SoMo #3 - Emotie

sociologisch mokum Jaargang 2013 – 2014 • nr. 3 thema

Emotie interview Sylvia Holla

Achter de coulissen van de beeldcultuur reflectie

Collectieve Nostalgie

thema: emotie

emotie.indd 1

1

06-May-14 18:59:45

beeld:Shiva Shazad

Redactioneel Ruben Cardol & Jonas Vergeldt

emotie.indd 2

Een lied op de radio, een vergeten jeugdfoto of pure vermoeidheid. Emotie is er plots en kent vele verschijningsvormen.

Vreugde, weemoed of verdriet, het zijn verschillende gevoelens maar hebben dit gemeen: ze zijn individueel, subjectief en oncontroleerbaar. Heeft een concept zo toebehorend aan het individu wel een plaats in de sociologie?

Voor een antwoord op deze vraag kijken we naar wat er gebeurde op 4 mei 2010. Van de Warmoesstraat tot voorbij de Nieuwe Kerk ziet de Dam zwart van de mensen. Na het trompetgeschal houdt iedereen om acht uur twee minuten stil, behalve één verwarde man die een kreet slaakt. Het gevolg is blinde paniek, mensen rennen de dranghekken omver, struikelen over elkaar en velen raken gewond.

Zou de Damschreeuwer evenveel chaos hebben veroorzaakt als er in het voorafgaande decennium geen terroristische aanslagen waren gepleegd in New York, Londen en Madrid?

In zijn onderzoek naar religie ontwaarde Durkheim collective effervescence: het moment dat mensen in vervoering raken, omdat ze samen op één plek dezelfde gedachte delen. De Dam is zo’n plek als het Wilhelmus klinkt, maar het kan er ook grimmig aan toe gaan als een collectieve angst vat krijgt op de menigte. Net als Durkheim vond Collins

in rituelen de bron van groepsgevoel en solidariteit. Succesvolle interactierituelen zijn de bron van emotionele energie en de voorwaarde voor binding en een gedeelde moraal.

Goffman gaat nog een stap verder, hij neemt in tegenstelling tot Durkheim overal rituelen waar, dus niet alleen rond het sacrale. Elk mens is een getrainde en geritualiseerde deelnemer in het sociale verkeer. In de ‘backstage’ bereiden we ons voor op de ‘frontstage’, waar we onze emoties manipuleren om een voordracht te geven. Hochschild trekt deze analogie door naar de arbeidsmarkt en opperde de term ‘emotionele arbeid’. Vanuit functionalistisch oogpunt helpen taboes de sociale orde handhaven. Van de angst voor schaamte en uitsluiting – die het gevolg zouden zijn van het doorbreken van een taboe – gaat een sterke civiliserende werking uit.

Een gemoedsbeweging, oftewel emotie: het lijkt in eerste instantie voer voor de psycholoog, maar wie veel sociale processen goed wil begrijpen kan niet om de psyche van de mens heen. En andersom geldt ook dat alle patronen, structuren en mechanismen in de sociologie voornamelijk één doel dienen, namelijk het doorgronden van de mens. Best een geruststelling.

2

sociologisch mokum

06-May-14 18:59:53

in deze somo 04 06 10 14 17 20 22 28 30 32 34 36 38 40 42 43

Woedend ∙ Giselinde Kuipers Interview Sylvia Holla ∙ Jonas Vergeldt Collectieve Nostalgie ∙ Marjolein Voortman Wanneer het persoonlijke politiek wordt ∙ Lisa Bontenbal Landelijk Congress Sociologen: Angst ∙ Sterre ten Houte de Lange Discussie ∙ Jasper van den Berg Amsterdam in beeld ∙ Shiva Shazad Het is nooit genoeg ∙ Tal van den Berg Ik ben vandaag zo vrolijk ∙ Ruben Cardol Over de Grens ∙ Gertjan Buijs Beeldrapportage ∙ Lisa Kaldenbach In discussie met Weber ∙ Joey de Gruyl Het VoorUit Project: vangnet tussen wal en schip ∙ Moataz Rageb Intieme optredens en onverwachte wendingen: Stukafest! ∙ Lise Alkema De Babbelbox ∙ Sterre ten Houte de Lange Dicht op Mokum ∙ Emma Stomp Sociologische agenda

colofon Sociologisch Mokum verschijnt vijfmaal per jaar. Het tijdschrift wordt verzorgd door studenten van de opleiding sociologie aan de Universiteit van Amsterdam, samen met bijdragen van medewerkers en gastredacteuren. Contact Oudezijds Achterburgwal 185 · 1012 DK Amsterdam · sociologischmokum-fmg@uva.nl Website www. sociologischmokum.nl · Hoofdredactie Jonas Vergeldt · Ruben Cardol Eindredactie Lisa Bontenbal · Harm Wilzing · Sterre ten Houte de Lange · Barbara van der Ent · Laura Weijers · Eva van Gemert Redactie Marjolein Voortman · Joey de Gruyl · Jasper van den Berg · Lise Alkema · Sterre ten Houte de Lange · Emma Stomp · Moataz Rageb · Lisa Bontenbal · Tal van den Berg Hoofd beeldredactie Shiva Shazad Beeldredactie Cleo Brekelmans · Lisa Kaldenbach · Esmee Buitenhuis · Rosa van Triest · Sabine Bastiaans · Alex Zeeuw · Jasper van de Berg Cover Jasper van den Berg Vormgeving Sabine Bastiaans Bijdragen Giselinde Kuipers · Gertjan Buijs

thema: emotie

emotie.indd 3

3

06-May-14 19:00:00

tekst: Giselinde Kuipers

Woedend

Z

ijn emoties echter dan rationele overwegingen?

Gedachten voelen, in vergelijking met emoties, afstandelijk en reflexief, en missen urgentie. Emoties - vooral als ze groot en intens zijn -- kleuren alle ervaring. Als je blij bent is alles mooi, als je boos bent alles onredelijk, als je verdrietig bent is niets meer leuk. Hierdoor voelen emoties authentieker, dichter bij het zelf dan gedachten.

Lange tijd golden emoties hierom als verdacht. Deze woeste gevoelsbewegingen moesten ingedamd, want ze vertroebelden de heldere blik. Maar midden vorige eeuw begon de ‘emancipatie van de emoties’ (Cas Wouters). Het was belangrijk om ‘jezelf ’ te zijn. En wat is er nu authentieker dan emoties? Rationale argumentatie is onpersoonlijk. Als je jezelf wil zijn kan je beter ‘bij je gevoel blijven’ dan ‘in je hoofd zitten’. Zo werd ‘ik voel het gewoon zo’ in plaats van een twijfelachtige persoonlijke ontboezeming een valide argument.

Hierachter schuilt een overtuiging dat gevoel iets te maken heeft met waarheid. De redenering gaat ongeveer zo: Gevoel = zelf = echt = waar. Op deze redenering valt wel wat af te dingen. Zo zijn emoties verbazend makkelijk uit het niets op te roepen. Van horrorfilms worden we bang, van porno opgewonden, en een sentimentele film maakt

4

emotie.indd 4

ons aan het huilen (mij althans).

Deze emoties kunnen groots en meeslepend zijn. Maar zijn ze echt?

Als ik in de bioscoop om een film huil is dat (meestal) geen echt verdriet. Wat wel echt is, is de schaamte om mijn rode ogen als het licht weer aangaat. In de bioscoop is het verschil duidelijk: sommige emoties zijn echter dan andere. Maar vaak is het lang niet zo helder.

Emoties zijn makkelijk te manipuleren. In de jaren zestig deden psychologen Schachter en Singer een serie beroemde experimenten.

Ze injecteerden proefpersonen met een middel dat ‘arousal’ (emotionele activatie) opwekte. Uiteraard had deze emotie geen aanleiding, dus mensen gingen zoeken naar clues in hun omgeving. Afhankelijk van de omgeving – gemanipuleerd door de psychologen - rapporteerden proefpersonen negatief affect (boos) of positief affect (blij). De psychologen concludeerden dat emotie een tweestapsproces is: relatief ongericht gevoel wordt een specifieke emotie door cognitieve duiding van een situatie. Dit mechanisme verklaart het ‘omslaan’ van emoties. Na afloop van een begrafenis slaat verdriet om naar uitgelaten joligheid. Seks is beter na ruzie. De zenuwachtigheid voor een tentamen transformeert in ontremde vrolijkheid. Bange mensen worden sneller boos.

De afgelopen tijd zijn veel mensen

sociologisch mokum

06-May-14 19:00:01

Giselinde Kuipers is hoogleraar cultuursociologie aan de Universiteit van Amsterdam.

Samen met Olav Velthuis schrijft zij een wisselcolumn voor SoMo.

column

tele omgeving van Schachter en Singer: hij geeft betekenis aan diffuse gevoelens. Er zijn veel objectieve redenen voor angst: crisis, werkloosheid, onzekerheid, instabiele politiek. Angst doet de zelfervaring geen goed: het zelf wordt een vormloos plasje ellende, met weinig gevoel van controle. Maar angst is om te zetten in boosheid. Boosheid geeft kracht. Als je boos bent, ben je juist heel erg ‘ik’, of eventueel, heel erg ‘wij’. Het lijkt me dat veel Nederlandse politici – en zeker niet alleen van de PVV – dit mechanisme goed begrepen hebben. Hun publiek beleden woede lijkt me een nogal doorzichtige poging publieke angst om te zetten in collectieve woede over hun politieke stokpaardjes.

Met publieke woede sla je drie vliegen in een klap. Je laat zien dat je zelf authentiek bent.

Je woede bewijst het belang van de zaak. En met wat geluk geeft jouw woede betekenis en richting aan de angst en het onbehagen van anderen – en win je daarmee

thema: emotie

emotie.indd 5

beeld:Shiva Shazad

publiekelijk ‘woedend’. Krantendatabase Lexisnexis vindt het woord ‘woedend’ 932 keer in Nederlandse kranten sinds september 2013. Vooral politici (Rutte, Samsom, Wilders, Merkel, Obama, lokale politici, Europarlementariers) zijn volgens de krant vaak woedend, maar ook Yahoo, dierenrechtenorganisaties, betogers, ouders, sporters, artiesten...

Deze publieke uitingen van woede zetten mij aan het denken over de echtheid van emoties.

Zijn deze mensen allemaal echt ‘woedend’? Ik kan me niet voorstellen dat ze in Den Haag, bij Yahoo, of in de gemeenteraad van Woerden zo boos zijn dat ze op maximaal volume alle kwetsende dingen die ze kunnen bedenken eruit gooien. (Dat doe ik als ik woedend ben; gelukkig komt dat maar zelden voor.)

Ik geloof best dat deze mensen verontwaardigd zijn, maar woedend vind ik een ongeloofwaardige hyperbool. Toch denk ik dat deze ‘woede’ bedoeld is om authentiek over te komen. Woede is een signaal van persoonlijke betrokkenheid – en betrokkenheid bewijst weer dat iets van belang is. Wat je voelt, is echt, en dat is waar.

Maar er is nog iets. Publieke woede werkt zoals de experimen-

steun voor jouw visie.

Het is paradoxaal: in de hoogst opgeleide samenleving ooit geldt niet ratio of intellect, maar individuele authenticiteit als de hoogste waarde. Daardoor wint de alomtegenwoordige, directe emotionele ervaring snel van de bedaagde, afstandelijke argumentatie – ook al is emotie te manipuleren en authenticiteit te faken.

Mensen die hard roepen dat ze ‘woedend’ zijn nemen we daarom extra serieus. Terwijl ik zou zeggen: laat die mensen eerst maar afkoelen. Als ze weer helder kunnen nadenken praten we verder.

Maar ik zit vast teveel in mijn hoofd.

5

06-May-14 19:00:01

Biografie

6

emotie.indd 6

Sylvia Holla (27) heeft cum laude de Research Master Social Sciences aan de UvA afgerond in 2010. Ze heeft zich verdiept in onderwerpen als schoonheid, seksuele identiteit en modellenwerk. Als docente aan de UvA geeft ze cursussen in sociologische theorieĂŤn en als onderzoekster draagt ze bij aan het project Sociology of Beauty, waarbinnen ze promoveert. Ze schrijft voor het academisch tijdschrift Sociologie en heeft met haarsociologisch onderzoekmokum naar jongeren en seksualiteit bijgedragen aan het boek De Seksparadox.

06-May-14 19:00:17

tekst: Jonas Vergeldt beeld: Shiva Shazad

interview

Achter de coulissen van de beeldcultuur Interview met Sylvia Holla

Schoonheid is tegenwoordig overal en we ontkomen er niet aan. De ideaalbeelden spelen in op het verlangen van de mens, vaak door bedrijven, media of de fitnesscultuur ingegeven. Sylvia Holla (27) is gespecialiseerd in de sociologie van schoonheid en vertelt over haar bevindingen in de modewereld. Ook droeg ze bij aan het boek De Seksparadox. Wat gaat er schuil achter de hedendaagse beeldcultuur en wat doet dat met de mens?

“

UvA ele logieauty, e en k De

T

he awful thing is that beauty is mysterious as well as terrible. God and the devil are fighting there and the battlefield is the heart of man.” Dit schreef Dostojevski in 1880, maar geldt vandaag de dag des te meer. We genieten van schoonheid, het brengt ons in vervoering maar het maakt ook duistere krachten in ons los zoals begeerte, frustratie, jaloezie.

Om een antwoord te vinden op de vraag of de hedendaagse beeldcultuur daadwerkelijk goddelijke of duivelse trekjes aanneemt, spreek ik met Sylvia Holla (27), docente en promovenda sociologie aan de UvA. We kennen haar stralende verschijning van de werkgroepen sociologische theorieën en ze valt op door de viervoeter die haar vaak vergezelt naar het Oost-Indisch Huis. Ze is gespecialiseerd in schoonheid, modellenwerk en kent het recept van de schoonheidsbranche: “Schoonheid doet dromen. Bij veel bladen die ik doorblader, denk ik geregeld: dit is bewerkt. Ik denk

dat veel mensen dat doorhebben als welke betekenis zij daar aan geven.” ze naar modefoto’s kijken. Tegelijkertijd zijn de foto’s vaak realistisch genoeg om De genderrollen laten volgens erover te kunnen dromen: het spreekt mensen nog Holla weinig vrijheid voor variatie genoeg aan, waardoor ze en experiment toe. zich kunnen identificeren met zo’n beeld en denken: Hoe dat in de praktijk gaat, wordt zo wil ik er ook wel uit zien. De industrie slaagt er vrij goed in om dergelijke duidelijk als we kijken naar een lifesverlangens los te maken bij mensen.” tyle blad zoals Libelle. “De modellen in zo’n blad zijn vaak tussen de vijfentwintig en vijfendertig jaar. Dat zijn Betekenisgeving Ondanks dat media geen realistisch dus geen piepjonge modellen, maar beeld scheppen wil Holla voorbij aan het segment vrouwen dat de Libelle het idee dat de beeldvorming verder- leest is evengoed ouder dan dat. De felijk of afkeurenswaardig is. “Het is modellen worden natuurlijk wel op plausibel om aan te nemen dat die een manier gestyled zodat het aanideaalbeelden invloed hebben op het sluit bij de leefwereld en verlangens zelfbeeld van mensen, in het bijzonder van de Libellelezeressen. Dus vaak als pubers die daar wellicht wat vatbaar- volwassen vrouwen met een gezinsleder voor zijn. Toch kun je als socio- ven”, zegt Holla. “Ik denk dat de lezers loog heel lastig met grote stelligheid van Libelle kritisch genoeg zijn om zeggen hoeveel effect media precies door te hebben dat het jonge vrouhebben op mensen. Je kan wel kijken wen zijn waar ze naar kijken, maar hoe mensen beelden interpreteren en tijdens het doorbladeren misschien

thema: emotie

emotie.indd 7

7

06-May-14 19:00:22

ook denken: ‘Goh, zij heeft nog geen kraaienpootjes”. Betekenisgeving aan modebeelden en ‘schoonheid’ als cultureel concept: het zijn thema’s binnen het onderzoeksproject Sociology of Beauty, uitgevoerd door Giselinde Kuipers, Michael Deinema, Elise van der Laan en Sylvia Holla. Holla heeft zich gespecialiseerd in het werk van modellen: “Ik ben gaan kijken naar de mensen wiens werk het is om verschillende noties van schoonheid concreet te maken door middel van hun lijf. Veel modellen zijn intensief bezig met het vormgeven van hun lichaam om die schoonheid te verbeelden.”

Het product zijn “Modellen verkopen niet alleen een product, ze zijn het product”, zegt Holla. ”Die lichamelijke betrokkenheid geeft het werk een extra dimensie en daarmee verschilt het fundamenteel van andere dienstverlenende beroepen. Je bent namelijk nooit even niet-model, Ook als je aan het einde van een werkdag naar huis gaat en avondeten gaat koken, houd je rekening met wat je kookt: het moet lekker zijn, maar je moet ook in vorm blijven”. Modellenwerk is daarnaast een goed voorbeeld van wat Hochschild emotional labour noemt.

Veel werknemers in de dienstensector verkopen hun emotionele uitstraling in plaats van fysieke kracht of een ambacht. Hun gevoelens worden daarmee ook onderdeel van het product of de verleende service. Hierdoor kunnen werk en ‘het persoonlijke’ door elkaar gaan lopen en dit geldt volgens Holla ook voor modellen.

“Modellenwerk is voor velen meer een levensstijl dan gewoon een baan”.

8

emotie.indd 8

Iedereen kampt daarmee: het incorporeren van je werkende zelf met een algeheel idee over het zelf

Ze voegt daaraan toe: “Al denk ik dat iedereen daar in zekere mate mee kampt: het incorporeren van je werkende zelf met een algeheel idee over het zelf. We proberen al die onderdelen te incorporeren in een narratief over ons persoon, en we streven in dat verhaal over ons zelf naar zoveel mogelijk samenhang.” In tegenstelling tot obers, stewardessen of docenten verrichten modellen echter nog een vorm van emotionele arbeid, namelijk het disciplineren van het lichaam en het lijnen. Volgens Holla is dit niet alleen een fysieke activiteit, maar komt er ook veel emotie bij kijken, zoals gevoelens van succes en ook frustratie.

Deze commodificatie van lichaam en emotie hangt samen met een tweede vorm van emotionele arbeid, die Holla opviel tijdens haar onderzoek naar modellenwerk. “Modellen wordt vaak gevraagd een emotie uit te stralen die past bij de kleding en het beeld dat de opdrachtgever wilt overbrengen. En in sommige high fashion kringen is het tegenwoordig in trek om juist een afwezigheid van emoties te tonen. Maar dit is wel het moment waarop modellen hun creativiteit kunnen gebruiken en laten zien wat ze in huis hebben aan uitdrukkingen en poses. Ze hebben immers relatief weinig zeggenschap over het esthetische en creatieve proces eromheen, bijvoorbeeld keuzes aangaande kleding-, make-up of setting.”

Uitsluiting Discussies over de modewereld gaan niet alleen over het welbevinden van de modellen, maar richten zich ook op de beeldvorming of werkwijze van de branche. Neem Abercrombie & Fitch, een kledingwinkel die expres rijen creëert voor de ingang en personeel aanneemt op basis van uiterlijk.

Holla: “Abercrombie & Fitch creëert exclusiviteit door klanten te onderscheiden op basis van hun uiterlijk.

Mensen met een bepaalde kledingmaat horen erbij, anderen niet. Ze spelen marketingtechnisch in op het verlangen deel uit te maken van de groep die wel de winkel in mag, maar ze gaan hier duidelijk een beetje ver in, want velen werden woedend en riepen om een boycot, of gooiden milkshakes tegen de ramen en gesloten deuren.”

Waar de consument tot op zekere

sociologisch mokum

06-May-14 19:00:23

hoogte met de portemonnee bepaalt of hij een hippe, sjieke of urban-uitstraling aanneemt, gelden in de modewereld starre conventies die exclusief van aard zijn. Holla: “Jeugdigheid, slankheid en blankheid zijn niet makkelijk te omzeilen en alles wat buiten die normen valt, wordt breed uitgemeten als zijnde een uitzondering, zoals maatje XL of ‘etnische’ modellen. Alleen de term al, ‘etnische’ modellen…”

Seksparadox In haar onderzoek naar jongeren, uitgaan en seksualiteit merkte Holla op hoeveel onduidelijkheid er onder tieners bestond over seks. Dit lijkt paradoxaal voor mensen die opgroeien in een informatietijdperk, maar een verklaring vindt Holla in de hoek van de populaire media. “Seks is alomtegenwoordig, maar wel op een eenzijdige, gecommercialiseerde en vaak onrealistische manier. Stel: een dertienjarige jongen ziet een meisje op een beeldscherm met een telefoon, blote borsten en ze speelt ‘geil’ met een banaan. Hij leert zo niks van vrouwelijke seksualiteit en tienermeisjes uit zijn klas – integendeel!” Holla sprak ook een groep meisjes die dachten dat ze nagenoeg leeg zullen bloeden als ze worden ontmaagd. Ze waren als de dood voor seks . Holla: “Ik weet niet waar ze het vandaan halen, maar het is fijn als die angst wordt weggenomen door gesprekken over seks wat concreter te voeren. De seks die jongeren zien op tv en internet is misschien opwindend, maar kan tegelijkertijd zorgen voor gevoelens van schaamte of verwarring”.

Holla heeft zich begeven onder

tieners in het uitgaanscircuit om te observeren hoe ze zich gedragen en elkaar versieren, bijvoorbeeld door te ‘schuren’. Het is een dansvorm die de boventoon voert in populaire media, zoals videoclips, en jongeren pikken daarvan delen op. De genderrolpatronen die gelden bij deze dans laten volgens Holla weinig vrijheid voor variatie toe: “De jongen staat achter en pakt het meisje bij de heupen. Jongens nemen het initiatief, meisjes niet want dat wordt door andere tieners al snel gezien als triest of zelfs sletterig.” Haar bevindingen beschrijft Holla in haar bijdrage aan het boek De Seksparadox (2013).

Het behandelt de spanning tussen de verworven vrijheden dankzij de seksuele revolutie aan de ene kant en het traditionele, gendernormatieve waardepatroon van onder andere jongeren aan de andere kant. “Veel idealen uit de seksuele revolutie zijn wettelijk behaald, maar in sociaal opzicht valt er nog veel te winnen, zoals gelijkheid tussen mannen en vrouwen.”

Mediawijs De schoonheidsindustrie en populaire media werken met noties over seks en schoonheid in dikwijls gesimplificeerde vorm: zij gebruiken stereotypen waarmee niet altijd recht wordt gedaan aan de complexiteit en variëteit van uiterlijke verschijningen en seksuele omgangsvormen die er werkelijk zijn. Het is echter de vraag of wij van dit soort systemen zulke hoge verwachtingen moeten hebben.

Holla denkt van niet, maar pleit er wel voor dat sommige groepen, zoals jongeren, ‘media-wijs’ gemaakt wor-

thema: emotie

emotie.indd 9

den. Dit kan door in het (seksueel) onderwijs meer ruimte vrij te maken voor media-interpretatie en kritische reflectie op beelden.

Voor een resumerend antwoord op de vraag of de schoonheidsindustrie het ‘goede’ of ‘slechte’ voor heeft met de mens, zit de werkelijkheid te weerbarstig in elkaar. Holla’s bevindingen maken wel het volgende duidelijk. De verleidende blikken van dames in bushokjes, H&M-tijdschriften en autoreclames zijn vaak even fictief als het engeltje en duiveltje op je schouders, maar zulke voorstellingen kunnen wel sociale consequenties hebben.

9

06-May-14 19:00:23

Collectieve

Nostalgie

10

emotie.indd 10

sociologisch mokum

06-May-14 19:00:28

tekst: Marjolein Voortman beeld: Alex Zeeuw

reflectie

Jongens met wollen truien en baarden, meisjes met ongewassen haar en bloemenjurkjes aan; als je de iPads en smartphones even wegdenkt zou de hipster van 2014 dezelfde persoon kunnen zijn als de hippie van 1969. In deze vintage huls bevindt zich een zelfbewuste tiener, twintiger of dertiger (want zo oud zijn ze ongeveer) die zich tegoed doet aan de herontdekte gaafheid van vintage hobby’s (denk: breien, handwerken) , vintage meubels en indie bandjes met een ‘vintage sound’. Maar waar komt die hang naar vintage ineens vandaan?

e

thema: emotie

emotie.indd 11

11

06-May-14 19:00:37

V

erlies van onbevangenheid Van alle menselijke emoties die er te bedenken zijn, is er eentje die in mijn beleving nagenoeg alle andere overtreft: nostalgie. Terugverlangen naar de tijd van kamperen met vader, moeder, broer en zus op afgelegen boerderijcampings in Frankrijk, met niets anders om je zorgen over te maken dan op tijd in de schaduw te gaan zitten en je mok limonade niet van het lage kampeertafeltje af te stoten. Terugverlangen naar de tienerjaren, met dagen waarop mijn zus en ik van heftige ruzie in de ochtend over een potje dagcrème moeiteloos overstapten naar intense knuffels in de avond toen we toekomstdromen bleken te delen. Want zo snel kwamen ruzies, en zo snel gingen ze weer. En zo lekker roken die toekomstdromen. Mijn toekomstdromen zijn niet verdwenen, mijn liefde voor Franse campings en mijn zus ook niet. Maar het voelt anders dan vroeger, minder groots, en met minder buikvlinders. Waar veel mensen nu eigenlijk precies naar terugverlangen als ze zich nostalgisch voelen valt wellicht nooit helemaal te vatten, of over één kam te scheren, maar ik zet mijn geld in op onbevangenheid. Hoe ouder je wordt, hoe meer kanttekeningen komen te staan bij alles dat je bedenkt of verlangt. Ons toenemende verstand naarmate we ouder worden maakt weliswaar dat we feitelijk meer in staat zouden moeten zijn om onze dromen te realiseren, maar ook dat we er slechts in weloverwogen mate van kunnen genieten.

12

emotie.indd 12

‘Vroeger was alles beter’ Natuurlijk worden we ouder, en is het verlies van onbevangenheid een nauwelijks te voorkomen verschijnsel dat daarmee gepaard gaat. Dat dit kan leiden tot nostalgie op individueel vlak is in dat opzicht te begrijpen. Maar hoe zit het met die collectieve nostalgie die maakt dat er ineens een hele generatie probeert om terug te grijpen naar vervlogen tijden? Jan-Willem Duyvendak gaf een lezing op 11 juni 2009 tijdens de Dag van de Sociologie, genaamd “Nostalgische Naties”.

In deze lezing zei hij: “In Nederland heerst een sterk restauratief nostalgisch sentiment: alle veranderingen zijn verslechteringen geweest en we willen de oude tijden terug”. Deze zogenoemde verslechteringen bevinden zich in de ogen van veel

Alle veranderingen zijn verslechteringen geweest.

Nederlanders bijvoorbeeld op economisch vlak en in de problematiek volgend op de integratie – die mislukt zou zijn – van grote groepen niet-westerse allochtonen die in de jaren zestig naar Nederland zijn gehaald. Ontevredenheid over de status quo lokt voor veel mensen de neiging uit om het verleden te verheerlijken, het “vroeger was alles beter” gevoel. Dit gevoel ontstond begin 19e eeuw en

sociologisch mokum

06-May-14 19:00:37

hangt samen met de moderniteit; de geïndustrialiseerde wereld na de Franse Revolutie. Max Weber noemde dit een tijd van onttovering -het proces van het oplossen van praktische problematiek doormiddel

ander op te merken valt, en wordt ervaren door elke generatie.

Het verleden of de toekomst?

Misschien is er toch niet zo veel verschil tussen individualistische nostalgie en collectieve nostalgie.

Beide zijn gestoeld op de overtuiging dat het bestaan vroeger beter was, doch om andere redenen: bij het individu ontstaat deze overtuiging als gevolg van het verlies van onbevangenheid en jeugd, voor een generatie hangt het samen met een verlies van magie en traditie. In beide gevallen wordt er echter met verlangen teruggeblikt, daardoor – mogelijk met opzet – het zicht op de toekomst belemmerend. Volgens Duyvendak was de diachrone blik van de socioloog tot nog toe overwegend naar de toekomst gericht.

Maar, zo vraagt hij zich af: “…zijn we in staat om de beweging naar het verleden ook te begrijpen? Staan (post)moderniseringssociologen nu met lege handen of kunnen we nog terug? Back to the past? Kunnen we een sociologie van de nostalgie ontwikkelen, een empathische sociologie die het verdriet begrijpt om wat

Waar komt die hang naar vintage vandaan? van technologie in plaats van magie.

Dit proces resulteerde in een Westerse samenleving waarin wetenschap belangrijker is dan geloof, en keuzes worden gemaakt op basis van rationele doelen. Deze rationalisering maakt het verleidelijk om ‘dromerig’ terug te blikken op vroeger. Volgens socioloog dr. Bart van Heerikhuizen verlangt men in 2014 terug naar de jaren ’50 – terwijl er toen grote zorg bestond over de verwilderde jeugd en de grote seksuele vrijheid – en verlangde men in de jaren ‘50 terug naar de jaren ‘20 – terwijl dat de tijd was van de Eerste Wereldoorlog en verlangens naar de vooroorlogse situatie. Het ‘vroeger was alles beter’ gevoel bestaat dus zélfs als evident is dat er ook aan ‘vroeger’ het één en

thema: emotie

emotie.indd 13

verloren is gegaan maar die tegelijkertijd onderzoekt wat deze nostalgie drijft, wie er door worden ingesloten en wie buiten?”

Hippe jongens en meisjes Dan is er natuurlijk nog de vraag hoe de vintage neigingen van de hippe jongens en meisjes in 2014 te verklaren zou zijn vanuit al deze theorieën. Het zou een mooi staartje aan dit artikel zijn als ik overtuigend zou kunnen stellen dat de hippe jongens en meisjes gedreven worden door nostalgie, zij het individueel of collectief, maar dat kan ik niet. Trends in kleding , vrijetijdsbesteding , muziek of zelfs ideologie kunnen ontstaan door tal van factoren, waarvan nostalgie er slechts één is. Maar ik geloof graag dat dit laatste wel een rol speelt. Al is het maar omdat ik dan zo duidelijk niet de enige ben die terugverlangt naar toen alles nog beter was.

13

06-May-14 19:00:37

Wanneer het persoonlijke politiek wordt In Kenia proberen schrijvers, kunstenaars en journalisten meer en meer aandacht te vragen voor homoseksualiteit. Velen van hen zijn zelf homoseksueel en zien met lede ogen aan hoe in omringende landen homoseksualiteit wordt gemarginaliseerd. Lisa Bontenbal woont momenteel in Nairobi voor een onderzoeksstage en ziet hoe uit deze grote emotionele betrokkenheid een politiek verlangen ontstaat naar een meer open visie. “

S

o if you’re a woman and you like to eat pussy, or if you’re a man and you enjoy sucking someone’s dick, that is all right!” Het publiek juicht. Ik sta achterin een propvolle zaal van het Goethe Instituut in Nairobi, waar vanavond het boek Invisible van Kevin Mwachiro wordt gepresenteerd. Het boek is een verzameling van verhalen, narratives, van lesbische, homoseksuele, biseksuele, transgender en interseksuele personen; mensen uit de queer-community in Kenia. De auteur interviewde mannen en vrouwen uit heel het land die vaak jarenlang worstelden met hun seksualiteit, gender en/of identiteit. Sommigen werden gepest, uitgescholden, ontslagen, of uit de familie verbannen, anderen bleven uit angst voor soortgelijke gevolgen lange tijd in de kast.

Het gesprek ligt gevoelig; homoseksualiteit is per wet verboden in Kenia.

De regering doet hier vooralsnog

14

emotie.indd 14

(gelukkig) weinig mee, en ‘jaagt’ niet actief op homoseksuelen in het land, zoals in Nigeria en Oeganda. Maar begin februari nog probeerden een aantal parlementsleden de anti-homo wet meer kracht bij te zetten. Ze kondigden een dagvaarding aan wegens de directeur en de procureur-generaal van het Openbaar Ministerie wegens het niet afdwingen van de wet. Ook planden ze een anti-homo bijeenkomst voor parlementsleden en riepen de politie op tot arrest en actie. “It is against our African traditions and our religious heritage”, aldus parlementslid Irungu Kanga’ta.

Moedige keuze Niet geheel gek dus dat veel Kenianen niet openlijk durven te spreken over hun seksuele geaardheid, of er voor kiezen deze te ontkennen. Uit angst, voor eventuele gevolgen. Angst ook dat het land in de voetsporen zal treden van buurland Oeganda, dat eind

sociologisch mokum

06-May-14 19:00:49

tekst: Lisa Bontenbal beeld: Sabine Bastiaans

februari de omstreden anti-homo wet uitvaardigde. Die wet bestraft het hebben van homoseksuele relaties met de doodstraf en verbiedt elke propaganda van homoseksualiteit.

In het dagelijks leven van homoseksuele Kenianen zijn chantage, geweld, intimidatie, afpersing, en gevallen van ‘corrigerende verkrachting’, geregeld aan de orde. Ondanks dat het onderwerp een groot taboe is zijn er steeds meer Kenianen die wel openlijk uitkomen voor hun seksualiteit en het gesprek hierover aangaan.

Zij proberen de samenleving te laten zien dat homoseksuelen ook gewone mensen zijn, en dat je ze overal in het dagelijks leven kunt tegenkomen; in de winkelstraat, op school, naast je in de bus, je buurman in de straat, je collega op werk, of de goede vriend die naast je zit.

Een moedige keuze, gezien de omstandigheden, en een weg die vele hobbels zal kennen. Zo schrijft Kevin Mwachiro in de opening van zijn boek: “I must admit there have been lots of tears in getting this book together, there was a lot of pain that some of the contributors had to re-live as they narrated their stories to me.” Het debat over homoseksualiteit is in bijna elk land emotioneel zwaar beladen, maar illegaal zijn vanwege je seksualiteit maakt het verhaal in veel Afrikaanse landen des te heftiger. Daarnaast is de lading van het debat voor de debat builders veel sterker dan bij andere maatschappelijke thema’s. Het gaat immers over henzelf. Zij verdedigen hun eigen seksuele voorkeur en daarmee een onderdeel van hun identiteit.

Je ‘zelf ’ als munitie Identiteit is een breed en dynamisch concept dat constant in beweging en

thema: emotie

emotie.indd 15

reflectie

aan verandering onderhevig is. Seksuele identiteit wordt overwegend gezien als een onderdeel van iemands persoonlijke identiteit en bestaat uit iemands eigen ideeën over seksueel gedrag, houding en gevoelens over seksualiteit. Het University College in London beschrijft seksuele identiteit op hun website als: ‘self-recognition of one’s sexual orientation and sexual behaviors and the meanings one places on them’. De Australische psycholoog Vivienne Cass (1984) omschreef identiteit als een set van zelf-percepties met bijbehorende gevoelens, dat aansluit bij bepaalde sociale categorieën (zoals ras, gender, beroep, seksualiteit).

Seks tussen personen van hetzelfde geslacht komt voor in talloze historische en culturele contexten en wil niet altijd zeggen dat deze personen ook een homoseksuele identiteit ervaren. Homoseksualiteit als (onderdeel van) een sociale identiteit is een vrij recent fenomeen, zo schreef onder anderen Michel Foucault. Maar in Nairobi wordt duidelijk dat er wel degelijk een groeiende groep bestaat die zichzelf als homoseksueel definieert. Zij voeren het debat over een onderwerp dat hen onherroepelijk zelf aangaat; het persoonlijke wordt politiek. En zo meer zichtbaar. Een boek als Invisible leert de lezer te kijken naar de wortels van vooroordelen over homoseksualiteit in Kenia, en moedigt aan de eigen acties te herzien.

Naast Kevin Mwachiro zijn er een aantal mensen uit activistengroepen, zoals de Gay and Lesbian Coalition of Kenya en Gay Kenya Trust, bij de presentatie aanwezig. Ook de bekende schrijver Binyavanga Wainaina die vorig jaar publiekelijk

15

06-May-14 19:00:59

uit de kast kwam en hiermee het wereldnieuws haalde, neemt deel aan de discussie. Het zijn met name schrijvers, kunstenaars, journalisten en intellectuelen die de discussie voeren in Kenia.

Stil protest De New Yorkse onderzoekers Francesca Poletta en James Jasper schrijven in Collective Identity and Social Movements dat participatie in een sociale beweging verschillende motieven kent. Als mensen participeren omdat dit in overeenstemming is met ‘who they are’, zal de vorm van het protest beïnvloed worden door een collectieve identiteit. Het protest tegen onderdrukking van seksuele minderheden in Kenia wordt geduldig en op intellectueel niveau gevoerd. Geen spandoeken, opstanden en bedreigingen, maar boekpresentaties, kunst en lezingen.

Sociale bewegingen kunnen sociale normen en culturele voorstellingen transformeren. Hierdoor verandert niet alleen de kijk op een bepaalde minderheid, maar ook de manier waarop die minderheid zichzelf ziet.

Sociale bewegingen in West-Europa in de jaren 70 en 80 zochten erkenning voor nieuwe identiteiten en lifestyles, zoals feminisme, homoseksualiteit en pacifisme. Hiermee veranderde zij voorgoed de politieke agenda, want de belangen van donkere mensen, vrouwen of homoseksuelen worden in Europa inmiddels breeduit erkend.

Alhoewel collectieve identiteit niet hetzelfde is als de optelsom van meerdere individuele identiteiten, zijn beide wel constant met elkaar in wisselwerking. Zo zetten homoseksuelen zich in voor erkenning en gelijke rechten zodat ze de ‘zelf ’ kunnen zijn die zij willen zijn. Sociale bewegingen kunnen door het tactisch promoten van een nieuwe identiteit gelijke rechten bewerkstelligen, zodat minderheden een positieve individuele identiteit ontwikkelen in plaats van een verborgen, onderdrukte identiteit.

Geweld, intimidatie, afpersing, en gevallen van ‘corrigerende verkrachting’ zijn geregeld aan de orde.

16

emotie.indd 16

In veel landen wordt homoseksuelen het recht ontnomen zichzelf te zijn. Door het publiek de vraag te stellen: in wat voor samenleving willen we leven? hoopt de homobeweging die samenleving positief te beïnvloeden en dit recht weer ter herwinnen. Dat persoonlijke drijfveren de maatschappelijke strijd ver kunnen brengen bewijzen de landen waar gelijke rechten voor etnische minderheden, vrouwen en homoseksuelen regel zijn, en geen uitzondering. Hopelijk is dit pad ook Kenia gegund.

sociologisch mokum

06-May-14 19:00:59

tekst: Sterre ten Houte de Lange beeld: Esmee Buitenhuis

reflectie

Landelijk Congres Sociologen: Angst Hoewel al ruim drie jaar actief lid bij SEC, besloten Monique Verhoeven en ik pas dit jaar om een kijkje te nemen op het Landelijk Sociologie Congres. Dit wordt jaarlijks georganiseerd door het Landelijk Overleg Sociologie, het overkoepelend orgaan van alle studieverenigingen in Nederland. Het thema was ‘angst’ en met een aankomende SoMo over emoties werd ik tevens door de hoofdredactie op pad gestuurd.

N

a onze koffie en klassiek Utrechts ontbijt – broodje Mario – stappen Monique en ik de prachtige locatie van het congres binnen: het academiegebouw van de Universiteit Utrecht, gelegen aan het Domplein. Een imposant gebouw met marmeren trappen, eeuwen oude wandkleden en zware gordijnen. Precies zoals je je een historisch universiteitsgebouw voorstelt; vergelijkbaar met onze Oudemanhuispoort, maar dan ook mooi van binnen.

De openingsspeech wordt gegeven door de Nijmeegse emeritus professor Wout Ultee en bij het

horen van die naam denk ik: ken ik die niet ergens van? Ik kan er de vinger niet opleggen, maar het is zonder meer een grote naam. Monique en ik zitten op de derde rij, met pen en papier in de aanslag om weer flink wat te leren die dag.

Ultee begon zijn speech met een korte opmerking dat angst geen sociologisch onderwerp is, omdat het een individuele emotie is: best een sneer naar deze SoMo. Daarom wijdt hij uit over zijn persoonlijke associatie met angst: namelijk een zaal vol eerstejaars sociologie studenten die geen zin hebben in het inleidende vak dat hij zal geven. Een angst waarvan hij verlost is sinds zijn emiraat.

thema: emotie

emotie.indd 17

Dat belooft wat, een hoogleraar die niet houdt van het enthousiasmeren van nieuwe studenten in zijn eigen vakgebied. Ik vraag me af het hem vandaag wel lukt en het antwoord op die vraag komt sneller dan verwacht.

De emeritus professor heeft een indrukwekkende analyse voorbereid over samenlevingen die angst inboezemen; zogenaamde uitroeiingstaten, maar ik kan met de beste wil van de wereld niet volgen wat hij zegt. Ultee heeft zijn verhaal woord voor woord voorbereid en leest dit woord voor woord voor. Ik vermoed dat zijn handschrift niet zo best is, want zelfs het voorlezen gaat met horten en stoten. Misschien dat

17

06-May-14 19:01:00

mijn gedachten daardoor afdwalen, maar dit kan ook te maken hebben met de behandelde materie van deze prominente wetenschapper.

Als ik achteraf met andere studenten spreek, lijkt dit laatste vermoeden toch het geval. Luisteren naar Ultee is als het eten van olijven: je moet het leren waarderen.

Na de openingsspeech is er lunch in de senaatzaal, waar ook een mastermarkt plaatsvindt: perfect voor een vierdejaars bachelorstudent zoals ik. Iedereen staat in groepjes bij elkaar, men legt nieuwe contacten of ontmoet oude kennissen terwijl de kleffe bolletjes kaas met filterkoffie worden weggespoeld. Je kent het wel: een ‘grijp je broodje, visitekaartje en voorlichtingsfolder’-moment.

Het laatste kwartier van de lunch gebruiken Monique en ik om een ijsje te halen in de stad, voordat we overweldigd worden door het college van Robbie Voss. Want dat is wat hij doet: ons overweldigen met

18

emotie.indd 18

een analyse over terrorisme, gestaafd met vele theorieën die wij kennen uit de bachelor. Sassen’s global assemblages, Webers rationalisatiethese, een terloopse referentie naar Marx en natuurlijk Beck’s World Risk Society. Monique en ik hebben les gehad van Voss, dus wellicht is de helft van de analyse alleen begrijpelijk voor hen die dit voorrecht ook hebben gehad, te meer hij de filosofen die aan bod komen aankondigt met “Zoals puntje puntje puntje natúúrlijk zei…”.

Desondanks is het een prachtig en inspirerend college en Monique en ik zijn unaniem: wij willen meer Voss.

Zou hij geen les kunnen geven in de master?

Na deze hersenkraker genieten we eerst een uurtje van de zonnige Domtuin, om vervolgens al onze concentratie te richten op het afsluitende college van Abram de Swaan.

De beginspeech van Ultee en de afsluitende speech van De Swaan zijn compleet tegenovergesteld aan

elkaar. Geheel uit zijn hoofd vertelt De Swaan over zijn nieuwe boek: Compartimenten van vernietiging, over genocidale regimes en hun daders. De Swaan gaat verder dan alleen een sociologische analyse en trekt een verband tussen de persoonlijkheidsleer van genocidale daders en de vernietigingsregimes.

sociologisch mokum

06-May-14 19:01:02

Hoewel het een aangename speech is komen we ook nu tot de conclusie dat zijn boek waarschijnlijk beter is dan de presentatie, ditmaal omdat de bewijsvoering voor zijn analyse in een boek beter over het voetlicht kan worden gebracht.

Het college van Voss was zeker niet het enige aangename moment van de dag. We hebben slechts drie van de in totaal tien sprekers gehoord, omdat er meerdere lezingen tegelijk waren. De colleges van Bart van Heerikhuizen, Jan-Dirk de Jong, Leonard van ‘t Hul, Arno van Dam, Nienke Moor, RenĂŠ Veenstra en Jochem Tolsma waren ook stuk voor stuk veelbelovend., maar hebben we om die reden gemist.

thema: emotie

emotie.indd 19

Bovendien ging het ons niet alleen om de sprekers. Zoals we van Bart van Heerikhuizen hebben geleerd is het de lijfelijke aanwezigheid die een band kan scheppen, versterken en onderhouden, en dat kunnen wij zeker beamen. Na het Landelijk Sociologie Congres voel ik me net weer een beetje meer socioloog en onderdeel van een groep die denkt zoals ik. Ik raad dan ook alle sociologen aan om volgend jaar te gaan, al is het maar om je een beetje meer socioloog te voelen.

19

06-May-14 19:01:06

discussie De samenleving is door en door rationeel. Bij vrijwel iedere beslissing worden we geacht een kosten-batenanalyse te maken en hierin passen geen emoties. Maar kan dit wel?

Donna Brouwer 19 jaar, 1e jaar sociologie

Jasper Meeuwis 25 jaar, 3e jaar sociologie

“Niet helemaal mee eens. Onze ratio, het gezond verstand, helpt bij praktische zaken. Door logisch na te denken kunnen we een praktische samenleving opbouwen, maar in werkelijkheid gebeurt dat niet altijd. Dat komt door emotie. De emotie van de mens is gebaseerd op het pure gevoel, maar het staat wel met de ratio in verband. Bij een scheiding moet je bijvoorbeeld beslissingen nemen met je verstand, terwijl er sterke gevoelens en emoties aanwezig zijn. Voor andere beslissingen geldt ook dat mensen met hun verstand willen beslissen, maar de emotie is soms heel sterk.’

‘Iedereen wil die scheiding heel graag hebben, maar dat is niet mogelijk. In de samenleving, in de wetenschap, bij rechten, zijn we op zoek naar een absolute scheiding tussen ratio en emotie. Een rechter moet zo rationeel mogelijk beslissingen maken, maar advocaten zijn er om de rechter in zijn uitspraak te beïnvloeden, in te spelen op zijn emotie. In de wetenschap moet je ook zo rationeel mogelijk zijn, maar bij het formuleren van een vraagstelling kan je al deels door emotie of verwachtingen worden beïnvloed en zo beïnvloed je weer het onderzoek. Ik ben het dus eens met de stelling.’

20

emotie.indd 20

sociologisch mokum

06-May-14 19:01:20

tekst en beeld: Jasper van den Berg

“De scheiding tussen ratio en emotie bestaat niet.”

Meike van den Bongaard 21 jaar, 4e jaar sociologie

Ruben Stokvis 20 jaar, 2e jaar sociologie

‘Veel argumenten die mensen geven ter verantwoording van bepaald gedrag zijn rationalisaties achteraf van gedrag veroorzaakt door emoties. Wanneer iemand een uitspraak doet als ‘minder Marokkanen’ en vervolgens met mooie, rationeel overtuigende argumenten uitlegt waarom hij of zij dat zegt, blijkt achteraf dat die uitspraak voortkomt uit jaloezie of angst, dus een emotie. Het is een illusie dat ratio losstaat van emotie. Anderzijds kan natuurlijk ook beredeneerd worden dat emotie een fysiek proces is in de hersenen, terwijl de ratio een cognitief proces is. Twee losstaande dingen dus.’

‘ Als onder emotie een bewuste en te begrijpen reactie op een prikkel wordt verstaan, dan kan emotie niet gescheiden worden van ratio. Ratio impliceert het bewustzijn van begrijpbare, afgebakende concepten om de wereld om ons heen te duiden. Om een reactie op een prikkel te kunnen plaatsen of begrijpen, dient er gebruik te worden gemaakt van onderscheidingsvermogen en concepten. Dit komt omdat met behulp van deze technieken fenomenen geïnterpreteerd kunnen worden. Ook denk ik dat het onderscheidingsvermogen, waarbij taal en het sociale leven centraal staan, emoties kunnen constitueren of versterken: beschikking over conceptuele hulpmiddelen vormt ervaring.’

thema: emotie

emotie.indd 21

21

06-May-14 19:01:34

De Schreeuw Alhoewel menselijke emoties enkel een afspiegeling lijken van onze eigen, individuele chaotische psyche, worden deze emoties altijd gevormd in relatie tot een sociale buitenwereld, door ons intermenselijk contact en door samen-leven.

Wanneer die intermenselijke relaties door hun zijn of door hun handelen boosheid oproepen dan kan dit nog wel eens tot emotionele uitspraken leiden, die de respectvolle beschermende grenzen van het samen- leven overschrijden.

Artikel zeven van onze grondwet waarborgt dergelijke emotionele uitspraken maar hoever reikt de vrijheid van emotionele meningsuiting?

Op 2 november 2004 werd filmmaker Theo van Gogh neergestoken omdat hij uitspraken had gedaan die ĂŠĂŠn enkele inwoner van Nederland teveel tegen de borst stuitte.

Sindsdien lijken de grenzen van emotionele uitspraken, mede door (sociale) media meer dan ooit... zoek.

22

emotie.indd 22

sociologisch mokum

06-May-14 19:01:40

t de

daan

t...

amsterdam in beeld tekst en beeld: Shiva Shazad

thema: emotie

emotie.indd 23

23

06-May-14 19:01:46

tekst: Tal van den Berg beeld: Cleo Brekelmans

Het is nooit genoeg De Kalverstraat stroomt dagelijks vol met mensen die op zoek zijn naar iets te kopen. Ook de mensen die hun handen al vol hebben aan tassen lopen rond voor een eventuele volgende aankoop. Dit kan een sieraad, nieuw luchtje of een kledingstuk zijn. Het maakt niet zozeer uit wat je koopt, als je het maar kan kopen.

Consumeren is dan ook een groot goed geworden in onze samenleving.

24

emotie.indd 24

sociologisch mokum

06-May-14 19:01:47

betoog

thema: emotie

emotie.indd 25

25

06-May-14 19:01:50

E

voorbeeld nodig om te weten wat ‘in’ is of waar een bepaalde status aan is verbonden. In zijn boek, Liquid Modernity, beschrijft socioloog Zygmunt Bauman hoe winkelen niet alleen om eten, kleding, auto’s en dergelijke gaat, maar vooral over nieuwe ‘recepten voor het leven’: betere voorbeelden van hoe wij ons leven zouden moeten inrichten. We zien andermans leven dan ook vaak als a work of art. We zijn gedreven om ook van ons eigen leven een kunstwerk te maken. Hoewel we hier mee worstelen, streven we naar een bepaald imago dat ons ‘goed staat’. Het is vooral belangrijk dat anderen dit imago geloven, zodat zij weten dat jij ‘iets’ bent. Door de kleren die je draagt, de auto’s die je rijdt, en de horecagelegenheden die je bezoekt, kortom je levensstijl.

Het lastige is dat deze levensstijl, zoals BauDe consumptiemaatschappij biedt man dit noemt, liquide ons een ‘onmogelijke bevrediging’ is. De levensstijl is niet statisch, maar is aan verandering onderhevig. Doordat productie doorgaans uitbreidt en verandert, Leven als kunstwerk veranderen en expanderen onze Ooit was behoefte een goede reden verlangens ook continu. In de loop om iets te kopen. Je koopt brood van de moderniteit heeft ‘behoefte’ om je honger te stillen en een goede plaats gemaakt voor ‘begeerte’, als jas tegen de kou. Tegenwoordig is de motor van het consumentisme. het aanbod aan producten vooral gericht op het vorm geven van Tijdelijke verdoving onze identiteit door middel van Onze dagelijkse beslommeringen consumptie. Het gaat verder dan eisen al veel van ons, daarnaast worslechts behoefte. Om dit te kunnen den we ook nog eens onder druk doen nemen we vaak een kijkje in de gezet door de dwang om te kopen, keuken bij anderen. We hebben een r zijn tal van mogelijkheden en keuzes om betekenis te geven aan ons leven en onze identiteit. We hebben de keuze uit verschillende merken voor kleding, accessoires, verzorgingsmiddelen, voedsel, voertuigen, meubilair. Er worden zelfs sekspoppen geproduceerd, of liefdespoppen, waarbij verschillende typen lichamen, op basis van smaak, gekozen kunnen worden. Tegenwoordig kan bijna alles gecustomized worden. Met deze ‘’vrijheid’’ kunnen we doorgaans in onze behoeften voorzien en zouden we een heel gelukkig leven moeten leiden. Maar is het wel echt zo bevredigend als het in eerste instantie lijkt? Zijn we wel echt vrij?

26

emotie.indd 26

te kopen en te kopen. We worden volgegoten met reclame om te zorgen dat we naar onbenullige materie verlangen. Uiteraard zijn er velen die blij kunnen zijn met weinig, maar ook mensen die niet consumentistisch zijn ingesteld en zich hieraan denken te onttrekken, blijven ongewild inwoner van een samenleving die meer bezit predikt.

Het consumentisme leidt tot toenemende onzekerheid over onszelf en onze identiteit. We voelen het aan wanneer we minder hebben dan anderen en dit knaagt aan ons. Sterker nog, dit steekt. Het zorgt ervoor dat we verder afstaan van ons doel, namelijk onze identiteit vinden en vormen. Vooral als in bepaalde sociale kringen ook bepaalde spullen vereist zijn.

Iemand die zichzelf een wijnliefhebber noemt wordt bijvoorbeeld geacht ook een zekere wijncollectie in huis te hebben. Dit om in de kring van ‘wijnliefhebbers’ of ‘wijnkenners’ serieus genomen te worden.

Wanneer bezoekers van de kalverstraat naar mooie etalages lopen om binnen een kijkje te nemen, lopen ze ook van iets weg.

De eerder benoemde dagelijkse beslommeringen zijn vermoeiend en zorgen vaak voor negativiteit in ons leven.

We hebben als individu de vrijheid om te kiezen op welke wijze we willen leven, welke levensstijl we ons eigen maken. Deze vrijheid zorgt tegelijkertijd voor angst. Angst om

sociologisch mokum

06-May-14 19:01:50

een fout te maken, slordig te zijn en iets in je leven te verwaarlozen, bijvoorbeeld op je werk of in je sociale netwerk. Deze angst kan onbewust zo groot worden dat je een aankoop als een tijdelijke verdoving kunt zien.

Deze bevrijd tijdelijk van de angst en onzekerheid en geeft voor even een zelfverzekerd en vertrouwd gevoel.

De consumenten-race Het voorgaande is echter een tijdelijke bevrediging. Na de aankoop speelt de onzekerheid en de angst immers snel weer op en is het tijd om weer op iets nieuws te jagen. Er is dan ook een bepaalde ironie te vinden bij ons als consumenten. We zijn hevig op zoek naar onze identiteit, maar tegelijkertijd zijn we nooit volledig bevredigd, we blijven altijd ‘op zoek’.

Bij de gedachte van de vrijheid die we lijken te hebben komt ons een zoete smaak tegemoet; we kunnen namelijk zijn wie we willen zijn. Volgens Bauman heeft deze zoetheid een bittere nasmaak. De weg naar iemand ‘zijn’ geeft wel een bepaalde zekerheid, maar wat gebeurt er als je dan daadwerkelijk ‘iemand’ bent geworden? De vrijheid om te zwemmen in de zee van mogelijkheden en keuzes is dan verloren. Het blijven zoeken naar levensvoorbeelden, keuzes en mogelijkheden is een doel op zichzelf geworden en zal nooit eindigen: ‘’In the consumer race the finishing line always moves faster than the fastest of runners’’, aldus Bauman.

Consumenten worden gedreven

door begeerte, het verlangen naar constante verbetering van alles in je leven. Deze begeerte dwingt ons als consument in de race te blijven zonder eindstreep. We worden dus geforceerd om die Iphone, die tablet, nieuwe tas, dat rokje en deze broek te kopen.

Het gaat zelfs verder dan begeerte alleen. Het gaat om een verslaving die voortvloeit uit de begeerte die ons als consumenten een bepaald gevoel van opwinding en spanning geeft.

De consumptiemaatschap pij biedt ons door de keuze uit een oneindig aantal producten ook een ‘onmogelijke bevrediging’. Dit is tegelijkertijd de reden waarom de consumptiemaatschappij in stand wordt gehouden. De vraag wordt immers alleen maar groter, als de bevrediging uit zicht blijft. Zoals de Franse filosoof Montaigne zei: ‘’Of all the pleasures we know of, their pursuit is the most pleasurable’’. Dit laat ons geloven dat het inderdaad niet gaat om de eindbestemming, maar om de reis, niet om het vangen, maar om het jagen.

Socioloog Harvie Ferguson stelt dat het inmiddels zelfs verder gaat dan het najagen van begeerte.

Begeerte blijkt de opwinding waar wij naar zoeken niet meer in stand te houden. Ferguson betoogt dat begeerte tegenwoordig niet meer onze drijfveer tot consumeren is, maar de ‘wens’. In vergelijking met begeerte waaraan het vergelijken met anderen, zelf bekrachtiging, afgunst en ijdelheid ten grondslag liggen,

thema: emotie

emotie.indd 27

heeft ‘de wens’ een meer liquide structuur. De wens drijft ons tot een onverwachte spontane aankoop. Het gaat hier om bepaalde fantasieën die wij als mensen willen vervullen en uiten. Volgens Ferguson is deze ‘wens’ zoals elke andere wens, onoprecht en kinderachtig.

De consumptiemaatschappij met haar overvloed aan reclame leidt tot het imiteren van andermans leven.

De consumptiedwang zet ons gevangen en verdooft tijdelijk alle ellende in ons leven. Dit zijn factoren die het consumentisme in stand houden. In de woorden van de filosoof John Zerzan: ‘’we are terrorised into being consumers’’. We kunnen ons niet aan het consumentisme ontrekken, de vrijheid die we lijken te hebben is slechts schijn. Het is namelijk nooit genoeg en het wordt ook nooit genoeg.

‘Behoefte’ is vervangen door ‘begeerte’, begeerte is vervangen door de ‘wens’ en zo zal ‘wens’ op den duur ook vervangen worden. Het gaat bij consumeren wederom niet om de eindbestemming. Of we onze identiteit gevormd hebben is minder van belang dan de weg ernaartoe. Deze weg uit zich in het eindeloos kopen van spullen om een gevoel van zekerheid te verkrijgen: ‘’most runners forced onto the track have muscles too flabby and lungs too small to run fast, but what truly counts is staying in the race till the end’’.

27

06-May-14 19:01:51

tekst: Ruben Cardol beeld: Sabine Bastiaans

Ik ben vandaag zo vrolijk “Het is belangrijk te weten wat iemands zwakke punten zijn, waar liggen die van u?” vraagt een recruiter zijn kandidaat. De kandidaat knikt bedachtzaam en antwoordt: “Wel, in mijn vrolijk enthousiasme neem ik vaak teveel hooi op mijn vork. Ik ben erg ambitieus begrijpt u. Een ander zwak punt is dat ik te kampen heb met depressieve episodes. Ik moet tot slot toegeven dat ik nogal perfectionistisch ben. Ik vind het daarom moeilijk om met minder dan het beste genoegen te nemen.”

I

n een sollicitatiegesprek melden dat je te kampen hebt met depressies levert een aardig crisisexperiment op. De kans dat je er een baan mee bemachtigt is echter klein. Het sollicitatiegesprek is namelijk een sterperformance.

Voor een goed half uur heb jij alles in huis wat een werkgever kan verlangen. De werkgever weet dit en speelt het spelletje mee. Het sollicitatiegesprek is een toneelstukje, the presentation of self in optima forma. Maar hoe komt het dat dit potje toneelspelen zo geïnstitutionaliseerd is?

Allereerst de theorie die op het eerste gezicht geen verklaring geeft: de transactiekostentheorie. Een sollicitatiegesprek zoals hierboven gaat volledig in tegen de ideaaltypische onderhandeling. De ‘ideale’ markt is een transparante markt. Volledige transparantie zorgt ervoor dat bij een transactie beide partijen niet anders kunnen dan de kwaliteit leveren die ze beloofd hadden. Doet één van de partijen dit niet dan

28

emotie.indd 28

verbreekt de ander de overeenkomst.

Van volledige transparantie is op de arbeidsmarkt, gelukkig, geen sprake. Het staat een sollicitant vrij het beeld neer te zetten dat het best aansluit bij de wensen van de werkgever. Door de verschuiving van producerende naar dienstverlenende economie zijn de wensen van werkgevers echter veranderd. Arlie Hochschild stelt dat werknemers in de dienstensector in plaats van fysieke kracht hun emotionele gesteldheid verkopen. De werknemer is niet langer een productiemiddel, maar hij is onderdeel van het product. Een werkgever is bij het sollicitatieproces op zoek naar een product dat zijn consumenten willen kopen. Voor uitzendbureaus is dit zelfs het enige product.

Met deze vaststelling biedt de transactiekostentheorie toch soelaas. De werknemer moet zich verhouden tot de emotionele gesteldheid die hij presenteert. Het product dat de werkgever zoekt, legt de sollicitant tijdens het gesprek op tafel: een

sociologisch mokum

06-May-14 19:02:02

betoog

vlekkeloze presentatie. Zolang er geen vast contract is moet de werknemer deze belofte waarmaken. De klanten controleren de nieuwbakken werknemer en drukken zo de kosten voor naleving van de arbeidsovereenkomst. De zoekkosten worden lager, omdat alle sollicitanten al voor het interview uitzoeken hoe ze hun persoonlijkheid zoveel mogelijk in lijn kunnen brengen met de ‘kernwaarden’ van de werkgever.

Maar wat zijn de gevolgen van een sollicitatiegesprek waarvan de inhoud met een schep zout moet worden genomen? De onwaarheden creĂŤren bij beide partijen aan de onderhandeltafel verwachtingen. Als een mijnwerker tijdens een sollicitatiegesprek beweert een half uur met 50 kilo steenkolen te kunnen lopen, dan heeft hij hier vooral zichzelf mee. De werkgever zal deze belofte ten volle benutten. Om dit opbieden tussen werknemers te voorkomen, heeft Nederland Arbo-

wetten. Wetgeving die mensen beschermt tegen uitputting van de eigen emoties bestaat echter niet.

De strijd om de beste werknemer begint bij het sollicitatiegesprek waar de sollicitanten zelf de lat leggen.

Door de constante zichtbaarheid van werknemers in hun contact met klanten blijft die lat daar ook.

Bij transacties op de markt bestaat er een bijna onmogelijk taboe op negatieve emoties. Niemand zit te wachten op een vliegtuig vol depressieve stewardessen. Die zijn er vast, maar die zitten buiten het zicht van de markt overspannen te zijn.

Is het mogelijk te ontsnappen aan de vicieuze cirkel van sollicitanten met overvolle hooivorken? Een CAO voor flexwerkers zou een stap in de goede richting zijn. Zolang deze niet bestaat bepleit ik een grass root CAO: laten we perfectionisten die beweren overambitieus en altijd vrolijk te zijn, collectief tegen zichzelf in bescherming nemen.

thema: emotie

emotie.indd 29

29

06-May-14 19:02:13

In Over de Grens komt een student sociologie aan het woord die vertelt over persoonlijke en sociologische bevindingen in het buitenland. Deze keer gaan we naar Frankrijk, waar Gertjan Buijs studeert aan de Université Paris VIII: “Parijs moet je ervaren. Het leven, de plaats van de hartstocht en vrijheid. Maar in wat men de stad van de liefde noemt is niet alles rooskleurig, en het leven in een metropool is niet voor ieder weggelegd.”

Parijs, filosofie en poëzie U niversité Paris VIII is een experimentele universiteit die een jaar na de studentenopstanden van 1968 is opgericht in het ten oosten van Parijs gelegen Vincennes. In 1980 verhuist het complex naar het noordelijk gelegen Saint Denis. Het is deze universiteit die begin 2014 aardig genoeg is mij te verwelkomen in het kader van een Erasmus-uitwisseling. Is het dé plaats waar de geest van verandering nog altijd rondwaart? En wat dreef mij eigenlijk naar Parijs? Wat betreft het laatste: niet enkel mijn fascinatie voor de stad. Als student sociologie en filosofie wilde ik mijn interesse voor het gedachtegoed van Foucault en Deleuze omzetten in een bredere ontdekkingstocht naar de Franse cultuur en filosofie. Tegelijkertijd hoopte ik dat ik me zou kunnen onttrekken aan de in Nederland alomtegenwoordige Amerikaanse invloeden. Na vier maanden van leven in Parijs, kennismaking met de taal, de cultuur en het studentenleven, zijn deze twee wensen zeker in vervulling gegaan.

In vergelijking met de klassieke gebouwen van de Sorbonne, ziet Paris VIII er

30

emotie.indd 30

uit alsof het binnenkort gesloopt wordt.

Al vrij snel merk ik echter dat de universiteit erg bruisend is. Studenten van vele verschillende nationaliteiten – wat betreft variëteit steekt de Sorbonne hier schraal bij af – kruisen elkaar voortdurend. De studie filosofie behoort hier niet tot de geesteswetenschappen, maar vormt een departement met de beeldende kunsten, musicologie, film, en theater. Dat dit een andere sfeer oplevert komt bijvoorbeeld tot uitdrukking tijdens de kunstweek waar ook de studenten en docenten filosofie bij betrokken zijn. Ook in minder georganiseerde tijden zijn trompetgekletter, optredens van studentenbandjes en tentoonstellingen eerder regel dan uitzondering.

Op de pleintjes wordt dagelijks opgeroepen tot protest. Is het zonnig, dan verplaatst iedereen zich naar een heuvelachtig grasveld dat wordt omringd door gebouwen beklad met revolutie-leuzen. Kortom, er gebeurt altijd wat!

Een belangrijke rijkdom heb ik nog niet genoemd: die aan filosofiecolleges. Zo wordt hier tijd en crisis in Marx’ Das Kapital met grote sche-

sociologisch mokum

06-May-14 19:02:15

over de grens

tekst en beeld: Gertjan Buijs

ma’s behandeld door een rode bril dragende Engelsman. Een nonchalante Fransman probeert daarnaast alle klassieke op-eenheid-gerichte ideeën te vervangen door een wereld van immanentie (verschil, processen, bewegingen, verlangens, etc.).

Gelukkig wordt er niet enkel op ‘de canon van de westerse filosofie’ gesteund. Met vakken over techniek, postkolonialisme, Latours kritische sociologie, poïetique en de-globalisering is er ook andere koek. Al met al: genoeg gelegenheid en openheid om andere werelden te ontdekken.

Maar zijn de bijzondere sfeer, de voortdurende oproep tot actie en de confrontatie met andere denkwijzen genoeg voor een concrete revolutie?

Of blijft grootschalige verandering een dromerige, academische illusie?

We kunnen ongeacht of je het historisch, filosofisch of sociologisch noemt, nog zo bezig zijn met het analyseren van breuken en effecten, nog zo alles funderen op verschil, maar voor wat? Laat je daarmee achterstandswijken verdwijnen? En

wat dan, is het niet naïef om te denken zo de verlossing te brengen?

Genoeg gedacht, terug naar het leven. Parijs moet je ervaren. Het leven, de plaats van de hartstocht en vrijheid. Maar in wat men de stad van de liefde noemt is niet alles rooskleurig, en het leven in een metropool is niet voor ieder weggelegd. Het bevalt me goed hier, misschien blijf ik, maar wie weet trek ik de komende tijd als een pseudo-antropoloog verder de wijde wereld in. Want niet alles is academisch, ‘het westen’, ‘crisis’, etc., er zijn vele andere werelden, wezens en mythes waarmee je vertrouwd kunt raken. Zolang je je openstelt, kun je stap voor stap leren – niet alleen in Amsterdam of Parijs – maar waar dan ook. Zolang je niet vergeet hoe en waar je voorheen was, kun je die beangstigende stap proberen te maken. Misschien is dat wel het belangrijkste dat ik hier, op afstand, heb geleerd. Laat ik daarom afsluiten door afscheid te nemen van mijn oude denken en dichten:

thema: emotie

emotie.indd 31

Kennen de Fransen hun regels of plonzen ze Net als ik, wel eens in hun panopticums?

Zeker, ook zij mogen er als erzijn zijn Maar mijn vrienden willen ze nog niet worden Dichter, kom dichterbij, kom ik dichter bij wie of wat?

Niet de herinnering, al helemaal geen herhaling Ben ik verliefd op la boulangerie et les baguettes En zo bourgeois dat ik elke revolutie wel kan vergeten?

Ja, mijn Parijs is klein, snel en droomt lucide te zijn Maar ik verweer me en vertraag haar In de metro en op straat liggen ze De grootst ontnomen dromen Baby’s met hun ouders, maar de jongens Arme jongens, zij hebben de toekomst Zij houden het uit, wij houden het uit Wat doet het gekakel op de radio eraan Wanneer doen ze – niet ik? – er iets aan?

Herinner ik me dat ik in het niets plons?

Word ik ook totalement indépendant?

Strijd ik oneindig voor iedereen?

Beter schrijf je beter, zwijg en zeg alles

31

06-May-14 19:02:25

tekst: Jonas Vergeldt beeld: Lisa Bontebal

beeldrepportage

Bij veel beroepen luidt het credo: wees goedlachs, behulpzaam en toon plezier in wat je doet. Het al dan niet veinzen van een emotie is vaak onderdeel van een dienst, maar is het zwaar om die knop om te zetten? SoMo peilt de stemming onder werkend Amsterdam.

Rena – Eigen winkel ‘Hear hear’ “Thuis ben ik vooral blij en heb ik lief. Op het werk ben ik blij en trots. Ik heb een eigen zaak, dus het is voor mij niet moeilijk om te schakelen. Alleen op de fiets er naartoe erger ik me weleens aan mensen in het verkeer.”

Lucia – Bakkerszaak “Thuis heb ik lief en ben ik soms bedroefd. Op het werk ben ik blij, geërgerd en verbaasd. Het ligt aan de klant.

Zonet had ik een meisje dat alleen macrobiotisch wou. Ze was een beetje raar - missschien autistisch - en dan moet je even schakelen. Dat kan vermoeiend of stressvol zijn waardoor het nog meer moeite kost om een knop om te zetten.”

Joey – HaarBarbaar “Thuis ben ik blij en trots en als herenkapper ben ik dat ook! Het is dus niet gespeeld. De zaak heeft een jaren twintig uitstraling en de klant is voor ons echt een Heer. De behandeling moet op en top zijn en daarnaast geven we een showtje 32 weg, zoals met scharen gooien. Dat is wel 32heb daarvoor een act. Ik geen training gehad, maar ben gescreand.”

emotie.indd 32

sociologisch mokum

06-May-14 19:03:06

Agnieszka – Straatverkoper “Thuis ben ik vaak blij en liefdevol. Als straatverkoper ben ik blij, maar ook geërgerd en vermoeid. Het is lastig werk, omdat je veel afwijzingen krijgt. Ik kan niet goed acteren dus ben oprecht blij en heb het naar mijn zin. Maar het is wel vervelend om vaak ‘nee’ te horen en stressvol door de targets.”

Peter – Handhaving CS “Ik ben alleenstaand, dus thuis ben ik vooral kalm. Als mijn kinderen bij mij zijn ben ik zorgzaam. Op mijn werk ben ik blij en trots als ik mensen kan helpen, maar ik ervaar ook walging als ik mensen zie urineren op het perron. Ik heb een dienstverlenende rol, een combinatie van politiewerk en de spoorwegen. Het is niet heel stressvol maar je moet wel waakzaam zijn.”

Sam – Toeristengids Yellow Bike “Ik ben kalm en liefdevol.

Op het werk ben ik blij.

Althans, ik roep het op: ik doe alsof ik blij ben en dan word ik het vanzelf. In mijn rol moet je autoritair en duidelijk zijn en dat ben ik normaal niet. Soms moet je schoolmeestertje spelen. Ik erger me weleens aan het verkeer of vervelende mensen. Ik glimlach dan en doe aardig, maar ben blij als ik ze vaarwel kan zeggen.” thema: thema: globalisering emotie

emotie.indd 33

33

06-May-14 19:03:45

In discussie met Weber De mens omschrijft zichzelf het liefst als rationeel en verstandig wezen. J.S. Mill spreekt over de ‘homo economicus’ als rationeel-economische actor en Immanuel Kant muntte de term ‘homo rationabile’. We bejubelen perioden als de Verlichting en zijn trots op ons democratische poldermodel als het product van onze gematigde en rationele aard. Natuurwetenschappelijk gezien zijn wij een dier met als kenmerkende eigenschap de mogelijkheid tot trancedentaal of reflexief denken. We zijn in staat tot ingewikkelde algebra, kunnen ons elf dimensies ‘voorstellen’ en voor ons dagelijks digitaal leven hebben we de ingewikkeldste algoritmes ontwikkeld. Maar zijn we wel zo rationeel?

W

eber meent dat handelen naar legaal-rationeel gezag het efficiëntst is. Hij ziet de bureaucratie als het ideaaltypische model. Dit omschrijft hij als ‘the purest type of exercise of legal authority’. Hoewel zo’n bureaucratie leidt tot een berekenbare efficiëntie van de samenleving als geheel, ligt voor Weber het gevaar in het vervallen in de ‘ijzeren kooi’ van diezelfde bureaucratie. Weber vreest een slaafsheid aan ‘het systeem’, een gevoel dat eenieder die zich weleens verkeerd heeft ingeschreven voor een vak via SIS zal herkennen.

In lijn met deze rationalisering en intellectualisering zal volgens Weber zich een tendens van ‘onttovering’ voordoen. Waar voorheen ‘magische’ verklaringen gegeven werden voor de werkelijkheid, zijn dit soort irrationele verklaringen niet sluitend genoeg in een rationele wereld.

De rationalisering zie je terug in technologische ontwikkeling en de onttovering in de toenemende secularisering.

Wetenschap als zingeving Hoewel ik niet wil bepleiten dat de mens een zuiver instinctief gedreven wezen is, zoals we denken over andere dieren, kan ik ook moeilijk genoegen nemen met Webers theorie over de ‘onttovering’ van de wereld.

Hoewel intellectualisering zichtbaar lijkt, impliceert het niet noodzakelijk een afname van ‘magische’ verklaringen zoals Weber deze beschrijft. Iedere wetenschappelijke

34

emotie.indd 34

‘ontdekking’ roept meer vragen op dan er beantwoord worden. En is het hele concept van wiskunde en natuurkunde geen magische verklaring an sich? Mathematica en fysica als taal en methode zijn op zichzelf een metafysische benadering van de wereld, het berust op niet te toetsen aannames ‘bedacht’ door mensen. In hoeverre is dit daadwerkelijk anders dan het toekennen van de veranderlijkheid van het weer of klimaat aan een goddelijke macht, behalve dat we erkennen (ten opzichte van theïsme) dat we als mensheid wis-, en natuurkunde zelf geconstrueerd hebben? Is de (natuur) wetenschap daarmee niet net zo goed een magische verklaring van de werkelijkheid?

Net zoals het toetsen van een godspostulaat onmogelijk blijkt, zijn metafysische termen en methoden zoals gebruikt in de wetenschap dat ook. De waarde van de wiskunde valt en staat bij de betekenis van het concept ‘1’.

Daarnaast maken we gebruik van een letterlijk betekenisloos concept: het ‘getal’ nul. Dit is noodzakelijk voor de consistentie in de wiskundige logica en algebra, zonder dit betekenisloze concept valt deze in duigen. Hoe verschilt het gebruik van zulke anomaliën in de ‘zuivere’ wiskunde en de natuurwetenschappen van het toekennen van waarden aan een onbewijsbaar Godsfiguur?

Daarnaast blijkt, parallel aan beschreven secularisering, het ‘ietsisme’ in opkomst. Cultusvorming, alternatieve (wellicht meer individuele) zingeving en spirituele praktijken die moeilijk tot niet waarneembaar zijn duiden er

sociologisch mokum

06-May-14 19:03:46

tekst: Joey de Gruyl beeld: Rosa van Triest

op dat de zoektocht naar rationele antwoorden op ‘magische’ gebeurtenissen wellicht niet zo sterk afneemt als de daling in actief kerkbezoek doet vermoeden. Dit betekent dat rationeel denken niet noodzakelijk menselijke emotie en betekenisgeving aan het onbekende uitsluit. Er is blijkbaar nog steeds behoefte aan ‘magische verklaringen’. De rationele tijdgeest die impliciet voorschrijft dat gematigd en berekenend handelen wenselijk is, lijkt niet stand te houden.

Zijn we wel zo rationeel?

Het argument en de emotie In het dagelijks leven, zowel op de academie als daarbuiten, speelt rationaliteit een belangrijke rol. In het westen worden velen van kinds af aan in een rationeel keurslijf geperst. Het blijkt uitermate efficiënt. We volgen allemaal een opleiding, leren analytisch denken, en ontwikkelen ons tot onderhandelende actoren die hun gelijk kunnen halen door middel van rationele argumenten. Rationele argumenten zijn waardevol, emotionele argumenten worden afgedaan als subjectief en zouden de waarheid laken. Denk bijvoorbeeld aan de rode streep die de docent Nederlands door

het woord ‘leuk’ haalt in een boekverslag, omdat het woord ‘leuk’ een gevoelsexpressie zou zijn, maar geen inhoudelijke legitimatie van dat gevoel. Leuk is niet voldoende.

Weber schrijft in zijn theorieën over de legitimatie van gezag dat met toenemende rationalisering er een verschuiving plaatsvindt van traditioneel en charismatisch gezag (grotendeels gebaseerd op emotie) naar legaal-rationeel gezag. De rationeel leider ontleent zijn gezag aan de overtuigingskracht van het systeem en aan rationele argumenten.

Een wereld waarin legaal-rationaal gezag de boventoon voert, biedt het beste klimaat om politiek leiders te creëren, aldus Weber. Hoewel hij zeer kritisch was op het bureaucratische systeem dat daaruit voortvloeit, spreekt hij positief over deze rationele houding.

Maar welke plaats heeft emotionele argumentatie?

De waarde van emotie Sjaak Koenis geeft in de Groene Amsterdammer van afgelopen januari een mooie illustratie van de waarde van irrationele argumentatie. Hij beschrijft hoe afgunst niet kan worden afgedaan als slechts een

thema: emotie

emotie.indd 35

beschouwing ‘negatieve’ en verwerpelijke emotie.

Er bestaat een vorm van ‘terechte’ afgunst. Een gevoel van relatieve deprivatie wordt ontleend aan bestaande en wellicht onzichtbare vormen van ongelijkheid. Hoewel de emotionele uiting van de afgunstige hierin wellicht als ‘kinderlijk’ of irrationeel wordt gezien, kan deze emotie - uit individuele context gehaald een belangrijke waarde bevatten: de emotie is dus niet ongegrond. Deze waarde kan een onderzoekgebied zijn voor de socioloog (Weber zou blij zijn met dit verstehen), maar belangrijker, het individu zou niet direct afgewezen moeten worden op zijn irrationele argumentatie.

Gevoel en emotie zijn nou eenmaal irrationeel en zijn daarom moeilijk te legitimeren. Het is nog niet gelukt het bestaan van God te verifiëren of falsificeren. Maar is dit überhaupt wenselijk? Ik denk dat religieuze zingeving voornamelijk een emotionele aangelegenheid is.

Hoewel we in een rationele wereld leven, denk ik niet dat er sprake is van een afname van religieuze zingeving is zoals Weber deze beschrijft.

Zingeving hoeft mijns inziens niet rationeel gelegitimeerd te worden.

De Christen hoeft God niet te verdedigen en de atheïst hoeft niet te bewijzen dat God niet bestaat.

Emotie en ratio kunnen en mogen naast elkaar bestaan.

35

06-May-14 19:03:46

Het VoorUit Project: vangnet tussen wal en schip Bij het VoorUit Project ontvangen ruim zestig studenten van de VU en de UvA gratis huisvesting in Amsterdamse aandachtswijken. Dit in ruil voor minstens tien uur per week maatschappelijke inzet in dezelfde wijk. Het doel is zorgen voor een betere integratie en cohesie in de wijken door middel van educatie. VoorUit is op dit moment actief in zeven wijken in Amsterdam West en Nieuw-West.

Sinds het begin van dit studiejaar werk ik voor het VoorUit Project in Bos en Lommer. Daar woon en werk ik samen met drie huisgenoten in de nieuwbouwwijk Laan van Spartaan. Dit is een wijk die bestaat uit een mix van sociale – en vrije sectorhuur en koopwoningen. Daarnaast zijn er topsport-studentwoningen en wibo-seniorenwoningen (Wonen In een Beschermde Omgeving). In onze wijk hebben wij een buurthuis geopend. Daar hebben wij een jongens-, een meiden- en een knutselclub opgericht. Het buurthuis wordt ook gebruikt voor huiswerkbegeleiding aan scholieren en taalles voor vrouwen.

Ik kom ook één keer per week bij mijn contactgezin thuis, een vast onderdeel van het VoorUit Project. Hier ben ik minimaal twee uur per week ‘lid’ van het

36

emotie.indd 36

huishouden. Deze twee uren vul ik elke week op een andere manier in. De afgelopen tijd hielp ik met de voorbereiding op de citotoets van het jongste broertje. Recent heb ik geholpen met het zoeken naar een nieuwe basisschool voor het zusje. En zo nu en dan word ik ingemaakt met een potje FIFA 2014 door de twee oudste broers.

Het is moeilijk om aan buitenstaanders uit te leggen wat mijn werk precies inhoudt. Mijn ervaringen hebben mij doen nadenken over zowel de zichtbare als de onzichtbare kanten van mijn werk. In mijn optiek doet het VoorUit Project meer dan op het eerste gezicht zichtbaar is. Zo heb ik gemerkt dat het project naast het bevorderen van de integratie ook kan leiden tot daadwerkelijke opwaartse sociale mobiliteit. Het cultureel kapitaal dat een student

aan een huishouden in een achterstandswijk toevoegt kan een wereld van verschil maken. Het helpen zoeken naar een gepaste school en meegaan naar de inschrijving is een voorbeeld van dit toegevoegde kapitaal. Het project stimuleert wat sociaal gemixte woningen beogen te doen; het brengt niet alleen verschillende categorieën woningen bijeen, maar ook de mensen die erin wonen. Het overbrugt segregatie op basis van etniciteit en sociaaleconomische klasse. Ook biedt het project alternatieve rolmodellen in achterstandsbuurten. Daar waar er eerst alleen werd opgekeken naar de jongen met het snelle geld, is er nu ook de student die laat zien dat het anders kan.

Het integratieproces is niet alleen van belang voor de bewoners van de achterstandswijken,

sociologisch mokum

06-May-14 19:03:47

tekst en beeld: Moataz Rageb

reflectie het is ook waardevol voor de studenten. Als ik niet zou meedoen aan dit project dan zou ik door mijn drukke studie langs andere Amsterdamse leefwerelden lopen zonder er begrip voor te hebben. Hoe vaak gebeurt het niet dat je negatieve verhalen uit de media over bepaalde bevolkingsgroepen te horen krijgt? Als gevolg neem je het zekere voor het onzekere en loop je met een grote boog om hen heen. De ontmoetingen bij het VoorUit Project overbruggen segregatie en stimuleren begrip voor de uiteenlopende leefwerelden. Nu voetballen ‘studenten uit De Achterhoek’ met jongens van

Marokkaanse en Turkse komaf op het blauwe pleintje bij de moskee.

Van VoorUit-studenten uit andere wijken heb ik gehoord dat de activiteiten per wijk verschillen. Dit omdat iedere wijk andere problemen heeft.

Studenten spelen op deze verschillende problemen in. De waarde van het VoorUit Project is dat het een flexibel karakter heeft en de vooruitgang multidimensionaal is. Doordat gevestigde instituties te statisch blijken dreigen gezinnen uit achterstandswijken tussen wal en schip te raken.

Voor hen kunnen lokale initiatieven als het VoorUit Project als een soci-

thema: emotie

emotie.indd 37

aal vangnet fungeren. Het VoorUit Project is een toevoeging voor gezinnen uit achterstandswijken en haalt het beste in de bewoners naar boven .

www.vooruitproject.nl

37

06-May-14 19:03:49

Intieme optredens en onverwachte wendingen: Stukafest!

Afgelopen januari vond de zesde editie van Stukafest plaats. Het StudentenKamerFestival is – zoals de naam al zegt – een festival waarbij een avond lang allerlei kleine optredens gegeven worden op een unieke locatie: studentenkamers!

38

emotie.indd 38

sociologisch mokum

06-May-14 19:03:56

tekst: Lise Alkema beeld: Mama Franko

S

tukafest vindt plaats in vrijwel elke studentenstad in Nederland. Er zijn drie speelrondes, voor vijf euro koop je een kaartje en per ronde kan je één optreden bezoeken. De acts blijven drie rondes in dezelfde studentenkamers spelen, terwijl de toeschouwers (fietsend) heen en weer pendelen. Zodoende doorkruisen elk half uur honderden studenten de stad op weg naar een volgende kamer. Dat de derde ronde al om 23:00 is afgelopen mag de pret niet drukken. De feestvreugde kan namelijk tot in de kleine uurtjes worden doorgezet op het eindfeest.

Via mijn tweelingzus Judith, die in Utrecht studeert, kwam ik bij Stukafest Utrecht terecht. Elke stad heeft zo zijn eigen charmes en voor mij is die van Utrecht haar intimiteit. Vergeleken met Amsterdam is de stad in een mum van tijd te doorkruisen, en dat is maar goed ook. Ik kan namelijk één tip geven: bekijk van tevoren de locaties van de optredens. Je loopt anders het risico de stad drie keer op en neer te moeten fietsen (uiteraard ons lot). Ondanks al het gehijg en gehaast was het een prachtige mogelijkheid om als Amsterdamse de Utrechtse studentensfeer in alle hoeken van de stad te proeven.

Binnen in de warme huiskamers zijn allerlei soorten kleinkunst te bewonderen: muziek, cabaret, theater, dans, poëzie en film. Mijn avond begint met een optreden van rapper Typhoon, gevolgd door een dansoptreden van dansgroep Ill Skill Squad. De laatste stop is een keuken van een rommelige studentenflat aan de befaamde IBB (het Uilenstede van Utrecht) bij een Radiohead-achtig bandje, genaamd Woods On Fire.

De Utrechtse intimiteit vindt zijn weg naar de kleine studentenkamertjes en komt het best tot zijn recht bij het optreden van Typhoon. De knusse setting maakt van de stoere Typhoon een dichter. Een dichter die zijn poëtische voordrachten overtuigend brengt aan de twintig, op de grond zittende en aan zijn lippen hangende studenten. Het optreden heeft wel iets weg van een aflevering van Sesamstraat. Het is alsof Meneer Aart met kalme stem voorleest, terwijl alle Sesamstraat figuren aandachtig luisteren.

Ill Skill Squad laat een bijzondere dans zien, gevormd door tegenstellingen. De boomlange Jacob (2 meter) en zijn iele partner Melanie (1.55 meter) vormen een dyna-

misch duet waarin de tegenstellingen in lichaam en dansstijl (breakdance en moderne dans) centraal staan.

Hoewel het optreden soms wat geïmproviseerd overkomt, is de combinatie tussen de verschillende dansstijlen erg vernieuwend.

Woods On Fire wordt omschreven als een band die alternatieve muziek maakt. Muziek vol contrasten en dynamiek. De band bestaat uit kundige muzikanten die goed met elkaar samenspelen, maar de muziek is allesbehalve dynamisch en contrasterend. Het ene nummer vloeit bijna ongemerkt over in het ander, dit maakt de muziek niet langer dan een kwartier het beluisteren waard. In eerste instantie jammer, maar desondanks - of dankzij (we zaten dit optreden niet uit) - kende de avond toch een happy end.

Dit begint bij het moment waarop mijn zus Judith en ik, na vertrokken te zijn bij Woods On Fire, aankomen bij een huis waar een cabaretier optreed. De cabaretier heeft het tijdens zijn optreden voortdurend over de grillen en grollen van zijn eeneiige tweeling.

Via whatsapp kondigen we onze aankomst aan (“hé, wij staan buiten, kunnen we nog naar binnen?”), en worden we stiekem naar binnen geloodst (dit mocht eigenlijk niet, maar tekenend voor de informele sfeer maakte dit niemand iets uit). Onder begeleiding van de opmerking “Nou meneer, omdat je het al de hele avond over je tweelingdochters hebt, hebben wij een verassing voor je!”.

Wij kwamen tot grote verwondering en verbazing van de cabaretier de kamer binnen (ja, wij zijn ook eeneiig) en vormen spontaan het prachtige slotstuk van zijn optreden. Dat zijn tweeling in werkelijkheid twaalf en getint is en wij lang, blank en blond maakt het alleen maar leuker.

Spontaniteit en intimiteit zijn de charmes van Stukafest, die de ietwat stressende fietstochten tussen de optredens ruimschoots compenseren. Een aanrader voor iedereen die eens iets anders zoekt dan de massale techno feesten waar het Amsterdamse uitgaansleven zo mee pronkt. De huiskamers maken de optredens door hun informele setting en beperkte grootte, speciaal en persoonlijk. De zintuigelijke ervaring kan ten volle worden benut en genieten is onontkoombaar. Tot volgend jaar!

thema: emotie

emotie.indd 39

analyse

39

06-May-14 19:03:57

tekst: Sterre ten Houte de Lange beeld: Sabine Bastiaans

SoMo Babbelbox Als het gaat om emoties dan is het soms het beste om recht voor z’n raap te zijn. Lange overwegingen en gedistantieerde stellingnamen zorgen voor rationalisatie van de emotie, wat in wezen onmogelijk is omdat emotie het tegenovergestelde is van rationaliteit. Derhalve is zeggen waar het op staat, zonder er al te veel over na te denken het beste. In het kader van deze laagdrempeligheid stapt een van onze meest blijmoedige SOMO redacteur Sterre ten Houte de Lange met pen en papier het Spinhuis in met de vraag:

Wanneer was jij voor het laatst boos? ...

“

E

en tijdje geleden zat ik tegen mijn wil ineens in een sociaal vacuüm. M’n voetbalteam had besloten een week lang niet op te komen dagen en m’n beste vriend liet niks van zich horen. Daar zat ik dan, in m’n eentje boos te zijn op de wereld.”

- Thomas van Steen

E

en poosje geleden. Ik wilde aan een vriendin laten zien wie ik vorig jaar gedate had. Het was niks geworden, maar het was wel erg pijnlijk om ‘vriend toevoegen’ te zien staan. Hij had me gewoon verwijderd! Ik vond het een erg stom gebaar. Boosheid was wel één van de emoties die ik toen voelde denk ik. Toen ik later vroeg waarom hij dat gedaan had, zei hij dat hij mijn status updates niet wilde zien.”

- Emma Stomp “

emotie.indd 40

D

enkt heel lang na. “Oh ja! Toen de huisbaas ineens de huur verhoogde waardoor ik echt een belachelijke prijs moest gaan betalen in verhouding met wat ik krijg. Het huis rammelt aan alle kanten en die huisbaar komt nooit langs. Er zit al tijden een enorme scheur in de muur. Lampen gaan stuk, zelfs spaarlampen zijn bij ons thuis geen lang leven beschoren. De cv-ketel valt zo nu en dan uit. Die trut is een klassieke huisjesmelker! Vanaf dat moment ben ik op zoek gegaan naar een nieuwe kamer. Iemand tips?”

- Sander Swierts

“

V

G

isteren. Ik verloor namelijk met schaken. Hè wat naar dat je me daar nu weer aan herinnert. Ik kan echt heel slecht tegen mijn verlies.”

- Milan van der Kuyp

anmorgen op mijn vrouw. Ze liep te jengelen dat ik het bed uit moest en vroeg of ik niet moest werken. Toen was ik boos ja. Ze wéét dat ik geen ochtendondag. Ik werk bij de McDonalds en m’n manager mens ben en meestal later begin en langer “ liep te zeiken dat we harder moesten werken, terwijl doorwerk, omdat ik geen ochtendmens het hele team al kei hard bezig was! Ik dacht: als hij nog ben.” een keer langs komt, spring ik uit m’n vel! Gelukkig hield - Michael Deinema hij zich gedeisd.”

- David van der Duyn

40

“

Z

sociologisch mokum

06-May-14 19:03:58

“

“

I

G

isteren. In Leiden heb je een fietsenstalling waar altijd te weinig plekken zijn. Ik zet ‘m zelf altijd netjes in een fietsensteun, maar niet iedereen doet dat. Gisteren haalde ik niets vermoedend m’n fiets op, maar toen ik op een rood stoplicht afreed, ontdekte ik dat mijn remmen stuk waren. Ik kon niet stoppen en werd aangereden door een auto. Toen was ik boos ja. Op die stomme mensen die mijn fiets mollen en natuurlijk op die automobilist die tegen me aan reed.”

- Monique Verhoeven

k ben alleen functioneel boos, om informatie uit respondenten te krijgen. Nee grapje. Ik ben laatst heel boos geworden in de werkgroep. Een docent gaf een overzicht van het antropologie vak ‘global migration’. Hij zei dat Afrika in de pre-industriële fase zit en Europa in de postindustriële fase. Dus ik vroeg: bedoel je dat op een evolutionistische manier? En toen zei hij ja!? Dat is toch ongelooflijk. Ik kon mezelf niet bedwingen en gooide en tijdje geleden was ik op een feestje. Ik zat lekker te boos mijn armen in de lucht. Niet zo handig, want hij “ kletsen met iemand toen er ineens een meisje op mij moest mijn paper nog nakijken.” af kwam die erop stond dat ik zou gaan dansen. Toen ik - Tom Vandenberghe meerdere malen had gezegd dat ik dat niet wilde gooide ze een flesje bier over mijn hoofd! Ik sloeg het flesje uit haar handen en heb haar gedwongen het op te ruimen.”

- Siebert Wielstra

E

thema: emotie

emotie.indd 41

41

06-May-14 19:04:04

dicht op Mokum door Emma Stomp beeld: Cleo Brekelmans

Fotoboek Nu ga ik je iets gĂŞnants uit mijn jeugd vertellen, in mijn ochtendjas met ongekamde haren.

Ik vertelde dit al eerder, maar dan in mijn hoofd aan iemand op wie ik ooit verliefd was.

Daar is niks mis mee, zei iemand laatst.

We bestaan alleen doordat er anderen bestaan en zelfs als we alleen zijn voeren we innerlijke dialogen.

Morgen ga ik een kat voor je kopen met bindingsangst omdat je laatst vertelde dat vrouwen verliefd moeten worden en kinderen krijgen.

Terwijl ik me alleen afvroeg waar de mannen gebleven waren.

Overmorgen neem ik je mee naar mijn basisschool en zal ik zeggen: hier gebeurde het.

42

sociologisch mokum

sociologisch mokum emotie.indd 42

06-May-14 19:04:07

zcx-o=

SEC 6 &

7

Mei

8

Mei

12

Excursie: Meertens instituut Het Meertens instituut doet onderzoek naar de Nederlandse taal en cultuur. Op maandag 12 mei zullen we twee lezingen bijwonen over Nederlandsheid en Lokale Identiteit, ter afsluiting is er een rondleiding. De excursie start om 15.00 uur en duurt tot ongeveer 17.00 uur.

15

Studentenvoetbaltoernooi Omdat een van de beste dingen aan de zomer buiten voetballen is, doen SEC en Kwakiutl mee aan het Studentenvoetbaltoernooi.

Inschrijven kost 2 euro en kan in de commonroom. De sportcommissie deelt de teams in. Inschrijven kan tot 15 mei, wees er dus snel bij want vol is vol!

Mei

de Andere Blik: Detroit

Detroit lijkt symbool te staan voor de ondergang van het ‘Amerikaanse Rijk’. Op internet circuleren foto’s van de vergane glorie van deze industriestad (denk aan verlaten theaters en treinstations) en in de media verschijnen geregeld verhalen over het vertrek van de middenklasse en de anarchie die ze achterlaten. Anke Hendriks en Judith de Bie hebben allebei onderzoek gedaan naar Detroit en er een tijd doorgebracht. Zij nuanceren het dramatische beeld van Detroit en laten voorbeelden zien van interessante initiatieven die opkomen in de stad.

Juni

Carrièrelezing “Maar wat kan je er dan mee?” is een vraag die je waarschijnlijk geregeld hebt gehoord wanneer je op kerstdiners, verjaardagen en familieweekenden vertelt wat je studeert.

En misschien spookt deze vraag ook geregeld door je hoofd, want die verre toekomst waarin je afgestudeerd bent komt steeds dichterbij. Gelukkig is er de

thema: emotie

emotie.indd 43

tekst: Emma Stomp

Mei

carrièrelezing, zes afgestudeerde sociologen vertellen wat zij nu doen en vooral: hoe ze er gekomen zijn. Dus kom 15 mei om 17.00 uur naar de commonroom!

sociologische agenda

15

Kunstfeest In samenwerking met Kwakiutl organiseert SEC het kunstfestival waarbij absurdisme centraal zal staan. Tipjes van de sluier: een cabaretier/filosoof, absurdistische muziek en dans. Het festival start om 17.00 uur. Je kunt lekker de hele avond blijven plakken, want er wordt ook eten geserveerd.

43

06-May-14 19:04:08

DRU

TYCO

Druk & Printservice J I S R T E E K S T E T Y C O K 020 6341381

drukkerij@stetyco.nl 44

emotie.indd 44

www.stetyco.nl

sociologisch mokum

06-May-14 19:04:10