ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ || ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2012-13
ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ ΦΟΙΒΗ ΓΙΑΝΝΙΣΗ || ΖΗΣΗΣ ΚΟΤΙΩΝΗΣ
ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ ΣΑΡΡΑ ΜΑΤΣΑ
1930_ Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, η Ελλάδα ήταν αρκετά ασταθής πολιτικά. Η επιρροή από την διεθνή οικονομική κρίση του 1932 είχε επηρεάσει σαφώς τη χώρα με συνέπεια τους συνεχείς ανασχηματισμούς της κυβέρνησης. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η επαναφορά του πολιτεύματος της βασιλευόμενης δημοκρατίας το 1935, με τον πρίγκιπα Γεώργιο στο θρόνο. Ένα χρόνο αργότερα ο Ιωάννης Μεταξάς επέβαλε τη δικτατορία. Οι αφίσες του ΕΟΤ που τοποθετούνται σε αυτή τη χρονική περίοδο υποδηλώνουν μια συγκράτηση και μια μελαγχολία. Το ελληνικό και ειδικά το θαλάσσιο τοπίο απεικονίζονται με μια αμήχανη ηρεμία, χωρίς έντονη την ανθρώπινη παρουσία. Στην αφίσα όπου απεικονίζεται η γυναίκα (Δημήτρης Βιτσώρης, 1939), ο καλλιτέχνης της έχει προσδώσει ένα θλιμμένο και κουρασμένο ύφος, το βλέμμα της δεν στρέφεται προς τον αναγνώστη της αφίσας και φαίνεται σαν κάτι να την απασχολεί. Ακόμη, η αφίσα με την αμερικανίδα αθλήτρια που βουτάει κατευθείαν στους σχηματισμένους πάνω στο νερό ολυμπιακούς κύκλους μας πληροφορεί πως πρόκειται για τη χρονιά 1932 (Λος Άντζελες, ΗΠΑ).
1940_ Η δεκαετία αυτή ήταν μια δύσκολη περίοδος τόσο για την Ελλάδα όσο και για τον υπόλοιπο κόσμο. Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος με τη συμμετοχή της χώρας μας (1941 – 1944) αλλά και ο εμφύλιος σχεδόν αμέσως μετά (1946 – 1949) δεν άφηναν και πολλά περιθώρια στον τουρισμό να αναπτυχθεί ως όφειλε. Και σε αυτήν τη δεκαετία, οι αφίσες είναι ουσιαστικά ζωγραφικοί πίνακες. Απεικονίζουν τη θάλασσα άλλοτε ήρεμη, τις περισσότερες φορές φουρτουνιασμένη, πάντοτε με πλεούμενα και με την ανθρώπινη παρουσία να υπάρχει και να υπονοείται. Σε μια από τις αφίσες μάλιστα, επικρατεί μια έντονη δραστηριότητα, σαν ο καλλιτέχνης να θέλει να παρουσιάσει μια κανονική μέρα στο νησί και όχι ένα στημένο τοπίο. Οι κάτοικοι ασχολούνται με τις εργασίες τους, τα πλoία είναι άτακτα αγκυροβολημένα και η θάλασσα παρουσιάζεται ανακατεμένη. Άλλοτε πάλι το θαλάσσιο τοπίο αποτελεί το κάδρο ενός παραθύρου με θέα, τοποθετώντας τον θεατή πίσω από ένα τραπέζι στρωμένο και γεμάτο με τοπικά προϊόντα που μπορούν να προσφερθούν ακόμη και σε αυτές τις χρονικές συγκυρίες στον τουρίστα.
1950_ Την επόμενη δεκαετία (1950), η χώρα σημειώνει σημαντικά βήματα πολιτικής και οικονομικής ανάπτυξης. Είναι χαρακτηριστικό πως η περίοδος αυτή συνέπεσε με το κοινωνικό φαινόμενο της αστυφιλίας, με βασικό προορισμό ιδιαίτερα την πρωτεύουσα, την Αθήνα. Αντίστοιχη ανάπτυξη παρουσιάζεται και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Στον τομέα της τέχνης, το μοντέρνο κίνημα βρίσκεται στον απόγειό του, γεγονός που επηρεάζει και την καλλιτεχνική έκφραση στη χώρα μας. Οι διαφημιστικές αφίσες του ΕΟΤ εξακολουθούν να είναι ζωγραφικοί πίνακες, όμως αρχίζει και διαφαίνεται ένα είδος αφαίρεσης πληροφορίας. Η αισιοδοξία που επικρατεί πολιτικά, είναι εμφανής και στις απεικονίσεις των καλλιτεχνών: έντονα χρώματα, χαμογελαστές παρουσίες, ανθισμένη φύση, ήρεμα νερά της θάλασσας. Και εδώ η θάλασσα αποτελεί κυρίως το φόντο των εικόνων, κάποιες από τις οποίες για πρώτη φορά εκτός από καθαρά τοπία υπέροχης θέας, παρουσιάζουν και μικρά καρέ μέσα στο χώρο της ελληνικής υπαίθρου. Οι αφίσες της δεκαετίας αυτής ανατίθενται σε σημαντικούς ζωγράφους, όπως Γιώργος Βακιρτζής, Γιάννης Μόραλης, Λουίζα Μοντεσάντου, Έλλη Ορφανού, Παναγιώτης Τέτσης, Σπύρος Βασιλείου και άλλοι.
1960_ Η δεκαετία του 1960 αποδεικνύεται χρυσή για τον τουρισμό, όπως αναφέρουν δημοσιεύματα, και φαίνεται να προτιμάται από το καταναλωτικό πρότυπο διακοπών της Δύσης. Παρά το γεγονός ότι η χώρα περνάει και πάλι δύσκολα στο τέλος αυτής της δεκαετίας με τα γεγονότα της δικτατορίας, στον τομέα του τουρισμού η Μεσόγειος έχει την τιμητική της. Αυτό το γεγονός έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την τάση των κατοίκων της χώρας να μεταναστεύουν την περίοδο αυτή. Στην κρίσιμη αυτή στιγμή, ο ΕΟΤ αποφασίζει να προβληθεί με διαφορετικό τρόπο, εκσυγχρονισμένο. Πέρα από το γεγονός ότι παρουσιάζονται για πρώτη φορά εκτός από ζωγραφικές αφίσες και φωτογραφίες, οι καλλιτεχνικοί σύμβουλοι του ΕΟΤ Μιχάλης Κατζουράκης και Φρέντυ Κάραμποτ (από 1959 έως 1967) προσδίδουν ένα νέο, μοντέρνο στυλ στις απεικονίσεις τους. Οι εικόνες είναι σαφώς πιο γραφιστικές και αφαιρετικές, πράγμα που τους επιφέρει πολλές διακρίσεις την περίοδο εκείνη. Οι δυο τους πήγαν την γραφιστική τέχνη της αφίσας ένα βήμα πιο πέρα, προσφέροντάς μας αποτελέσματα που θα υποστηρίζονταν ακόμη και σήμερα. Η απεικόνιση του ελληνικού τοπίου για πρώτη φορά αποκόπτεται από την απλή αναπαράστασή του στο χαρτί και αποκτά υφή, υλικότητα, έχει αντανάκλαση και γενικότερα κινείται στα όρια του σουρεαλισμού.
1970_ Τη χρονική αυτή περίοδο, η Ελλάδα αποκαθίσταται και πάλι πολιτικά και κοινωνικά. Παρά τις διάφορες ανακατατάξεις, ο τουρισμός είναι ακόμη σε άνθηση. Σε σχέση με τις τουριστικές αφίσες, παρατηρείται ένα προβάδισμα στη φωτογραφία σε σχέση με τη ζωγραφική. Ένα από τα θέματα τα οποία δεν είχαμε ξαναδεί είναι ο πρωταγωνιστής τουρίστας ο οποίος απαντάται σε μεγάλο ποσοστό των αφισών. Σε αυτές εξυμνούνται εκτός από τις ομορφιές του ελληνικού τοπίου, και τα διάφορα θαλάσσια σπορ τα οποία έχει κανείς τη δυνατότητα να απολαύσει σε κάποια από τις υπερβολικά όμορφα αποτυπωμένες ελληνικές παραλίες. Γραφιστικά οι αφίσες είναι πιο φτωχές σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία αν και γίνεται μια προσπάθεια να χρησιμοποιηθούν κάποιες τεχνικές, όπως ο συνδυασμός εικόνων σε μια αφίσα.
1980_ Τη δεκαετία του 1980 η Ελλάδα δείχνει να δυναμώνει όλο και περισσότερο. Υπάρχει μια άνθηση τόσο σε οικονομικό όσο και σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο με διάφορα δικαιώματα να κατακτώνται επί πρωθυπουργίας Ανδρέα Παπανδρέου. Αντίστοιχα και για τον τουρισμό η περίοδος αυτή είναι αρκετά αισιόδοξη. Οι αφίσες του ΕΟΤ απεικονίζουν τις ελληνικές ακτές όλο και πιο κρυστάλλινες, καθαρές και δελεαστικές για τον επισκέπτη. Η ομορφιά του τοπίου εξιδανικεύεται και ξεφεύγει σχετικά από το πραγματικό. Οι εικόνες είναι αρκετά παραπλανητικές ως προς την καθημερινότητα ενός τουρίστα, ενώ εδώ παρατηρείται ότι σε αντίθεση με την προηγούμενη δεκαετία, το ανθρώπινο στοιχείο σχεδόν απουσιάζει. Η θάλασσα φαίνεται να μην είναι ποτέ ταραγμένη, οι παραλίες χαρακτηρίζονται από ονειρική ηρεμία και το κάθε μέρος μοιάζει παραδεισένιο.
1990_ Η δεκαετία αυτή είναι γενικά παρόμοιας νοοτροπίας με την προηγούμενη περίοδο. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης στις αρχές του ‘90, το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης συνεχίζει με γοργούς ρυθμούς, τόσο στους υπόλοιπους τομείς όσο και στον τομέα του τουρισμού. Η Ελλάδα και αυτή τη δεκαετία ανέπτυξε τον τουρισμό της, με στόχο αυτή τη φορά την προώθηση των περιοχών της Μακεδονίας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός αυτό, καθώς στις αρχές της περιόδου είχε τεθεί το ζήτημα των Σκοπίων και της δημιουργίας του ανεξάρτητου κράτους της «Δημοκρατίας της Μακεδονίας». Η προπαγάνδα από τη μεριά των Σκοπίων ήταν ιδιαίτερα έντονη με την προβολή νέων χαρτών της χώρας τους με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη. Έτσι, μέσω των αφισών τουρισμού, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη διαφήμιση των βόρειων ορεινών περιοχών της ελληνικής γης. Οι αφίσες όπου προβάλλουν το υγρό στοιχείο είναι και πάλι φωτογραφικές και η αισθητική είναι κοινή: ο τίτλος με μεγάλα γράμματα, τοποθετημένος σε πλήρη στοίχιση, τα τοπία πεντακάθαρα, χωρίς ίχνος επισκέπτη ή κατοίκου, “αμόλυντα” από κάθε άποψη. Σχεδόν πάντα πρόκειται για αεροφωτογραφίες, αλλά και στις περιπτώσεις που τοποθετούνται στο επίπεδο του ανθρώπινου ματιού, η λήψη είναι πάντα έτσι ώστε να απαθανατίζονται τα κρυστάλλινα νερά και η ηρεμία της ελληνικής υπαίθρου.
2000_ Η δεκαετία του 2000 είναι και η τελευταία σε σχέση με την παραγωγή διαφημιστικών αφισών του ΕΟΤ. Περνώντας πια εξολοκλήρου στην ψηφιακή εποχή, το μάρκετινγκ του συγκεκριμένου τομέα δεν μπορεί παρά να συγχρονιστεί με τις νέες τάσεις. Το σημερινό όραμα του ΕΟΤ, όπως μαθαίνουμε, διαχωρίζεται σε δυο σκέλη: α)να γίνει η Ελλάδα ηγετικός ευρωπαϊκός προορισμός για όλο το χρόνο και β)να γίνει ένας από τους πρώτους 5 ευρωπαϊκούς προορισμούς που θα εξειδικεύεται στα βιωματικά ταξίδια. Από το 2009 που σταμάτησε η παραγωγή αφισών, οι διαφημιστικές αυτές καμπάνιες πέρασαν στην ιστορία και έγιναν συλλεκτικά είδη. Ο ΕΟΤ εκμεταλλεύτηκε το υλικό που είχε απομείνει για να δημιουργήσει διάφορα χαρτικά είδη (μπλοκάκια σημειώσεων, μολυβοθήκες, παιχνίδια πάζλ κ.ά.) μέσω ενός νέου προγράμματος αξιοποίησης. Οι τελευταίες απεικονίσεις της θάλασσας έχουν πάλι τη μορφή καρτ ποστάλ, χωρίς κάποια ιδιαίτερη προσωπική ματιά την οποία να αποτυπώνει ο δημιουργός. Εικόνες ισοπεδωμένες, που σε μεταφέρουν σε μαγευτικά σκηνικά, τα οποία σε απομακρύνουν αρκετά από τη βιωμένη πραγματικότητα των διακοπών σε μια ελληνική παραθαλάσσια περιοχή.