ÑÌÎËÎÑÊÈÏ Óêðà¿íè
¹ 3-4 (271-272), áåðåçåíü-êâ³òåíü, 2018 ð³ê
1
×ÀÑÎÏÈÑ ÒÂÎÐ×ί ÌÎËÎIJ
Áèê³âíÿ: âèñòàâêà ç ïðîäîâæåííÿì Ìèêîëà ÒÐÅÒßÊ 22 áåðåçíÿ â Ìóçå¿ êíèãè òà äðóêàðñòâà â Êèºâ³ â³äáóëîñÿ â³äêðèòòÿ ÷åðãîâî¿ ðîçøèðåíî¿ ôîòîâèñòàâêè «Ñëîâî, îá³ðâàíå ó Áèê³âí³», ï³äãîòîâëåíî¿ Íàö³îíàëüíèì ³ñòîðèêîìåìîð³àëüíèì çàïîâ³äíèêîì «Áèê³âíÿíñüê³ ìîãèëè» ñï³ëüíî ç³ «Ñìîëîñêèïîì».
Ç
22 áåðåçíÿ äî 27 êâ³òíÿ â³äâ³äóâà÷³ ìóçåþ çìîãëè ïîáà÷èòè ôîòîãðàô³¿, á³îãðàô³÷í³ äàí³, óðèâêè ç ìàòåð³àë³â äîïèò³â ³ îêðåì³ àâòåíòè÷í³ âèäàííÿ óêðà¿íñüêèõ ïèñüìåííèê³â, ùî áóëè ðîçñòð³ëÿí³ ï³ä ÷àñ ñòàë³íñüêèõ ðåïðåñ³é ³ ïîõîâàí³ íà òåðèòî𳿠Áèê³âíÿíñüêîãî ë³ñó. Öüîãî ðàçó íà âèñòàâö³ º ³íôîðìàö³éí³ ñòåíäè ïðî äâàäöÿòü â³ñ³ì òàêèõ ïèñüìåííèê³â: â³ä Ìàéêà Éîãàíñåíà ³ Ìèêîëè Ñêóáè äî ²âàíà Êóëèêà òà Âåðîí³êè ×åðíÿõ³âñüêî¿. Âîíè ïîêàçó-
þòü æåðòâ ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó íå àáñòðàêòíèìè ³ìåíàìè ç ðèòóàëüíèõ ïàòð³îòè÷íèõ ôîðìóë, àëå æèâèìè ëþäüìè, ïåðñîíàìè ç êîíòåêñòîì, âëàñíå ïèñüìåííèêàìè. Ðîäçèíêîþ íèí³øíüî¿ âèñòàâêè ñòàëè ïðèì³ðíèêè êíèæîê ïèñüìåííèê³â äâàäöÿòèõ-òðèäöÿòèõ ðîê³â ³ç êîëåêö³¿ Ìóçåþ êíèãè òà äðóêàðñòâà. – Ïîïðè òå, ùî íàø çàêëàä ñòâîðþâàâñÿ ó ðàäÿíñüê³ ÷àñè, â éîãî ôîíäàõ äèâîì çáåðåãëèñÿ êíèæêè ðîçñòð³ëÿíèõ àâòîð³â, ÿê³
ê³ëüêà äåñÿòèë³òü ââàæàëèñÿ «âîðîãàìè íàðîäó». Îòæå, õî÷à ñàìå ¿õíº æèòòÿ áóëî çíèùåíî ñèñòåìîþ, ³ìåíà ³ ñâ³òëî ¿õíüî¿ òâîð÷îñò³ çáåðåãëèñÿ äëÿ íàùàäê³â, – ñêàçàëà ç öüîãî ïðèâîäó äèðåêòîðêà ìóçåþ Âàëåíòèíà Áî÷êîâñüêà. Âèñòóïèëà íà â³äêðèòò³ åêñïîçèö³¿ òàêîæ çàñòóïíèöÿ ãåíäèðåêòîðà «Áèê³âíÿíñüêèõ ìîãèë» Òåòÿíà Øåïòèöüêà: – Ñèìâîë³÷íîþ º ñàìà íàçâà âèñòàâêè – «Ñëîâî, îá³ðâàíå ó Áèê³âí³». ¥âàëòîâíî îá³ðâàíå, àëå íå çíèùåíå. Óïåðøå öèõ ëþäåé íèùèëè ìîðàëüíî ³ ïñèõîëîã³÷íî, êîëè âèáèâàëè ñâ³ä÷åííÿ íå ëèøå ïðîòè ñåáå, à é ïðîòè äðóç³â ³ êîëåã. Óäðóãå – ô³çè÷íî, êîëè ðîçñòð³ëþâàëè â òèõ ï³äâàëàõ ÍÊÂÑ ³ òàºìíî õîâàëè ó áðàòñüêèõ ìîãèëàõ ó Áèê³âíÿíñüêîìó ë³ñ³. Óòðåòº,
êîëè íàìàãàëèñÿ çíèùèòè íàéìåíø³ ñë³äè öèõ ïèñüìåííèê³â, ï³ä ÷àñ îáøóê³â ó íèõ çàáèðàëè ðóêîïèñè, ëèñòè, êíèãè, ïîò³ì ¿õí³ òâîðè çâ³äóñ³ëü âèëó÷àëèñÿ ³ ïðîñòî ñïàëþâàëèñÿ. Ñàì³ ö³ ïð³çâèùà äîâãèé ÷àñ áóëè âèêðåñëåí³ ç ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè. ² íàâ³òü ï³ñëÿ ðåàá³ë³òàö³¿ ïðî íèõ áóëî çàáóòî íà äîâã³ äåñÿòèð³÷÷ÿ. Àëå ³ñòèíà çíàõîäèòü ñâ³é øëÿõ, òðèâຠíàóêîâà ðîáîòà, â³äêðèâàþòüñÿ íîâ³ ñâ³ä÷åííÿ é ³ìåíà. Çîêðåìà öÿ, ðîçøèðåíà, âèñòàâêà çáàãàòèëàñÿ ùå íà â³ñ³ì ³ìåí ðåïðåñîâàíèõ ³ ðîçñòð³ëÿíèõ ó Êèºâ³ óêðà¿íñüêèõ ïèñüìåííèê³â.
ÂÀËÅÐ²É ÌÀÐ×ÅÍÊÎ: Ïðàâî íàçèâàòèñÿ Ëþäèíîþ ÷è ëåí³íãðàäñüê³ ÿáëóêà? Ñåðã³é ÑÀ²Í, ñòóäåíò ×óâ ÿ ïðî öüîãî ñì³ëèâîãî ÷îëîâ³êà äàâíî. Àäæå ùîá ñòàòè ñòóäåíòîì áóäüÿêîãî óêðà¿íñüêîãî óí³âåðñèòåòó, ïîòð³áíî çíàòè ïð³çâèùå Âàëåð³ÿ Ìàð÷åíêà, ÿêå âõîäèòü ó ïåðåë³ê ïåðñîíàë³é ç ³ñòîð³¿. Àëå â ïåðåë³ê îáîâ’ÿçêîâîãî âèâ÷åííÿ íå âõîäèòü ñïèñîê òîðòóð çà íàö³îíàëüí³ ïîãëÿäè, ÿêèõ çàçíàâ õëîïåöü çà ñâîº 37-ð³÷íå æèòòÿ. Ùîá ä³çíàòèñÿ á³ëüøå ïðî òå, ÿê áðåæíºâñüêà ñèñòåìà áîðîëàñÿ ç äèñèäåíòàìè, î 8 ðàíêó â ñóáîòó ìè ç ìîºþ ìîëîäîþ ³íòåëåêòóàëüíîþ êîìàíäîþ âèðóøèëè â ð³äíå ñåëî ïîë³òâ’ÿçíÿ – Ãàòíå.
Â
ãîëîâ³ âæå æèëè ³ìåíà éîãî ìàòåð³ – ͳíè Ìèõàéë³âíè, ¿¿ ñåñòðè – Àëëè, éîãî ïëåì³ííèêà – Àíäð³ÿ, ä³äà-ïðîôåñîðà, çàêîõàíî¿ ³òàë³éêè – Ñàíäðè ³ íàâ³òü ¿¿ áàòüêà Äæîâàíí³, ÿêèé òåæ ñòàâ íà îáîðîíó óâ’ÿçíåíîãî õëîïöÿ. Çà òðè äí³ äî ïîäîðîæ³ ÿ çàïðîïîíóâàâ äîëó÷èòèñÿ äî åêñïåäèö³¿ ñâî¿é Ìóç³ – íàö³îíàë³ñòö³ ³ç ѳìôåðîïîëÿ – ijàí³, ³ â îñòàííþ í³÷ ïåðåä ïî¿çäêîþ ³ñòîð³ºþ Ìàð÷åíêà ïåðåéíÿëàñÿ ìîÿ óëþáëåíà æ³íêà íà âàõòîâ³é çì³í³ – Îëüãà Ëåîí³ä³âíà, ÿêà ñòàëà íàøèì íàö³îíàëüíèì åï³öåíòðîì ³ ïðîâ³äíèêîì, áî äîáðå çíàëà á³îãðàô³þ ³ ì³ñöÿ. Ïîðó÷ ñòàíö³¿ ìåòðî «Âèñòàâêîâèé öåíòð» ìè ï³ä äîùåì øóêàëè 723 ìàðøðóò³âêó, ÿêà îìèíàëà ê³ëüêà ðàç³â çóïèíêó, íà÷å ïðèâèä. Àëå î 10-³é ìè âæå áóëè â ñåë³. Äîù íå ïðèïèíÿâñÿ. Ìè ï³øëè äî ñ³ëüðàäè, äå ³ ïîáà÷èëè äâîõ ÷îëîâ³ê³â îäíå íàâïðîòè îäíîãî. Öå áóëè ïàì’ÿòíèêè Øåâ÷åíêó é Ìàð÷åíêó, ÿêèõ, îêð³ì ÷îðíîãî êîëüîðó êàìåíÿ, ïîºäíóâàëî ñëîâîñïîëó÷åííÿ «ð³äíà ìîâà». ² îäíîãî, ³ äðóãîãî ÷åêàâ ïåðøèé ó æèòò³ àðåøò ÷åðåç ëþáîâ äî ñâ ìîâè. Òðè íåîïóáë³êîâàí³ åñå¿ íà çàõèñò ìîâè Âàëåð³é ïåðåäàâ äðóêàðö³ âîñåíè 73-ãî. ² äî íå¿ íà ïàðêîâó ëàâêó âèïàäêîâî ï³äñ³â ³íîçåìåöü, ÷åðåç ùî ¿¿ é çàòðèìàëè. Óæå 25 ÷åðâíÿ 1973 ðîêó Ìàð÷åíêî áóâ çààðåøòîâàíèé ÷îëîâ³êàìè â ÷îðíèõ ïàëüòàõ, âèçíàíèé ðåöèäèâ³ñòîì, çàñóäæåíèé äî 6 ðîê³â ïîçáàâëåííÿ âîë³ â êîëîí³¿ ñóâîðîãî ðåæèìó ³ 2 ðîê³â çàñëàííÿ. Òîä³ íàâ³òü Îëåñü Ãîí÷àð, ÿêèé ïîâàæàâ Âàëåð³ÿ ³ âëàøòóâàâ íà ðîáîòó äî «Ë³òåðàòóðíî¿ Óêðà¿íè» æóðíàë³ñòîì, í³÷îãî çðîáèòè íå ì³ã. Ç ò³º¿ â’ÿçíèö³, äå â³í ñòàâ ³íâàë³äîì 3-î¿ ãðóïè ÷åðåç íåë³êóâàííÿ õâîðèõ íèðîê, â³í ïèñàâ ñâî¿é ìàòåð³: «Òè ìàëà é
ìàòèìåø ñèíà, êîòðîìó ëþáîâ äî òåáå äîïîìîãëà âèáîðîòè ïðàâî íàçèâàòèñü ëþäèíîþ». Êîëè ìè âèðóøàëè äî ñåëà, íàéá³ëüøîþ ìð³ºþ áóëî çóñòð³òèñÿ ñàìå ç ͳíîþ Ìèõàéë³âíîþ, – ìàìîþ äèñèäåíòà. ×îìóñü ùèðî õîò³ëè â³ðèòè, ùî âîíà æèâà, àëå íà êëàäîâèù³, îêð³ì ìîãèëè Âàëåð³ÿ, ìè çíàéøëè ìîãèëó ìàòåð³, êîòðà, ÿê áóëî âêàçàíî íà ïàì’ÿòíèêó, ïîìåðëà ó 2011 ðîö³. Ïåðåä ìîãèëîþ ïàí³ Í³íè çãàäàâ ÷îìóñü ñëîâà ç ¿¿ ïðîìîâè ïåðåä «ãåëüñèíöÿìè»: «Ìîº áàæàííÿ – áóòè ã³äíîþ ñâîãî ñèíà». Ñàìå ìàòåð³ êîëèñü çàêîõàíà ó Âàëåð³ÿ ñòóäåíòêà-ãåîëîãèíÿ Ñàíäðà Ôàïï’ÿíî çà äâàäöÿòü ðîê³â ïî ñìåðò³ äèñèäåíòà íàïèøå: «...äëÿ ìåíå ñïðàâä³ âåëèêà ÷åñòü – ïèñàòè öüîãî ëèñòà äî ìàòåð³ ëþäèíè, ÿêà ìóæíüî ³ ÷åñíî áîðîëàñÿ ïðîòè çëà. Ñüîãîäí³ Âàëåð³é ñïðàâä³ ïðèñóòí³é ó ìîºìó æèòò³. ß ìîëþñü çà íüîãî, ³ â³í ùîäíÿ ìîëèòüñÿ çà ìåíå...» ...Íà êëàäîâèù³ ìè ïîáà÷èëè ñèíüîîêó ïîõèëó æ³íêó á³ëÿ ìîãèë ³ ïîçíàéîìèëèñÿ. Ïàí³ Ë³ä³ÿ çíàëà Âàëåð³ÿ, õî÷ â³í áóâ ³ ñòàðøèé, òîìó «ïîòàíöþâàòè â êëóá³ ç íèì íå ìîãëà», àëå ðîçïîâ³ëà íàì ïðî ì³ñöåâó â÷èòåëüêó ³ñòî𳿠– Ãàëèíó Ñåìåí³âíó, ÿêà òî÷íî ìàëà á ùîñü çíàòè. Íà ìîãèëüí³é ïëèò³ Âàëåð³ÿ âèêàðáîâàíî: «Áëàæåíí³ ãíàí³ çà ñâîáîäó». ßê ç‘ÿñóâàëîñÿ ï³ä ÷àñ ñï³ëêóâàííÿ ç ò³òêîþ Ìàð÷åíêà, öå ñëîâà ç ïðîìîâè ªâãåíà Ñâåðñòþêà íà ïîõîðîí³. Óñÿ ðîäèíà, äî ñëîâà, Ñâåðñòþêà ïîâàæຠòà ïàì’ÿòຠíàéá³ëüøå, áî â³í ùîðîêó ïðè¿çäèâ ó æîâòí³, â äåíü íàðîäèí. Äèñèäåíòè-ïîë³òâ’ÿçí³ çàâæäè ïðèõîäèëè íà ìîãèëó ç êàïóñíÿêîì. Ìè õîò³ëè çíàéòè öåðêâó, â ÿê³é éîãî â³äñï³âóâàëè. Ìåí³ íàâ³òü ìàðèâñÿ ñòàðèé ñâÿùåíèê, ïåðåä ÿêèì ëåæàëà ó äàëåêî-
ìó 1984 äîìîâèíà Âàëåð³ÿ. Áî ÿ ÷èòàâ, ùî òîãî ñâÿùåíèêà êàäåá³ñòè çàëÿêàëè. Òà êîëè ìè ïîçíàéîìèëèñÿ ç âëàñíèöåþ ñ³ëüñüêî¿ êàâ’ÿðí³ – Ñòåëëîþ Ìèõàéë³âíîþ, ÿêà ãðຠâ øàõè ç³ ñâî¿ìè â³äâ³äóâà÷àìè, ç’ÿñóâàëîñÿ, ùî â ò³ ðîêè â ñåë³ öåðêâè íå áóëî. ϳçí³øå æ ÿ ä³çíàâñÿ, ùî äîìîâèíó ç ò³ëîì â³äñï³âóâàëè â öåðêâ³ Ïîêðîâè â Êèºâ³, íà Ïîäîë³. Âèïèâøè êàâè ç³ Ñòåëëîþ Ìèõàéë³âíîþ, ìè ï³øëè çà âêàç³âêîþ «äâîïîâåðõîâèé â÷èòåëüñüêèé áóäèíîê» ó ãëèáèíó ñåëà, äå æèëà Ãàëèíà Ñòåïàí³âíà, ³ñòîðèê. Ó÷èòåëüêà çäèâóâàëàñÿ, ùî ìè ïðèéøëè ñàìå äî íå¿, à íå äî æèâî¿ ò³òêè Ìàð÷åíêà – Âàëåíòèíè Ãíàò³âíè Äàâèäåíêî, à ÿê ïî÷óëà, ùî ìè âñ³ ç Óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà, äå âîíà é ñàìà íàâ÷àëàñÿ, òî ùå é ïðîâåñòè äî ò³ò÷èíèõ âîð³ò íàñ çàáàæàëà. Ïàí³ Ãàëèíà ðîçïîâ³ëà, ùî ä³ä Ìàð÷åíêà – ïðîôåñîð Ëüâ³âñüêîãî óí³âåðñèòåòó, âèêëàäàâ íà ¿¿ êóðñ³. Êàæå: «Æ³íîê ëþáèâ íåòÿìíî. À â íàñ áóëà ñòóäåíòî÷êà ͳíà, í³æêè êðàñèâåçí³. Òî ìè çíàëè öå âñå ³ äàâàëè ¿é íàâ³òü êîíñïåêò: ëèøå ùîá âèéøëà ³ ïðî÷èòàëà! À ïðîôåñîð ñèä³â ÷åðâîíèé, ðîáèâ âèãëÿä, ùî ÷óº. – À ìè ͳíö³ êðè÷àëè: «Îäèí ðàç ïðî÷èòàëà, ÷èòàé ïî äðóãîìó êîëó»! ² îò íàðåøò³ ìè á³ëÿ âîð³ò ò³òêè Âàëåð³ÿ – Âàëåíòèíè. Á³ëÿâà ïàí³ â³ä÷èíèëà, çàïðîñèëà äî ñåáå. Äàë³ ïîäàþ ïðÿìó ìîâó: «Êîëè ìè éîãî ïîõîâàëè, íà äðóãèé äåíü ÿ éäó äî ÷îëîâ³êà, ³ â³í çàïèòóº, ÷è áóëà ÿ íà ïîõîðîí³? ß â³äïîâ³ëà, ùî áóëà, à â³í ìåí³ êàæå: “Îò ÿê çàáåðóòü òåáå, – òî ï³äó ÿ òåáå âèðÿòîâóâàòü”. À äóæå æ õâèëþâàëèñÿ: ðàïòîì çàáåðóòü çà òå, ùî ÿ ï³øëà, à ÿê æå òðîº ä³òåé òà õâîðèé ÷îëîâ³ê? Àëå í³÷îãî... Äî ìåíå í³ÿêèõ ïðåòåíç³é íå áóëî... À ìîæå, ùîñü òàì ³ áóëî, áî äî ìåíå ³ ïàðòîðã íà óðîê ïðèõîäèëà (óæå ÿ òåïåð îöå çãàäóþ), ³ ïèòàëèñü òóò ä³òè çà Îñòàïà Âèøíþ... Ãàëêà, ìåíøà, áóëà ó íèõ íà÷å çâ’ÿçêîâà, à ͳíà Ìèõàéë³âíà, êîëè ¿çäèëà äî íüîãî, òî âîíè æ òàì ïèñàëè ùîñü ³ ñêëàäàëè â ï³ãóëî÷êè-êàïñóëè. ² âîíè áóëè íà ïîáà÷åíí³, à ͳíà Ìèõàéë³âíà çáåð³ãàëà ¿õ ó áàíî÷ö³ íà ïîëè÷ö³, ³ òóò âðèâàþòüñÿ ç îáøóêîì ³ ÿêðàç òóäè ðóêè ïðîñòÿãàþòü,
², çâè÷àéíî æ, òðàäèö³éíî âçÿëè ó÷àñòü ó ïî䳿 ïîåòè, àâòîðè íàøîãî âèäàâíèöòâà – Îëåã Êîöàðåâ, Îëåêñàíäð Ìèìðóê ³ Âàíî Êðþ´åð. Âîíè ïðî÷èòàëè ïî ê³ëüêà òâîð³â ðåïðåñîâàíèõ ïîåò³â, ÷èì, áåçóìîâíî, â³äòâîðèëè äóõ ¿õíüî¿ òâîð÷îñò³ é ñàìó êóëüòóðíó àòìîñôåðó äîáè. Ïðîçâó÷àëè â³ðø³ Ìèõàéëÿ Ñåìåíêà, Ìèðîñëàâè Ñîï³ëêè, ²âàíà Ìàëîâ³÷êà, Ìàéêà Éîãàíñåíà òà Ìèêîëè Ñêóáè.
à âîíà Áîãó ìîëèòüñÿ... ³ â³í îïóñòèâ ðóêè, íå ï³øîâ ïî ò³ ï³ãóëî÷êè. Âîíè âñå çàïèñóâàëè, ³íôîðìàö³þ ïðî òå, ÿê ¿õ òàì òðèìàëè, òî âîíà ¿õ êîâòàëà, ïðèõîäèëà äîäîìó, òàì ¿õ âèéìàëà. Ãàëêà áðàëà ö³ ï³ãóëêè ³ â Ìîñêâó ïåðåäàâàëà, çâ³äêè ³íø³ äèñèäåíòè ïåðåäàâàëè çà êîðäîí. Óñ³ çàïèòóâàëè: “Ùî òè ïîñòàâ îäèí ïðîòè ³ìïå𳿠çëà?” À â³í â³äïîâ³äàâ: “² ìåí³ ñàìîìó íåçáàãíåííà îòà ëþáîâ äî Óêðà¿íè, äî íàðîäó”. ³í æå â ðîñ³éñüêîìîâí³é ñ³ì’¿ íàðîäèâñÿ, áàòüêî éîãî – “êàöàï” íàòóðàëüíèé! Çà áàòüêîì â³í Óìðèëîâ, àëå ïîò³ì çì³íèâ ïð³çâèùå íà Ìàð÷åíêî... ...Ó 75-ìó Âàëåð³ÿ ïðîñèëè íàïèñàòè ëèñòà – îò ÿê Äçþáà, çäàòè... ³ Âàëåðà êàæå: “Ìàìî, ³ òè ¿ì â³ðèø? Ñâåðñòþê, Ñâ³òëè÷íèé, ³ç ÿêèìè øìàòêîì õë³áà ä³ëèâñÿ, ³ ÿ áóäó ùîñü íà íèõ ïèñàòü?” Êîëè ïåðåäàâ õòîñü çà êîðäîí, ùî â³í ïîìåð, ó ìàòåð³ ïåðåäà÷êè áðàëè ³ íà äðóãèé äåíü ï³ñëÿ ñìåðò³, ³ íà òðåò³é. Çà 8 äí³â ï³ñëÿ ñìåðò³ ïðî íüîãî ñêàçàâ ïðåçèäåíò Ðåéãàí. ² âîíè éîãî â³ääàþòü ó òðóí³. Öå áóëî áîæå ïðîâèä³ííÿ. Ïðèâåçëè éîãî ó çàêðèò³é òðóí³, àëå ìàò³ð ïåðåâ³ðèëà, ÷è öå â³í ä³éñíî, ïî øêàðïåòêàõ, ÿê³ ñàìà æ éîìó ïåðåäàëà». Ìè öå ñëóõàëè ìîâ÷êè. Íàâ³òü äîù ïåðåñòàâ. ² áóëî òå, ùî ïðîñòî âáèëî. Ñïåðøó íàì ì³ñöåâ³ êàçàëè, ùî âîíè íà ìîãèëêó äî íüîãî ÿáëóêà íîñÿòü, àëå íà öå í³õòî îñîáëèâî íå çâåðíóâ óâàãè. Àëå Âàëåíòèíà Ãíàò³âíà ðîçïîâ³ëà, ùî Âàëåð³é óæå â ëåí³íãðàäñüê³é â’ÿçíè÷í³é ë³êàðí³ ïîñò³éíî ïðîñèâ ÿáëóêà. Îïóõëèé âæå ëåæàâ ³ ïðîñèâ. Öå òîä³, êîëè ÿáëóíåâ³ ïåðåäà÷êè â³ä ìàòåð³ í³õòî íå äîçâîëÿâ ïðèéìàòè. ² ëåí³íãðàäñüê³ êîíâî¿ðè íàâ³òü äðàæíèëèñÿ. Ïîêàçóâàëè ÷åðåç ´ðàòè ÿáëóêà é íå äàâàëè. Äî ñàìî¿ ñìåðò³. Òîìó, ïèøó÷è öåé ìàòåð³àë, ÿ çàïèòóâàâ ñåáå: «Ëåí³íãðàäñüê³ ÿáëóêà ÷è ïðàâî áóòè ëþäèíîþ?» Ñâîºìó ä³äó, ÿêèé ñèä³â ó ðàäÿíñüêîìó òàáîð³, Âàëåð³é ÿêîñü åìîö³éíî íàïèñàâ: «ßê ìîæíà áóäóâàòè äåðæàâó é íèùèòè áóä³âíè÷èõ – ðîäèòè ³ òóò æå ¿ñòè âëàñíèõ ä³òåé? Ðóáàëè ë³ñ, à â³ä íüîãî ëåò³ëè òð³ñêè.  êîìóí³ñò³â øëÿõ äî ñâ³òëîãî ìàéáóòíüîãî âåäå ëèøå ÷åðåç öå...» Ñàìå òîìó, äðóç³, ìè – òðè âòîìëåí³ êè¿âñüêèì æèòòÿì «äîñë³äíèêè», íå ñïàâøè âíî÷³, ïî¿õàëè íà áàòüê³âùèíó Âàëåð³ÿ Ìàð÷åíêà, áî áîðö³â ïðîòè çëà òðåáà çíàòè â îáëè÷÷ÿ. Õàé íàâ³òü ÷åðåç ìîãèëó ÷è ïàì’ÿòíèê.