीवपुवर्क संस्कार करतेय काही. आिण याउप्परही तो सवर्सामान्य पु�सारखाच जर मला िवचा� लागलाच, तर मीही त्याला सांगेन. माझं आयुष्य मी जगले. ते कसं जगायचं हा माझा प्र� होता. अंबर िजवंत असता तर त्याचा प्र� होता. मी त्याला बांधील होते, या गो�ींची द्यायला. तुला नाही. तू आता बर मोठा आहे स. तुझं स्वतंत्र जी माझ्यापासून वेगळं जगायला. तुला हवं तसं आिण लोकांचं काय, गाढव आिण बापलेकाची गो� माहीत आहे ना? लोक कुठूनही बोलतातच. आिण हो, अजन ू एक.. मला अनेक दुसरे ही िमत्र आहेतच. पण ते फ� िमत आहे त. जशा मिै त्रणी असतात तसेच ते 43
संध्याचा चेहरा आिण स्वर दोन्ही ठाम हो पण चेह-यावर कोणताही अट्टाहा नव्हता. मुळातच सुंदर असलेल्या संध्याच्या-यावर चांदणं उजळलेलं िदसत होतं, आिण ती अिधकच सुंदर िदसत होती. अिनता िन��र झाली होती. िवरोधाला िवरोध तर ती क� शकत नव्हती. संध्याच्या काही गो�ी पटतही होत्या. तर काही प्रठतंच होते मनात. पण संध्याच्या प्र�ाला ितच्याजवळ उ�र नव्हतं. ितने दुसरं लग्न का ?. कारण िववाहसंस्थेत स-याच तडजोडी या �ीलाच कराव्या लागतात. त्य एकदा क�न ितने बस्तान बसवलंय...तेच आता ितनं पुन्हा का करा ? अिनता अनेक उदाहरणं पाहत होती आजुबाजल ू ा. िवधुर पु�षांची. कोणत्याही वयातले बह� तांश िवधुर पु�ष बायको मेल्यावर वषर् दोन वषार्च्या आत करताना पाहत होती. ितच्या अगदी शेजारी राहणारे एक गृहस्थ तर वयाच् अडुस�ाव्या वष, बायको मेल्यानंतर नऊच मिहन्यांनंतर दुसरं लग्न क मोकळे झाले होते. बायकोिशवाय मी राह� शकत नाही, असं चक्क घरातल्य मोठ् या मुलांना-सुनांना सांगन ू . साहिजकच आहे . पु�षांना आपली बसलेली घडी त्याक�रता मोडावी लागत नाही. आपलं नाव, गाव पुन्हा सोडावं लाग नाही. त्यांच्या जीवनक्रमात काही फरक पडणार नसतो. उलट घरी येण व्य�� ही सेवा रण्याक�रता उपलब्ध होण्याचीच शक्यता अिधक अस स्वयंपा-पाण्यासह
अिनताला अजन े. त्यांनी बायको गेल्या ू एक ओळखीचे गहस्थ आठवल ृ दुसरं लग्न नाही केलंय. लोकांना त्यांचं खूप कौतुक वाटतंय. प रंतु ितल कळलं, क� हे गहस्थ एका कंपनीत मोठ्या पदावर आहेत. सतत परदेशी द ृ यावर असतात. अन् ितथं त्यांच्याच नव्हे, तर अनेक पु�षांच्या अ 44
शारी�रक सोयी देखील सहजी पुरवल्या जातात. मग ते अनैितक नाही क ? उलट त्यातून शरीरिवक्रयाचा एक समांतर बाजार उभा केलाय आपल व्यवस्थेने. शोषणाच्या पाया पण बह� तांश ि�या, अगदी कुठल्याही वयातल्या, वैधव्य आल्यावर फ क्विचत लग्न करताना िदसतात. अगदी ितशीतल देखील दुसरं लग्न करायला मनापासन ू राजी नसतात. याची कारणं तीच असतील. जी संध्याने सांिगतली. पण मग त्यांच्या शरीराच्या हाकेचं काय. संध्यासारखीच क उदाहरणांत कुणकुण येते कानावर. पण समाजाने त्यांना जर पयार्यी व्यवस िदलेली नाही पु�षांसारखी, तर त्यांनी रायचं काय ? त्यांना कोणत्य तोंडाने शरीरावर िनयंण ठे वा सांगायचं ? न् कोणत्या तोंडाने सारी तडजो नाहीतर पुन्हा करा, त्या गो�ींसाठी... हेही सांगा? आिण जर तसं करायला सांिगतलं तर मग ही व्यवस्था त्यांच्या शोषणावरच उभी आहे अ म्हणावं लागेल. आिण तीच अनितक ठरे ल. अिनताच्या मनात उलटसुलट अनेक प्र� उठत होते. उ�रं नव्हती. पय िदसत नव्हते. पण आता संध्याबद्दल अढी, राग काहीच नव्हतं मनात. ती फ� काळजी. हा समाज ितला सुखाने जगू देईल का............? अिनताने ितच्या खांद्याभवती हात टाकून ितला मायेने जओढलं..आिण या िवचारांतच ितला कधी झोप लागन ू गेली ते कळलंच नाही. ----------------------------------
45
काटा �ते कोणाला ..... अचर्ना कुलकण�– ठाणे. आज सकाळपासन ू , क� काल संध्याकाळपासून माझ मन कशातच नाही. आईलाही ते जाणवले आहे म्हणून सारखी माझ्या पु -मागे करते आहे . त्याचही आता त्रास होत. आईला सांगू शकत नाही. ितला आधीच फार िववंचना आहे त. आज कामावर जाण्याचा पण मूड नाह. छे , घरातन ू तर बाहे र पडू या. बघ ू काही उ�र सापडते का बस, अशा िवचारात बाहे र पडले, आिण स्कूटी स्टर् केली. आज नेहमीचा रस् सुद्धा अनोळखी झाला. एक वळणावर अचानक एका पाटीने माझे ल� वेधन ू घेतले. नारी समता मंच. yes आता इथे जावन ू प्रयत्न क� या आपले मन सांगण्याचा. थांबले ितथेच. पण मनाचा िन�य होत नव्हता. हळूहळू करत पिहल्या मजल्यावरील त् कायार्लयात िशरले. काम करणार् मिहलांनी मला बसवयास िदले अन् माझ्या गभार्र पोटाक, हळूच गळ्यातल् मंगळ्सूत्राक,कपाळावर नसलेल्या िटकलीकडे नजर िफरवली. का आली असेल? असे चेहर् यवरचे प्र�िचन्ह सहज वाचता येत होते. तेवढ्यात संचाि बाई आल्या. अितशय प् मळ, मदृ ु आवाजात म्हणाल्या'बोल बेटी ,काय हवे आहे तुला ?'" त्यांचा मृदू पण आ�ासक आवाज ऐकून माझ्या डोळ्यात कालपासन ू साठून रािहलेले पाणी झ� लागले. थोडा वेळ जावू िदला त्यांन आिण मग पाठीव�न मायेने हात िफरवत म्हणाल्, त ू आता इथे आली आहे स, कसली ही काळजी क� नकोस, जे मनात असेल जो काही त्रास असेल ते सांग. अ आव�न मी सांग ू लागले. मला त्रास स्ला काही नाही. पण जे सांगायचे आहे ते खपू मोठे आहे . काही हरकत नाही, त ू सांग मला "त्या आधी तुझे नाव तरी सांग
46
त्यांच्या त्या बोलण्याने मनाचा िनधार्र केल मी म्हटलं. “माझे नाव रे वा , मी एका I V F सेंटर मध्ये काउन्सेलर म्हणून काम , आमचे डॉक्टर पाटील शहरातले नावाजलेल, प्रिति�त �ीरोग , प्रसू तज् आहे त. मिहन्यापूव� आमच्याकडे एक �ी आली होती. फार मो नाही, असेल २२ -२३ वषार्ची. गौरीितचे नाव. िदसायला अितशय सुंदर, नाजक ू . डोळे पण छान बोलके. ितच्याबरोबर ितचा नवरा नव्हता आला तर सासर आले होते. हे च आधी मनाला पटले नव्हते. ती डॉक्टरांकडून काम झाल्याव माझ्याश बोलायला आली. अथार्त माझे ते कामच होते. डॉक्टरांनी ितल समजवायची जबाबदारी माझ्यार टाकली होती. ितचे शरीर गभर् धारण करण्यास अनुकू नव्हत, उगाच टेस्टट्यूब करण्यात अथर् नाही. आम डॉक्टर त्याबाबतीत एक िशस्तीचे. जर यश िमळणे शक्य नसेल त कोणाला आशा लावायची नाही. िमळतो म्हणून पैसे घ्यायचे नाहीत. आता ह सवर् मी ितला सांिगतले. ितच् नजरे तली चमक पण ू र्पणे नाहशी झाली … सासरे उठून पैसे भरायला गेले , तेव्ह ती पटकन म्हणाल, " चलो अब सभी आशा खात्म हो गय !' मला राहवले नाही , खपू समजावले ितला , तेव्हा म्हणाल, “इस से पहले दो डॉक्टर के पास जा क ह� आ है ।दोनो बार ितसरे मिहने मे सब खत्म होत था !" यहां आ के पहले ही िदन सब खतम." मनात आले, अरे बाप रे ..! इतक्या लहान वयात. कसे झेलले ितन . िततक्या सासरे आले. अगदी हसन ू , बेटी इस को कुछ समझावो ! अब नही होगा बच्चा त हम क्या करें ? मग इतक्या लहान वयात सारखे डॉक्टर कडे का घेवू जाता ? ितचा नवरा का सोबत येत नाही ? हे सारे प्र� मनातच रािहले. गौ चेहर्यावर घुंघट घेवून चालू लागली. आिण तो िवषय सुद्…. काल परत तेच ितचे सासरे आले होते. एका १७-१८ वषार्च् मुलीला घेऊन. ती 47
त्यांची होणारी सून होती. तेच तुपकट हसू दाखवून म्हणाले िहची अगोद तपासणी क�न घेतोय. म्हणजे नंतर काही भानगड नको. पण गौर ? डोळ्या थोडे से (खोटे )दुःख दाखवत म्हणाले. तुम्ही ितला एवढे समजावले आम्ह घ�न पण म्हटले, आपल्याला वारस नाही झाला तर काही काळज नाही. हवे तर दुस-या डॉक्टकडे जाऊ.. पण ितचे कामात ल�च नव्हते. आम्ही घरात नव्ह आिण मािहत नाही, कसे काय गॅसचा स्फोट झाला आिण गौरी गेली. आता तीन मिहने झाले. घरात कोणी बाई माणस ू नाही. पोराला म्हटले कर दुसर लग्न. दुसरं का करणार नं? मी पािहले तर ही िदसायला गौरीपे�ाही सुंदर. पण चेहर्यावर ग�रबी िदसून येत होती. ितच्य डोळ्यातले भाव मल जाणवले. काय का�ण् होते ितच्या नजरेत. ितची आई पण सोबत होती. आईची नजर ओशाळवाणी होती. मनात येत असावे, लग्नापूव� अशी तपासणी का कराव ? पण ग�रबीला बोलता येत नाही. डॉक्टना भेटले. सगळे ठीक आहे . असा िनवार्ळा िमळाला. ते ितघे िनघून गेले. आिण मला सुचेनासे झाले. खरच गौरी कशाने गेली असेल ? ती पण गरीबच होती का ? ती त्याची पिहली बायको होती क िकतवी ? तो ितचा नवरा का येत नाही ? क� हा म्हातारा माणूसच नवरा. िकंवा त्याची आ दे खील कशाने वारली असेल ? आिण बायको म्हणजे फ प्रजोत्पादन कर असे का आजही महत्वाचे मानल जाते ? ितला मन नसते का ? ितच्याच बाबतीत असे नाही पण अजन ू ही मुलगी झाली म्हणून कपाळावर आठ घालणारे वडील िदसतात. अिशि�त सासू िदसते. एवढे च नाही तर िशि�त सासदू ेखील पािहली आहे . अगदी परवाच. फ� ती आरडओरडा करत नाही हाच काय तो फरक. मुलगी, नात झाली असे म्टल्याबरोबर ितला बघता आजी ऑिफस ला गेली. मग सन ू म्हणाल, नातू झाला असता तर सासबू ाई VRS घेणार होत्या. प आता काही त्य नाही घेणार. म्हणजे फ� मुल नाही तर मुलगाच च हवा असा हट का ? िकती िपढ्या असे चालणार ? मुली होणे 48
चक ू आहे का ? मुल झाले झाले नाही तर �ी जगू शकत नाही का ? ितला िकती ि�या समजन ू घेत असतील ? खपू उद्धवस्त झाले आहे …। रे वा शांत हो , तुझ्या �ा प�रिस्थतीत तू जासtension घेवू नकोस. तुझ्याकडे त्यांच प�ा आहे का ? िकंवा फोन नंबर ? प�ा, फोन नंबर मी नाही दे वू शकत. आमच्याहॉिस्पटच्य िनयमांिव�द्ध आहे ?” “अग पण जर त ू काही नाही िदलेस, तर आम्ही कसे शोधणा ? आपण कदािचत अगोदर घडलेल्या घटनांबाबत काही क� शकणा नाही. पण आता जी मुलगी लग्न करणार आहे ितची तर काळजी घेवू शकतो ना ? ती लग् मोडणार ही नाही, पण ितला कल्पना िदली, तरती सजग राहील तू देतेस का नंबर ?” “थांबा, मी आधी डॉक्टरांना िवचारते oh नो , मी मोबाईल घरीच िवसरले वाटते. आता आई काळजी करणार. ितने हॉिस्पटल मध्येही एव्हाना फोन क असेल. मी आधी घरी जाते. उद्या येवून स वर् काही सांग” अन ितथन ू मी बाहे र पडले …। मी ितथन ू बाहे र पडली ती काहीशी हलक� होवन ू च. काल पासन ू जे मनावर मळभ आले होते ते दरू झाल्यासारखे वाटत होते. घर जाताना खात्री हो होती, क� जरी आपण गौरीला मदत क� शकलो नाही तरी �ा सुंदर मुलीला तरी आपण सावध क� शकू. लग्न ठरले असल्याने मोडण्याचा िवचार ितच्या राची माणसे करणार नाहीत, पण ितच्या बाबतीत काही गैर घडू नये हे तरी पहात येईल. �ा िवचारात आपले घर कधी आले ते कळलेच नाही. आई वाट बघत होती. “काय झाले रे वा ? बरे नाही का ? आिण मोबाईल घरीच कसा रािहला ?” “नाही गं, जरा डोके दुखते आहे , मी िवश्रांती घे. होईल बरे , त ू नको काळजी क�स.” “असे कसे काळजी नको क�स. दोन जीवाची आहे स त.ू जरा दुध पी आिण मग आराम कर” …।
49
आज दोन िदवसांनी मी परत त्याच कायार्लयात जाते आ . डॉक्टर ना पूणर कल्पना िदली. त् मािहतीचा दु�पयोग होणार नाही हे पटवन ू िदले आिण मी तो नंबर त्यांना देत आहे . मी आत िशरताच, ‘अरे वा, रे वा आज अगदी छान िदसते आहे स. बस इथे’. परत तेच मदृ ू शब्. जीव सुखावतो असे ऐकून. त्यांना नंब, प�ा िदला. माझ्याक�रता आलेला गरमागरम चहा घेण्या आग्रह म मोडवेना. चहा घेत असताना मला म्हणाल्, "मला कल्पनाता म्णतात. तू मला मावशी म्हटले तरी चालेल.पण तुझ्या मनातले जे वादळ आहे तेही तू सांग”. " छे तसे काही नाही " "अगं, कदािचत तुझ्या जन्माच्या आधीपासून मी ही कामे करते , आधी संस्था नव्ह, घ�नच करायची. लष्कराच्या भ-या असे सवर्जण म्हणायचे. पण मला स्वस्थता काम क�नच िमळते. बोल तू िनसंकोच पणे. कल्पन मावशीचे ते शब्द ऐकून माझ्या मनाचा बा फुटला. का रडायला लागले हे ही कळे ना "हे बघ मनाला त्रास होत असेल तर नको सांग, पण सांगशील तर उपाय ही सापडे ल. " पाठीवर िफरणारा हळुवार हात. तोच हातात घेवऊन सांगू लागले. “मी रे वा. हे तर तमु ्हाला मािहत आहेच. आई-बाबांची एकुलती एक. खपू लाडात, पण िशस्तीतही वाढवले आ-बाबांनी. मी होमेओपिथ च्या शेवटच् वषार्ला असताना एका मैित्रणीच्या लग्नात माझी आिण राजेशची गाठ प त्याला मी बघता�णी आवडले. आिण दोन तीन िदवसात एखाद्या िचतत घडावे तसे तो मला कॉलेजला भेटण्यास आल. माझे िश�ण पण ू र् हो होते. मी लगेचच घरी सांिगतले. आईचा पिहला प्र� “तुला पण तो आवडला आहे का ? काय करतो ? त्याच्या घरी मािहत आहे क ? आपली जात वेगळी आहे हे त्याल सांिगतलेस का ?” प्र�ाची सरब�ी सु 50
रािहलीच. िततक्यात राजेश आमच् घरी आला. त्याने माझ्या आ-बाबांचे मन िजंकले. B.Tech .. M.B.A. चे त्याचे िश�. चांगल्या पगाराची नोकर. बोलण्यात वागण्यात . िदसण्यास �बाबदा. अजन ू काय हवे ? त्यातून माझे िश�ण पण ू र होईस्तोवर थांबू य. तोवर भेटण्यास परवानग मोठ् या ह� शारीने त्याने घेतल. ते सहा मिहने खपू आनंदात गेले. सु�वातीला त्याच्य घ�न जातीमुळे िवरोध होता. पण कदािचत मुलगा ऐकत नाही म्हणून िकंवा मीही त्यांना पसं पडले असेन, त्यांचा िवरोध मावळला. इतका, क� लग्ना कोणी काही बोलले तर राजेशची आई आमच्या बाजून उ�र दे त होती. खपू हौसेने आईबाबांनी, राजेश च्या घरच्यांनी लग्न केले. लग्नानंतर ही सा असे कधी त्या वागल्य नाहीत. आपल्याकडे असे करतात, असे समजावून सांगत. तुझ्या माहेरी काय करता असे उत्सुकतेने िवचारत? सहा मिहने सवर् सण. सुट्ट्या दोन्ही कुट आनंदात घालवत होतो. त्यांना जाणीव होत, एकच लेक मग ितच्या आई बाबांन आता एकटे वाटत असेल म्हणून मुद्द बोलावन ू घेत. तुझ्या क�रता सु�वातील घ�नच दवाखाना सु� कर मग आपण दुसरीकडे शोधू असे म्हटले गेले. आिण जू मध्ये राजेश कामाव�न घरी परतत असताना रस्त्यावरच खड्ड् याचा अंदाज आला नाही …. आिण तो उडून नेमका ट्रकच्या सम… �णात होत्याचे नव्हते झाल …डोळ्यापुढे अंधकार…! मला तर काहीच कळे ना. आठवडाभरापवू � डॉक्टर म आई होणार , �ाचे घरी CELEBRATION केले होते. आिण आता अशी िस्थती झाली होती. येणारा प्रत्येक हळहळत होता. त्यातच कोणी एक सासूबाईची मैत्र आली होती. सगळे िवचा�न झाले आिण मग हळूच म्हणाली. सुनेची पित्र पािहली होती का ? अथार्तच नकारात्मक उ�र िमळाले. मग एक ए कहाण्या कडक मंगल. कोण म्हणे रा�स गणी असले, क� असे होते. आपण 51
कोणत्या प्रसंगाला आआहोत. मी ितथेच बाजल ू ा बसन ू रडते आहे . हे कोणी समजन ू घेत नव्हते. शेवटी आईने मला दुस-या खोलीत नेले. वयाच्य चोिवसाव्या वष� माझ्या वर असा प् यावा. �ात दोष कोणाचा ? माझाच ? क� माझ्या निशबाच ? कोण िलिहते हे नशीब ? आपणही असेच िनघन ू जावे वाटू लागले. कशासाठी जगायचे? तेव्ह खपू धीर िदला आई-बाबांसोबत माझ्या मैित्रणीनी. खूप समजूत घातली. तुझ्याबरोबर तू येणार्या ही जी त्रास देते आहेस असे म्हणून बळे खायला लावले. चारच िदवस झाले आिण राजेशची आई म्हणाल, "तुला इथे राह�न त्रास हो, तू माहे री जा, मी तुझ्या आईला बोलावन ू घेते" आिण मी माहे री आले. समजले नाही त्यांच् बोलण्यात प्रेम होते क� मुद मला दरू केले जात आहे . आई कडे आल्यावर मी थोडे शांत झाले. मैित्रणी य लागल्या. खूप वेगवेगळ्या िवषयावर गप्पा होवू लागल्या. पण कोणी िह रा चा िवषय काढत नव्ते. एका मिै त्रणीच्या ओळखीने �ा डॉक्टर हॉस्पीटल मध् नोकरी दे खील िमळाली. खपू काही नवीन िशकायला िमळते आहे . मी शांत आहे असे वाटते. तोच काही िदवसांनी आई -बाबांचे बोलणे कानावर पडले. राजेशच्य आकिस्मक मृत्यूला मीच जबाबदार आहे अस राजेशच्या आईन बाबांना सांिगतले. रे वाला परत आमच्या घरी पाठवू नका. ितच्यामुळेच आमचे सवर् सुख नाही झाले आहे . असे बरे च काही बोलण्यात आले. त्यामुळे आ-बाबा माझ्याशी आत तो िवषय काढीना. शेवटी मी ै ्रीणीना िवचारले. नक्क� काय झाले आ? तेव्हा ज्योती (माझी जवळच मत ै े आले त्यावर तुझा अिधकार नाही. मिै त्रण) म्हणाली राजेशचे जे काही पस घरातही तुला स्थान नाही असे सांिगतले आहे. त त�ण आहे स, त ू कमवू शकतेस. दुसरे लग्न पण करशील मग तुला राजेशच् घराक�रता काही करावे लागणार नाही. त्यामुळेच तुला आता काही अिधकार नाही. आविडलाच तोच एक आधार होता. पण मग होणा-या बाळाचे काय ? त्याच 52
आधार कोण ? त्याचे वडील नाही, म्हणून कोणीही नाही का? त्यावर दे खील त्यांचे उ�र होते. जर मुलगी झाली तर ती दु-याचीच होणार मग ितलाही अिधकार नाही. जर मुलगा झाला तर आम्ही त्याला सांभाळू. पण रेव नको. का का का ? �ा प्र�ना उ�रे नाहीत. आई बाबा सध्या शांत आहे, मला न कळू दे ता विकलाचा सल्ला घेत आहेत. मला �ा अवस्थेत कोणताह त्र देण्याचा त्यांचा िवचार नाह… पण मावशी मला सांगा आजही असेच का चालू आहे ? मुलीची पोटातच हत्या करण्यात येते. हे िजतके वाईट आह त्या पे�ािह भयंकर अशी ही वागणूक आयुष्यभर �ीला िदली जाते. कोणाला मुल होत नाही म्हणून छळ. मग दे वािदकांचे उपास =तापास ते दे खील ितनेच करायचे. िजला मुल होत नाही अशा ि�ला इतर ि�यादेखील नीटपणे समजन ू घेत नाहीत. तर कोणाला मुलीच होतात म्हणून छळ कोणला पर - पु�षांशी बोलायला बंदी तर, तर कोणाला पेहरावावर बंदी. आई -वडीलांनी खपू कौतुक केले, तरी सासरी िमळे ल �ांची खात्री नाही ितलाच का आयुष्यभ सवा� च्या नजरा रोखलेल्य अवस्थेत जीवन व्यतीत करावे लागत? का उ�र नाही �ा प्र�ाल? …. मला अजन ू मिहनाभरात मुलगा / मुलगी होईल. पण त्याच्या हक्काक�रता झगडावे का ? मी झगडले तरीही सवा� ची सहानुभत ू ी ही राजेशच्या आबाबांका�रताच रािहल हे ही मला माहीत आहे . इतर कोणी कशाला माझे मन पण म्हणते क� त्यांचे बरोबर आ, वद्धपणी त्या कशाच्या आधारावर जगावे ृ ? पण मी काही वाईट न वागता दे खील माझ्याशी असे क वैर करावे ? बरे मी तर बाहे रची, पण होणारे मुल हे त्यांचे नातवंड असेल तरीही ते नाका� शकतात ? मला त्रास न व्हावा म्हणून प्रयत्न आई-बाबांना माहीत नाही क� मी िकती मोठ् या तणावाखाली जगते आहे . त्यांच्यासमोर मला ही मािहत नाही. असे दाखवत आनंदाने राहते आहे. त्यात असे गौरी सारखे काही कळले, क� मी उन्मळून पडेन क� काय अशी भीती वाटते… 53
पण मावशी माझा िनधार्र मी केला आह, मी हक्काक�रता झगडणार आहे. त्यावेळे नक्क� तुमच्या कडे येईन जर मी दोन मिहन्यात तुम्हाल भेटायला नाही आले, तर ही माझी कहाणी माझ्या अ�रात िलह�न तुमच्याकड देते आहे . तसेच माझा प�ा पण आहे. तुम्ही मला न्याय िमळवून द्याल? “…..
વ્હ�લરન સ્ટૉ પાસે – રા�ુ પટ�લ - �ુબં ઈ � ર�તે મનભાવન વાનગી ના િવચાર� મ્હોમા પાણી �ટ� એ ર�તે મનને જો કોઈ મ્હ હોય તો ‘મર�ન લાઈન્’ િવચારતાં જગેશના ું એ મનના મ્હોમા િનશાની કલ્પનાથ પાણી �ટ� ું હ�...આ� સાં� 54
ચાર વાગ્ય મર�ન લાઈન્ સ્ટ�શનન પ્લેટફોમ નં.૧ પર વ્હ�લરન સ્ટો પાસે િનશા મળશે..!! એણે ગળા પર બ્લ ્ સ્કાફ વ�ટ�ો હશે- અને પોતે લાલ ટ�શટર પહ�રશે એ�ું ન�� થ�ું હ�.ું એક માત દ�કર�ના લગ્ ઉક�લ્ય બાદ જગેશ�ું પત્ન �ુ�તા સાથે� ું ઔપચા�રક જોડાણ પણ �ણે કપાઈ ગ�ું હ�.ું �વનમાં �ું � ૂટ� ું હ� ું ...? ઠ�ક ઠાક ધંધો, �ુશીલ પત્ન, વ�ક�ગ �ુમન...ઉપરાંત ગોર� પણ હતી..!! � ૂન્યમા તાકતા જગેશે બાર� બહાર જો�ુ.િવવાહ ં ના શ�ના વષ�માં ભરતીની �મ ઉભરાતા રોમાન્ માં �ાર� ઓટ આવી ગઈ ખબર પણ ન પડ�...દ�કર� જન્મ અને �ુ�તા વહ�ચાવા માંડ�...અને ધીર� ધીર� લગ્ન�વ માં બ�ું બો�ર�ગ- ફંક્શન થઇ ગ�ું . ડ�ટ�પી�ું કામ કરતાં જગેશે કોમ્પ્�ુ સોફ્ટવેરન િવક્ર� �ું કામ શ�ુ ક�ુ.� ડ�ટ�પી�ું કામ �રસદ માં રહ�તી �ુ�તા એ સંભાળ� લી�ુ.જગ ં ેશ �ુબ ં ઈની આ�ુબા�ુના િવસ્તારોમા સોફ્ટવેરન લે-વેચ માટ� રખડતો અને �ુ�તા ઘેર બેઠાં ટાઈપ�ગ કરતી. “ મનડા�ું મકાન મા�ંુ સ��ું ઠાકોર� સા�ંુ .....” �ચી હલક માં એક �ભ�ુક ટ્ર�નમ ભજન ગાઈ રહ્ હતો. મનડા�ું મકાન...!! 55
જગેશ �ફ�ું હસ્ય : પરણતી વેળાએ ઝગમગ કર� ું એ મકાન ફ��ું પડ� ગ�ું હ� ું અને ફર� ક�મ ચમક� ું કર�ું એ સમ�� ું નહો�.ું �વન બો�ઝલ બની ગ�ું હ�.ું પૈસો હતો પણ આનંદ નહોતો. સાહચયર હ� ું પણ �ુગાર ં નહોતો. અ� હ� ું પણ ઓડકાર નહોતા. અને દ�કર�ના લગ્ બાદ તો કોઈ હક જ ન બચ્ય...!! �ું કર�ું આ �જ�દગીની ર�યાસત�ુ...? ં ઈન્ટરને પર જડ� આવેલી વચ્�ુર્ ફ્ર�ન્ડશી બાર�માં ડો�કયાં કર� જગેશ ખાલીપાનો ઉપાય ખંખોળવા માંડ�ા. ત્યા આ િનશા ભટકાઈ. િનશાની તસ્વી જોતાં જગેશ�ું હ્ર એક ધબકારો �ુક� ગ�ુ.—એ ં શ્યા વણર્ન હતી...� જગેશને � ૂબ ઉ�ેજક લાગતો... ડ�સ્પર�શ કળાય નહ� એની સાવચેતી સાથે જગેશે હળવે હલેસે મૈત્રી તરાપો િનશાના કાંઠા તરફ હાંકવા માંડ�ો એ કાંઠ� થી આવતાં બધાં જ તરં ગો જગેશના તરાપાને �ણે રસ્ત બતાવતા ગયા : શ્યા તો એ હતી જ, વળ� િવધવા હતી....�ુડ બીજો છેડો ઉલઝેલો નહોતો..!! સ્વતં આવક હતી, વ�ુ �ુડ—લાચાર�ની કોઈ ગાથા નથી. કાયમી સંબધ ં માં માં રસ નહોતો... સ�થ ુ ી વધાર� �ુડ- કોઈ કિમટમેન્ જ નહ�...!! હવે
56
તરાપો �કનાર� પહ�ચવામાં હતો- નેટ-મૈત્રી વષર્ભ ના ધેયર્ �ૂણ મા�ટ�ન્ બાદ આ� િનશા �બ� મળવા રા� થઇ હતી. મર�ન લાઈન્ એ સાડા ત્ વાગ્ય જ પહ�ચી એ ગયો –હ� અડધો કલાક બાક� છે. એ પ્લેટફોમ નં. ૨ પર એવાં બાંકડા પર બેઠો ક� �યાંથી િમલન-�ુકામ વ્હ�લરન સ્ટૉ સ્પષ દ� ખાય. ક�� ું હશે આ િમલન...? િનશા એનો ચહ�રો જોઈ છે તરાયાના ભાવને કારણે અપસેટ તો નહ� થઇ �ય ને..? એક તનાવ સાથે આ િવચારતાં જગેશે ખીસામાં થી બાળપણ ના ભ� ે ુ ગોિવ�દનો ફોટો કાઢ�ો. ન�� કયાર પ્રમા જગેશે લાલ ટ�શટર નહો� ું પહ��� ુ પણ આ ગોિવ�દનો ફોટો ઓળખ માટ� �ુરતો હતો...િવ�તીય મૈત્ ના પ્રયાસો છાનગપિતયાં કોઈ ને ખબર ન પડ� એટલે જગેશ પોતાના સદગત િમત ગોિવ�દના નામ અને તસ્વીરન નકાબ સાથે ઈન્ટરને િવ�માં ફરતો હતો. ઇટ’સ ઓક�—િનશાને સમ�વી દઈશ... ૮૬મી વાર એમણે �ુદને ધરપત આપી... એને આત્મિવ�ા હતો ક� ગોિવ�દ કરતાં તો એ દ� ખાવમાં �બલ�ુલ ઉતરતો નથી....િનશાને તો � સરપ્રા મળશે એ પ્લેઝન જ છે—સમ�વી શકાય ક� સીક્ર� અને પ્રાઈવ માટ� આ�ું કર�ું પડ� 57
બાક� આ જો �ુ ં તો સદ� હ� હાજર �ં જ ક�મક� તારા �વી દોસ્ થી પરદો ન હોય...��ું એ સમ��ું ક� આ પરદો ફાડ� નાખ્ય...--૮૭મી વાર જગેશે આ સંવાદ ર�પીટ કય�. ચાર ઉપર પાંચ મીનીટ થઇ ગઈ --- પણ ગળામાં બ્ � સ્કાફ વાળ� કોઈ �ી દ� ખાઈ નહ�... અને એટલામાં થોડ� �ૂરના બાંકડા પર બેઠ�લી �ુ�તા દ� ખાઈ..!!...�ુ�તા.. એની પત્ન- ...!! ### �ુ�તા એ સ્કાફ ને પસર્મા ફર� � ૂકતા િન�ય કય�—બ�ુ થ�ું એ વસંતને આ સ્કાફ પરત કરશેપારક� વસંતથી એ ક�ટલો સમય �વન મહ�કાવશે..? ચોર� છ�પે સજ �લો આ સંબધ ં �ટલી ઉષ્મ આપતો હતો એથી વ�ુ એની દોષ ભાવના દઝાડતી હતી...આખર� મો�ું તો મો�ું �ુ�તાએ ન�� ક�ુ� –રોજ રોજની આ ગીલ્ કરતાં � ૂની સાંજો પરવડશે. બસ બ�ુ થ�ુ... ં ગયા િશયાળાએ વસંતે એને ટાઢ થી બચવા આ બ્લ ્ સ્કાફ આપેલો –એજ પ્ર ઉપહાર પરત કર� �ુ�તા આ� આ સંબધ ં ને �ુરો કરવા માંગતી હતી. ફર� એણે વ્હ�લરન સ્ટો પાછળના ગેટ તરફ જો�ુ...વસં ં ત હમેશાં ત્યાંથ આવતો.... ### 58
જગેશ એક િવશાળ થાંભલાની ઓથે સંતાઈને નીરખ્�ુ ક� – �ુ�તા પણ વ્હ�લરન સ્ટો સ્પષ દ� ખાય એમ બેઠ� છે...અને એ સ્ટો તરફ �ુએ છે -પોતાના પસર્મા થી બ્ � રં ગનો સ્કાફ કાઢ� છે – ફર� �ુક� દ� છે અને ઘ�ડયાળમાં �ુએ છે...આ ચાર �ક્રયા� � ૂપની �મ �ુનરાવતર્ કર� છે. જગેશનો ચહ�રો પડ� ગયો---નીચી �ડં ૂ �એ એ ત્યા થી ચાલવા માંડ�ો. અને પ્લેટફોમ નં. ૧ પર બ્લ ્ સ્કાફ ફરકાવતી િનશા પહ�ચી... સહ�જ મો�ું થઇ ગ�ું એને... ---------------------------
' સાથ '..~~રા�ુલ ભા�ુશાલી
~~..
"ચલા ભાભી, યેતે." "ઢોકળાનો ડબ્બ લીધોને?" "હોય." 59
એ ગઈ. એ એટલે માર� કામવાળ� બાઈ. વષ�થી કામ કર� છે. �વનનો �હસ્સ બની ગઈ છે. �ુ ં હવે સાવ એકલી. છે......ક સાંજના સાત વાગ્ય �ુધી. બધા પોતપોતાના કામમાં વ્યસ છે.. પિત નોકર�માં, સંતાનો ભણવામાં. �,ુ ં નવર�� ૂપ. ઓહ આ એકલવાયી બપોર..! કાશ.. કંઈક નોકર�બોકર� કરતી હોત. પણ આપે કોણ? ભણતર ૧૨ ચોપડ�..! ઘર સંભાળવા િસવાય બી�ુ કં ં ઈ આવડ� નહ�..! ગઈકાલની અ� ૂર� નવલકથા લીધી. વાંચવામાં મન લાગ્�ુ નહ�. � ૂક� દ�ધી.
60
આવીને બાલ્કનીમા ઉભી રહ�. પીપળાની એક ડાળ�એ લોખંડની �ળ�માંથી છેક �દર �ુધી પગપેસારો કય� છે અને સતત મટક� મટક�ને પોતાની હાજર� ૂ ા �ણ ૂ ા પાન પર �ગળ�ઓ �ુરાવતી રહ� છે..એનાં લીલાછમ્ �ણ ફ�રવી.. આહા..�ુદર ં અ�ુ� ૂિત.. પણ� માં �પાયેલી શીતળતા ટ�રવાંથી થઈ સીધી હ્ર �ુધી પહ�ચી ગઈ.આ પીપળો અહ� રહ�વા આવ્ય ત્યાર માંડ બી� માળની બાલ્કન �ુધી આવતો, હવે તો ત્ર માળને ય ટાંપી ગયો છે. આ જ પીપળા પર રહ�તી �ખસકોલી �ાર� ક બાલ્કનીમા ડો�કયાં કર� .. એક �દવસ સફરજન સમાર�ને હ�ુ તો �ુમમાં આવી ત્યાં ડોરબૅલ વાગી. પ્લે સાઈડ ટ� બલ પર રાખી દરવાજો ખોલ્ય. �ુ�રયરવાળો હતો. �દકર�એ ફ્લીપકાટર્ ઑડર ્ કર� � ું �ુસ્ત આવ્�ુ હ�.ું લઈને એના �ુમમા �ુ� ું અને પાછ� મારા �ુમમાં આવીને જો� �ં તો પેલાં �ખસકોલીબાઈ� બે પગ પર ઉભડક બેઠાં બેઠાં સફરજનની ચીર ગટક ગટક આરોગી રહ્ય હતાં..!
61
ક�� ું મનોહર દ્ર..મન થ�ુ,ં દોડ�ને એને પકડ� લ�. પણ એમ કંઈ એ થોડ� હાથમાં આવે? ત્યાં �સ્થ ઉભા રહ�ને જોયાં ક�ુ,� પણ બાઈ� ચાપ્ટ બ�ુ હો..એને કદાચ અણસાર આવી ગયો હશે માર� હાજર�નો ને એ ઘડ�માં તો ર�ચ�ર..! જતાંજતાં સફરજનની ચીર મોઢામાં દબાવવા�ું �ુલ્ય નહ� હ�..! ગઈકાલે પાળ� પર પૌ� �ુકવવા �ુ�ા હતાં. થોડ�વાર રહ� �દકર�એ � ૂમ પાડ�," મમ્મ....,ચવ ે ડો બનાવવો હોય તો અહ�થી જલ્દ પૌ�ની થાળ� લઈ લે�. નહ� તો આ �ખસકોલી બધાં ખાઈ જશે અને પછ� તને ચેવડો બનાવવો જ નહ� પડ�..! બધાં ખડખડાટ હસી પડ�ા ને એ ખચકાઈને ભાગી ગઈ, ચેવડો બન્ય. હવે તો આ િનત્યક થઈ પડ�ો છે.. એ અ� ૂક �દવસમાં બે ત્ વાર �ળ�માં ડો�કયાં કર� . એના માટ� કંઈક પાળ� પર �ુક�� ું જ હોય. થો�ુક ં ખાય થો�ુક ં લઈને દોડ� �ય.
62
બપોરનો નાસ્ત તો અમે રોજ હવે સાથે જ કર�એ છ�એ..!પણ સફરજન એ�ું સૌથી ફ�વર�ટ હ�..! હવે મને બપોર� એકલવા�ું નથી લાગ�.ું ------------------------
सजा – डॉ.अलका िसंह शादी के बाद आज सिवतरी क� िबदाई है लेिकन उसके चेहरे पर एक अजीब तरह का सन ू ापन है, एक अजीव तरह क� वीरानी. वह ना मा से िलपटकर रो रही है ना ही इस घर के छूटने का दुख बयान कर रही है जैसा इस गांव क� हर लडक� अपनी िबदाई पर करती है. वह चुप चाप एकांत में बैठ ज़मीन पर कंकड से कुछ िलख सी रही है. एक लक�र खींच कर छत क� ओर ताकने ै े अपना भाग्य पढ ऊर वाले से कुछ पछ लग रही है जस ू रही हो. िफर एक लम्बी चुप्, एक बौखलाहट उसके चेहरे को घेर ले रही है.
63
इस तरह सुन्न पडी सिवतरी के जीवन में कल के बाद से कई तरह के सवा खडे हो गये थे. वह सोच रही थी िक क्या मेरी गलितयां इतनी बडी थीं ि ......वह सोच रही थी िक अपािहज़ होने के बाद क्या मेरा जीवन खत्म हो गय ? क्या मेर सपने मर गये ? कल फेरों के समय अपने पित को देख उसके पैर उठ ही नहीं र थे. नाऊन जबरदस्ती पकड कर उसके फेरे करा रही थी और वह बार बार �क कर अपने िपता क� तरफ प्र� भरी नज़रों से देख लेती थी और उसके िपता अप बेटी से नज़रें चुरा लेते थे. नाऊन िफर उसे लगभग घसीटे ह�ए आगे बढा देती थी. जब फेरे खत्म ह�ए उसने िपता से िमलने क� इच्छा जािहर क घर मे हमानों से भरा ह� आ था. सभी लोग िववाह क� रस्मों रवायतों में थे. िपता बारात क� ै े उस बारात ने उनके उपर अहसान कर िदया हो. आवभगत ऐसे कर रहे थे जस वह बार बार दलू ्हे के करीब जाकर उससे पूछते‘ जमाई बाबू खितरदारी में कोई कमी तो नहीं ह?’ बरात में आये दूसरे लोग जैसे ही िकसी चीज़ क इच्छा जािहर करते सिवतरी के िपता हाथ जोडे खुद ही उनक� खाितर में खडे ह जाते. घर क� इस गहमागहमी के बीच सिवतरी के िपता से िकसी ने कहा, ‘सिवतरी आपसे िमलना चाह रही है’ ’कह दो अभी आता ह�ं’ सिवतरी के िपता ने जवाब िदया उधर सिवतरी क� मां सिवतरी के पास बैठकर उससे बात करने क� कोिशश कर रही थी. बार बार उसे िहलाकर पछ ू रही थी का बात है िबिटया ? कौनो दुख है तुमको? ए िबिटया इहे औरत के िजनगी है , मलाल ना करो िबिटया ....गम करो सिवतरी सन ू ी आंखों से अपनी दुबली पतली मां को देखती और िफर िसर नीचे कर लेती और िफर डबडबायी आंखों से कुछ सोचने लगत सिवतरी अपने सात बहनों में चौथे नम्बर पर थी. खूब िखलान, हर समय ठी ठी कर हंसने वाली. कभी मुहल्ले के लडकों के साथ गोली खेलत, कभी इक्कट दुक्क और कभी िगल्ली डंडा.. जब भी मां िकसी काम से उसे बुलाती व घर 64
से इतनी दरू भागती िक उसक� परछाई भी िकसी को ना दीखे. घर में तब घुसती जब मां थक कर सो रही होती. वह हर रोज पेडों पर चढती. उछल्कूदती. उसका इस तरह उछलना कूदना िकसी को रास नहीं आता था. गांव क� बडी बिू ढयां उसे रोज कोसतीं. उसक मां को समझातीं और कहतीं इसे लगाम लग नहीं तो िकस घर बसेगी ये. अपन इसी आदत से वह बच्चों के झुड क� सरदा थी. उस िदन भी वह पेड पर चढी ........जामुन के पेड पर ......वह जोर जोर से पेड को िहला रही थी. बच्चे नीचे जामुन बीनने में मगन थे िक अचानक िज डाल पर वह चढी थी वही डाल टूट कर नीचे आ गयी. गांव भर में हल्ला मच गया. सब दोपहर नीद से जाग कर जब पेड के नीचे पह� ंचे तो देखा सिवतरी अचेत पडी है. लोग लाद फांद कर अस्पताल ले गये वहां पता चला िक उसका हाथ सात जगहों से टूट गय है. डाक्टर ने इलाज़ का खचर् बताया तो उसके िपता ने हाथ खडे कर िदये औ सिवतरी हमेशा के िलये अपािहज़ हो गयी. आज फेरों के व� अपने िपता क� उमर क जीवन साथी दे ख सिवतरी को अपना अपािहज़ होना साल रहा था. अपने मन में हज़ार सवाल लेकर वह अपने कमरे में बैठ अपने िपता का बेसब्री से इंतज़ार कर थी ...... रात काफ� बीत चुक� थी. बारात क� आवभगत से छुट्टी पाते ही िपता को या आया िक उनक� बेटी ने उनको िमलने के िलये बुलाया है बेटी क� इच्छा जानकर सिवतरी के िपता सिवतरी से िमलने उस कमरे में पह�चे िजसमें वो बैठी थी. सिवतरी ने �न्धे गले से अपने िपता से सवाल िकया,“ हमरे िलये तुमको इहे दुलहा िमला था ? तुमने एक बार भी नहीं सोचा िक तुम्हारी बेट उमर में इतनी छोटी ह एक बार भी तुम्को खयाल नहीं आया िक तुम अपन बेटी का ब्याह उसके बाप क� उम के आदमी से कर रहे हो एक बार भी नही बाबू ? एक बार भी नहीं?”
65
िपता ने जवाब िदया, “िबिटया, िकस बाप को दुख नहीं होगा िक उसक�16 साल क� लडक� क� शादी 55 साल के आदमी से हो लेिकन क्या क�ं िबिटया इस दुिनया मे एक हाथ वाली लडक� से शादी करने के िलये बस यही दूल्हा ै े अपनी शि� भर बह� त वर दे खे, कई दरवाजे गया, लोगों के तैयार ह� आ. मन सामने िगडिगडाया, हाथ जोडे पर कोई तैयार नहीं ह�” “... तो इसका मतलब क्या ह�आ बापू िक तुम इतनी उमर के आदमी के साथ अपनी 16 साल क� बेटी” ......... और वह फफक पडी. ”तुम इंतज़ार तो कर सकते थे ना बाप,ू मैंअभी बढ ू ी नहीं ह� ई जा रही थी .... तुम्हारा मन मान गया इ 60 साल के बढ ू े से अपनी 16 साल क� लडक� को ब्याहने को? तुम िपता नही दुश्मन हो मेर ” दुश्म िपता ने जवाब िदया , “मैं दुश्मन नहीं ह�ं तुम्. तुम्हारे िलय मैने िकतना अपनान सहा, िकतनी बार िगडिगडाया ..... िजसके कदमों नही पटकना था उसके कदमों में सर पटका ........कई पैसे वालों से तो यह गुहार क� िक, मे री बेटी सुशील् है सुन्दर घर का सरा काम कर लेती ह, बस एक दुघर्टन में उसका एक हाथ टूट गय, उसका इलाज़ मे री सामथ्यर् के बाह ै े वाले हो उसका इलाज़ करा लोगे लेिकन..........कोई था है. आप सब तो पस तैयार नहीं ह� िबिटया .........इस आदमी क� तुम तीसरी पत्नी हो ै ा है ..........तुम सुखी रहोगी”. ..............खबू पस “ पर कल को वह नहीं रहा तब? यह नहीं सोचा तुमने? मैं अकेले उसके धन क� हक्दार नहीं यह नहीं सोचा तुम?” “ तुमने भी तो िकसी क� कभी नहीं सुनी ..िकसी क� कभी नहीं मान .....अपने मन क� करती रही ........ यिद तुम लडक� क� तरह रहती, लडक� क� तरह व्यवहा करती......घर का काम करती ....सीना परू ना सीखती तो काहे को ये िदन देखना पडता िबिटया. लदिकयों का काम पेड पर चढ्न, गुल्ल डंडा खेलना नहीं ह ...... अब यही तुम्हारी िनयित थी . यही तुम्हार 66
ै े वाला है तुम उसके साथ सुखी भाग्य था ...इसे स्वीक करो ............वो पस रहोगी”. सिवतरी ने जवाब िदया, “तो तुमने मेरा भाग्य तय कर िदय? मे री िनयित भी ? िपता हो ना तम ु ? बच्चों का भला रा सोचने वाले ? सच कह�ं बाब,ू तो तुमने कब जाना िक बेिटयों का सुख और दुख क्या होता , कब जाना िक वो भी इंसान है, कब िक उसके पास भी सपने है, कब जाना िक उसक� आंख का ददर् क्या हो है? आज के बाद अब मैं अपना भाग्य जीने जा रही ह� .......तुम्हारी दी अपन िनयित को स्वीकार करने जा रही ह�ं ...... आज के बाद हमारा तुम्हारा �रश् खत्म ..ना तुम बाप और ना मैं बे”. िफर उसने पलट कर िपता क� तरफ नहीं देखा. सुना है शादी के बाद लाख बुलावे के बाद भी वह िपता के घर वापस नहीं आयी .....रस्म अदायगी के िलय भी नही ….! डॉ. अलका िसंह
● समा� ●
67
68