High Tech & Innovatie special
Voorwoord De topsector High Tech Systemen & Materialen (HTSM) speelt een essentiële rol in het bedenken en realiseren van oplossingen voor de wereldwijde maatschappelijke uitdagingen op het gebied van gezondheid, mobiliteit, energie, veiligheid en klimaat. Om ontwikkelingen op dit gebied te versnellen hebben bedrijven en kennisinstellingen hun gezamenlijke ambities voor onderzoek vastgelegd in de Kennis- en Innovatieagenda 20162019, uitgewerkt in 17 roadmaps. De Nederlandse hightech werkt intensief samen met andere sectoren en wetenschappelijke disciplines. Zo is de brede onderzoeksagenda 'Smart Industry' als sectoroverstijgende roadmap ondergebracht binnen de topsector HTSM. In december 2015 heeft de topsector HTSM besloten middelen vrij te maken om vier Smart Industry FieldLabs versneld van start te kunnen laten gaan. En Noord-Nederland heeft natuurlijk zelf het initiatief 'Region of Smart Factories' ontwikkeld. Andere mooie voorbeelden zijn de samenwerking van HTSM met Agri & Food en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen op het belangrijke terrein van 'Smart Farming' en de samenwerking op het gebied van composietmaterialen, waar Nederland een sterke positie in heeft. Dagelijks zien we de voorbeelden van innovatief mkb: bij de optimalisering van productieprocessen, maar ook de introductie van nieuwe technologische oplossingen bij grotere bedrijven. Het mkb is cruciaal voor de dynamiek, werkgelegenheid, innovatie en groei binnen de hightech sector. Ik ben daarom ook bijzonder verheugd met het voornemen van de drie Noordelijke Provincies om ook in 2016 weer bij te dragen aan de regeling MKB Innovatiestimulering Topsectoren (MIT). Dit is een succesvolle regeling die goed aansluit op de ondernemersbehoefte en waarmee het afgelopen jaar veel mkb-bedrijven hun kennis- en marktpositie hebben kunnen versterken.
Radicale Innovatiekracht van het Noord-Nederlandse MKB Om op lange termijn succesvol te zijn is het voor MKB bedrijven niet alleen belangrijk om bestaande producten of diensten continue te verbeteren, maar is het ook van belang om radicaal te innoveren. Radicale innovatie verwijst hierbij naar het creëren van producten en diensten die nieuw zijn voor de markt. De Erasmus Concurrentie en Innovatie Monitor 2015 geeft aan dat Noord-Nederland het opvallend goed doet op het vlak van radicale innovatie. Toch zijn er ook grote verschillen tussen organisaties. Zo zijn sommige high-tech bedrijven heel goed in het vermarkten van doorbraak technologieën, terwijl anderen er maar moeilijk in slagen om de markt te betreden met radicaal nieuwe diensten en producten.
Een laatste factor die naar voren komt uit het onderzoek is het belang van organisatorische innovatie. Wanneer Noord Nederlandse MKB bedrijven succesvol willen zijn in radicale innovatie moeten ze niet alleen investeren in technologische middelen en mensen, maar moeten ze ook een innovatieve werkcontext creëren waarin financiële investeringen en de creativiteit van de werknemers optimaal kunnen renderen. Deze bevindingen sluiten naadloos aan bij de resultaten van de Erasmus Concurrentie en Innovatie Monitor 2015 die het belang van sociale innovatie beklemtoont. Dries Faems is Hoogleraar Innovatie en Organisatie aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Een tweede factor die de radicale innovatiekracht van Noord Nederlandse MKB bedrijven bepaald is het
TASKFORCE HIGH TECH SYSTEMS & MATERIALS
Nieuwe, slimme maakindustrie maakt Noord-Nederland weer competitief
De ambitie van de topsector HTSM is om Nederland door innovatie en exportgroei internationaal tot de top te laten blijven behoren. Om dit te kunnen realiseren moeten zowel bedrijven als onderzoeksorganisaties hun R&D-investeringen in Nederland verder opvoeren en moeten we ervoor zorgen dat we genoeg talent, kennis en kunde binnen de sector krijgen en houden. Daarom investeren we ook in Centra voor Innovatief Vakmanschap (mbo) en Centers of Expertise (hbo).
De maakindustrie is een van de belangrijkste economische pijlers in Noord-Nederland. Met de Taskforce High Tech Systems & Materials (HTSM) wordt die noordelijke maakindustrie een nieuw tijdperk binnengeloodst. Naast de inzet van de nieuwste (informatie)technologie is flexibele samenwerking tussen bedrijven – groot en klein - en kennisinstellingen daarbij van wezenlijk belang. Rob Goossens, directeur bij Fokker Aerostructures in Hoogeveen, gelooft in de taskforce. “We hebben voldoende kennis en massa om wereldwijd competitief te zijn. Zolang we bereid zijn om over de provinciegrenzen heen te kijken en samenwerking te zoeken.”
Samen komen we verder in de regio, in Nederland én op het internationale speelveld.
Tekst: Fred Ootjers
Amandus Lundqvist, Boegbeeld Topteam HTSM
In 2015 voerde Professor Dries Faems van de Rijksuniversiteit Groningen in samenwerking met het Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN) een diepgaand onderzoek uit naar de innovatie activiteiten bij 270 Noord-Nederlandse MKB bedrijven. Op basis van deze data werd een analyse uitgevoerd naar de factoren die verklaren waarom sommige Noord-Nederlandse MKB bedrijven meer radicaal innoveren dan anderen. Een eerste belangrijke factor is het investeren in onderzoek en ontwikkeling. Hoe meer bedrijven investeren in onderzoek en ontwikkeling, hoe groter de kans of radicale innovatie. Tegelijkertijd geven de bevraagde Noord Nederlandse MKB bedrijven aan dat gebrek aan financiële middelen juist de belangrijkste belemmerende factor is voor innovatie. Bovendien geven nationale statistieken consistent aan dat in Noord Nederland minder wordt geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling dan in andere Nederlandse regio’s. Kortom er bestaat een duidelijke spanning tussen de noodzaak om radicaal te innoveren en het verkrijgen van geld daarvoor.
menselijk kapitaal. In het onderzoek verhoudt het percentage van hoogopgeleide werknemers zich positief tot de mate van radicale innovatie binnen MKB bedrijven. De respondenten gaven aan dat ze op dit moment geen moeite hebben met het vinden van (hoogopgeleid ) personeel voor innovatieprojecten. Het Centraal Bureau voor de Statistiek voorspelt echter dat, in de toekomst, de potentiële beroepsbevolking in Noord Nederland zal afnemen en dat deze afname sterker is dan het nationale gemiddelde. Het aantrekken van menselijk kapitaal lijkt dan ook een cruciale uitdaging voor de Noord Nederlandse regio om de ambitieuze doelstellingen van de Noord Nederlandse innovatie agenda waar te maken.
Volgens Rob Goossens, vice president & managing director Special Products van Fokker Aerostructures B.V. heeft de maakindustrie in Noord-Nederland de toekomst. Samen met vertegenwoordigers van Philips Consumerlifestyle, ASTRON, de Hanzehogeschool, de Rijksuniversiteit Groningen, het Innovatiecluster Drachten, diverse lokale overheden en de Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij NoordNederland (NOM) zit Goossens in de Taskforce HTSM, dat diverse initiatieven ontplooit om de maakindustrie in Noord-Nederland op de kaart te zetten. Speerpunten zijn Embedded Intelligence (op basis van informatietechnologie), Advanced Materials (nieuwe materialen en/of nieuwe productietechnieken), Adaptive Manufacturing (de ontwikkeling van Smart Factories door middel van samenwerking via internet en Big Data) en High Tech Instrumentation (innovaties op gebied van optica, mechanica en elektronica).
slagen we daar in toenemende mate in. Grotere bedrijven werken samen met kleine, innovatieve en flexibele organisaties en kennisinstituten om kennis en ervaring over verbetering van productieprocessen uit te wisselen. Nieuwe, gedigitaliseerde productieprocessen vergroten de competitiekracht van de regio.”
gerealiseerd. Het is de eerste stap naar voorspelbaar (lees: foutloos) produceren. “Digitalisering maakt het mogelijk om snel en efficiënt samen te werken, nieuwe, klantspecifieke fabricageprocessen te ontwikkelen en deze processen ook foutloos en dus veel efficiënter uit te voeren. Daarmee kun je de kostprijs drukken en je competitiviteit vergroten.”
Competitiekracht vergroten “De maakindustrie is in Noord-Nederland, meer nog dan de dienstensector of de kenniseconomie, van groot belang voor de economie. De regio kent tal van high tech productiebedrijven die voorop lopen. Grote bedrijven als Fokker en Philips, maar ook veel kleine, flexibele start-ups. Er is veel kennis op gebied van ict en materiaaltechnologie, maar die is versnipperd over bedrijven en kennisinstituten. Dan is het zaak om over de provinciegrenzen heen te kijken en samenwerking te zoeken. Met de taskforce HTSM
Slimme fabrieken Eén van de projecten van de Taskforce is de Region of Smart Factories (RoSF). Dit project, waarmee de concurrentiepositie van de maakindustrie in NoordNederland wordt versterkt en waaraan inmiddels meer dan dertig bedrijven en kennisinstellingen meewerken, richt zich op de ontwikkeling van Smart Factories. Goossens kent het resultaat, want bij Fokker werd, door samenwerking met andere noordelijke bedrijven in één slimme, fors gedigitaliseerde fabriek, een sterk verbeterde composietenfabricage
Meer informatie over de Taskforce HTSM en de Region of Smart Factories is te vinden op de websites www.htsm-nn.nl en www.nom.nl
Rob Goossens (Fokker Aerostructures/Taskforce HTSM): “Noord-Nederland heeft de kennis en de massa om wereldwijd competitief te zijn.”
High Tech & Innovatie special
Sociale innovatie als aanjager van nieuwe concurrentievoordelen Het realiseren van product- en dienstinnovaties vraagt om meer dan alleen investeringen in onderzoek en ontwikkeling (R&D). Innovatieve manieren van organiseren, managen, werken en samenwerken – sociale innovatie – vormen een minstens zo belangrijke bron van concurrentie-voordeel. Bevindingen van de Erasmus Concurrentie en Innovatie Monitor 2015 tonen aan dat de high tech sector bovengemiddeld scoort op meerdere indicatoren van innovatie. De regio Noordoost Nederland kent echter een meer gefragmenteerd beeld op de verschillende typen innovatie.
innovatie staan ook wel bekend als sociale innovatie. Het onderzoeksinstituut INSCOPE – Research for Innovation van de Erasmus Universiteit Rotterdam voert – sinds 2006 – jaarlijks de Erasmus Concurrentie en Innovatie Monitor uit: één van de meest grootschalige jaarlijkse onderzoeken naar verschillende typen innovatie in Nederland. Zo komt uit de analyse van de data van deze monitor naar voren dat de high tech sector gekenmerkt wordt door een hoge mate van R&D-investeringen (12,6% boven het landelijk gemiddelde) en ICT-investeringen (4,5% boven het landelijke gemiddelde), zie ook Figuur 1. Ook op sociale innovatie is de high tech sector bovengemiddeld (+5,9%) actief. De high tech sector voert eveneens de ranglijst aan van de onderzochte sectoren wat betreft de meer incrementeel nieuwe product- en dienstinnovaties (verbeterde producten en diensten voor bestaande klanten en markten) en de meer radicaal nieuwe product- en dienstinnova-
ties (nieuwe producten en diensten voor nieuwe markten en klanten). Dit gaat om achtereenvolgens 10,5% en 18,7% boven het landelijk gemiddelde.
Figuur 2: Mate van sociale innovatie per regio.
Tekst: Henk Volberda & Kevin Heij, INSCOPE – Research for Innovation/ Rotterdam School of Management, Erasmus Universiteit Rotterdam
Een voorbeeld van een organisatie uit de high tech sector die in staat is om technologische innovatie en sociale innovatie handzaam te combineren is de winnaar van de Erasmus Innovatie Award 2015: Resato International B.V. uit Roden. Deze organisatie ontwikkelt en fabriceert componenten en systemen op het gebied van hogedruktoepassingen, waaronder een waterstraalsnijmachine: de ACM waterjet. Mogelijkheden voor eigen initiatief van medewerFiguur 1: Mate van R&D-investeringen, ICT-investeringen, kers, tolerantie voor het maken en sociale innovatie per sector. van fouten, kennisdeling en leren nemen een prominente positie in bij het bedrijf uit Roden.
Ontwikkelingen als kortere productlevenscycli, toenemende globalisatie, en veranderende voorkeuren van klanten maken bestaande concurrentievoordelen van organisaties minder vanzelfsprekend. Innovatie wordt als cruciale aanjager gezien van het creëren van nieuwe concurrentievoordelen. Veelal wordt innovatie geassocieerd met technologie waarbij investeringen in R&D of het aantal patenten prominente indicatoren zijn. Nieuwe technologische kennis verkregen door R&D-investeringen verklaart echter maar in beperkte mate het innovatiesucces van organisaties. Innovatieve organisatievormen, het ontwikkelen van nieuwe managementvaardigheden, het realiseren van hoogwaardige arbeidsrelaties, en co-creatie worden gezien als belangrijke aanvullende bronnen van concurrentievoordeel die minstens net zo belangrijk zijn als technologische innovatie. Deze niet-technologische aspecten van
Over de gehele linie bekeken blijft de regio Noordoost Nederland (postcodegroep 8000-9999) echter achter op sociale innovatie ten opzichte van het landelijk gemiddelde. Dit gaat om een verschil van 1,4%, zie ook Figuur 2. Ook wat betreft de meer incrementeel nieuwe product- en dienstinnovaties blijft de regio Noordoost Nederland achter (6,0%) in vergelijking met het landelijk gemiddelde. Daar staat tegenover dat de regio wel boven het landelijk gemiddelde scoort (+3,0%) op de meer radicaal nieuwe product- en dienstinnovaties.
Mate van sociale innovatie cq. R&D en ICT-investeringen per sector ten opzichte van alle observaties tezamen (in %)
Uit de data van de Erasmus Concurrentie en Innovatie Monitor 2015 komt naar voren dat de high tech sector in vergelijking met andere sectoren in Nederland de ranglijst aanvoert wat betreft R&D-investeringen, ICT-investeringen, en op product- en dienstinnovaties. Op sociale innovatie scoort deze sector eveneens bovengemiddeld. De regio Noordoost Nederland scoort boven het landelijk gemiddelde op radicale product- en dienstinnovaties, maar blijft achter op sociale innovatie en incrementele product- en dienstinnovaties. Deze regio dient nog wel een sprong te maken om de prestaties van de voorhoedespeler op sociale innovatie en product- en dienstinnovaties te evenaren: de regio Midden-/ Oost-Brabant waar de high tech campus in Eindhoven onderdeel van uitmaakt. Sociale innovatie vormt daar een voornaam handvat toe.
ZIUZ VISUAL INTELLIGENCE
Developed by ZiuZ. Gorredijk. Friesland. Ze werden in 2014 uitgeroepen tot Friese Onderneming van het jaar. Een voorlopige kroon op het werk van een bedrijf dat nog maar een relatief jonge geschiedenis kent, maar onder de naam ZiuZ in de wereld van de visuele intelligentie is uitgegroeid tot een wereldspeler. Tekst: Fred Ootjers Het is niet direct de plek waar je een high tech onderneming als ZiuZ Visual Intelligence zou verwachten: tegen het centrum aan van het Friese stadje Gorredijk, waar ze een modern bedrijfsgebouw deelt met de Rabobank. Onwillekeurig denk je toch meer aan een plek als de Zuid-as bij Amsterdam of een bedrijventerrein bij Eindhoven. "Is dat zo?", lacht Gerrit Baarda, samen met Ed van den Brand in 2002 oprichter van ZiuZ. "Onze roots zijn anders zo Fries als het maar kan zijn: we zijn begonnen boven een garage in Waskemeer. Ik heb als programmeur bij IBM in het verleden natuurlijk veel buiten de provincie Friesland gewerkt, maar toen we ZiuZ oprichtten was er geen enkele noodzaak om daar de provinciegrens voor over te gaan. De producten die we hier ontwikkelen zijn zodanig specifiek en gericht op een nichemarkt, dat de vestigingsplaats er minder toe doet. Noodzakelijk is vooral de aanwezigheid van hoogwaardige kennis. En die hebben we hier in de regio gelukkig voldoende voorhanden." Zo trad ZiuZ afgelopen zomer toe tot het Innovatie Cluster Drachten, een samenwerkingsverband van high tech bedrijven
in de regio Drachten. De participerende bedrijven houden zich bezig met de ontwikkeling, productie en verkoop van high tech producten en hebben gezamenlijk ruim 2700 medewerkers in dienst van wie 850 product-ontwikkelaars. Baarda: "Om nog maar even een paar cijfers te noemen: in de regio Drachten wordt jaarlijks meer dan 100 miljoen euro geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling. Dat komt neer op 10 tot 20% van de totale omzet die aan R&D wordt uitgegeven. Voor afgestudeerden met ambities liggen er hier in de regio dus de wereld aan uitdagingen. Letterlijk de wereld: als ZiuZ halen we meer dan de helft van onze omzet uit de Verenigde Staten. We hebben in het Friesland House in New York een eigen kantoor, maar doen daarnaast zaken met zo'n 48 landen."
te nemen. Met inzet van onze software worden bepaalde beelden -bijvoorbeeld die van één specifiek slachtoffer- herkent. Doel is om de politie via het slachtoffer bij de dader te brengen. Hoe eerder hoe liever, liefst zo dicht mogelijk bij 'het moment van heterdaad'. Dat moment komt dankzij de inzet van onze producten en de voortdurende innovaties, steeds dichter bij."
Die zaken betreffen vooral het ontwikkelen en vervaardigen van praktische en gebruiksvriendelijke oplossingen voor politie- en veiligheidsdiensten en de farmaceutische wereld. "We werken hier vanuit een maatschappelijke betrokkenheid. We zijn weliswaar een commercieel bedrijf met zo'n vijftig medewerkers, maar we willen met onze producten een wezenlijke bijdrage leveren aan maatschappelijk relevante problemen. Zo'n probleem is bijvoorbeeld de explosieve groei van de hoeveelheid digitaal beeldmateriaal en hoe die te beheersen, ordenen en herkennen." "Nemen we als voorbeeld kindermisbruik. Bij een inval door de politie worden 500.000 plaatjes en 1000 uur video in beslag genomen. Het is dan ondoenlijk voor de politie dat allemaal door
Behalve bij de Nederlandse politie worden de systemen van ZiuZ ook gebruikt door onder andere Interpol en FBI. Baarda: "Met inzet van onze systemen koppelen we zo'n 48 landen aan elkaar. Met elkaar werkt dat als een net dat steeds fijnmaziger wordt en dat zich sneller om een dader sluit. De pakkans wordt groter, er wordt aanzienlijk op het budget bespaard en politiemensen krijgen meer tijd om zich met andere, even belangrijke zaken bezig te houden die anders vertraging oplopen." Voor de farmaceutische sector ontwikkelde ZiuZ hardware waarmee de persoonsgebonden dosering medicijnen voor patiënten wordt gecontroleerd. Die dosering wordt in plastic zakjes gedaan, geseald en als een strip aan de gebruiker verstrekt. "De ervaring leert dat er dan altijd de kans bestaat dat er bij die dosering iets mis gaat. Het verkeerde medicijn op het verkeerde moment of te veel of te weinig medicijnen. Onze apparatuur 'leest' de medicijnen naar vorm en kleur, waarmee het risico verkleint wordt van 1,3 op 1.000.000. Ook deze machines worden inmiddels wereldwijd toegepast bij onder andere ziekenhuizen, zorgcentra en apothekers. Developed by ZiuZ, Gorredijk, Friesland." www.ziuz.com
High Tech & Innovatie special DE NHL LOOPT VOOROP IN CROSSSECTORAAL OPLEIDEN
‘Techniek is overal om ons heen en zit overal in’ “De technische professional van de toekomst zoekt geen baan, hij creëert een baan.” Dat zegt Hans Drijfhout, directeur Instituut Techniek aan de NHL Hogeschool te Leeuwarden. Dit instituut kent maar liefst acht lectoraten die aan techniek gerelateerd zijn. Waarmee het belang van techniek binnen de hogeschool niet beter kan worden onderstreept. Volgens lector Peter Joore speelt crosssectoraal onderwijs, waarbij kruisverbanden tussen verschillende opleidingen worden gelegd, daarin een essentiële rol. “We willen op het kruisvlak van verschillende technieken excelleren.” En de student profiteert daar optimaal van. Neem Nicole Bakker, die net terug is uit Boston, Verenigde Staten, waar zij voor een aantal Friese bedrijven onderzoek verrichtte naar mogelijkheden om het proces naar een circulaire economie te versnellen. In een circulaire economie worden producten en materialen hergebruikt en behouden grondstoffen hun waarde. Het enthousiasme spat er bij Nicole vanaf. “Tijdens mijn verblijf in Boston had ik via skype regelmatig contact met de betreffende bedrijven om te vertellen over mijn vorderingen, maar ook om feedback te geven op datgene waarmee ze mij op weg hadden gestuurd. In januari 2016 gaan de eerste projecten in Friesland lopen, dat is toch prachtig.” “Dit geeft exact aan hoe de NHL de opleidingen wil invullen”, zegt Drijfhout. “Niet voor niets noemen we ons ‘university of applied sciences’. Het gaat om toegepast onderzoek, waar bedrijven en organisaties iets mee kunnen.” Innovatiecluster Terug naar de NHL, een hogeschool, bestaande uit vier instituten waarvan techniek er één is. Het instituut techniek kent vijf afdelingen en behelst het hele spectrum van technische opleidingen. Van maritiem officier tot en met communication and multimedia design (CMD), waar onder andere geleerd wordt om serious games te ontwikkelen die kunnen bijdragen aan bijvoorbeeld gedragsverandering. Het onderzoek binnen het technisch en economisch domein heeft de NHL geclusterd onder de noemer ‘smart sustainable industries’, met Frank Gort als programmamanager. “De NHL is goed op weg om op dit gebied de aansluiting tussen onderwijs en bedrijfsleven te verbeteren, maar er is nog veel te doen”, geeft hij aan. “We kunnen vanuit de NHL een flinke bijdrage leveren aan de biobased economy en high tech industrie, juist omdat daar in Noord-Nederland veel kansen liggen.” Zo werken onderzoekers en studenten van de NHL bijvoorbeeld nauw samen met het innovatiecluster Drachten. Gort:” We hebben daar prachtige verbindingen met de high tech industrie. En we gaan daar in 2016, samen met bedrijven als Neopost, BD, Philips en Your Partner, nog meer van profiteren.” “We reageren op vragen vanuit de markt of op ontwikkelingen in de maatschappij”, gaat Drijfhout verder. “De essentie van innovatie is dat het neer moet slaan in de regio en dat lukt, want we hebben een
grote projectenportefeuille opgebouwd.” In dat kader passen ook de zogenaamde RAAK-projecten, waarbij specifiek door zowel studenten als bedrijven wordt gewerkt aan een bepaald idee, waarna de deelnemende bedrijven daarmee hun voordeel kunnen doen. “Allemaal met de bedoeling dat oplossingen daadwerkelijk kunnen worden toegepast.” “Met deze manier van opleiden voegen wij veel meer toe aan een technische beroepsopleiding dan voorheen”, vervolgt Drijfhout. “Dat is voor studenten wel eens lastig, omdat zij ergens terecht kunnen komen wat ze vooraf niet hadden voorzien. Maar, daar ligt ook meteen een enorme uitdaging. Je maakt gaandeweg je opleiding een ontdekkingstocht, waarbij je uiteindelijk de passie vindt waarin en waarmee je aan de slag kunt.” Meerwaarde Daarin past ook samenwerking met andere vakgebieden: in de techniek, maar ook daarbuiten. Op de NHL noemen ze dit crosssectoraal onderwijs. “De NHL is met 75 opleidingen de kleinste brede opleider van ons land”, zegt lector Peter Joore. “De unieke meerwaarde van de NHL is dat vele sectoren dicht bij elkaar zitten, waardoor heel gemakkelijk kruisverbanden worden gelegd. En dat gebeurt veelvuldig. Op het kruisvlak van verschillende technieken wil de NHL excelleren. Het is mijn taak om het leggen van verbindingen te stimuleren, we noemen dat Open Innovatie.” Dit gebeurt deels in de vorm van projecten, maar ook in een fysieke omgeving. Zo kent de NHL het X-lab, waar studenten van diverse opleidingen binnen de NHL samen komen. Maar ook de Blokhuispoort, de voormalige gevangenis, waarin nu de Frysian Design Factory zit. “Dit is ontstaan naar aanleiding van een project in Finland”, legt Joore uit. “De Finse overheid vond op een gegeven moment dat er meer innovatie moest plaatsvinden en dat dit sector overschrijdend moest gaan gebeuren. De drie aanwezige universi-
Jaap van de Loosdrecht (rechts) in het Kenniscentrum Computer Vision buiten en kunnen het onderwijs, de overheid en het bedrijfsleven elkaar nadrukkelijk versterken. “We willen organisaties helpen om te vernieuwen, waarbij techniek een belangrijke rol speelt. Al met al is er een heel breed pallet aan activiteiten en mogelijkheden, waarbij de NHL de kennisorganisatie is, waarvan de regio optimaal kan profiteren.” Computer Vision Dit wordt bijvoorbeeld al jarenlang in de praktijk gebracht door het Kenniscentrum Computer Vision,
centrum Computer Vision begonnen en hebben inmiddels vele opdrachten uitgevoerd. Dat varieert van opdrachten voor Friese éénmanszaken tot Nederlandse multinationals”, geeft Van de Loosdrecht aan. Maar, Computer Vision verzorgt ook wetenschappelijke publicaties, bijvoorbeeld samen met BD in Drachten. Binnen het kenniscentrum werken gemiddeld ongeveer zeven medewerkers, die zelf ook actief zijn in het vinden van externe onderzoeksopdrachten. Van de Loosdrecht noemt het een mengeling van specialisten en studenten die aan verschillende opdrachten en vraagstukken vanuit het bedrijfsleven werken. Naast de core business is het Kenniscentrum begonnen met de inzet van kleine tot grote onbemande vliegtuigen, beter bekent onder de naam drone. Van de Loosdrecht:” Deze zetten we bijvoorbeeld in bij de inspectie van windturbines. De camera van de drone registreert de status van de turbinebladen en aan de hand van deze gegevens maakt de eigen computer volledig geautomatiseerd de analyse. Het uiteindelijke doel is om met behulp van Computer Vision zowel het vliegproces als de inspectie volledig te automatiseren.” Binnen de Computer Vision projecten is Data Science een steeds prominentere rol gaan spelen. Data Science, ook wel Big Data genoemd, is het omzetten van ruwe sensor data naar informatie en kennis. “Ik ben ervan overtuigd dat de uitdaging voor de toekomst van bedrijven in de Smart Factory ligt, bij Data Science. Ik zou graag zien dat de industrie, het HBO en de provincie de krachten bundelen en middelen ter beschikking stellen om hier in Fryslân een nieuw Kenniscentrum Data Science te starten.”
Directeur Hans Drijfhout:"De essentie van innovatie is dat het neer moet slaan in de regio en dat lukt." teiten gingen fuseren en inmiddels vinden er op de grenzen van alle verschillende opleidingen diverse spannende en interessante ontwikkelingen plaats. Dat willen we ook in Leeuwarden bereiken en we zijn op dit moment wereldwijd één van de twaalf factory’s, die naar Fins voorbeeld zijn ingericht.” Met de Frysian Design Factory treedt de NHL naar
Frank Gort is programmamanager smart sustainable industries
onder leiding van lector Jaap van de Loosdrecht. Computer Vision is het automatiseren van visuele inspecties. Met behulp van een computer worden beelden geïnterpreteerd die met camera’s zijn vastgelegd. De op deze wijze verkregen informatie wordt vervolgens gebruikt om advies te geven of beslissingen te nemen. “We zijn 18 jaar geleden met het Kennis-
Onderwijs en bedrijfsleven die elkaar versterken, dat is waar de NHL met het Instituut Techniek op inzet. De resultaten spreken tot de verbeelding, waarbij duurzaamheid, slimme toepassingen en innovatie een vooraanstaande rol spelen. In de toekomstige maatschappij is straks niets meer hetzelfde. Dat maakt techniek aan de NHL zo interessant en uitdagend.
Nicole Bakker en Peter Joore voor het X-lab, waar studenten van diverse opleidingen binnen de NHL samen komen
High Tech & Innovatie special STEVENS ENGINEERING
BOSGRAAF GROUP
‘De kracht van maatwerk’
Bosgraaf Group schrijft innovatie met hoofdletters
Ze hebben recent voor NKL Contactlenzen, producent van zachte en harde maatwerklenzen in Emmen, een geavanceerde machine ontwikkeld en vervaardigd voor het inpakken van lenzen in kunststofhouders. Een technisch hoogstandje van Stevens Engineering uit datzelfde Emmen en een specialist in het bieden van een totaaloplossing voor de opdrachtgever. Tekst: Fred Ootjers Stevens Engineering is een onafhankelijk technisch ontwerp- en adviesbureau en werkt met multidisciplinaire teams in PMG’s (Product Markt Groepen). Zo is zij actief binnen Documentbeheer & Datamanagement, Process & Energy, Food & Pharma en Manufacturing & Machinery. Teamleider van de laatstgenoemde PMG is Jan Grootjans. "Voor de maakindustrie ontwerpen wij speciaalmachines en systemen voor het testen en assembleren van producten. Wij ontwikkelen bijvoorbeeld voor de vestiging van Philips in Drachten al jaren lang apparatuur die wereldwijd wordt toegepast in de Senseo-productie. In een vroeg stadium worden wij betrokken bij de ontwikkeling door mee te denken over efficiënt produceren. Om de ambities van de klant te kunnen realiseren werken wij nauw samen met leveranciers en onze klant."
de ontwerpen kunnen bouwen, installeren, onderhouden en beheren. Grootjans: "Om het hele proces van ontwerp tot en met installatie en realisatie optimaal te beheersen, blijft de ontwerper nauw betrokken bij de bouw van de machine. Een representatief voorbeeld is de machine die we voor NKL in Emmen hebben ontwikkeld. Bij NKL worden klantspecifieke zachte en harde contactlenzen gemaakt in aantallen van honderdduizenden exemplaren per jaar. Die werden tot voor kort allemaal met de hand ingepakt voor verzending naar de opticiens. Een arbeidsintensief werk, met altijd het risico dat er iets fout kan gaan. Bijvoorbeeld dat een lens niet overeenkomt met de informatie van de barcode die op het lenzendoosje staat." Met inzet van vision-technologie ontwikkelde Stevens Engineering niet alleen een machine die elke tien seconden een hermetisch geseald lenzendoosje met inhoud aflevert, maar garandeert ook dat de juiste lens in het juiste doosje zit. Beide hightech bedrijven hebben sterke focus op innovatie. "Bovendien … samen zijn we sterk in het leveren van maatwerk!" www.stevens.nl
Vanuit het samenwerkingsverband SKS werkt Stevens Engineering al jaren met diverse partners die
Kaasmakerij van de toekomst, Rouveen
Voedselveiligheid en -hygiëne spelen in de voedselketen een belangrijke rol, sterker nog: dat wordt in de toekomst één van de doorslaggevende aspecten voor het welslagen van een product. Dat hebben ze bij de Bosgraaf Group in Joure goed begrepen. Het bedrijf produceert al jarenlang machines en productielijnen voor de kaasindustrie en daar werd circa 20 jaar geleden de sector convenience aan toegevoegd. “De kaasindustrie is behoorlijk terughoudend met nieuwe ontwikkelingen”, zegt directeur Rob van Dalen. “Logisch, want de productie vindt 24/7 plaats en gaat er iets kapot dan moet je dat zelf zo snel mogelijk kunnen repareren. Het overstappen naar nieuwe technieken vindt men mede om die reden lastig.”
Bart van der Linden, Technisch Directeur NKL en Jan Grootjans, Teamleider Stevens Engineering bij de lenzen verpakkingsmachine.
Robot Juist omdat hygiëne zo’n belangrijke rol in de kaasbusiness speelt, is de Bosgraaf Group doorgegaan met het ontwikkelen van een productielijn waarbij de inzet van robots leidend is. Van Dalen:” Het gebruik van robots in het productieproces zorgt voor veel meer hygiëne, waardoor stappen kunnen worden gezet in foodsafety. Onze innovaties worden vooral gebruikt om bij klanten een nog betere hygiënische omgeving te creëren.” Ondanks de conservatieve inslag van de kaasindustrie, zijn de eerste producenten inmiddels overgestapt op de nieuwe gerobotiseerde productielijn. De noordelijke bedrijven ‘Kaasmakerij Henri Willig’ in Heerenveen en ‘Rouveen Kaasspecialiteiten’ in Rouveen lopen in deze ontwikkelingen voorop.
FTD
Flexibel 5-assig frezen met robotcel Het specialisme van Fijnmechanische Techniek Drachten (FTD) ligt in het vervaardigen van fijnmechanische onderdelen. De seriegroottes variëren van enkelstuks tot grofweg 100 stuks. De nauwkeurige onderdelen vinden hun toepassing in een breed scala van sectoren in binnen en buitenland waaronder maritiem, (hightech) machinebouw, voedingsmiddelenindustrie en offshore. Met de recente aanschaf van een 5-assige freesmachine van het Japanse merk Okuma gekoppeld aan een robotcel, anticipeert FTD op de toenemende vraag van opdrachtgevers.
Kracht Vanzelfsprekend is elke klant van de Bosgraaf Group uniek en dus heeft iedereen zijn eigen oplossing nodig. “Geen productielijn is hetzelfde, maar daar ligt juist onze kracht. We zijn een sterk innovatief gedreven bedrijf en komen voor elke klant met een passende oplossing.” De samenwerking met de Nederlandse robotspecialist DERO geeft hieraan een nieuwe impuls. Van Dalen:” Samen kunnen we sneller tot de juiste oplossing voor de klant komen en kunnen we een groter deel van diens proces automatiseren.” En zo zorgt de innovatie kracht van de Bosgraaf Group voor meer hygiëne, efficiency en duurzaamheid bij de klanten. “Het is telkens weer de uitdaging om te bewijzen dat onze oplossingen betrouwbaar zijn. We hebben daarom klanten nodig die hun nek durven uit te steken en gelukkig zien we dat dit steeds meer gebeurt, juist ook omdat het belang van voedselveiligheid toeneemt. Dat maakt deze markt erg boeiend, lastig, maar zeker ook uitdagend.” Bosgraaf Group B.V. Anewiel 4 Joure T: 0513- 46 89 99 I: www.bosgraaf-group.nl
het gebied van maakbaarheid en materialen, hebben wij dikwijls constructief overleg met engineers over de mogelijkheden en onmogelijkheden van een ontwerp. Dit is een efficiënte manier om uiteindelijk te komen tot een functioneel prototype of onderdeel, dat vervolgens in productie kan worden genomen.” In een streven om de doorlooptijden zo kort mogelijk te houden en de productiviteit verder te verhogen, is FTD recent overgegaan tot de aanschaf van een Okuma 5-assige freesmachine waar ook een robotcel aan gekoppeld wordt. Johan: "Belangrijke voorwaarde was dat dit niet koste mag gaan van de flexibiliteit. Door voor deze manier van automatisering te kiezen, wordt dat gewaarborgd. Sterker nog: de flexibiliteit neemt alleen maar toe. We zijn bij de keuze voor de machine niet over één nacht ijs gegaan en hebben meerdere machines bekeken. Uiteindelijk is het toch weer een Okuma geworden, waarvan we er al meerdere hebben staan. De machine moet in staat zijn onbemand en willekeurig verschillende producten door elkaar heen te frezen met behoud van hoge nauwkeurigheid, ongeacht de materiaalsoort. Doorslaggevend was de ervaring met de reeds bestaande machines. De Japanse machinebouwers van Okuma hebben wat dat betreft een onverwoestbare reputatie: de apparatuur laat je nooit in de steek. En dat past weer bij hetgeen onze opdrachtgevers van ons verwachten: betrouwbare kwaliteit, altijd en op tijd.”
Tekst: Fred Ootjers "Onze opdrachtgevers maken graag gebruik van onze flexibiliteit en vakkennis ", aldus Johan de Vries, eigenaar van FTD. "Vaak worden we al in het voortraject van het ontwikkelen van een machine of apparaat betrokken. Door onze specifieke kennis op
Een volgende stap zet de Bosgraaf Group in de convenience industrie, waar nog veel arbeid met de hand gebeurt. “We zien het aantal innovaties in deze sector nu sterk toenemen”, geeft Van Dalen aan. “Onze ervaring in de kaasindustrie zorgt ervoor dat we, samen met partners, conceptueel grote stappen in de convenience hebben kunnen zetten, waardoor we nu voorloper zijn in de markt.”
FTD
FTD BV Nipkowlaan 24, Drachten (0512) 531 489 www.ftd-bv.nl
High Tech & Innovatie special AUTOPHARMA
Automatisering geeft cliënten de apotheker terug Efficiency in de zorg betekent niet per se dat aandacht voor cliënten minder wordt. Zo kiezen nogal wat apothekers ervoor om hun logistieke processen, waar mogelijk, te automatiseren, om zo ‘rust aan de balie’ en meer persoonlijk contact met cliënten te garanderen. De logistieke oplossingen van Autopharma helpen daarbij. Op YouTube schetst De Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP) de positie van de apotheker anno 2020. Die apotheker is allang geen ‘pillen-draaier’ meer en heeft up to date kennis van medicijnen, het menselijk lichaam en medicijngebruik (gedrag) en is voor cliënten een medebehandelaar die adviseert, bewaakt en terugkoppelt naar andere betrokken
ven”, voorspelt Remmelt Bakker, die als managing director van Autopharma een rol speelt in de ontwikkelingen. Autopharma levert geautomatiseerde logistieke oplossingen, waarmee apothekers terugkeren naar hun core business en de kwaliteitsbelofte waar kunnen maken.
zorgprofessionals. “De aandacht zal nog meer naar kwaliteit van zorg en persoonlijke service verschui-
“Een groot deel van het apothekerswerk draait om herhaalrecepten”, zegt Bakker. “Het afhalen daarvan is zowel voor cliënten als apothekers tijdrovend en gaat – als je niet oppast – ten koste van persoonlijke aandacht voor cliënten.” Autopharma is leverancier van de ServiLocker, een zelfbedieningsafhaalsysteem dat inmiddels op ruim tweehonderd plaatsen in Nederland cliënten voorziet van herhaalrecepten. “De ServiLocker
is betaalbaar, veilig, discreet en kan overal worden neergezet; ook in supermarkten of ziekenhuizen, bijvoorbeeld. In principe kunnen cliënten er 24 uur per dag terecht voor het ophalen van medicijnen. Dat scheelt een hele hoop handelingen aan de apothekersbalie en dat betekent zowel voor apothekers als cliënten winst.” De ServiLocker is een van de oplossingen die Autopharma biedt. Het bedrijf is ook al meer dan tien jaar gespecialiseerd in de ontwikkeling, bouw en installatie van geavanceerde track & trace- en voorraadbeheerssystemen. Binnenkort wordt daar de InstyMeds spoedmedicatiedispenser aan toegevoegd, die volledig geautomatiseerd kan uitgeven buiten openingstijden van de apotheek. Bakker: De farmacie kan veel winst boeken op gebied van voorraadbeheer en logistiek. Wij maken dat graag mogelijk en willen op die manier bijdragen aan verbetering van het zorgproces.” www.autopharma.nl
V.O. PATENTS & TRADEMARKS
Genereer waarde met innovatie Innoveren is een must, maar wat als de concurrent met jouw nieuwe, met bloed, zweet en tranen ontwikkelde innovatie aan de haal gaat? En wat als investeerders afhaken omdat er geen octrooi op de innovatie is verkregen? Juist voor innovatieve, jonge bedrijven is beleid op gebied van Intellectueel Eigendom van levensbelang. V.O. Patents & Trademarks weet de weg, zowel in Nederland als daarbuiten.
er sprake is van break even en voor de continuïteit benodigde inkomsten. Eén van de succesfactoren voor het overleven is daarbij het vinden van (verdere) investeerders, maar die eisen vaak dat de octrooibescherming goed geregeld is. Dit spanningsveld vormt voor ons als octrooigemachtigden een extra uitdaging om enerzijds meer met het bedrijf mee te denken dan nodig is voor langer bestaande bedrijven die hun octrooibeleid op de rails hebben, maar anderzijds binnen een begrensd budget een goede basis te leggen. Gelukkig is het juist in de beginfase van octrooibeschermingstrajecten goed mogelijk om binnen vooraf bepaalde budgetten te werken.” Doorlopend proces De specialisten van V.O. Patents & Trademarks zijn niet alleen juridisch onderlegd, ook op gebied van technische innovatie hebben ze – wetenschappelijk en/of bètageschoold – verstand. Tan: “We kunnen bij high tech start ups meedenken over de strategie, omdat we in staat zijn de technologie en de toepassing daarvan te begrijpen en ook de kansen en bedreigingen op octrooigebied te onderkennen. We zijn in staat om octrooieerbare aspecten van innovaties te herkennen en risico’s van inbreuk op het gebied van octrooien van anderen in kaart te brengen. Hierbij kijken we ook naar de langere termijn, want octrooien kunnen tot twintig jaar na de aanvraagdatum van kracht blijven, dus de octrooistrategie moet passen bij de lange termijn strategie van een bedrijf. Wet- en regelgeving verandert ook denk bijvoorbeeld aan het Unitair octrooi, waardoor een Europees octrooi niet alleen voor gekozen landen, maar voor de meeste EU landen in één keer van kracht zal blijven en inbreukgeschillen voor al die landen in één keer berecht zullen worden in plaats van per land apart. Kortom; Intellectueel Eigendom is voor ieder innovatief bedrijf een doorlopend proces.”
Met ruim zestig professionals, verdeeld over meerdere vestigingen in Nederland, België en Duitsland, beschikt V.O. Patents & Trademarks over een brede, actuele, internationale kennis over het aanvragen, verwerven en behouden van octrooien in een breed scala van technische vakgebieden. Ondertussen hebben de verschillende vestigingen oog voor de lokale omstandigheden. “We hebben goed zicht op de ontwikkelingen in Noord-Nederland”, zegt Kim Tan, hoofd van de Groningse vestiging van V.O. Patents & Trademarks. “Op gebieden als life sciences en ICT is in Noord-Nederland veel innovatieve activiteit. En juist daar is beleid op gebied van Intellectueel Eigendom (IE) van belang. De grotere, langer bestaande bedrijven en vooral multinationals hebben hun octrooibeleid doorgaans behoorlijk op orde, maar juist bij de jonge, en nog kleine organisaties is vaak weinig kennis en ervaring op het gebied van octrooibeleid aanwezig.” Valley of death Juist voor innovatie gedreven start-ups is een portefeuille van kansrijke octrooiaanvragen, die de innovatie waar het bedrijf op gebaseerd is goed afdekt, van groot belang, aldus Tan. “Daarbij komt dat de weg naar een vermarktbaar product lang en kostbaar is en voor startende ondernemingen veelal voert door een zogenaamde valley of death voordat
Adriaan Seerden, Karel de Jong en Kim Tan (octrooigemachtigde Annemiek Tepper ontbreekt op de foto): “De octrooistrategie moet passen bij de lange termijn strategie van een bedrijf.”
V.O. Patents & Trademarks www.vo.eu
Unieke Young Solar Challenge 2016
Bouwt jouw school de snelste solarboot? Met jouw klas een professionele zonneboot bouwen en meedoen aan een spannende race: het kan met de Young Solar Challenge 2016! Scholen voor voortgezet onderwijs kunnen zich vanaf nu inschrijven voor dit unieke en duurzame evenement. Alle deelnemende teams krijgen een bouw- en lespakket voor een professionele zonneboot. Een paar weken later racen de teams in hun complete V5-solarboot over het Friese water. De Young Solar Challenge heeft alles in zich om jongeren enthousiast te maken voor techniek. Door de combinatie van theorie, praktijk en competitie leren middelbare scholieren op een speelse manier veel over duurzame technologie. Juniorclasses bij NHL De bouw van de solarboot is een uitdagende klus. De
leerlingenteams zetten de boot eerst helemaal in elkaar, daarna volgt de aandrijving via zonnepanelen en de elektromotor. Leerlingen maken tijdens het proces kennis met elektrotechniek. Om de teams te ondersteunen worden drie juniorclasses bij de NHL in Leeuwarden georganiseerd. Hier vertellen deskundigen over de bouw en het elektrogedeelte van de zonneboot én wordt aandacht besteed aan teambuilding en tactiek. De races Zodra de boten klaar zijn, is het tijd om te racen. In 2016 zijn er drie wedstrijden voor de teams. De openingswedstrijd is op 7 mei 2016 tijdens de Reuzedei in Akkrum. Tussendoor zijn er ook sprintwedstrijden. Bij de races komt alles samen en laten de teams zien of ze klaar zijn voor de echte strijd. Elke race begint met een technische keuring, een zwemtest voor de deelnemers en een vaartest voor de stuurman/vrouw. Meedoen is spannend, leerzaam en leuk. De teams verblijven op een camping en ko-
men in contact met andere deelnemende scholen. Tijdens de Dutch Solar Challenge in juli komt de V5 klasse ook enkele keren in actie. Betrokken bedrijven Bijzonder aan de Young Solar Challenge is dat verschillende bedrijven het evenement ondersteunen. Vripack, Stille Boot en Polynautic zijn nauw betrokken bij het ontwerp en de ontwikkeling van de V5Zonneboot, terwijl TCNN, MerkEvents en Kroese media de organisatie en de PR verzorgen. Momenteel wordt een prototype van deze solarboot gemaakt, welke in februari 2016 wordt gepresenteerd. Dit jaar is het bestaande ontwerp compleet opnieuw ontwikkeld. Het resultaat is een mooiere en vooral snellere boot, meer gestroomlijnd en super strak. Meer informatie Young Solar Challenge wordt nu voor de derde keer georganiseerd. Deelnemers aan vorige edities zijn
heel enthousiast over het evenement. Voor een relatief klein bedrag ontvangen scholen een compleet pakket om de V5 Solarboot te bouwen, inclusief professionele begeleiding en deelname aan alle races. Scholen voor voortgezet onderwijs kunnen zich tot eind januari aanmelden via www.youngsolarchallenge.nl Op deze website is ook alle informatie te vinden.