Hans Peter Willberg  Friedrich Forssman
Pierwsza pomoc w typografii Poradnik uĹźywania pisma
słowo/obraz terytoria
Tytuł oryginału: Erste Hilfe in TypograŘe. Ratgeber für den Umgang mit Schrift German language edition: Erste Hilfe in Typografie © 1999 by Verlag Hermann Schmidt, Germany and by the authors www.verlag-hermann-schmidt.de © 2004 for this edition by słowo/obraz terytoria Wydanie trzecie Gdańsk 2015 wydawnictwo słowo/obraz terytoria sp. z o. o. w upadłości układowej ul. Pniewskiego 4/1 80-246 Gdańsk tel. (58) 345 47 07 fax (58) 520 80 63 e-mail: slowo-obraz@terytoria.com.pl www.terytoria.com.pl
Układ typograŘczny: Hans Peter Willberg i Friedrich Forsmann Ilustracje: Robert Miltenburger Wykresy: Peter Palm InfograŘka na s. 94 (u góry): Prof. dr A. C. Hübler, TU Chemnitz Zastosowane w książce fonty spolszczył Artur Frankowski (www.fontarte.com) Publikacja wydana przy wsparciu Fundacji Terytoria Książki Przekład: Marek Szalsza Opracowanie przekładu i redakcja: Stanisław Danecki Korekta: Małgorzata Ogonowska, Stanisław Danecki Skład: Grzegorz Zazulak Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków ISBN 978-83-7453-346-1
Wstęp
9
O czym będziemy mówić? Pojęciem „typograŘa” w węższym znaczeniu określa się zwykle graŘczne kształtowanie tekstu za pomocą dostępnych krojów pisma. Nie chodzi tu więc o kaligraŘę ani o projekto wanie krojów. My jednak używamy pojęcia „typograŘa” w znaczeniu szerszym, obejmując nim również projektowanie rozkładu ilustracji i innych elementów graŘcznych. DeŘnicja ta obejmuje nieskoń czoną ilość różnorodnych form typograŘcznych. Kryterium oceny ich wartości brzmi nastę pująco: cel określa środki. TypograŘę można podzielić na dwie dziedziny: MakrotypograŘa, czyli koncepcja, projekt, idea, całościowy rozkład elementów. Obejmuje to wybór papieru, formatu, kroju pisma i kolorów, kompozycję stron, a w wypadku prac wielostronicowych również łamanie. MikrotypograŘa: wszystko to, co rozgrywa się między literami, wyrazami i wierszami – a więc szczegóły dotyczące składu.
„Nie powinniście pisać tej książki” – mówią nam niektórzy koledzy typografowie. – „Jeśli wyjaśnicie początkującym i laikom, o co chodzi w tym fachu, będą robili wszystko sami, a my zawodowcy stracimy klientów”. My, autorzy i wydawcy, myślimy jednak inaczej. Samodzielne wykonywanie całej pracy nie jest już dziś niczym niezwykłym. Rezultaty wszakże często pozostawiają wiele do życzenia, ponieważ amatorzy nie wiedzą, kiedy popełniają błędy. W ten sposób przyzwyczajają się do złej typografii. Jeżeli jednak wyjaśnimy pod stawowe zasady, w ludziach wykształci się może wyczucie typografii. Zaczną zauważać swoje błędy, nauczą się doceniać pracę zawodowych typografów. Uświadomią sobie, że istnieje wiele zajęć, które lepiej pozostawić profesjonalistom, choć są i takie, z którymi bez trudu można sobie poradzić samodzielnie.
Pierwsza pomoc w typografii nie zastąpi i nie powinna zastąpić fachowych studiów. Celem tego podręcznika jest tylko wyjaś nienie podstaw i pomoc w unikaniu najczęstszych błędów. Ktoś mógłby wyrazić zastrzeżenie, że typograŘa jest tylko kwestią gustu. Taki argument byłby słuszny, gdyby dyscyplina ta ograniczała się do tworzenia ozdobników. Ponieważ jednak chodzi w niej głównie o przekaz informa- cji, błędy mogą nie tylko irytować, lecz także szkodzić. A są to błędy najróżniejszego rodzaju. Powodując zmniejszenie czytelności tekstu, mogą zupełnie uniemożliwić komunikację. Uwaga: Panie zajmujące się typo- graŘą muszą nam wybaczyć, że nie stosujemy formy: „typografowie i typografki”; chodzi nam zawsze o funkcję, a nie o płeć.
10
Wstęp
Jeżeli ważna informacja jest mało czytelna, sytuacja staje się groźna. Tylko dobra typograŘa sprawnie spełni swoje zadanie.
WSTĘP WZBRONIONY ZAGROŻENIE ŻYCIA
Są też błędy o charakterze estetycznym. TypograŘa nie spełni swego zadania, jeśli będzie zbyt „ładna”. Kiedy chodzi o funkcjonalność, liczy się również forma przekazu.
Wstęp
wstęp wzbroniony
Wzbroniony
z ag r o ż e n i e ż y c i a
Zagrożenie życia Na tablicy ostrzegawczej konieczny jest wyraźny krój pisma, którego nie sposób przeoczyć.
Wstęp wzbroniony Zagrożenie życia
Podstawowym warunkiem użytecznej typografii jest właściwy dobór środków; kolejny warunek to odpowiednie ich użycie zgodnie z podstawowymi regułami typograŘcznymi. Stosowanie tych reguł sprawia, że projektowane teksty stają się czytelne, zrozumiałe i jednoznaczne. Myślnik jest czymś innym niż dywiz, mimo że maszyny do pisania nie potraŘły oddać tak drobnych różnic, pozbawiając nas w rezultacie wyczucia w tych sprawach. Obecnie, w erze komputerów, znów możemy pisać poprawnie. W Pierwszej pomocy wskazujemy najczęstsze błędy. Ten, kto z uwagą obserwuje poczynania typografów, raz po raz natyka się na odstępstwa od tej czy innej reguły, również w pracach profesjonalistów. Mogą się one brać z tego, że niektórzy graŘcy i projektanci nie opa- nowali dostatecznie swojego rzemiosła (w takim wypadku Pierwsza pomoc w typografii przeznaczona jest również dla nich), lub też z tego, że typografowie świadomie te reguły omijają. Na przykład na stronie 59 wyjaśniamy, że poprawnie zapisany cudzysłów wygląda tak:
„Cudzysłów” Ale i wyraźny krój da się zastosować lepiej lub gorzej. Napis nie może mieć złych proporcji. Choć nie zaburzą one ostrzegawczej funkcji tekstu, stanowić jednak będą przykład kiepskiego rzemiosła.
Wstęp wzbroniony Zagrożenie życia
ale w ogłoszeniu cudzysłów może przybrać i taką ogromną postać:
” Cudzysłów ”
Jest to, co prawda, sprzeczne z zasadami, w tym miejscu wszakże może być właściwe. Kto opanował reguły, ma prawo je łamać.
Z pewnością nie dotyczy to początkujących. Oni muszą najpierw opanować podstawy „języka”. Bawić się językiem może poeta, nie zaś człowiek, który pisze list w interesach. Tak samo jest z językiem typografii. Ten, kto uczy się gotowania, nie powinien zaczynać od suŮetu – lepiej pozo stawić to mistrzom kuchni. Podobnie człowiek uczący się typografii nie powinien pozwalać sobie na typograŘczne sztuczki, nawet jeśli komputery dają mu takie możliwości. Pismo prowadzone po okręgu, cieniowanie, przejścia tonalne, łączenie różnych krojów, stosowanie negatywów, zniekształcenia perspektywy – wszystko to należy pozostawić fachowcom. Takimi środkami potraŘą posługiwać się tylko mistrzowie (zob. przykład poniżej – projekt Rambowa), inni narażą się tylko na wstyd.
W jeszcze większym stopniu dotyczy to takich zadań jak znak Řrmowy. Do jego stworzenia potrzebna jest największa wiedza fachowa. Stanowi on złożone zadanie, nie można go zmajstrować byle jak. W tym wypadku możemy doradzić początkującym tylko jedno: trzymajcie się od tego z daleka! Szczególnie popularne stało się ostatnio stosowanie jako tła rozmaitych elementów graŘcznych. Fragment programu letniego teatru (w oryginale kolorowy) pokazuje, czym to się może skończyć:
W zasadzie tekst ten przeznaczono do czytania; nie jest to jednak możliwe, ponieważ tło zbyt mocno się wybija. Początkujący typograf nie powinien pozwalać sobie na takie eksperymenty. Innymi słowy: jeżeli ktoś sięga po Pierwszą pomoc w typografii, by znaleźć wskazówki, jak stosować typograŘczne sztuczki – będzie szukał daremnie. Naszym celem jest bowiem szerzyć znajomość zasad rządzących typograŘą, nie zaś uczyć beztroskiej nią zabawy.
11
Pierwsza pomoc w typografii oferuje z jednej strony wprowadzenie w podstawy dziedziny: krój pisma, jego zastosowanie, ilustracja, papier, reprodukcja i druk. Z drugiej strony daje przykłady i wskazówki dotyczące określonych zadań z zakresu projektowania graŘcznego: projektowanie listów, typograŘa dla dzieci, typograŘa tekstów naukowych itd. Jest to więc zarówno podręcznik, jak i rodzaj poradnika. Dlatego pojawiają się tu powtórzenia wskazówek oraz wyjaśnień. Temat Pierwszej pomocy brzmi następująco: „Jak należy to zaprojektować”, nie zaś: „Jak to zrobić na własnym komputerze”. Gdybyśmy zajęli się omawianiem poszczególnych programów, książka szybko straciłaby aktualność, wciąż bowiem ukazują się ich nowsze wersje. W czasach, gdy typograŘą zajmowali się zecerzy, którzy mieli za sobą wieloletnią praktykę, wytworzył się fachowy żargon, rodzaj tajnego języka cechu („bękart”, „szewc”), niedostępny dla laików. Obecnie, w anglojęzycznym świecie komputerów, ponownie wykształcił się język zrozumiały tylko dla wtajemniczonych („kerning”, „leading”). Niekiedy oba te języki różnią się od siebie lub nawet są sprzeczne. Z tego względu wyrażenia użyte w Pierwszej pomocy wyjaśniamy od razu albo na końcu, w glosariuszu (s . 100–103). Jeżeli coś przeoczyliśmy, pojawi się to w następnym wydaniu, wraz z innymi niezbędnymi wyjaśnieniami i uzupełnie niami.
Przykłady „wzięte z życia” ukazują częściej rozwiązania złe niż dobre. Zarzuca się nam niekiedy, że taka metoda jest destruktywna. Uważamy jednak, że zły przykład wyraźniej pokazuje istotę problemu i zwykle nie wymaga już wielu wyjaśnień. Nie chcemy krytykować żadnego z kolegów (i żadnego laika), pragniemy tylko wskazać nieudane rozwiązania. Łatwiej bowiem udowodnić, że te wiersze są „złe”:
Autorzy dziękują wydawcom, Karin i Bertramowi Schmidt-Friedrichom, za ich krytyczne wsparcie i za inspirację; dziękują też Robertowi Miltenburgerowi za ilustracje i Peterowi Palmowi za projekt graŘczny rozdziałów „Wykresy” oraz „InfograŘki komputerowe”. Hans Peter Willberg Friedrich Forssman
Spotkanie: wtorek, 16 lipca 1999 Zapraszamy na godz. 20.30 (ponieważ są dziurawe i ściś nięte, to znaczy: odstępy międzyliterowe są zbyt małe, odstępy międzywyrazowe za duże, a odstępy międzywierszowe – z kolei za małe), niż wyjaśniać, dlaczego poniższe wiersze:
Spotkanie: wtorek, 16 lipca 1999 Zapraszamy na godz. 20.30 są „dobre” (ponieważ nie mają dziur i nie są ściśnięte). TypograŘa jest nadzwyczaj interesującym tematem i dla wielu osób stała się pasją. Z tego powodu na stronie 104 Czytelnik znajdzie informacje o kilku książkach stanowiących uzupełnienie lub rozwinięcie Pierwszej pomocy.
Spis treści
5
Piętnaście przykładów: Dobra czy zła typograŘa? 6
Między wierszami 64
Wstęp 9
Tekst w ramce 66
Jak może oddziaływać pismo 12
Ramka w tekście 67
Układ typograŘczny 14
Pod dyktando typografii 68
Układ typograŘczny i krój pisma 15
Layout z ilustracjami 69
Czytelny układ tekstów 16
O związkach między ilustracjami 70
g to nie g to nie g 18
Logika layoutu ilustracji 71
Rozróżnianie krojów pisma 19
Ilustracja w tekście 72
Porównanie czytelności 12 krojów 20
Ilustracja przeciwko ilustracji – ilustracja z ilustracją 73
Łączenie krojów pisma 24
Pismo dla początkujących 74
Czytanie wąskich krojów 26
Literowanie, obraz słowa i rozmiar pisma 75
Zniekształcanie zabronione! 27
TypograŘa dla dzieci 76
Gabinet grozy 28
Składanie listów 78
Między literami 29
Układ typograŘczny listów 80
Odstępy międzywyrazowe i międzywierszowe 30
Protokoły i raporty 82
Interlinia i szerokość składu 31
Pismo na ekranie 84
Papier i czytanie 32
TypograŘa tekstów naukowych
8 krojów pisma na 4 rodzajach papieru 33
– Układ typograŘczny stron, nagłówki 86
Reprodukcja, druk, papier i czytelność 41
– Przypisy, bibliograŘe 88
Druk na 4 rodzajach papieru 42
– Indeksy, tabele 89
Układ blokowy czy chorągiewkowy? 50
– Spisy treści 90
Wyróżnienia typograŘczne 52
Wykresy – sugestywne, obrazowe, ścisłe 92
Posługiwanie się cyframi i liczbami 54
Czy mniej znaczy więcej? – InfograŘki komputerowe 94
Czytanie liczb 55
Falcowanie, cięcie, klejenie i czytanie 96
Najczęstsze błędy 56
Oprawa i typograŘa 98
Szczegóły
Indeks / glosariusz 100
– Kapitaliki, kursywa, cudzysłowy, apostrof 59 – Błędne użycia kresek i kropek 60 – Dziury, zbitki, wypełnienie kolumny 61 – Dzielenie i łamanie 62
Typografia_sklad.indd 5
2006-01-30 14:15:42
104
Wybrana bibliografia
James Felici Kompletny przewodnik po typograf ii. Zasady doskonałego składania tekstu Książka, wydana pierwotnie przez oficynę Adobe Press, adresowana jest zarówno do zawodowych projektantów, jak i adeptów typograf ii. Jej autor jest doświadczonym praktykiem, który nad teorię przedkłada końcowy efekt – czytelne i piękne pismo oraz doskonałą kompozycję każdej publikacji czy choćby pojedynczej strony. Od książki do plakatu i ulotki. Jak wiadomo, żaden komputerowy program edytorski nie jest narzędziem doskonałym. Przewodnik pokazuje, co robić, aby obejść trudności związane z nieprzyjaznym oprogramowaniem. Udowadnia również, że wprawne oko i zwykła pomysłowość więcej znaczą niż wiele „żelaznych” reguł. Odnośniki do zasad działania konkretnych programów ograniczone zostały do minimum, dlatego podręcznik długo nie straci nic na swojej atrakcyjności. Książka zawiera między innymi: Zwięzłą historię typograf ii. Podstawowe zagadnienia teoretyczne, a także profesjonalną terminologię. Zasady projektowania i składu tekstu, a ponadto tabel, indeksów oraz spisów. Całą wiedzę dotyczącą kompozycji układów typograficznych, krojów, fontów i odstępów. Charakterystykę podstawowych wyzwań, z którymi musi zmierzyć się typograf. Wywiedzione z praktyki przykłady złego składu oraz pomysłowe środki zaradcze. Techniki pracy z komputerowymi programami edytorskimi. Rozbudowany indeks, który pomaga błyskawicznie odnaleźć wymagane zagadnienie. Książka ukaże się nakładem wydawnictwa słowo/obraz.
Jacek Mrowczyk Niewielki słownik typograficzny Słownik, który zawiera ponad 500 haseł, składa się z dwóch zasadniczych części: Znaki i Terminy. Pierwsza z nich opisuje minimalny zbiór (repertuar) znaków pisma, potrzebnych do tworzenia tekstów w językach europejskich posługujących się alfabetem łacińskim. Druga część zawiera hasła dotyczące konstrukcji znaków pisma, ich opisu i klasyfikacji, składu oraz elementów budowy książki. Dodatkowo obejmuje hasła poligraficzne z zakresu przygotowania tekstu do druku, jak i informatyczne, dotyczące zapisu cyfrowego pism oraz komputerowego składu edytorskiego i hipertekstu. Uwzględnia też hasła pokrewne, jak choćby z dziedziny projektowania informacji. Wszystkie terminy przełożone zostały na język angielski, dzięki czemu słownik może być pomocny tłumaczom. Książka ukaże się nakładem wydawnictwa słowo/obraz.