High Tech & Innovatie Special

High Tech & Innovatie special

Voorwoord De topsector High Tech Systemen en Materialen (HTSM) is een belangrijke motor en aanjager van de Nederlandse economie. Deze kennisinten-

Partner in sensor R&D Ze zijn als onderzoeksinstituut voortdurend op zoek naar complexe meetproblemen in de industrie, om daar vervolgens een oplossing voor te ontwikkelen. Directeur John van Pol van INCAS³ in Assen over natuurlijke radioactiviteit, commerciële toepassingen van sensortechnologie en de participatie van studenten in het ontwikkelproces van geavanceerde sensorsystemen als indicatoren van klimaatverandering.

sieve topsector produceert een

R&D lab

breed scala aan hoogwaardige eindpro-

“Wij willen het Research & Development lab

ducten, halffabricaten, componenten en

zijn voor MKB en industrie”, aldus Van Pol.

materialen. Nederlandse hightech bedrij-

“INCAS³ heeft de expertise en faciliteiten in

ven behoren in hun marktsegment tot de

huis om zeer geavanceerde sensorsystemen te

wereldtop en onderscheiden zich door hun

ontwikkelen en prototypes te vervaardigen, die

technologische excellentie. Deze producten

vervolgens door daarin gespecialiseerde be-

worden geëxporteerd over de hele wereld en

drijven tot producten worden gerealiseerd. Zo

het menselijke lichaam. Het meten van deze

aanwijzing om iets te zeggen over het pad dat

bieden sleuteloplossingen voor de huidige

ontwikkelen we in nauwe samenwerking met

natuurlijke radioactiviteit stelt ons in staat om

de wolken hebben afgelegd en daarmee over de

grote maatschappelijke uitdagingen. Denk

Medusa Sensing uit Groningen sensorappara-

bijvoorbeeld de erosie langs de Nederlandse

luchtstroming in de hogere luchtlagen. Als dat

aan uitdagingen op het gebied van mobi-

tuur voor het meten van natuurlijke radioac-

in kaart te brengen, maar ook de dikte van

zo zou zijn, dan kan dit type metingen gebruikt

liteit (verbeteren van verkeersveiligheid),

tiviteit. Systemen die vervolgens commercieel

asfalt of de oorsprong van regen zoals in het

worden om de luchtstromingen te monitoren.

gezondheid (intelligente zorgsystemen),

worden ingezet.”

DROPS-project.”

Het DROPS projectteam radioactiviteit gebruikt kan worden als een

duurzaamheid (zuinige auto’s en trucks) en

Veranderingen daarin zijn mogelijke indicatoren van klimaatverandering.”

alternatieve energiebronnen (zonnecellen

Radioactiviteit

DROPS

en elektrisch rijden). Nederland is hierin

Medusa Sensing creëert zogenaamde ‘gamma

Het DROPS-project (Dynamic Regen Observa-

toonaangevend, zo ook in het noorden van

ray survey systemen’ voor tal van geofysische

tion en Parameterisatie System) is illustratief

ons land, waar veel pareltjes te vinden zijn.

toepassingen. Han Limburg, directeur Medusa

voor de werkwijze van INCAS³ en voortgeko-

Denk aan Fokker, Sensor City Assen en

Sensing: “Bij radioactiviteit denkt menigeen

men uit een profielwerkstuk over klimaat-

Neways Electronics, waarvan in deze special

direct aan kerncentrales en inherent daaraan

verandering van studenten van het Wessel

mooie voorbeelden te vinden zijn. Voor

aan het gevaar van kernrampen. Radioactieve

Gansfortcollege in Groningen. Het project is

hightech bedrijven is innovatie essentieel.

stoffen als uranium, thorium, koolstof, kalium,

uitgegroeid tot een unieke samenwerking tus-

De topsector neemt bijna de helft van de

polonium en radon zijn echter van nature

sen INCAS³, Medusa Sensing, de studenten van

totale private R&D-uitgaven van ons land

overal om ons heen in heel kleine hoeveel-

het Wessel Gansfortcollege en emeritus hoog-

INCAS wordt gefinancierd door het

voor zijn rekening. Om onderscheidend

heden aanwezig. In de bodem, bouwmateri-

leraar Rob de Meijer. Van Pol: “Het onderzoek

Ministerie van Economische Zaken, Land-

te blijven moet meer geïnvesteerd wor-

alen, verbruiksgoederen, voeding en zelfs in

richt zich op het meten van de hoeveelheid

bouw en Innovatie, de Provincie Drenthe,

den in publiek en privaat onderzoek. De

natuurlijke radioactiviteit (radon) in regenwa-

het Europees Fonds voor Regionale

topsector promoot dus ook dat bedrijven

ter en de onderzoeksvraag is of de hoeveelheid

Ontwikkeling en de Gemeente Assen

www.incas3.eu

3

en kennisinstellingen nog meer met elkaar samenwerken. De unieke kracht van deze samenwerking tussen grote bedrijven, mkb en kennisinstellingen bepaalt de internationale concurrentiekracht van HTSM in Nederland. De bedrijven hebben de ambitie om de exportwaarde ruimschoots te verdubbelen, naar een bedrag van 77 miljard euro in 2020. Onder het label ‘Holland High Tech – High Tech Solutions for Global Challenges’ werken we collectief aan het bereiken van deze gezamenlijke doelstellingen.

Amandus Lundqvist Voorzitter topsector High Tech Systemen en Materialen www.hollandhightech.nl

Han Limburg, directeur van Medusa Sensing,

De eerst gemeten data van het DROPS project. Hierin is duidelijk te zien dat als het begint met

met de DROPS detector.

regenen (rode lijn) de gemeten radon hoeveelheid toeneemt (blauwe lijn).

Succes in dynamische energiewereld Innovatie staat bij Tieto boven alles. Bij dit Noord-Europees ICT-bedrijf, met vestigingen over de gehele wereld, wordt continu geïnnoveerd en geïnvesteerd.

Bij Tieto in Groningen ligt de focus op Energy Com-

unieke en hoogwaardige expertise opgebouwd

organisaties de mogelijkheid om tegen

op het gebied van gastransport, LNG terminals,

substantieel lagere kosten hun operaties

ondergronds gasopslagen, complexe olie- of

te managen, flexibel en sneller te kunnen

gassales, allocatieprocessen en hoog frequent

reageren op markt veranderingen en

geautomatiseerd berichten verkeer tussen

richting overheden aantoonbaar en volledig

energie bedrijven.

controleerbaar inzicht te geven in de

ponents, een volledig geïntegreerd softwaresys-

bedrijfsvoering.

teem dat wereldwijd gebruikt wordt bij de leidende

Bij de grote GasTransport-organisaties in

gas(transport) en olieproducerende bedrijven ten

bijvoorbeeld Australië, Amerika en Europa zijn

“Een vestiging in Groningen met Gronin-

behoeve van het managen van gastransport, LNG,

en worden momenteel succesvol projecten

gers, Friezen en Drenten die over de hele

de productie van olie en gas en de commerciële en

uitgevoerd door Tieto. En daarnaast zijn de

wereld succesvol zijn in de dynamische

financiële afhandelingen hiervan.

medewerkers vanuit Groningen ook actief in

globale energiewereld is heel bijzonder”, zegt

Dick van Eldik

bijvoorbeeld Egypte, Kazachstan, Denemarken,

Van Eldik. “En hoewel er veel gereisd moet

Dick van Eldik is in de rol van country manager

Indonesië, Indië, Canada, Spanje, Rusland,

worden, is en blijft het vestigingsklimaat

Maar Van Eldik heeft nog wel wat wensen. ,,Dat

Nederland verantwoordelijk voor de dienst-

Duitsland en uiteraard ook Nederland.

en zeker ook de arbeidsmarkt van doorslag

schitterende Gastransport bedrijf in Gronin-

gevende betekenis om vanuit Groningen te

gen: daar zouden we graag ook een steentje

verlening en implementaties van projecten voor klanten over de hele wereld. De Groning-

Het product Energy Components geeft

blijven werken. Momenteel wordt er gewerkt

willen bijdragen aan de realisatie van hun

se vestiging heeft in de afgelopen negen jaar

GasTransport- en olie producerende

aan verdere uitbreiding van de vestiging.”

doelstellingen.”

High Tech & Innovatie special

Astron: living lab voor ondernemend Noord-Nederland Wie weet dat diep verscholen in de bossen van Drenthe nabij Dwingeloo al decennialang een kennisinstituut zit -dat zelfs haar roots heeft liggen in diezelfde bossen- en op het gebied van radioastronomie eveneens al decennialang tot de top drie van de wereld behoort? Marco de Vos, managing director van Astron, over living lab, Lofar en technostarters. een internationaal gericht kennisinstituut en heeft nauwe contacten met het bedrijfsleven.

“Die samenwerking met het bedrijfsleven is er vanaf het begin van Astron -eerder opererend onder een andere naam- altijd geweest”, vertelt Marco de Vos. “Een samenwerking met marktpartijen in binnen- en buitenland, maar ook en juist met het MKB in Noord-Nederland.

Het Noorden kent namelijk traditioneel een grote maakindustrie. Alle technologieën die bij Astron worden ontwikkeld kennen een spinout naar het bedrijfsleven. Astron fungeert daarbij als een living lab, een proeftuin van nieuwe technologieën die nieuwe mogelijkheden biedt voor het MKB. In het actief benaderen van dat MKB worden we steeds beter, met als resultaat dat het mes aan beide kanten snijdt: wij leren wat massaproductie is, terwijl het

stations, geconcentreerd in het Noord-Oosten

als referentie ook nog eens heel goed in je

bedrijfsleven leert van onze kennisinnovatie.”

van Nederland, uitgebreid met acht stations

curriculum vitae!”

Astron Netherlands Institute for Radio Astro-

in Duitsland, Frankrijk, Zweden en Engeland.

nomy is het Nederlands instituut voor radioas-

Zo heeft het recent gerealiseerde Lofar-project

“Al vanaf de ontwerpfase van Lofar hebben

tronomie, een organisatie die zich bezighoudt

een positieve impuls gegeven aan het Noorde-

we de stakeholders bij het project betrokken.

met onderzoek en ontwikkeling op astrono-

lijke bedrijfsleven. Lofar is een radiotelescoop

Behalve het generen van werk voor bestaande

misch gebied. Astron consenteert zich spe-

die werkt met de laagste frequenties die vanaf

bedrijven, is Lofar daarnaast een living lab

cifiek op de ontwikkeling van instrumentatie

de aarde kunnen worden waargenomen. De te-

geweest voor zogenaamde technostarters. Ze

en faciliteiten voor de radioastronomie en het

lescoop is het vervolg op de telescoop bij Wes-

doen werkervaring op, vinden aansluiting bij

bouwen van de infrastructuur daarvoor. Het is

terbork en bestaat uit een netwerk van veertig

een netwerk en last but not least staat Astron

www.astron.nl

'Ik vind het fascinerend om dingen te laten reageren op de omgeving'

Annual report 2012

Ten tijde van het interview had hij twee sollicitaties lopen waarvan -met een aan zekerheid grenzend vertrouwen- er uiteindelijk één hem de baan gaat opleveren die hij ambieert. Voor Maarten Oostra (25) een voorlopig sluitstuk van een weg die ooit begon met Knex en Meccano en een nieuw begin na een succesvol afgeronde studie aan het Hanze Institute of Technology (HIT) in Assen.

dat de meeste studenten van Havo of Vwo komen.

En dus onder andere wiskunde op dat niveau hebben gehad. Dat had ik niet en de eerste maanden heb ik studieweken gedraaid van vaak wel meer dan vijftig uur. Mede dankzij de kleinschaligheid

de Elektronica met ICT opleiding gedaan. Mijn

van het HIT en het gemotiveerde docententeam

eerste stappen richting de kennis van de ‘kleine’

is het mij gelukt de vereiste basiskennis op te

elektronica en de software die deze elektronica

vijzelen. Het resultaat was er naar: aan het einde

aanstuurt, zijn hier gezet. ”

van het eerste jaar had ik als een van de weinige eerstejaars mijn propedeuse op zak.”

Maarten sloot zijn Mbo-opleiding met goed gevolg af en had zich inmiddels aangemeld voor de

Maarten deed zijn afstudeerproject bij Philips in

tweede lichting studenten Advanced Sensor Ap-

Drachten waarvoor hij een lichtsensor ontwik-

plications aan het Hanze Institute of Technology,

kelde. “Veel meer mag ik er niet over vertellen.

studiejaar 2009-2010. “Die opleiding bestond nog

Bedrijfsgeheim. Jammer genoeg helpt zo'n

maar net, maar sloot perfect aan op mijn passie

afstudeerproject je in deze economisch moei-

voor sensoren. Ik vind het fascinerend om dingen

lijke tijden niet altijd meer om een voet tussen

te laten reageren op de omgeving. Juist die brede

de deur van het bedrijf te krijgen. Ik heb nu wel

mix van soft- en hardware in de opleiding sprak

een concrete sollicitatie lopen bij een bedrijf dat

mij aan. De sensor als hardware met de slimheid

hard- en software ontwikkelt. Precies wat ik wil.

van de software. De opleiding omvat een aantal

Het is business to business en ik ben bij het hele

Hanze Institute of Technology

vaste vakken die je moet volgen om echt goed te

ontwikkelingsproces, van voor naar achter, be-

Het HIT maakt deel uit van Hanzehoge-

begrijpen wat de sensor waarneemt. Daarnaast is

trokken. De relatief lange weg die ik ben gegaan

school Groningen is een internationale

het programma sterk gericht op projectwerk. In

en de diversiteit in techniek die ik mij onderweg

bachelor (HBO) opleiding op het gebied

die laatste heb je een grote keuzevrijheid, wat je

heb eigen gemaakt, maakt dat ik op een hoog

van Advanced Sensor Applications.

de mogelijkheid biedt om jezelf te profileren met

niveau breed inzetbaar ben. Sensortechnologie is

Deze Honours Bachelor is een bijzonde-

je sterkste kwaliteiten.”

een groeiende markt met veel potentie. Je ziet het

re Elektrotechniek-opleiding, met een

Een mogelijkheid die Maarten ten volle heeft

overal terugkomen. Nu alleen die baan nog...”

specialisatie in sensortechniek. Studenten

De passie voor techniek is hem niet met de pap-

benut. “De weg die ik naar het Hbo ben gegaan is

zijn afkomstig uit de hele wereld en lopen

lepel ingegoten, maar zat er al van nature in bij

niet de meest gebruikelijke. Vooral de aansluiting

stage bij onder andere Philips, Astron,

Maarten. “Knex, Meccano, bouwdozen met van

van Mbo op Hbo is haast een brug te ver. In het

Nam, Asml, Umcg, Port of Amsterdam en

die 4,5 volt batterijen: ik heb het allemaal gehad.

eerste jaar op het HIT wordt uitgegaan van een

Na de basisschool en het Vmbo heb ik in het Mbo

specifieke voorkennis, gebaseerd op het gegeven

Holst Centre. hanze.nl/asa

High Tech & Innovatie special

Assen als intermediair voor innovaties

C

P P

P

P

P

P

P P P

met een faciliteit voor het bedrijfsleven voor het ontwikkelen van producten en diensten.

“Sensor City is een unieke mogelijkheid voor bedrijven die sensoren en sensor-gerelateerde applicaties ontwikkelen. Ze kunnen gebruik maken van de aanwezige infrastructuur en ze hoeven zelf geen testopstellingen te installeren. Bovendien worden de testen gedaan in een real-life omgeving in plaats van een simulatiesituatie. Vragen als 'Hoe gedraagt een applicatie zich?' en 'Voldoet de applicatie aan de verwachtingen?' kunnen op die manier heel concrete antwoorden opleveren.”

Intermediair Sensor City als living lab voor businessontJan Reitsma: ' Cruciaal is dat de

wikkeling, als een intermediair dat innova-

bedrijven al in een vroeg stadium

ties faciliteert aan onder andere het MKB in

contact zoeken met ons'

Noord-Nederland. Zo heeft recent een bedrijf in een van de toegangspoorten sensoren geplaatst die de aanwezigheid van fijnstofdeeltjes

De provincie Drenthe verheft sensortechnologie tot speerpunt van haar beleid. Dat komt onder andere tot uiting in de aanleg van de radiotelescoop Lofar en de vestiging van relevante opleidingen en kennisinstituten in de provincie. In 2010 is met behulp van subsidie van het Samenwerkingsverband Noord Nederland een nieuw project van start gegaan: Sensor City Assen.

hij of zij dankzij de slimme sensors die over

gaan meten. “Cruciaal is dat de bedrijven al in

heel Assen verspreid staan op maat gesneden

een vroeg stadium contact zoeken met ons. Er

verkeersinformatie.”

wordt bij Sensor City niet gedacht en gewerkt met uurtje-factuurtje, maar met de intentie om

Missie

de toepassing van sensortechnologie op een

In het project wordt een grootschalig stedelijk

toegangspoorten, voor verschillende soor-

De missie van Sensor City is om van Assen een

breder en hoger plan te brengen. We voeren

netwerk gerealiseerd waarmee verschillen-

ten sensoren. Databronnen als VRI’s, lussen,

levend laboratorium -living lab- te maken

een actieve acquisitie naar bedrijven toe en

de, praktisch bruikbare, toepassingen van

flitscamera’s, telcamera’s en Bluetoothsenso-

waarin allerlei toepassingen kunnen worden

denken ook mee in het zoeken naar financi-

complexe sensorsystemen kunnen worden

ren zijn op de toegangspoorten aangesloten.

getest die gebruik maken van sensortech-

ële middelen om eventuele investeringen te

ontwikkeld. Als proeftuin en etalage voor

De verzamelde gegevens worden vervolgens

nologie.. Ze is een voorbeeldproject voor de

bekostigen. Het uiteindelijke doel is dat Sensor

toepassing van sensorsystemen vormt het

verwerkt tot informatie om de afwikkeling van

activiteiten van Sensor Universe, een stich-

City Assen als model gaat dienen voor grotere

een unieke faciliteit. Jan Reitsma, directeur

het verkeer aan te passen en reizigers te infor-

ting die vanuit Assen probeert ondernemers,

steden in binnen- en buitenland. Een simulatie

Sensor City: “Sensor City is opgedeeld in de

meren. Door middel van een app kan iemand

overheden en kennisinstellingen met elkaar

op de schaal van 1:1, die naast een enorme hoe-

deelprojecten mobiliteit, geluid en leefklimaat.

die als bestemming Assen heeft real-time

te verbinden op het terrein van sensortechno-

veelheid specifieke know-how ook hoogwaar-

Onderdeel van het project mobiliteit is onder

informatie krijgen over het weer of eventuele

logie. Diverse concrete toepassingen krijgen

dige werkgelegenheid voor de regio genereert.”

andere het uitrollen van een meetnetwerk over

omleidingen. Waar veel navigatiesystemen

vorm in deelactiviteiten, die een direct nut op

de hele stad met aansluitpunten, zogenaamde

in de regel een algemeen advies geven, krijgt

het punt van 'meten en regelen' combineren

www.sensorcity.nl

High Tech & Innovatie special

Met stip op 1 in High Tech en R&D De cijfers spreken boekdelen en liegen er niet om: Emmen beschikt over een aaneengesloten bedrijventerrein van meer dan duizend hectare. Ruim twintig procent van de beroepsbevolking (concreet: een goede 48.000 arbeidsplaatsen), is werkzaam in de industrie. in alle schakeringen en varianten verdeelt over bijna achtduizend ondernemingen. Een kleine vierhonderd van die bedrijven legt zich toe op High Tech en Research & Development, waarvan Emmen in die sector met stip de hoogste concentratie van Noord-Nederland binnen haar grenzen heeft.

“Cijfers waar we trots op zijn”, aldus Bouke

zogenaamde Topteams hebben ondernemers,

Arends, wethouder Economische Zaken van

wetenschappers en de overheid gezamenlijk

de gemeente Emmen, die het bedrijventer-

aan adviezen gewerkt waarin staat met welke

rein in Emmen qua oppervlak vergelijkt met

maatregelen de Topsectoren kunnen blijven

de ‘tweede Maasvlakte’. “In het kader van

concurreren op de wereldmarkt. Een van de

het nieuwe bedrijvenbeleid heeft het kabinet

topsectoren is High Tech, een sector waarin

negen Topsectoren aangewezen. Dit zijn

Emmen traditioneel een sterke positie heeft,

sectoren waar Nederland op wil excelleren. In

vooral in de vezelchemie en vervaardiging van high tech materialen. Illustratief is de fabricatie van high tech garens, waarvan de helft van de Nederlandse productie in Emmen plaatsvindt, goed voor zo’n tweeduizend arbeidsplaatsen. Hiermee huisvest Emmen de grootste concentratie aan werkgelegenheid qua vezelproductie in Europa.”

Wethouder Bouke Arends: ‘Met de toekenning van de COCI-status zet Emmen zich nationaal en internationaal op de kaart’.

COCI In dat kader is Emmen voorgedragen aan de

legenheid genereren. Alle betrokken partijen

als Stenden en het Drenthe College bieden

Regiegroep Chemie van het landelijke top-

wachten dan ook in spanning de besluitvor-

adequate en actuele techniekopleidingen aan,

sectorenbeleid om in aanmerking te komen

ming van de Regiegroep af. Over Nederland

afgestemd op de vraag uit het bedrijfsleven.

voor een zogenaamd ‘COCI’-status (Centre of

verspreid komen er naar verwachting een

“Zo heeft het Drenthe College in samenwer-

Open Chemical Innovation). Bouke Arends:

handvol regio’s met een COCI-status, een

king met de NAM en met lokale bedrijven die

“Deze voordacht door de Stenden Hoge-

onderscheidend vermogen waarmee Emmen

actief zijn in de procesindustrie en de olie- en

school in samenwerking met en ondersteu-

zich nationaal en internationaal op de kaart

gaswinning de opleiding Allround Operatio-

ning van de Provincie Drenthe, de gemeente

kan zetten.”

neel Technicus (AOT) geïnitieerd. Niet in de

Emmen, bedrijven op en buiten het Em-

laatste plaats dankzij een stageplek en een

mtec Industrie & Business Park en NUON

AOT

gegarandeerde arbeidsplaats na het behalen

(de eigenaar van het Emmtec park), moet

Inherent aan de hoge concentratie van High

van het diploma, is de opleiding bijzonder in

onze regionale economie verder versterken,

Tech en R&D is er een intensieve samen-

trek bij studenten!”

méér innovaties uitlokken, méér starters en

werking tussen het Emmer bedrijfsleven,

nieuwe vestigers opleveren en méér werkge-

overheid en onderwijs. Onderwijsinstellingen

www.emmen.nl

Kennisspil in de biobased economy Een tapijt gemaakt op basis van maïs. Een ANWB fietspaddenstoel vervaardigd met natuurvezels. Een pilotproject in de nieuwe Emmer dierentuin van een brug en steigers die gemaakt zijn van een natuurlijke composiet op basis van biohars en hennepvezels. Stuk voor stuk resultaten van de unieke samenwerking tussen Stenden Hogeschool, het Emmtec Laboratorium en Applied Polymer Innovations(API Institute), die hun krachten hebben gebundeld in Stenden Polymore Research & Education (Stenden PRE).

Centre of Expertise Smart Polymeric Materials

“De eerste stappen om te komen tot oprich-

punten die naadloos aansluiten op de in juni

COCI-status

ting van een kenniscentrum voor duurzame

2011 gepresenteerde aanbevelingen uit de

“De COCI’s spelen een belangrijke rol in het

kunststoffen in Zuid-Oost Drenthe dateren van

Actieagenda Topsector Chemie ‘New Earth,

realiseren van de ambities zoals omschreven

eind 2009”, aldus Jan Jager, lector aan Stenden

New Chemistry’: upcycling van kunststoffen,

in de Actieagenda Topsector Chemie”, aldus

Hogeschool en verbonden aan API Institute.

biopolymeren, smart materials en biocompo-

Jager. “Momenteel zijn er drie COCI’s, in

“De betrokken partijen liggen letterlijk op

sieten’. Naast uitgebreide onderzoeksfacili-

Geleen (Chemelot), Bergen op Zoom (Green

loopafstand van elkaar en beschikken alle drie

teiten beschikt Stenden Hogeschool ook over

Chemistry Campus) en Rotterdam (Plant One).

over moderne en uitgebreide laboratoriumfa-

een FabLab (MyConcept), een werkplaats die

Daar komt binnenkort een vierde bij en we

ciliteiten voor onderzoek aan en analyse van

is ingericht met computergestuurde gereed-

hopen uiteraard van harte dat ook aan onze

kunststoffen. Door intensivering en bunde-

schappen, zoals een 3D printer of een laser-

gezamenlijke aanpak in Emmen de COCI-sta-

ling van toegepast onderwijs en onderzoek

snijapparaat. Rudy Folkersma, projectleider

tus worden verleend. Met de gecombineerde

heeft het kenniscentrum de pretentie om ten

Stenden PRE en eveneens lector aan Stenden

inzet van de kennis en de faciliteiten van het

behoeve van het bedrijfsleven uit te groeien tot

Hogeschool: “Als Stenden PRE zien we grote

Polymer Science Park in Zwolle en het Emmtec

de kennisspil waar het duurzame kunststoffen

commerciële kansen voor een tweede generatie

Industry & Business Park in Emmen gaat we de

betreft.”

biocomposieten, materiaal gemaakt van kunst-

focus vooral richten op innovaties in groene

stofvezels en natuurvezels. Deze biocomposiet

kunststoffen, garens en composieten.”

Tweede generatie biocomposieten

is niet alleen goedkoop, maar ook erg sterk. Op

Het toegepast onderzoeksprogramma van

termijn kan de composiet hout of zelfs staal in

Stenden PRE richt zich op een viertal speer-

de bouw- en meubelbranche vervangen. Als

Als Centre of Expertise hebben Stenden en Windesheim recent een aanvraag ingediend om de status van Centre for Open Chemical Innovation (COCI) en Innovation Lab (ILAB) te verwerven.

Studenten van de Stenden Hogeschool hebben samen met API-institute monofil draden voor 3D-printingn ontwikkeld die gemaakt zijn van PLA (polymelkzuur, een biobased kunststof gemaakt van mais).

www.stendenpre.com

kenniscentrum zijn we daarom voortdurend op zoek naar bedrijven die producten willen ma-

v.l.n.r. projecleider en lector Stenden PRE, dr. Rudy Folkersma, officemanager Stenden PRE, Martina ter Beek en lector dr. Jan Jager

ken met de tweede generatie biocomposieten

Emmen beschikt met het 88 hectare grote

Biocomposieten Conferentie

als grondstof.”

Emmtec Industry & Business Park over een

Voor geïnteresseerde ondernemers organi-

van de grootste bedrijfsterreinen voor pro-

seert Stenden PRE op zaterdag 26 novem-

Centre of Expertise

ces- en chemische industrie in Nederland.

ber 2013 een Biocomposieten Conferentie.

Het chemiecluster in Drenthe is zich bewust

Een bedrijventerrein waar de productie

Plaats: Stenden Hogeschool, Van Schaikweg

van de verwachte tekorten aan technische vak-

en toepassing van garens en kunststoffen

94, Emmen.

mensen en heeft de samenwerking met andere

centraal staan. Op het park zijn multinatio-

kennisinstellingen daarom geïntensiveerd.

nals gevestigd als DSM Engineering Plastics,

Aanmelden kan via info@stendenpre.com

Zo zal Stenden Hogeschool begin 2014 een

Teijin Aramid, SunOil Biodiesel, Morssin-

(Meer info binnenkort op

HBO-master ‘Polymer Engineering’ starten sa-

khof Plastics, Bonar, Cumapol en Applied

www.stendenpre.com)

men met Hogeschool Windesheim. Een andere

Polymer Innovations.

samenwerking tussen beide hogescholen is het

High Tech & Innovatie special

TÜV Rheinland: Best in tests

Je komt het TÜV Rheinland keurmerk tegen op bloeddrukmeters, detectiesystemen, transformers en zonnepanelen, maar ook op haardrogers, tegelsnijders, koffiemachines, liften, auto’s en mega-grote torenkranen. Wereldwijd dragen meer dan 110.000 verschillende producten het TÜV Rheinland keurmerk en het wordt door producenten dan ook als het ‘meest gewilde’ certificaat beschouwd.

de eindconsument niet welke hij moet kiezen.

Wie kan als leek in een apparaat kijken om

TÜV Rheinland Nederland (Electronic Products

ontwikkeling van een product te betrekken.

de kwaliteit ervan te bepalen? “Het TÜV

and Services/EPS), gevestigd in Leek, is een

Het gevoel van een researcher zegt vaak dat het

Rheinland keurmerk biedt consumenten

onafhankelijk en internationaal erkend geac-

nieuwe ontwerp een succes kan worden, maar

een betrouwbare richtlijn in de wereldwijde

crediteerd testlaboratorium dat zich toelegt op

het is jammer als de wettelijk gestelde techni-

‘productwildernis’. Het geeft ze de garantie

het onafhankelijk beoordelen van bedrijven,

sche eisen waaraan het product moet voldoen

dat het product met betrekking tot kwaliteit,

processen, en bedrijfsmiddelen. De beoorde-

niet of onvoldoende in het concept zijn mee-

milieu, veiligheid en duurzaamheid uitvoerig

TÜV Rheinland Nederland is onderdeel van

lingen lopen uiteen van kwaliteitsmanagement

genomen. Hoe eerder we participeren in het

is getest.”

de TÜV NORD Group, een wereldwijd ope-

en veiligheid tot actuele onderwerpen, als

ontwerp, hoe beter. We kunnen het prototype

rerend netwerk met 500 locatie’s in ruim 61

duurzaamheid, het milieu en maatschappelijk

dan testen, wat altijd beter is dan wanneer de

landen, met ruim 17.000 deskundige mede-

verantwoord ondernemen.

productie al is gestart. Met het keurmerk van

Participeren

werkers. Begin 2012 opende TÜV Rheinland

TÜV Rheinland weet de opdrachtgever zeker

TÜV Rheinland Nederland B.V

Nederland in Leek een nieuw testlaborato-

dat het product voldoet aan de gestelde eisen.”

Electronic Products and Services (EPS)

rium, dat gespecialiseerd is in het testen en

Eiberkamp 10, Leek

de certificeren van elektrische, elektronische en telecommunicatie producten.

Patrick Booman, account manager TÜV Rheinland Leek: “Wij adviseren een ondernemer om

Productwildernis

(088) 888 7 888

TÜV Rheinland al in een vroeg stadium bij de

Veel producten lijken op elkaar en vaak weet

www.tuv.com/nl

Kennispark Haarveld Roden:

‘Waar je elkaar treft en waar kennis wordt gedeeld’ Op het terrein in Roden waar het Kennispark Haarveld is gepland, laat een wandelaar nu nog zijn hond uit en loopt zijn rondje om de vijver. Die vijver zal er na de realisatie van het Kennispark nog steeds liggen en de wandelaar met zijn hondje blijft ook welkom. Met de ontwikkeling namelijk van deze locatie zetten de gemeente Noordenveld en de Park Management Vereniging (PMV) een uniek concept neer, waarvan innovatie, interactie en synergie de sleutelbegrippen zijn.

gesprek met een drietal bedrijven, die zich als huurder in Haarveld willen vestigen. Eenmaal gevestigd kunnen ze de opmaat zijn naar een verdere invulling van het gebied en werken er binnen afzienbare tijd mogelijk enkele honderden mensen op deze unieke locatie.”

“Wat is innoveren?”, is de retorische vraag van

is vóór alles namelijk een kwestie van netwer-

Luuk Ronde, beleidsmedewerker Economische

ken, aansluiting vinden op die netwerken, van

Noaber-loket

Zaken van de gemeente Noordenveld. “Inno-

kennis delen, interactie en matches maken.

Rieks Perdok, oud-directeur Cofely Roden en

veren is niet een Willie Wortel die in z’n eentje

Een manier van denken en werken kortom,

voorzitter van de PMV: “Je kunt daarbij ook

de mooiste uitvindingen doet. Innovaties

die om een heel ander type bedrijventerreinen

denken aan een voorziening als een restaurant,

vinden niet meer plaats binnen de bedrijven,

vraagt.”

waar ook andere bedrijven die niet gevestigd

maar tussen de bedrijven. Springboard is daar

zijn op Kennispark Haarveld gebruik van kun-

een goed voorbeeld van, als een organisatie

Flexibele units

nen maken. Ja, waar zelfs die wandelaar met

die het tot stand brengen van netwerken en

“Traditioneel kocht een ondernemer een pand

z’n hondje een kopje koffie kan komen drin-

relaties als belangrijkste doelstelling heeft. Het

op een industrieterrein, veelal als een beleg-

ken. De visie die achter onze aanpak schuilt is

Behalve een uitstekend geoutilleerd

ging”, aldus Hans van de Laan, burgemeester

dat we de ondernemer niet alleen ontzorgen

Kennispark biedt Roden voor de high tech

en portefeuillehouder Economische Zaken: “De

in alles wat direct met de vestiging op het

ondernemer ook andere relevante rand-

trend is echter dat een moderne ondernemer

Kennispark te maken heeft, maar dat we de

voorwaarden die een vestiging op Haarveld

geen behoefte heeft aan koop, maar liever

verantwoordelijkheid voor het hele gebied op

aantrekkelijk maken:

huurt. Iets dat in het bijzonder geldt voor de

ons nemen. Het sneeuwvrij houden, de glasve-

– De aanwezigheid van veel branchegenoten

kennisintensieve bedrijven waarvoor Haar-

zelbekabeling, beveiliging, grijs- en groenon-

als Photonis, IMDS, Resato, VDH Products,

veld bedoeld is. Die categorie heeft dikwijls

derhoud, het inkopen van diensten als energie

Sentron en Lambert Instruments, maar

veel geld nodig voor hun productieproces en

en afval en een zogenaamd ‘noaber-loket’. Een

ook van Springboard als cluster-organisa-

investeert liever niet ook nog eens in onroe-

loket dat gevestigd is op het terrein en voor de

rend goed. Zij zijn op zoek naar flexibele units

ondernemer daar een eerste aanspreekpunt

waarmee ze letterlijk alle kanten op kunnen.

is voor werknemerszaken als ziektemelding,

En met voorzieningen als bijvoorbeeld verga-

herplaatsing, arbeidsconflicten en dergelijke.

derruimtes die ze met andere kunnen delen.

Allemaal zaken die wij de kennisondernemer

Dus niet in elke unit een ruimte die de meeste

uit handen nemen, zodat die zich kan focus-

tijd ongebruikt staat, maar centrale plekken op

sen op zijn eigenlijke corebusiness: innovatief

het bedrijventerrein die je gezamenlijk benut.

ondernemen.”

Copyright B&O Architecten Meppel

Waar je elkaar treft en waar kennis wordt gedeeld. Op dit moment zijn we serieus in

tie voor Lifescience-bedrijven.

– De beschikbaarheid van goed opgeleid personeel.

– De landelijke woonomgeving en een uitstekend voorzieningenniveau – De nabijheid van RUG en Hanzehogeschool – Gelegen ‘onder de rook’ van Groningen – Een goede bereikbaarheid

www.gemeentenoordenveld.nl

High Tech & Innovatie special Arnold + Siedsma

Verdubbeling octrooiaanvragen in het Noorden Tekst: Roeline Kuiper, Rotenco Communicatie & Organisatieadvies In 2012 is het aantal Nederlandse octrooiaanvragen in het Noorden verdubbeld ten opzichte van 2007.

Meer bedrijven zien de waarde van octrooien in en hoe deze strategisch in te zetten. Met de juiste bescherming kan je je idee in alle vrijheid tot een commercieel succes maken.

Octrooi en merkenbureau Arnold + Siedsma ziet

meedenken hierover. Van het vastleggen van

in het Noorden veel innovatieve bedrijven die zich

octrooien (ook wel patenten genoemd) tot en met

sterk weten te onderscheiden en het econo-

de registratie en bescherming van merken, mo-

misch gezien goed doen. Dr. Ir. Gerwald Verdij-

dellen en andere intellectuele eigendomsrechten.

ck, octrooigemachtigde bij Arnold + Siedsma in

Bijzonder aan ons kantoor is dat we dicht bij onze

Leeuwarden vertelt: ‘In het Noorden worden we

klanten zitten, internationaal gevestigd zijn en

veelvuldig ingeschakeld door sectoren waar veel

samenwerken met bureaus wereldwijd. Daardoor

innovatie en research and development (R&D)

kunnen we in ieder land de intellectuele eigen-

plaatsvindt. Dat zijn onder meer de machine- en

domsrechten voor klanten beschermen.’

apparatenbouw, agrobusiness, water- en sensor-

deze gegevens kunnen wij bijvoorbeeld vaak een

worden aangevraagd, vanaf dan geldt een octrooi

Collega octrooigemachtigde ir. Pim Lubberdink

vele malen lagere licentievergoeding bedingen

voor de hele Europese Unie. De materie wordt dan

vertelt: ‘Een helder octrooi voorkomt dat een

wanneer je onverhoopt zelf tegen een octrooi van

nog ingewikkelder, zodat strategie en advisering

Strategisch meedenken

ander er met het idee vandoor kan gaan maar ver-

een ander aanloopt.

nog belangrijker worden. Ons advies: Laat je goed

Arnold + Siedsma bestaat 95 jaar in 2015, telt 100

sterkt ook je monopoliepositie en dus de waarde

medewerkers en kantoren in Nederland, Zwit-

van de vinding voor een te zoeken samenwer-

Europees octrooi

kan je je idee in alle vrijheid tot een commercieel

serland, Duitsland en België. Verdijck: ‘We zijn

kingspartner. Tevens beantwoorden we vragen

Actueel is de invoering van een systeem van

succes maken.’

gespecialiseerd in de juridische bescherming van

als: ‘hoe sterk is de octrooipositie van de con-

Europese octrooien per 1 april 2014. Verdijck en

intellectuele eigendomsrechten en het strategisch

current’ en beoordelen het licentiecontract. Met

Lubberdink: ‘Nu moeten octrooien nog per land

technologie.’

informeren, want met de juiste bescherming

www.arnoldsiedsma.nl

Winst uit Big Data Target Holding in Groningen biedt oplossingen voor opslag, analyse, verwerking, archiveren en zoeken van grootschalige data intelligentie (Big Data). Ze beschikt over een exclusieve kennisvoorsprong, waarmee onder andere in Noord Nederland economisch rendabele activiteiten worden gestart.

structuur waarover Target Holding beschikt, financiert, ondersteunt en begeleidt ze de spin-offs bij het opbouwen van ondernemingen. Ze maakt daarbij gebruik van een ICT

netwerken (Internet of Things) genereren

infrastructuur met een opslagcapaciteit van

Target Project

grote hoeveelheden informatie. De grens van

ruim 10 Petabyte. Dit is vergelijkbaar met een

Mede dankzij de ondersteuning van SNN is

wat bestaande automatiseringsmethodieken

stapel DVD’s zo hoog als 30 keer de Martinito-

in 2009 het Target Project gelanceerd met

aankunnen in dataopslag en databewerking

ren in Groningen.

de Rijksuniversiteit Groningen als initiatiefnemer. Target beoogt een duurzaam

komt in zicht. Target Holding overstijgt deze begrenzingen en stelt haar gespecialiseer-

Projecten

kenniscluster op te bouwen vanuit een

de kennis van Big Data aan het bedrijfsleven

“Big data gaat echter niet alleen over veel Pe-

samenwerking van tien ambitieuze partners

beschikbaar, met als doel deze data te verrijken

tabytes, maar ook over kleinere hoeveelheden

van kennisinstellingen en bedrijven. Deze

middels patroonherkenning en machine learn-

informatie die zowel in omvang als complexi-

partners hebben als gezamenlijk doel grote

ing technieken om analyses uit te voeren die

teit exponentieel toenemen”, aldus Van Dijk.

hoeveelheden informatie voor wetenschap-

tot voor kort onmogelijk leken . Veel bedrijven

“Op dit moment wordt de ontwikkelde kennis

pelijke, maatschappelijke en commerciële

beschikken nu al over eigen Big Data, maar

van Target Holding ingezet bij een grote ver-

projecten op innovatieve wijze in te zetten.

Target Holding is opgericht in 2009, en draagt

doen er niets of weinig mee omdat ze de speci-

scheidenheid aan projecten, zoals LifeLines,

Vanuit het Europese gesubsidieerde Target

als partner in het Target Project de verant-

fieke expertise niet in huis hebben.”

radioastronomie bij Astron/Lofar, dijkmo-

Project zijn door Target Holding zes nieuwe

nitoring met innovatieve sensortechnologie

bedrijven gestart in Noord Nederland, te

woordelijkheid voor het vermarkten van Big Data. Gert-Jan van Dijk, directeur Target

Missie

in IJkdijk’s Dike Data Service Center en het

weten: e-Vitality, Dataprovider Links, Son-

Holding: “De hoeveelheid digitaal opgeslagen

De missie van Target Holding is het ontwik-

Nationaal Archief met het zoeken in historisch

ga, Veam Video, Target imedia en Remembr.

informatie om ons heen groeit explosief. Denk

kelen van markttoepassingen van Big Data op

handgeschreven erfgoed.”

Hiermee zet Target Holding een eerste be-

bijvoorbeeld aan Facebook, Twitter, Youtube en

basis van innovatieve data-technologie. Met de

digitale foto albums. Ook complexe sensor-

opgebouwde kennis, expertise en de infra-

langrijke stap in de economische aanwenwww.target-holding.nl

ding van haar kennis en expertise.

unlock your future

dc: hIghtech en InnoVerend, betrokken bIj sensor en bIobased

gewoon goed onderwijs

emmen

meppel

assen

drenthecollege.nu

0800 - 88 12345

High Tech & Innovatie special

Innovatiecluster,

‘Parel die het Noorden op de kaart zet’ Tekst: Roeline Kuiper, Rotenco Communicatie & Organisatieadvies Het Innovatiecluster Drachten bestaat uit acht High Tech - voornamelijk - Drachtster-bedrijven: BD Kiestra, Irmato, Neopost Technologies, Norma-IMS, Philips, SMST, Variass en sinds juni 2013 WhisperPower. Gezamenlijk tellen zij ruim 2700 medewerkers -van wie zo’n 860 productontwikkelaars. Zij investeren jaarlijks meer dan 100 miljoen euro in onderzoek en ontwikkeling en bieden veel groei- en carrièremogelijkheden.

Ties Zweers is Wethouder Economische Zaken in Drachten/Smallingerland en onder andere voorzitter van het Innovatiecluster.

Zweers vertelt: ‘Van de Noordelijke private R&D investeringen vindt 40% plaats in en vanuit Drachten. Er wordt hier enorm innovatief gewerkt op hoog niveau. Dat biedt veel groei- en carrière kansen.’

Vliegwiel voor Noord-Nederland ‘Binnen de drie Noordelijke provincies wordt jaarlijks zo’n 300 miljoen euro gespendeerd aan research en development (R&D). Daarvan vindt 100 miljoen euro plaats binnen het Innovatiecluster in onze gemeente’, aldus Zweers. ‘De werkgelegenheid in het Noorden is hier enorm mee gebaat. Het cluster vertegenwoordigt zo’n 10% van de arbeidsplaatsen in de gemeente. De bedrijven binnen het cluster leveren zeer diverse high tech oplossingen. Door te innoveren en efficiënter te produceren kun je de concurrentie met lage lonen landen aangaan. Zo kan Philips op basis van innovatieve ontwikkelingen con-

alles is ook onderdeel van de recent versche-

het Noorden. Door de wedstrijd jaarlijks te

telt Fellinger enthousiast. ‘De R&D investe-

currerend produceren in Drachten.’

nen Samenwerkingsagenda van Provincie en

organiseren en de samenwerking met onder-

ring van 100 miljoen euro per jaar binnen de

Gemeente.’

wijsinstellingen te intensiveren, blijven we

bedrijven in het cluster wordt helemaal uit

in nauw contact met het onderwijs en zien

eigen producten gegenereerd. Het cluster is

‘Als gemeente vervullen we een belangrijke rol inzake de PR rondom het cluster en

Boeien en binden

jongeren welke mogelijkheden en vele car-

er door en voor de bedrijven en wordt gerund

participeren we indien nodig in bepaalde

Piet Fellinger van het deelnemende bedrijf

rièrekansen onze bedrijven bieden. Tevens

door mensen met drukke banen. De inzet van

projecten, zoals de recent gehouden Uitvin-

Neopost vertelt: ‘Aan het Innovatiecluster

geven we gastcolleges en bieden stageplaat-

en waardering door gemeente en provincie

derswedstrijd. Tot 2020 ondersteunen we

nemen bedrijven deel die elkaar niet be-

sen. Dat alles past binnen onze doelstelling

is geweldig. Zij vormen een heel belangrij-

de ontwikkeling van het cluster met zo’n 8

concurreren en die allemaal bezig zijn op

boeien en binden.’

ke pijler op het gebied van communicatie

miljoen euro, de Provincie Fryslân partici-

heel verschillende high-tech vlakken. Van

peert met hetzelfde bedrag en de betrokken

systemen voor microbiologische laborato-

Innovatiehuis

www.icdrachten.nl waar onze bedrijvigheid

bedrijven investeren 16 miljoen euro. Bedoe-

ria tot hoogwaardige metaalbewerkingen,

Piet Fellinger: ‘Doordat we als cluster

zichtbaar wordt, we ontwikkelen stageplaat-

ling van het cluster is dat er relaties worden

elektrische systeemoplossingen, geavan-

middels ondernemerschap en innovatie aan

sen, maken vacatures zichtbaar en gaan

gezocht met andere innovatieve bedrijven en

ceerde post- en pakketverwerking en meer.

de weg timmeren worden we al benaderd

social media inzetten. Ook is het thema van

ontwikkelingen in het Noorden. We willen

Samenwerken en kennis delen vraagt om

door bedrijven die hier een vestiging willen

de Uitvinderswedstrijd voor volgend jaar

in Drachten de as en het vliegwiel vormen

een sfeer van vertrouwen. Daar moet je aan

openen om dichterbij het cluster te zitten.

bepaald: het maken van een gadget om stress

voor bedrijven in Noord-Nederland. Daarbij

werken en bouwen. Onze R&D afdelingen

Hoewel toetreden tot het cluster op dit

te verminderen. Kortom, allemaal ontwikke-

zoeken we aansluiting met het onderwijs van

zitten regelmatig om tafel en huren en lenen

moment nog niet direct eenvoudig is, zijn we

lingen waarin ons thema boeien en binden in

mbo tot en met universitair niveau en hopen

elkaars personeel. We worden professioneel

geen exclusieve club. We willen de huidige

optima forma naar voren komt. Het Innova-

we zelfs op het ontstaan van een campus. Dit

ondersteund door bureau Berenschot om de

samenwerking eerst verstevigen en zorgen

tiecluster is een parel die het Noorden nog

samenwerking vorm te geven en we hebben

dat de pijlers staan voordat we verder uit-

beter op de kaart gaat zetten.’

een intern ontwikkelprogramma. Eén van

breiden qua deelnemers. We spreken nu met

onze hoofdthema’s voor de eerste 2 jaar is:

de Ondernemersvereniging Drachten over

boeien en binden.’

een centrale plaats waar de deelnemende be-

en PR. In oktober lanceren we onze website

drijven zich presenteren. Een innovatiehuis Een groot behaald succes is de in juni van

waar zichtbaar is wat R&D teweegbrengt en

dit jaar georganiseerde Uitvinderswedstrijd.

wat hier geproduceerd wordt, en dat tevens

Hiervoor waren alle HBO onderwijsinstel-

een educatieve functie heeft. Ook starters-

lingen in Noord-Nederland uitgenodigd. De

begeleiding is onderwerp van gesprek. In

opdracht luidde: ‘Presenteer een technische

onze regio alleen al bevinden zich zo’n 2500

en vermarktbare uitvinding die een bijdrage

bedrijven die allemaal iets aan innovatie

vormt aan het langer zelfredzaam zijn van

doen. Het innovatiehuis wil zittende bedrij-

oudere en minder valide mensen’. Contact-

ven helpen meer te innoveren en ondersteu-

persoon voor de wedstrijd Wim Venema van

ning bieden hoe je dat aanpakt. We zijn in

Irmato vertelt: ‘De uitwerkingen zijn tijdens

een verkennende fase. Bureau Berenschot

een groots event gepresenteerd in de Lawei

verricht in deze onderzoek voor ons.’

in Drachten met als dagvoorziter Ruben van

der Meer van De Lama’s en een professio-

‘De inzet van betrokkenen is geweldig’, ver-

nele jury. Het was grandioos en het leverde heel goed toepasbare vindingen op. Van een ‘bed-opmaak hulptool’ tot en met een systeem dat trillingen bij Parkinson patiënten vermindert. De wedstrijd heeft een geweldig enthousiasme bij het HBO in Noord-Nederland los gemaakt. Enkele deelnemers hebben begeleiding van ons gevraagd voor Ties Zweers

verdere ontwikkeling. Ons doel is jongeren te boeien voor techniek en hen behouden voor

High Tech & Innovatie special

NanoLab NL biedt faciliteiten voor universiteiten én het MKB

Over NanoLabNL

Als het aan Johan Holstein -onderzoekstechnicus Fysica van Nanodevices en coördinator van het Zernike NanoLab Groningen- ligt, zal het (noordelijk) bedrijfsleven de weg naar de gebouwen van de Faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen op het Zernikecomplex in Groningen letterlijk steeds vaker weten te vinden. Waar ze de infrastructuur ter beschikking staat die onontbeerlijk is voor het slagen van toepassingen van de nanotechnologie en die anders -ook weer letterlijk- buiten het bereik van dat bedrijfsleven ligt.

kan ophoesten als een al langer gevestigd bedrijf.

met TNO en Philips Innovation Services,

Zeker niet in een tijd van economische recessie.”

de vier Nederlandse laboratoria op het ge-

Nanotechnologie werkt op een schaal van nanometers, miljoenste millimeters. Onderzoek doen op dit gebied vergt veel van een laboratorium, dat extreem schoon en zo veel mogelijk trillingvrij moet zijn. Via NanoLabNL exploiteren de universiteiten TU Delft, TU Eindhoven, Rijksuniversiteit Groningen en Universiteit Twente, samen

bied van nanotechnologie. NanoLabNL is De boer op

opgenomen op de Nationale roadmap voor

Die benodigde expertise en faciliteiten zijn bij

grootschalige onderzoeksfaciliteiten.

wijze van spreken ‘om de hoek’ te vinden, bij het NanoLab van de RUG. “Die kennis en apparatuur staan niet alleen de studenten en wetenschappers

snelste halfgeleiders, zo'n honderd keer sneller

ten dienste, maar worden ook ter beschikking

dan silicium. Als startend ondernemer maak

gesteld van het bedrijfsleven. Met de oprich-

ik dankbaar gebruik van de infrastructuur van

ting van NanoLabNL een aantal jaren geleden

het NanoLab en stel daarnaast als partner mijn

is deze koerswijziging tot een beleid geworden

expertise beschikbaar voor collega beginnende

en benaderen we het bedrijfsleven actief met de

ondernemers.”

mogelijkheden die we ze kunnen bieden. Om het aanschouwelijk te maken gaan we op verzoek met

Welkomstactie

de laptop en een powerpoint presentatie de boer

Commercieel denken vereist commercieel

op naar bedrijven die zich op een of andere wijze

handelen en dus heeft het NanoLab een heuse

bezig houden met nanotechnologie.”

welkomstactie voor potentiële klanten. Holstein: “Wij stellen tien vouchers beschikbaar ter waarde

Niko Tombros (l) en Johan Holstein in de 'cleanroom' van het NanoLab.

Grafeen

van 7500 euro per stuk, die nieuwe gebruikers

Een van de bedrijven die het NanoLab heeft weten

de mogelijkheid bieden om gebruik te maken

te vinden is het in Groningen gevestigde HQ

van onze faciliteiten en know-how. Afhankelijk

Graphene, een onderneming die zich specialiseert

van de processen en de benodigde apparatuur

in de karakterisering en productie van tweedi-

komt dat neer op zo’n vijftig tot zeventig uur

mensionale kristallen als grafeen en hexago-

die de ondernemer kosteloos ter beschikking

naal boornitride (hBN), ook wel 'wit grafeen'

staan. Een aantrekkelijke manier om kennis met

genoemd. Startend ondernemer Niko Tombros,

het NanoLab te maken en te ondervinden wat

oud-student van de Faculteit Wiskunde en

wetenschap en bedrijfsleven voor wat betreft de nanotechnologie voor elkaar kunnen betekenen.”

“Je kunt daarbij denken aan bedrijven die nóg

vaker nog ontbreekt het aan de juiste ontwik-

Natuurwetenschappen van de RUG: “Grafeen is

efficiëntere zonnecellen willen maken of MKB’ers

kelapparatuur. Het gaat namelijk om apparaten

een enkele laag van koolstofatomen. Je kunt het

die zich toeleggen op het vervaardigen van zeer

die een grote investering vergen. Een eenvoudige

vergelijken met een vlak bijenraat of kippengaas

www.nanolabnl.nl

geavanceerde detectoren”, vertelt Holstein.”Maar

machine kost al snel een paar honderd duizend

met de dikte van één atoom. Grafeen is twee-

www.rug.nl

het kan ook gaan om specifieke procestechnolo-

euro, een gecompliceerd toestel kan oplopen tot

honderd maal beter bestand tegen breken dan

www.hqgraphene.com

gie. Om tot het beste resultaat te komen is vaak

een bedrag van miljoenen euro's. Investeringen

staal, waardoor het voor zover bekend één van de

Contactpersoon: J.G. Holstein

kennis nodig die ze niet in huis hebben, maar

die een startende ondernemer net zo moeilijk

sterkste materialen is. Grafeen is ook één van de

Mail: nanolab-zernike@rug.nl

‘Wij werken uitsluitend voor een High Quality Market’ Ze hebben hun roots in de uraniummarkt, maar stellen hun expertise en faciliteiten al jaren in dienst van diverse nationale en internationale markten, waaronder de semi-nucleaire sector en de farmacie. Voor MKB en industrie -of die nu in Oost-Groningen of Zuidoost-Engeland is gevestigd- is Vos Mechanics Special Solutions dé lasspecialist en biedt ze totaaloplossingen op het gebied van engineering, cleanroomfabricage en -montage.

RVS- en aluminiumproducten, equipement

Samenwerken voor nieuwe medicijnen Het 25-jarige Syncom heeft een helder streven: nieuwe medicijnen ontwikkelen. Het bedrijf werkt hiervoor samen met verschillende bedrijven, het UMCG en de RUG.

Special Solutions is sinds 1 januari 2009 een

zoals kleine tanks en vaten, piping en een

nieuwe onderneming binnen Vos Industrial

breed scala aan componenten. Hoe ingewik-

Group. Het bedrijf kent zijn oorsprong in de af-

kelder de opdracht, hoe beter ze bij ons past.

deling Special Products binnen de onderneming Zappey B.V. te Schoonebeek. Om aan de groei-

Megaopdracht

ende vraag van klanten tegemoet te komen heeft

Actueel is een megaopdracht voor een in En-

Special Solutions in 2009 een nieuw pand aan de

geland gevestigd bedrijf in de nucleaire markt,

Heemst in Klazienaveen in gebruik genomen.

waarmee Special Solutions dicht bij haar roots

wetenschappelijke kant, de RUG en het UMCG,

blijft. “De opdracht omvat het ontwerp, de bouw

krijgen we een vraag voor een bepaald medi-

Voorsprong

en installatie van elf verwarmde behuizingen

cijn. Wij maken vervolgens stoffen die Brains

Frank Borggreve, manager Special Solutions:

inclusief procesleidingen met bijbehorende

On-Line en ABL testen. Uiteindelijk komt daar

“Wij werken uitsluitend voor een High Quality

afsluiters en instrumentatie. Voor deze opdracht

een medicijn uit.”

Market. Door onze achtergrond in de uranium-

maken we gebruik van diverse sub-contractors

markt hebben we -om het populair te zeggen-

uit binnen- en buitenland. Special Solutions

Syncom is een Gronings bedrijf en begon 25 jaar geleden onder de vlag van de Rijksuni-

Samenwerkingsverband Noord-Nederland en

de lat altijd zeer hoog gelegd. Adel verplichtte,

produceert de leidingskids, inclusief alle com-

versiteit Groningen. Het maakt chemische

de provincie en gemeente Groningen steunen

omdat de eisen die in de wereld van uranium

ponenten. De bijzondere lastechniek die het

stoffen voor de farmaceutische industrie, die

het samenwerkingsproject. Daarnaast sluiten

worden gesteld significant hoger liggen dan

product vereist, de uitvoerige kwaliteitseisen en

er weer medicijnen van maakt. Hoewel Syncom

steeds meer bedrijven uit het noorden des lands

in andere branches. Dat geeft ons in onze

de kwaliteitscontroles op lekdichtheid (vacuüm)

inmiddels al wat jaren een zelfstandig be-

zich bij dit samenwerkingsverband aan, zoals

expertise een structurele voorsprong, die we

van het totale systeem, deed de opdrachtgever

drijf is, draagt het samenwerking hoog in het

Axon en Ofichem. Vries nodigt overige bedrijven

zorgvuldig bewaken en telkens bevestigen.”

voor Special Solutions kiezen.”

vaandel. Het bedrijf werkt nauw samen met het

uit Noord-Nederland uit om ook in dit samen-

Brains On-Line, gevestigd in Groningen, het

werkingsproject te stappen en bij te dragen aan

Orbitaal lassen

Andere marktpartijen van Vos Mechanics

Analytisch Biochemisch Laboratorium (ABL) in

het realiseren van het doel: het uitvinden en

Het lassen gebeurt bij Special Solutions zowel

Special Solutions zijn de farmacie, de vacu-

Assen, de RUG en het UMCG.

ontwikkelen van nieuwe medicijnen. Vries: ,,De

met de hand als met orbitaal machines, vol-

ümtechnologie en food.

beoogde activiteiten sluiten uitstekend aan bij

ledig geautomatiseerd. “We verrichten onder

Directeur van Syncom, Ton Vries, legt uit hoe

het Healthy Ageing initiatief, één van de speer-

cleanroomcondities laswerkzaamheden aan

de samenwerking vorm krijgt. ,,Vanuit de

punten van Noord Nederlandse economie.”

www.vos-mechanical.com

High Tech & Innovatie special

MKB profiteert van ruimtetechnologie Wat is de link tussen SRON Netherlands Institute for Space Research, gevestigd op het Zernikecomplex in Groningen en het MKB in Noord-Nederland? "Valorisatie en co-development," weet ir. Henk van der Linden, divisiemanager van SRON en projectleider van het Businessplan Groningen. In een vroeger stadium in projecten met het MKB gaan samenwerken en de SRON-technologie sneller naar de markt brengen. Een win-win situatie voor alle betrokken partijen.

Wetenschappelijke instituten als SRON, uni-

aantrekkingskracht van de opleidingen voor

versiteiten, TNO en bedrijfsleven -waaronder

studenten.”

prominent het MKB- hebben een lange traditie van samenwerking. Het doel van die samen-

Co-development

werking is te komen tot innovatieve technolo-

“Daarnaast zet SRON in op co-development.

gie en nieuwe instrumenten voor wetenschap-

Dat wil zeggen dat het instituut bij de ont-

pelijk ruimteonderzoek, met als primaire klant

wikkeling van haar technologie, sensorsyste-

de wetenschap. Met het nationale topsectoren-

men en instrumenten al in een vroeg stadi-

beleid is nadrukkelijk ook het bedrijfsleven als

um maximale samenwerking zoekt met het

partner en klant naar voren gekomen. Van der

Noord-Nederlandse MKB en de industrie. Met

Linden: “Dit heeft onder andere geresulteerd in

dit co-development spreken we in feite ons

het versterken van de 'Gouden Driehoek', het

geloof en vertrouwen uit in de kennis en kunde

samenwerkingsverband waarin universiteiten,

die aanwezig zijn in de specifieke disciplines

kennisinstituten en het bedrijfsleven structu-

bij het Noord-Nederlandse bedrijfsleven. Dit

reel kennis en kunde uitwisselen."

potentieel verdient het om voluit te worden

Een andere drijfveer voor deze sterkere focus

benut, met als doel hoogwaardige kennis en

op samenwerking met het bedrijfsleven is dat

arbeid voor het noorden te behouden. De ‘Deal

de wetenschappelijke instituten in toenemen-

van het Noorden’ biedt een raamwerk en fi-

de mate zelf verantwoordelijk worden voor

nancieringsmogelijkheden om co-development

hun financiering. “Met het verleggen van de

aanmerkelijk uit te breiden.”

maatschappelijke agenda neemt de vanzelf-

SRON stond aan het hoofd van het internationale consortium dat de moleculenjager HIFI

sprekendheid van de basisfinanciering voor

Ruimtesimulator

ontwikkelde, die aan boord van de Europese ruimtetelescoop Herschel op zoek ging naar met

wetenschap uit Den Haag gestaag af. Dit stimu-

“Zo werkt een groep van MKB-bedrijven aan de

name water in het heelal (foto: SRON).

leert een scherpere oriëntatie op de markt.”

ontwikkeling van een zeer speciale elektromotor voor de toepassing in SRON's ruimtesimu-

nieuwe en geavanceerde sensorsystemen toe

Businessplan Groningen

lator: een grote testfaciliteit voor de Neder-

te passen. SRON beschikt over hoogwaardige

Deze ontwikkelingen hebben geleid tot het

lands-Europese infraroodspectrometer en

technologieën die gebruikt kunnen worden

SRON Businessplan Groningen. Met dit plan

supercamera SAFARI, die aan boord van de Ja-

bij deze innovatiebehoefte. “Vraagstuk is hoe

willen SRON, Rijksuniversiteit Groningen (RUG)

panse ruimtetelescoop SPICA de ruimte ingaat.

partijen te vinden die SRON’s high tech om

en de Provincie Groningen de wetenschap-

Hiervoor heeft een bedrijf in Ter Apel een spe-

kunnen zetten in winstgevende producten en

pelijke samenwerking tussen RUG en SRON

ciale spoel ontwikkeld. Daarnaast loopt er een

diensten om langs deze weg de bedrijvigheid

versterken, meer ontwikkelingsopdrachten bij

proefproject voor het ontwikkelen en bouwen

en werkgelegenheid in Noord-Nederland te

het MKB onderbrengen en meer SRON-techno-

van testelektronica en liggen er mogelijkheden

vergroten. De ‘Deal van het Noorden' definieert

logie naar de markt brengen. Alle drie partijen

voor bedrijven om SRON te ondersteunen in

een programma van 4 jaar om technologie naar

investeren in deze 'Deal van het Noorden'.

de ontwikkeling van cryogene testfaciliteiten.

de markt te brengen, met een totaal budget van

Een actuator waar een speciaal ontwikkelde

“De wetenschappelijke samenwerking met de

Deze werken bij zeer lage temperaturen en het

4,5 miljoen euro. Hiermee is een veel breder

spoel in wordt gebruikt.

RUG concentreert zich op meer samenwerking

ontwerp en de bouw vergen innovatieve oplos-

scala aan kennis en technologie te vermarkten:

met het Kapteyn Instituut (onderzoeksinsti-

singen en specialistische kennis.”

van inspectiesystemen gebaseerd op SRON’s

tuut voor sterrenkunde), het ZIAM (Zernike

Terahertz technologie en geavanceerde elektro-

Institute for Advanced Materials), en Industrial

Deal van het Noorden

nica tot fijnmechanica toegepast bij zeer lage

Engineering and Management. Het doel is,

In Noord Nederland is een breed palet aan MKB

temperaturen.”

naast het vergroten van de wetenschappelijke

en grotere bedrijven te vinden, waarvan er vele

output, ook het versterken van het imago en

bereid zijn productinnovaties uit te voeren of

Met de ‘Deal van het Noorden’ gaan we echt een nieuwe fase in van de kennisbenutting in Noord-Nederland. Geen ‘window dressing’ of papieren werkelijkheid, maar ' harde' co-development en valorisatie. Dat is ons gezamenlijke doel.

Ik heb er alle vertrouwen in dat we de komende

Een prototype DC motor voor gebruik bij lage

vier jaar een flink eind de goede kant opgaan."

temperaturen, deze wordt doorontwikkeld met een MKB cluster.

www.sron.nl www.sron.nl/nederlands-langmenu-454

SRON SRON Netherlands Institute for Space Research is het Nederlands expertise-instituut voor ruimteonderzoek. SRON legt zich daarbij toe op astrofysisch onderzoek (de geschiedenis en evolutie van het heelal), aardatmosfeer onderzoek (o.a. klimaatverandering en luchtvervuiling) en

SRON doet onderzoek naar de evolutie van

exo-planeetonderzoek (de atmosfeer van

sterren en planeten, die zich vormen uit

planeten bij andere sterren dan onze zon).

enorm uitgestrekte gaswolken in het heelal

Het instituut ontwikkelt hypergevoelige

(foto: ESA)

camera’s voor satellieten die d.mv. spectroscopie moleculen kunnen identificeren.

Daarnaast heeft SRON een onderzoekslijn naar nieuwe, zeer geavanceerde sensoren voor röntgen- en (ver)infraroodstraling, die tot de gevoeligste ter wereld behoren.

De instrumenten van SRON leveren met grote regelmaat cruciale bijdragen aan internationale ruimtemissies van onder 'De ‘Deal van het Noorden'

andere NASA, ESA en JAXA. Het instituut

definieert een programma

maakt deel uit van de Nederlandse Orga-

om de SRON-technologie

nisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

SRON doet aan de hand van o.a. röntgenstra-

naar de markt te brengen'

(NWO).

lingonderzoek naar de evolutie van zwarte gaten (foto: ESA)

High Tech & Innovatie special Neways Leeuwarden

‘Vooroplopen in industriële en professionele elektronica’ Tekst: Roeline Kuiper, Rotenco Communicatie & Organisatieadvies

idee van de klant moet gister al uitgewerkt zijn.

Vroeger sprak je over jaren wanneer het over pro-

Neways Leeuwarden is een onderdeel van het beursgenoteerde Neways Electronics International N.V. in Son. Het bedrijf opereert internationaal en is leverancier van industriële en professionele elektronica. In Leeuwarden heerst een heldere visie op inspelen op marktontwikkelingen, gecombineerd met innovatieve oplossingen.

ductontwikkeling ging, nu zijn het slechts maanden. Dat betekent dat van ons een grote flexibiliteit wordt gevraagd. Ook tijdens het produceren omdat dan soms nog wijzigingen nodig zijn. Tot slot willen klanten zelf geen voorraden aanhouden

Managing Director bij Neways Leeuwarden, Michel

We ontwikkelen klantspecifieke producten. Van

maar wensen wel korte levertijden. Daar zit voor

Postma, vertelt: ‘We ontwikkelen, produceren

printplaten voor defensie - een belangrijke klant

ons een uitdaging. Wij maken afspraken met de

en assembleren een brede range aan producten.

voor Leeuwarden - tot niveaubewaking in tanks

klant hoe we deze wensen kunnen inregelen en

Van printplaten, (micro-) elektronica en kabe-

bij raffinaderijen, wisselverwarming voor het

zoeken een optimale klantspecifieke oplossing

loplossingen tot complete box-built producten en

spoor, taxi boardcomputers en besturingsunits

qua logistiek.’

systemen. Ook service, reparatie en product life

van schepen. Onze elektronica biedt tevens oplos-

cycle management zijn onderdeel van ons inte-

singen voor de groeiende behoefte aan data-ana-

‘Gezien de geschetste marktontwikkelingen

grale dienstenpakket vanuit Leeuwarden.’

lyse. Klanten hebben een idee waarbij wij vroegtij-

ligt onze focus op het zo slim mogelijk inrich-

dig aanschuiven voor de verdere uitwerking. Dan

ten van processen’, aldus Postma. ‘We creëren

Maatspecifieke producten en data-analyse

start het proces met onze ontwikkelaars, ontstaat

toegevoegde waarde en werken in het hogere

Neways telt 13 werkmaatschappijen: 2 in res-

een technisch concept en maken we de eerste

segment. Onze focus ligt vooral bij het maken van

pectievelijk Duitsland, Slowakije en China en 7

series. Deze ontwikkeling krijgt steeds meer

prototypen, 0-series en complexere producten.

in Nederland, alsmede een verkoopkantoor in

gewicht binnen een steeds groter wordend aantal

Massaproductie besteden we uit naar bijvoorbeeld

Singapore. Producten van Neways worden onder

branches.’

onze low-cost productie-unit in Slowakije of

meer toegepast in de industriële automatise-

zelfs China. Tot slot is vermeldenswaard dat we

ring, de luchtvaart, de automotive-industrie, de

Slim inrichten van processen

veel samenwerken met kennisinstituten in heel

medische industrie, defensie, halfgeleider- en

‘De markt laat zich op drieërlei wijze typeren. Ten

Nederland en stageplaatsen bieden. Bijzonder is

telecommunicatie-industrie. Leeuwarden telt 90

eerste besteden klanten een deel of de volledige

ook de maatwerkopleiding die we samen met het

fte aan arbeidsplaatsen en is een one stop provi-

ontwikkeling van een product steeds vaker uit.

ROC Friesland College hebben gemaakt voor onze

der. Dat betekent één voordeur voor de klant. ‘Zijn

Dat heeft er toe geleid dat binnen ons concern in-

operators, voor zowel de basis als gevorderde

er diensten nodig van andere Neways werkmaat-

middels 180 productontwikkelaars werkzaam zijn,

elektronica. Je wint in de markt als je op alle vlak-

schappijen terwijl je klant bent in Leeuwarden,

we een steeds nauwere klantrelatie opbouwen en

ken voorop loopt.’

dan regelen wij dat voor je.’

eerder met de klant in gesprek zijn. Ten tweede

‘Onze kernactiviteit is het ontzorgen van de klant.

is er de wens van een korte ‘time to market’. Het

www.neways-leeuwarden.nl

SPARK inside Hun producten vinden wereldwijd toepassing in geavanceerde systemen voor het analyseren van alle mogelijke vloeistoffen, maar wie kent Spark Holland in Emmen? “Je kunt het vergelijken met Intel”, lacht directeur Rob van der Knaap. “De beste resultaten met een computer worden bereikt met Intel inside, zoals de beste resultanten bij analysesystemen met Spark inside worden behaald. Maar onze autosamplers doen naamloos hun werk in de grote systemen van gerenommeerde leveranciers en alleen het plaatje ‘Made in The Netherlands’ achterop de apparatuur verwijst naar de Pieter de Keyserstraat in Emmen.”

Spark Holland ontwikkelt en produceert

apparaten, maar ze worden ook toegepast bij

apparatuur die automatisch vloeistofmon-

milieubedrijven en bij bedrijven en instel-

sters in een analysesysteem inbrengt. Van

lingen die onderzoek doen naar voedselvei-

der Knaap: “Je kunt daarbij denken aan water,

ligheid. Elke Spark sampler is een essentieel

bloed en urine, maar in principe komen alle

onderdeel in de analyse en de kwaliteit van

vloeistoffen in aanmerking waar men gede-

de analyse wordt er voor een groot deel door

tailleerde kennis van wil hebben. De ontwik-

bepaald. We zijn volledig gericht op de export

kelaars van systemen voor de farmaceutische

en hebben als klanten onder andere grote

industrie zijn een grote afnemer van onze

namen als Waters, Thermo en Perkin Elmer.”

Pro-actief In de bedrijfsgebouwen van Spark Holland werken 75 gespecialiseerde vakmensen aan de ontwikkeling en assemblage van de analyseapparatuur, waarvan 35 op de R&D afdeling.

“We voeren als credo dat OEM in ons dna zit. Als Original Equipment Manufacturer concentreren we ons op de ontwikkeling en

Dynamisch

naamsbekendheid geniet. Maar die niche-

productie van een bepaald onderdeel, de sam-

Bij Spark Holland werken elektrotechnici,

markt weet dan ook: ‘What’s in a big name?

pler. We benaderen de markt pro-actief en

werktuigbouwkundigen, softwareontwik-

Spark inside!’”

zijn wereldwijd voortdurend op zoek naar en

kelaars en chemici. Alle onderdelen worden

alert op nieuwe ontwikkelingen. Daar spelen

elders -onder andere in Noord-Nederland-

Spark Holland

we op in door het ontwerpen van innovatieve

gemaakt en aan de Pieter de Keyserstraat

Pieter de Keyserstraat 8, Emmen

systemen die hun tijd vooruit zijn. Tussen de

geassembleerd en getest. “We hebben hier

(0591) 631 700

eerste ideeën en de uiteindelijke realisatie

een heel dynamisch en leuk bedrijf, maar het

www.sparkholland.nl

van een apparaat zit zo’n drie jaar, wat er op

kost ons moeite om personeel te vinden. Een

neer komt dat we altijd vijf jaar vooruit moe-

deel van het probleem is het ontbreken van

ten kijken. Is het systeem namelijk klaar om

hoger onderwijsinstellingen in Emmen die

in productie te gaan, dan moet het nog door

goed aansluiten op onze vraag, voor een an-

de molen van de regelgeving. Voor je alle ver-

der deel wordt het waarschijnlijk veroorzaakt

eiste certificaten hebt, ben je vaak maanden,

doordat Spark Holland ‘wereldberoemd’ is bij

soms jaren verder.”

een nichemarkt maar daarbuiten nauwelijks

High Tech & Innovatie special

‘De vraag kan ons niet gek genoeg zijn’ Hobma: “Op vergelijkbare wijze werken wij

in gezamenlijkheid naar een oplossing toe.

samen met onder andere Groningen Seaports

Afhankelijk van de aard van het probleem

en het Dierenpark Emmen en zijn we op dit

schakelen we de deskundigheid van relevan-

moment betrokken bij het nieuwe Infoversum

te faculteiten van de RUG in. Maar het werkt

dat in april 2014 in Groningen haar deuren

ook andersom: technisch en organisatorisch

opent voor het publiek. Stuk voor stuk mooie

wordt het voor de RUG steeds eenvoudiger

voorbeelden van een efficiënte en verrassende

en aantrekkelijker om diensten of delen

samenwerking tussen wetenschap en bedrijfs-

daarvan af te nemen uit de markt. Zowel bij

leven!”

bestaande diensten als grote ICT-projecten wordt steeds meer de afweging gemaakt

e-Learning

of het misschien rendabeler is om dit te

Ook op het terrein van onderwijs speelt ICT een

delegeren naar daarin gespecialiseerde

steeds grotere rol. “We begeleiden docenten

bedrijven.”

bij het verkennen van nieuwe technieken en ondersteunen die daarna in de ‘elektronische

“De Geodienst van het CIT is daar een

leeromgeving’ van de RUG”, aldus Wind.

goed voorbeeld van”, vertelt Wind. “In de

“Ervaringen die we graag delen met andere

Geodienst kiezen wij voor een slimme sa-

onderwijsinstellingen. We zijn ervan overtuigd

menwerking met partijen die elk hun eigen

dat het zogenaamde blended learning, de juiste

expertise in geografische informatietech-

mix van ‘klassiek’ onderwijs aangevuld met

nologie (GIS) hebben. Als CIT faciliteren wij

de meest moderne e-learning faciliteiten, het

een nieuw kennisnetwerk van marktpartijen,

Haije Wind (l) en Tjeerd Willem Hobma, respectievelijk technisch en algemeen directeur CIT.

hoogste rendement oplevert. Vooralsnog gaat

specialisten in de faculteit Ruimtelijke We-

(Foto: Gerhard Lugard)

er echter niets boven de ‘Groninger experien-

tenschappen en bij overheden in de noor-

ce’ van een studie aan de RUG!”

delijke provincies. Doel is om samen méér

Het markante gebouw van het Donald Smits Centrum voor Informatie Technologie (CIT) op het Zernikecomplex heeft al snel na haar totstandkoming in 2002 in de volksmond de naam ‘de aardappel’ gekregen. Met wat meer verbeelding kun je er echter ook de vorm van het menselijk brein in zien. Een vergelijking die meer recht doet aan het wezen van het CIT. Met het aanbod van kwalitatief hoogwaardig

en interactieve 3D-visualisaties te maken. Het

onderwijs en onderzoek binnen een interna-

tot voor kort grootste touchscreen ter wereld

tionale context, behoort de Rijksuniversiteit

staat hier in de Zernikeborg. We gaan met

Groningen inmiddels tot de top-100 van beste

deze faciliteit echter nadrukkelijk niet op de

universiteiten wereldwijd. Dit topniveau is

stoel van ondernemers in die branche zitten.

alleen mogelijk als docenten, studenten en

Daar waar bijvoorbeeld een architect bij het

onderzoekers gebruik kunnen maken van in-

visualiseren van een ontwerp tegen de grenzen

noverende en concurrerende voorzieningen op

van zijn datacapaciteit aanloopt, zijn bij ons de

het gebied van ICT. Samenwerken aan steeds

mogelijkheden in principe onbeperkt. Wat ons

betere ICT voor Onderwijs en Onderzoek is dan

betreft kan de vraag niet gek genoeg zijn, of wij

ook de missie van het instituut.

hebben er een oplossing voor.”

Innoveren met ICT

Virtual Reality-theater

“En daar horen nog twee O’s bij”, aldus Tjeerd

De Virtual Reality-faciliteiten van het CIT

Willem Hobma, algemeen directeur van het

bestaan uit een vierzijdige Reality Cube en een

CIT. “Namelijk de O van ondernemers in

tien meter breed cilindervormig Virtual Reali-

Noord-Nederland, en de O van de interne Or-

ty-theater met een mega multi-touchscreen. De

ganisatie van de RUG. Er is een duidelijke trend

kromming van het scherm verhoogt het gevoel

merkbaar dat meer en meer ICT-diensten die

van aanwezigheid in de virtuele omgeving. “Be-

het CIT verzorgt, ook de innovatiekracht van

halve natuurlijk de afmetingen en de real-life

bedrijven kunnen versterken. Het CIT speelt al

beleving is het bijzondere van dit systeem dat

jaren in op die trend en is er zelfs deels verant-

het interactief is waardoor je echt met je data

woordelijk voor. Samenwerking met marktpar-

kunt werken”, vertelt Wind. “Zo is het destijds

tijen als het noordelijke MKB en de industrie

ingezet bij de inrichting van het nieuwe gebouw

is al jarenlang een geïntegreerd onderdeel van

van Menzis in Groningen. Het kantoorpersoneel

het beleid van CIT. Een uitnodiging die wij

kon toen op een schaal van 1:1 virtueel bij ons

nadrukkelijk communiceren naar mogelijke

door de lege kantoorruimtes lopen en die naar

partners.”

eigen inzicht meehelpen invullen. Meubilair liet

impact te hebben.”

Samenwerking In de praktijk betekent het dat bedrijven en

www.rug.nl/cit

kennisinstellingen met hun ICT-uitdagin-

www.rug.nl/cit/hpcv/nieuws/touchscreen1

gen bij het CIT komen. Hobma: “Wij stellen

Volg ons op Twitter via @CIT_RUG

een deskundig team samen en werken dan

zich eenvoudig oppakken en elders plaatsen en Big Data (Astron en Target)

pas toen alles tot ieders tevredenheid een plek

Alle universitaire ICT-mogelijkheden beginnen

had gekregen, is met de daadwerkelijke inrich-

en eindigen in de beide rekenhallen van het CIT

ting van de kantoren begonnen.”

Een gang in een van de rekenhallen van het CIT (Foto: CIT)

die enorme hoeveelheden data kunnen verwerken. “Alle data van de 30.000 studenten en 8.000 medewerkers van de RUG bijvoorbeeld, maar een apart cluster is exclusief in gebruik voor Astron uit Dwingeloo”, weet Haije Wind, technisch directeur van het CIT. “De IBM Blue Gene-supercomputer verwerkt samen met enkele grote computerclusters alle gegevens die binnenkomen van de Lofar-telescoop van Astron. Een representatief voorbeeld van een succesvol partnership. In het Big Data-project Target werkt CIT samen met het bedrijfsleven en onderzoekers vanuit verschillende disciplines aan nieuwe Big Data-toepassingen.”

3D-visualisaties Ten behoeve van de inzet van ICT in het wetenschappelijk onderzoek heeft de RUG de afgelopen jaren flink geïnvesteerd in hoogwaardige visualisatiefaciliteiten. Behalve voor wetenschappelijke doeleinden worden de 3D-visualisaties ook ingezet voor het (lokale) bedrijfsleven. Hobma: “Met onze visualisatie-experts zijn wij bijvoorbeeld in staat zeer innovatieve

Het multi-touchscreen in het Virtual Reality-theater (Foto: CIT)

High Tech & Innovatie special Hommes. “Weliswaar is er in deze econo-

daadkrachtig uit te drukken- spijkers met kop-

misch moeilijke tijden een trend dat ouders

pen worden geslagen. De eerlijkheid gebiedt

bij de studiekeuze van hun kind kijken of er

te zeggen dat zo’n platform er tot op heden

na de opleiding ook werk in te vinden is, maar

nauwelijks is geweest. Op informeel niveau

vooralsnog is dat alleen maar een trend. En op

zijn de contacten uitstekend, maar omgekeerd

trends is het moeilijk vertrouwen en een beleid

evenredig daaraan vrijblijvend. Het platform

uit te zetten. Daar kunnen en gaan we niet op

moet structuur geven aan het overleg, met

speculeren. We moeten zoeken naar struc-

als uiteindelijk doel een opwaardering van de

turele oplossingen die alleen te vinden zijn

opleiding Techniek. De tools die we daarbij

in samenwerking. Een samenwerking tussen

hanteren zijn onder andere een intensievere

bedrijfsleven, onderwijs en overheid.”

samenwerking met het Vmbo, een adequate marketing van de opleiding in de regio

Maakindustrie

Hoogeveen en een grotere bekendheid van het

Recent is het Landelijke Techniekpact vast-

Alfa-college als onderwijsinstituut. Aanvul-

gesteld om techniek –en daaraan gekoppeld

lend gaan we bij- en omscholing verzorgen

het techniekonderwijs- voor Nederland te be-

afgestemd op de vraag van bedrijven en willen

houden, uit te bouwen en op een hoger plan te

we een overlegstructuur bieden voor relevan-

brengen. Gea Weerts, beleidsmedewerker Eco-

te zaken als personeelsmobiliteit en andere

nomische Zaken gemeente Hoogeveen: “Elke

loketfuncties zoals innovatie, wetgeving en

regio heeft een eigen verantwoordelijkheid in

subsidies.”

het uitwerken van het Techniekpact. De regio

De regio Hoogeveen werkt aan Techniek Academie Het project zit nog in de fase van de fascinerende mix van brainstormsessies en concreet uitgewerkte plannen, maar als het aan de initiatiefnemers ligt krijgt de regio Hoogeveen er binnen afzienbare tijd een techniekopleiding bij. Een opleiding op Mbo-niveau met de voorlopige werktitel ‘Techniek Academie’ en waarin het lokale technische bedrijfsleven een ondersteunende rol speelt.

Ere wie ere toekomt maar het idee van de

een vergrijzing van het huidige werknemers-

ontwikkeling van een techniekopleiding naast

bestand en aan de andere kant onvoldoende

het al bestaande aanbod, ligt bij het lokale

nieuwe aanwas. Als er niets wordt ondernomen

bedrijfsleven van Hoogeveen. Eric Hommes,

zien we voor de regio Hoogeveen in het jaar

directeur Ten Kate Installatietechniek en Se-

2020 het kantelpunt, waarop er sprake zal zijn

bastiaan Doldersum, training & education of-

van een reëel tekort aan vakbekwaam tech-

ficer bij Ardagh Group signaleerden al langere

nisch personeel.”

tijd een negatieve trend in het aanbod van vakbekwaam personeel voor de metaal, proces- en

Trends

installatietechniek. Sebastiaan: “We hebben

“Helaas heeft de techniek nog steeds niet het

met twee dingen te maken: aan de ene kant

‘coole’ imago dat we zouden wensen”, aldus

Hoogeveen kent relatief een grote en sterke

Verdieping

maakindustrie die afhankelijk is van voldoende

“Een vaak gehoorde klacht is dat de aansluiting

goed geschoold personeel. De gemeente parti-

van het onderwijs op de beroepspraktijk niet

cipeert daarom vanaf dag één in het initiatief

optimaal is. Juist waar het om de inhoud van

van de Techniek Academie, omdat behoud van

die opleidingen gaat kan het bedrijfsleven een

werkgelegenheid de leefbaarheid van Hooge-

belangrijke rol spelen. Je ziet in de praktijk dan

veen in al haar facetten raakt. Zaken zoals de

vaak bedrijfsscholen ontstaan, maar dat is iets

aanwezigheid van MKB en industrie, adequaat

wat wij met de Techniek Academie niet nastre-

onderwijs en een goed opgeleide beroepsbevol-

ven. De kennis wordt dan teveel afgestemd op

king zijn -naast aspecten als winkels, culturele

een specifiek bedrijf en je bent er als bedrijf

instellingen en sportvoorzieningen- immers

nooit zeker van dat de door jou opgeleide en

doorslaggevende factoren voor (blijvende)

betaalde leerling/medewerker zich na korte tijd

vestiging in een gemeente.”

door de concurrent laat wegkopen. De Techniek Academie zoals wij die als initiatiefgroep voor

Samenwerking

ogen hebben is geïntegreerd in het reguliere

Het slagen van de Techniek Academie staat of

Mbo-onderwijs, maar krijgt in kwaliteit een

valt met de samenwerking tussen alle betrok-

verdieping. Dat is goed voor het onderwijs,

ken partijen. Klaas Berends, opleidingsmana-

goed voor het bedrijfsleven, goed voor de regio

ger Techniek van het Alfa-college: “Cruciaal is

Hoogeveen en last but not least goed de leer-

het creëren van een draagvlak. Een platform

ling/medewerker in spé!”

waar de belanghebbenden op gezette tijden bij elkaar komen en waar –om het maar eens

www.hoogeveen.nl

High Tech & Innovatie special

Op pad met de puttendokters Fotografie: Persbureau Noordoost.nl Hoe leger een gasveld raakt, hoe moeilijker het is om ook het laatste restje gas te winnen. De nam ontwikkelt allerlei technieken om de productie van die velden op peil te houden. Water- en zeepinjectie zijn twee van die technieken. Een speciale truck toert langs haperende gasvelden en houdt ze aan de praat.

“We zijn net dokters. Als een veld een beetje ziek is, proberen wij het weer beter te maken.”

Uit het binnenste van de truck klinkt het re-

Alleen vrijdag is rustdag voor onderhoud. Op

gelmatige geklop van een pomp. In een kleine

het NAM-hoofdkantoor in Assen legt Michiel

cabine helemaal achterin de truck bedient

de Kroon uit dat de truck één van de gereed-

chauffeur Rik een controlepaneel. “We pompen

schappen is die de NAM heeft ontwikkeld om de

momenteel zo’n 35 liter water per minuut de

levensduur van kleine gasvelden te verlengen.

put in”, zegt hij boven het geklop uit. Hij wijst

Of het nu gaat om ‘ontwateren’ van verdronken

op het paneel met touchscreen, meters en

putten, of andere technieken die het mogelijk

knoppen. Een teller geeft 140 bar aan. “Je moet

maken de laatste restjes gas uit een veld te

door de druk van de put heen pompen om het

produceren bij de NAM staat de zorg voor kleine

water binnen te krijgen.” Even daarvoor heeft

velden bovenaan op de agenda. De Kroon is

Rik de grijze vrachtwagen achteruit gestoken,

leider van het team dat met die taak is belast:

tot op een meter of vijf van een gasput. Een

Well, Reservoir & Facilities Management. Dat

‘well head’ in jargon, met daarbovenop een

team bestaat uit mensen met verschillende

verdrinkt in het water - en, afhankelijk van de

afwerpen, blijkt bijvoorbeeld uit het effect van

‘kerstboom’ aan afsluiters die met grote wielen

disciplines, van verschillende afdelingen. Ze

druk, ook nog aardgascondensaat - dat zich in

de zeepinjectietechniek. In 2003 begon de NAM

worden bediend.

werken allemaal samen om het hele productie-

de put ophoopt.”

ermee op experimentele basis.

proces – van reservoir tot de verkoop van het Met 24 slagen aan een wiel heeft operator Lolke

gas – zo efficient mogelijk te laten verlopen,

Dat is precies wat er gebeurt in een toenemend

In de loop der jaren bleek dat sommige putten

ervoor gezorgd dat de put is ingesloten. Het is

tegen de laagst mogelijke kosten.

aantal kleine velden in Nederland. Dat betekent

zo goed op de periodieke behandeling met een

dat ongeveer 10 procent gas uit die velden niet

zeeptruck reageerden, dat de NAM permanente zeepinstallaties ontwikkelde. Daar zijn nu 27

een van de vele veiligheidsmaatregelen die genomen worden om de klus zonder ongelukken

“Je kunt ons eigenlijk wel met dokters vergelij-

gewonnen wordt, tenzij je een handje helpt.

te klaren. Daarna heeft hij vanuit de truck een

ken”, merkt De Kroon op. “Als een veld minder

Een complicerende factor daarbij is dat ieder

putten mee uitgerust, waarvan twee offshore,

slang uitgerold en aangesloten op de kerst-

produceert, is het een beetje ziek; dan probe-

veld zijn eigen specifieke eigenschappen heeft.

en hun aantal groeit nog steeds. Sinds 2003 is

boom. En is de operatie begonnen.dit zijn de

ren wij het weer beter te maken.” Het klinkt

Afhankelijk van de druk en temperatuur in het

de extra opbrengst door zeepinjectie ruim 1,2

mannen van Well Services van de Nederlandse

misschien vreemd: dat de NAM zoveel energie

reservoir en aan het maaiveld, de diameter

miljard kubieke meter gas. de vraag moet ge-

Aardolie Maatschappij (NAM).

steekt in het openhouden van kleinere gasvel-

van de opvoerbuis, de verhouding van con-

steld of je zomaar zeep in de grond kan pompen

den, terwijl er nog zoveel gas zit in het schier

densaat en water dat met het gas wordt mee

zonder het milieu schade toe te brengen. En

Oranje overalls, witte helmen, veiligheidsbril-

onuitputtelijke Groningen-gasveld. Maar zo

geproduceerd, zal de ene put sneller stilvallen

hoe zit het eigenlijk met drinkwater? Bestaat

len, vuile handschoenen. Vandaag zijn ze op

eenvoudig ligt het niet. “Onze focus op de

dan de andere. Flexibel reageren is het enige

niet het risico dat er schuimend zeepsop uit de

Vries 4, een productie- en behandelingslocatie

kleinere velden vloeit voort uit het zogeheten

antwoord op het grillige gedrag van de kleine

kraan van Hollandse huishoudens komt? Daar

midden in de weilanden, gelegen op een paar

Kleine Velden Beleid dat de overheid sinds de

velden, beseffen ze bij de NAM. De maatschap-

is geen sprake van, stelt De Kroon beslist. “Het

kilometer van het Drentse dorp Vries. Een van

oliecrisis in de jaren zeventig is gaan voeren”,

pij heeft in de loop van de jaren daarom een

grondwater bestemd voor consumptie komt

de drie putten op dat veld is stilgelegd omdat er

aldus De Kroon. “Tot de oliecrisis werd de gas-

‘gereedschapskist’ samengesteld om velden te

niet in aanraking met het formatiewater dat in

de laatste dagen minder gas uit werd geprodu-

kraan van het Groningen-gasveld bij wijze van

ontwateren.

de gasvelden zit”, legt hij uit. “We injecteren de

ceerd. En dan moet je Well Services bellen. Wel-

spreken gewoon opengezet. Na die tijd werden

lextender, staat er in grote letters op de zijkant

met voorrang de kleine velden in ontwikkeling

In de verenigde Staten weten ze al veel langer

waar helemaal geen verbinding is met drinkwa-

van de vrachtwagen. Met de truck komen ze de

genomen. Nog steeds is het beleid erop gericht

hoe je verdronken putten kunt behandelen. In

terreservoirs. Als een put weer gaat produceren,

put een waterbehandeling geven: water soak in

daar zo lang mogelijk maximaal rendement

Nederland is het pas de laatste vijf tot acht jaar

komt de zeep weer omhoog, met water en con-

jargon. Dat is een injectie van een grote hoe-

uit te halen, om het grote Groningen-gasveld

aan de orde en bovendien zijn de Nederlandse

densaat. Het gas wordt gereinigd van condens-

veelheid zout water om de productiebuis naar

als strategische voorraad te bewaren.” Met de

putomstandigheden en wet- en regelgeving

aat en water. Het water met zeepresten wordt

het gasveld, op drie kilometer diepte, door te

exploitatieconcessies in de hand zal de NAM

dermate anders dan in de VS, dat er nieuwe

verwerkt op milieuverantwoorde wijze.” Terug

spoelen. Daartoe vervoert de truck twee water-

(50 procent Shell, 50 procent ExxonMobil) er

oplossingen ontwikkeld moesten worden.

naar de mannen van de Wellextender. Geeste-

tanks van elk vijfduizend liter. Jan Lykelema, bij

alles aan doen om het gas uit kleine velden

Vooral de laatste jaren hebben technische

lijk vader van de zeeptruck Ralf Bolley werkte

Operation Services verantwoordelijk voor plan-

te winnen, zolang dat technisch mogelijk en

innovaties ervoor gezorgd dat gas uit kleine

vijf jaar lang met een oudere versie. “Die had

ning, geeft uitleg terwijl de truck zijn werk doet.

economisch rendabel is, aldus De Kroon.

velden rendabel gewonnen kan blijven worden.

niet voldoende capaciteit voor de injectiejobs:

NAM past deze nieuwe technieken eerst toe op

een kuubje schuim, tweeënhalf kuub water,

“Dat is goed voor de NAM, en goed voor de

landputten vanwege de lagere kosten. Wanneer

meer niet. We moesten tankwagens van derden

BV Nederland.” De NAM produceert jaarlijks

de technieken succesvol zijn worden ze ook

inhuren, en we waren afhankelijk van perso-

Dan neemt de gasstroom af. Door er water in

zo’n 60 miljard kuub gas, en neemt daarmee

offshore toegepast.

neel op de gaslocaties die we bezochten. Op een

te pompen, lost het zout aan de randen op en

circa driekwart van de Nederlandse gaspro-

kan de put weer produceren.” Het is één van

ductie voor zijn rekening.van de proBlemen

De nam speelt volgens De Kroon een voortrek-

besparen is het makkelijker als we één wagen

de twee technieken die de truck in huis heeft.

waarmee kleine gasvelden te maken kunnen

kersrol bij de ontwikkeling van die technieken.

hebben die alles kan doen.”Insourcen, noemen

Want behalve het doorspoelen van productie-

krijgen, is ‘verdrinking’ van de put een van de

“De reputatie van Shell als meest innovatieve

ze dat bij de NAM. Alles in één hand houden.

buizen wordt de Wellextender ingezet voor het

meest voorkomende. Liquid loading, heet dat

en competitieve energiemaatschappij ter we-

De organisatie werd zo aangepast, dat de lijnen

ontwateren door zeepinjectie van ‘verdronken’

verdrinken in vaktaal. Dat gaat zo: de natuur-

reld kunnen we met deze technieken waar-

tussen de productievelden en Well Services zo

putten. ‘Zeeptruck’, zo noemen ze de wagen

lijke druk die in een veld aanwezig is neemt

maken.” Om marktpartijen te prikkelen met

kort mogelijk zijn. De grootste efficiencywinst

ook wel bij Well Services naast de grote bevat

meer af naarmate een veld opraakt. Dat proces

creatieve oplossingen te komen, organiseert

zit volgens Bolley in het personeel. “Vroeger

de truck nog twee kleinere tanks van elk 250

verloopt bij kleine velden sneller dan bij grote.

de NAM jaarlijks het Gas Well Deliquificati-

had je op elke locatie een mannetje nodig.

liter voor de speciaal ontwikkelde zeep. “Met

Bij gaswinning komt meestal ook water vrij,

on-congres voor Europese gasoperators en le-

Nu doen we hetzelfde werk binnen één team.

de truck doen we zogeheten batch foams”,

dat zich in de productiebuis ophoopt. Onder

veranciers. Dat congres is speciaal gericht op de

De mannen op de truck opereren zelfstandig,

vervolgt Lykelema. “Dan injecteren we zeep in

normale omstandigheden drukt het gas het

ontwikkeling van ontwateringstechnieken. De

hebben alle vergunningen op zak en hebben

een put, zo’n vijftig tot zeventig liter per keer.

water mee omhoog. Maar als de gasdruk te laag

Kroon: “Zo kunnen we samen met andere ope-

toegang tot elke locatie.”

En nog eens een halve kuub water om de zeep

wordt, lukt dat niet meer. Dan valt een put stil.

rators voldoende vraag creëren en leveranciers

beneden te krijgen. Als de gasdruk van een veld

De Kroon: “Het is een simpel fysisch verhaal.

een wortel voor houden door te zeggen: dit zijn

Ze lijken soms wel de ambulancebroeders van

afneemt, kan er een moment komen dat de

Als je er niks aan doet, wordt de opvoersnelheid

de technieken die we nodig hebben. Lever ze

Well Services. Omdat de lijnen zo kort zijn,

tegendruk van het water zo hoog wordt, dat het

van het gas dermate laag, dat zo’n put feitelijk

maar.” Dat al deze inspanningen hun vruchten

kunnen ze heel snel ter plaatse zijn als een put

“We vermoeden dat zoutkristallen zich aan de rand van de productiepijp hebben afgezet.

zeep direct in de put op drie kilometer diepte,

gegeven moment zei ik: jongens, om kosten te

gas er niet meer uit kan. De zeep laat het water

‘ziektverschijnselen’ vertoont. Jan Lykele-

schuimen, waardoor de tegendruk afneemt

ma: “Soms krijg je een telefoontje van een

en het gas weer gaat stromen.” Zo toert de

programmer op een productieveld: ik zit hier

Wellextender dagelijks van veld naar veld in

met een storing, die en die put gaat uitvallen.

Drenthe, Groningen en Friesland om soms wel

Als het in de planning past, ondernemen we

vijf injectiejobs per dag uit te voeren.

direct actie met de truck.” Ralf Bolley: “Als we onderweg zijn en we worden gebeld, dan gaan

Gloednieuw is hij, in december 2011 opgeleverd

we kijken.”

door een Duitse firma en sinds januari van dit jaar in gebruik. En nu rijdt hij duizend kilome-

Op vries 4 zijn chauffeur Rik en operator Lolke

ter per week om vastgelopen putten weer vlot

na een kleine driekwartier klaar met hun in-

te trekken. Ze doen er routinematig dertig per

greep. Ze ontkoppelen de slang, rollen hem in

maand, water- en zeepinjectie gecombineerd.

en gaan op pad naar de volgende patiënt.