Venster2016 2

Stichting Oude Gelderse Kerken Kwartaalblad, jaargang 14, 2016, nummer 2

Koepelkerk in Arnhem Voorjaarsexcursie naar Groesbeek Dolly Verhoeven over grensoverschrijdend samenwerken

Van de redactie

Colofon

Beste lezer, ‘Nederland twijfelt nu vooral over God’, zo luidde de titel van een recent artikel in NRC Handelsblad. Op deze plaats ga ik het vanzelfsprekend niet hebben over het waarom hiervan, maar wel over de gevolgen. En die zijn dat in een steeds hoger tempo kerken en andersoortige religieuze gebouwen leeg komen te staan, óók in Gelderland. De Stichting Oude Groninger Kerken bezit op dit moment 83 kerken, 2 synagogen, 8 losstaande torens, 5 pastorieën en 54 historische kerkhoven en terreinen. De SOGK bezit 13 kerken, 1 synagoge en 3 (kerk)torens. Behoud van alle kerken die buiten gebruik raken, zal (financieel) niet mogelijk zijn. Op

enig moment zal de SOGK zich dus de vraag moeten stellen: welke kerken moeten we nog wel behouden en welke niet meer? De daarvoor benodigde criteria moeten provinciale en lokale componenten omvatten. Een beslissende rol is natuurlijk weggelegd voor de plaatselijke gemeenschappen. Aan hen is het om te bepalen of er voldoende financiële draagkracht, menskracht en toereikende gemeenschappelijke wil en inzet is om het leegstaande ­religieuze gebouw een voor de plaatselijke gemeenschap passende invulling te geven.

Ben Verheij

Inhoud

3 4

Locaties van de SOGK

Dorpskerk in Leur Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken

Berichten van het bestuur

6

Voorjaarsexcursie

8

Interview

10

Hoofdartikel

17

Kerk&werk

18

PC stelt zich voor

19

Agenda

20

Sluitsteen

Venster, 2016, nummer 2 — 2

Kerken in en bij Groesbeek Grensoverschrijdend samenwerken

Koepelkerk in Arnhem Koster in Drempt Plaatselijke Commissie van Haarlo Activiteiten in onze kerken Sint-Stevenskerk in Nijmegen

Venster is het kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken.

Met dit blad wil de stichting belangstelling wekken voor oude kerken.

Venster verschijnt vier keer per jaar (februari, mei, september, en november). Venster wordt toegestuurd aan donateurs van de SOGK, leden van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland, colleges van burgemeester en wethouders van Gelderse gemeenten, externe relaties, openbare bibliotheken, notarissen, gezondheidscentra, wijkcentra en dorpshuizen in Gelderland.

Stichting Oude Gelderse Kerken Postbus 7005 6801 ha Arnhem Telefoon (026) 355 25 55 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) info@oudegeldersekerken.nl www.oudegeldersekerken.nl Vaste donatie met tijdschrift Venster: minimaal € 25,– per jaar Bank: NL53 INGB 0003 3246 14 Redactie: Ben Verheij, hoofdredacteur; drs. Karlijn van Onzenoort, ­eind­redacteur; drs. Marjan Witteveen, ­wetenschappelijk redacteur venster@oudegeldersekerken.nl Medewerkers: dr. Henk Demoed, dr. Verena Demoed, Carel van Gestel Grafisch ontwerp en opmaak: Henk-Jan Panneman, Arnhem Fotografie: ©sogk en auteurs, tenzij anders vermeld Druk: Drukkerij Hendrix, Peer (B) issn 1571 – 5957 Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Waar nodig is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die in dit verband niet konden worden benaderd, kunnen zich met de redactie in verbinding stellen.

Afbeelding voorzijde: De kerkzaal vanuit de koepel.

Foto: Hans Nijenhuis, 2013 Zie ­artikel op pagina 10.

Locaties van de SOGK

Verena Demoed

Intens samenspel tussen oude rotten en aanstormend talent

Het begon allemaal met een bezoek van Christiaan Bor aan Inge van Verschuer en haar man op de Heerlijkheid Leur. ‘Wow! Hier moeten we wat organiseren’, liet de beroemde violist zich ontvallen. Nog geen jaar later was de eerste editie een feit. Van 27 tot 29 mei 2016 vindt het festival alweer voor de dertiende keer plaats.

Dit jaar met een expositie van de zelfportretten van Philip Akkerman.

Oude meesters en diva’s in de dop Het idee achter het Kamermuziek Festival is dat de oude meesters van het Reizend MuziekGezelschap van

Christiaan Bor hun vakmanschap doorgeven aan beginnende musici.

Festivalgangers kunnen hun voortgang stap voor stap volgen: van de masterclasses en de generale repetities tot de optredens in de Dorpskerk op vrijdagen zaterdagavond. Op zondagmiddag is het slotconcert met aansluitend een feestelijke high tea. Alles ligt op loop­ afstand. Tussendoor kunnen bezoekers van het festival heerlijk wandelen op het landgoed, koffie drinken bij Bezoekerscentrum Leur en dineren in Restaurant De Leurse Hof. Geheim achter succes festival Het aantrekkelijke van het festival is de informele sfeer. Ook zijn de concerten erg gevarieerd en spat de energie ervan af vanwege de wisselende bezetting.

De Dorpskerk is een prachtige locatie met een goede akoestiek waar musici graag komen spelen. Bovendien worden ze echt in de watten gelegd met een preconcert-soepje en een borrel

achteraf om bij te komen en nog lang na te praten. Daar mogen trouwens ook de Vrienden van het Kamermuziek Festival bij aanschuiven. Maar zonder het enthousiaste bestuur dat voldoende fondsen binnenhaalt en de vrijwilligers van de Lionsclub Wijchen en de Plaatselijke Commissie van de SOGK in Leur zou het festival niet kunnen bestaan. Zij schenken koffie en thee, doen de plaatselijke pr, zorgen voor extra stoelen en nieuwe kaarsen in de kandelaars, en de kerk moet verwarmd worden, op precies de juiste temperatuur voor de vleugel.

In elke uitgave van Venster zetten we een van de locaties van de SOGK in de spotlight. Door middel van een markant verhaal of bijzonder evenement staan we even stil bij onze eigen monumenten. Dit keer bij de Dorpskerk in Leur.

Impressie van een optreden van het Reizend MuziekGezelschap in Leur in 2015, dat werd afgesloten met een gezellige nazit. Foto’s: Gijs Besseling

Venster, 2016, nummer 2 — 3

Tijdens het Kamermuziek Festival tussen Maas en Waal wordt overal in Leur gemusiceerd. Niet alleen tijdens de concerten en de vrij toegankelijke masterclasses, maar ook in de weilanden tussen de koeien kun je violisten horen repeteren. Zelfs vanuit de hooiberg klinkt muziek.

Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken Leegkomende kerkgebouwen Ook in Gelderland komen steeds meer kerkgebouwen leeg te staan. Het blijkt voor kerkgenootschappen ook steeds moeilijker om voldoende middelen te generen voor hun monumentale kerkgebouwen. Kerkbestuurders zien als hun eerste taak het leiden van de gemeenten. De zorg en deskundigheid voor het monumentale gebouw wordt meer en meer als een last ervaren.

Diverse kerkbestuurders kloppen dan ook bij de SOGK aan met de vraag of wij iets voor hen kunnen betekenen.

Op dit moment zijn wij met ruim tien eigenaren van monumentale kerk­ gebouwen in gesprek. Het gaat dan niet alleen om rijksmonumenten, maar ook om gemeentelijke monumenten.

Soms is een mogelijkheid het overnemen van het kerkgebouw door de

Groenlo

Hoog-Keppel

SOGK en daarna het terughuren door de kerkgemeenschap voor o.a. de ­zondagse erediensten. Een Plaatselijke Commissie zorgt dan namens de SOGK voor het invullen van neven­ activiteiten, zodat het kerkgebouw midden in de plaatselijke samenleving staat. Daarnaast denken wij na over andere vormen van ondersteuning.

Want de missie van de SOGK is en blijft: het materiële en functionele behoud van het gebouwd monumentaal religieus erfgoed in Gelderland.

Deze missie houdt in dat wij niet per definitie het kerkgebouw hoeven over te nemen, maar dat het gaat om het behoud van het monumentaal religieus erfgoed in Gelderland.

Binnenkomst bezoekers bij Kamermuziek Festival in Leur. Foto: Gijs Besseling

Bronkhorst

Kranenburg

Vorden

Venster, 2016, nummer 2 — 4

Businesspartners SOGK • Acel, Doetinchem • B.F. van Tienen Aannemersbedrijf, Nijmegen • Boerman Kreek Architecten, Steenderen • Bouwbedrijf Hoffman, Zutphen • Burgers van der Wal, Doetinchem • Conserduc-Renofors, Sliedrecht • Dijkman Bouw, Warnsveld • Donatus Verzekeringen, Rosmalen • Elbertse Orgelmakers, Soest • GlasBewerkingsbedrijf Brabant, Tilburg • GlasPro glasstudio, Doetinchem • Van Hoogevest Architecten, Amersfoort • Installatiebureau Wiltink, Vorden • Koninklijke Eijsbouts, Asten • Koninklijke Woudenberg, Ameide • Lakerveld ingenieurs- en architectuurbureau, Noordeloos

• • • • • • • • • • • •

Leidekkersbedrijf D. Koenders, Neede Van Lierop, Boxtel MAS Architectuur, Hengelo Orgelmakerij Reil, Heerde Rijkaart Elektrotechniek, Arnhem Schildersbedrijf Albert Verhoeven, Arnhem Smederij Oldenhave, Vorden Takkenkamp Gevelonderhoud, Zelhem Timmer- en Aannemersbedrijf De Vries, Hummelo Van der Vegt Smeed- en ­constructiebedrijf, Meerkerk Van Dinther Bouwbedrijf, Schaijk Van Wely Loodgieters en Leidekkersbedrijf, Groessen

Hummelo

Etten

Buren

‘Het juiste glas kiezen’ ‘Wij zetten ons in voor goed restauratie­werk van glas-in-lood­ ramen. Dat lijkt een open deur, maar we komen soms ramen tegen waarin iemand goedbedoeld een stukje glas vervangen heeft. Het juiste glas ­kiezen is van essentieel belang. Wij gaan altijd op zoek naar het oorspronkelijke glas in kleur en structuur. Bij oude ramen komen we dan vaak uit bij mondgeblazen, antiek glas. Dat kwaliteitsverschil is bepalend voor het uiteindelijke werk. Afgelopen zomer hebben we voor de Antonius-van-Paduakerk in Kranenburg vier vensters in het schip en een grote rozet gerestaureerd.’

Gilbert Polman, GlasPro glasstudio

Zutphen

Drempt

Leur

Financiën 2015 beschikbaar Momenteel wordt er hard gewerkt om de jaarrekening en het jaarverslag 2015 af te ronden. Als de raad van bestuur de jaarrekening en het jaarverslag heeft vastgesteld, worden deze in mei gepubliceerd op onze website.

Voor belangstellenden is uiteraard op aanvraag een papieren versie beschikbaar. Naar verwachting kunnen we het jaar 2015 financieel redelijk afsluiten.

We hebben ook in het afgelopen jaar weer flink van ons laten horen en ons steentje bijgedragen vanuit onze doelstelling. Zo wordt ons blad Venster nu ruim verspreid, waar overigens niet altijd direct inkomsten tegenover staan.

Ook hebben wij enkele onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd, waarvoor

Eigen donateurs- en contactsysteem De SOGK ontwikkelt zich steeds verder. Sinds enige tijd worden voorbereidingen getroffen om een beter donateursadministratiesysteem op te zetten voor onze stichting, dat ook voor andere contacten gebruikt kan worden. Tot voor kort waren deze SOGKgegevens ondergebracht in een ander centraal systeem, met voor SOGK minder mogelijkheden. In de overgangs­ periode wordt alles op alles gezet om onze gegevens optimaal te beheren. Als alle gegevens in 2016 overgezet zijn in het nieuwe systeem, hopen wij nog beter met u, donateurs en Vrienden, te kunnen communiceren. Dan zijn wij bovendien beter voorbereid op de huidige digitale mogelijkheden en is de SOGK ook op dit onderdeel weer helemaal ‘bij de tijd’.

Steenderen

Rijswijk

Hengelo

geen externe bijdragen/subsidies beschikbaar waren.

De kosten van onze organisatie konden we in 2015 weer beperkt houden door de inzet van veel deskundige vrijwilligers. Een woord van dank aan al die mensen die zich belangeloos inzetten voor de instandhouding van het reli­ gieus erfgoed in Gelderland is dan ook z’n plaats. Ook mochten we de afgelopen periode weer enkele giften en legaten ontvangen. Daarvoor zijn we zeer dankbaar.

H.-Antonius-van-Paduakerk in Kranenburg.

Foto: GlasPro glasstudio

Koepelkerk Arnhem. Foto: Foto G. Lanting

Haarlo

Kerk-Avezaath

Batenburg

Venster, 2016, nummer 2 — 5

Begunstigersdag De begunstigersdag 2016 zal op 25 juni a.s. gehouden worden in de Koepelkerk in Arnhem. Het belooft weer een inspirerende dag te worden! ’s Ochtends zal het bestuur u informeren over o.a. het beleid en de activiteiten die de Plaatselijke Commissies in onze kerkgebouwen organiseren. ’s Middags volgt een interessante lezing met als thema orgels. Dan zal ook zeker het Naberorgel (gebouwd in 1841) van de kerk te beluisteren zijn. Het ochtendprogramma voor donateurs en begunstigers start om 10.00 uur; het middagprogramma met publiekslezing ‘Orgels’ om 13.30 uur.

Venster, 2016, nummer 2 — 6

Voorjaarsexcursie Kerken in en bij Groesbeek

Jean Gardeniers

Tijdens de voorjaarsexcursie op zaterdag 28 mei bezoeken we vier kerken in Groesbeek en als mooie vijfde de Cenakelkerk op de Heilig Landstichting. Vijf kerken die samen een beeld van verschillende kerkvormen geven.

ratie in 1953 is het huidige schip door A. van der Kloot neergezet in een vorm die herinnert aan de gotiek. Zo heeft ook deze kerk uiteindelijk een vorm gekregen zoals we die kennen van veel oude dorpskerken: een westtoren, een hoog oostelijk koor en een lager schip.

Oude kerk Groesbeek Deze PKN-kerk ligt fraai aan de rand van het dal van de onlangs landschappelijk heringerichte watergang de Groesbeek. Het kerkgebouw kent een bewogen geschiedenis, die nog goed eraan af te lezen is. De toren stamt uit eind veertiende eeuw en heeft een laatvijftiende-eeuwse spits. Het koor is gebouwd in de tweede helft van de vijftiende eeuw. Eind achttiende eeuw is het schip verwoest en gedurende enkele eeuwen is dit een open plek gebleven. Pas bij de naoorlogse restau-

Cosmas-en-Damianuskerk Deze neoromaanse RK-kerk is gebouwd in 1920 naar ontwerp van C. Franssen. De hoofdvorm van de kerk is een Grieks kruis met gelijke armen, waardoor inwendig een grote centraliserende ruimte ontstaat. Dit past bij de in die tijd liturgisch gewenste gezamenlijke blik op het altaar. De kruising van de armen wordt gedekt door een koepelgewelf. De oostelijke apsis, die een ondiep koor afsluit, is veelhoekig; de toren aan de westzijde is onvoltooid gebleven. In het vieringtorentje hangt

PKN-kerk aan de Groes-beek. Foto’s: Jean Gardeniers, 2016

een klok uit 1648. De kruiswegstaties uit 1877 zijn gemaakt door Joseph Geefs uit Antwerpen. Ze komen uit de eerdere vroegnegentiende-eeuwse kerk.

Antonius-van-Paduakerk De ten zuiden van Groesbeek ­gelegen buurtschap Breedeweg kreeg na de oorlogsverwoestingen een nieuw kerkgebouw. Het is in 1949 gebouwd naar ontwerp van de architecten Deur en Pouderoyen, die bekend zijn als architecten van de wederopbouw van Nijmegen. De opzet van de kerk is een variant op een vroegchristelijke basiliek, langgerekt met een halfronde apsis aan de westzijde. Het dak wordt gedragen door een lichte houten kap, die van binnen open is. Passend bij een vroege basiliek is de vrijstaande doopkapel aan de westzijde. Afwijkend is de plaatsing van de toren aan de

Apsis van de Cosmas-en-Damianuskerk in Groesbeek.

Goddelijk Hart van Jezuskerk Ook de ten oosten van Groesbeek gelegen buurtschap De Horst heeft een naoorlogse kerk. Nog meer dan de kerk van Breedeweg is dit witgeschilderde gebouw uit 1951 geënt op een vroegchristelijke basiliek. Met een halfronde apsis, een vrijstaande doopkapel, een terzijde staande westtoren en een narthex (voorhal) doet de kerk sterk denken aan zesde-eeuwse voorbeelden uit Ravenna. Ook het vlakke cassettenplafond en de veelkleurige beschildering van de apsis passen in dit beeld. De ontwerper is N. van der Laan, een van de architecten van de

Doopkapel van de kerk in De Horst.

Bossche School. De schilderingen van de apsis, de oostwand van het schip en de Mariakapel zijn van Lambert Simon. Zij verbeelden onder meer het Laatste Avondmaal en de zeven sacramenten. De glas-in-loodramen zijn ook van Simon en van Charles Eyck. De koperen deksel van de doopvont is van Jan Noyons.

Cenakelkerk De Heilig Landstichting is in 1911 opgericht ter bevordering van de kennis over het leven van Christus en over Palestina. Architect Jan Stuyt en beeldend kunstenaar Piet Gerrits ontwierpen hiervoor diverse gebouwen in oosterse stijl, waaronder twee kerken.

De Cenakelkerk is in 1915 voltooid; van de geplande H.-Hartbasiliek (1932) is slechts een aanzet aanwezig. De gepleisterde kerk wordt gekenmerkt door een forse achtzijdige centraalbouw met eromheen halfronde kapel-

len, een koor en een halfronde apsis.

Aan de westzijde een voorschip, een voorportaal en twee torens. De centraalbouw wordt gedekt door een groot betonnen koepelgewelf. Het interieur is zeer rijk gedecoreerd met mozaïeken en schilderingen van Piet Gerrits, die sterk beïnvloed is door de benedictijner monnik Desiderius Lenz uit Beuron.

Kortom een waar spektakelstuk.

Verder lezen Cornelissen-Bakker, C.J.M., De Cenakelkerk op de Heilig Landstichting, Een uitzonderlijk en on-Nederlands kerkgebouw in Gelderland, Venster 6 (1), 10-17 (2008) Driessen, G.G., Het Rijke Roomse Leven van de Groesbeekse parochie ‘Cosmas en Damianus’, Groesbeek 2004 Hest, J. van, De kerk van het Goddelijk Hart van Jezus in De Horst, Venster 4 (4), 8-13 (2006) Meijel, L. van, Cees Pouderoyen (1912-1993), Nijmegen 2009 Schulte, A.G., Het Rijk van Nijmegen, Oostelijk gedeelte en de Duffelt, ‘s-Gravenhage 1983 Stenvert, R. et al., Monumenten in Nederland, Gelderland, Zeist/Zwolle 2000

Koepels van de Cenakelkerk in de Heilig Landstichting.

Venster, 2016, nummer 2 — 7

oostzijde en de twee ingangsportalen aan de noordkant. Deze varianten zijn architectonische bijdragen aan het accentueren van het kerkplein als centrum van de plaats. Afwijkend zijn ook de brede noordbeuk en de raamloze schipmuur aan die kant.

Interview Grenzen overschrijden in Gelderland Ze is een dag per week hoogleraar Gelderse Geschiedenis aan de Radboud Universiteit. Dolly Verhoeven, van huis uit historica, wil binnen die functie véél meer doen dan in acht uur per week mogelijk is. Daarnaast is ze de drijvende kracht achter de succesvolle Gelderse erfgoedfestivals, zoals ‘Geloven in Gelderland’ (2008), ‘Gelegerd in Gelderland’ (2012) en ‘Gemaakt in Gelderland’ (2015). Een gesprek over geschiedenis, (religieus) erfgoed en grensoverschrijdend samenwerken.

Karlijn van Onzenoort

De geschiedschrijving over Gelderland stimuleren – dat ziet Dolly Verhoeven als haar belangrijkste taak. En die geschiedschrijving gebeurt in haar optiek niet alleen door universitair geschoolden, maar juist ook door andere mensen die op allerlei manieren met geschiedenis bezig zijn. ‘Ik kom zelf niet uit de universitaire wereld.

Natuurlijk, ik heb gestudeerd en promotieonderzoek gedaan. Maar daarna heb ik elders gewerkt. Dat komt me nu goed van pas. Ik sta met één been in de universiteit, de wereld van het weten.

En met het andere been in de praktijk, de wereld van het doen. Het is mijn vaste overtuiging dat beide partijen elkaar kunnen versterken.’

Venster, 2016, nummer 2 — 8

Kracht van grensoverschrijdend samenwerken Dit komt onder andere tot uitdrukking in de Gelderse Landdag (zoals die vooralsnog genoemd wordt), die ze voor komend najaar aan het organiseren is. ‘Dat wordt een ontmoeting tussen mensen die zich met geschiedenis en erfgoed bezighouden: studenten, academici, vertegenwoordigers van historische verenigingen, museale medewerkers, stamboomonderzoekers, vendelzwaaiers… noem maar op. Mijn idee is hen bij elkaar te brengen, elkaar te laten inspireren, van rol te laten wisselen, enzovoorts. Ik geloof in de kracht van grensoverschrijdend samenwerken door de praktijk, niet door achter mijn bureau te zitten.’

Het atrium van de huidige Politieacademie, een combinatie van oud en nieuw. Foto: Thea van den Heuvel/DAPh

Gelaagde betekenis Grenzen overgaan, stappen durven zetten – die termen vallen ook als Verhoeven haar visie geeft op de toekomst van het religieus (Gelders) erfgoed. ‘Kerken hebben een gelaagde betekenis. Uiteraard hebben ze een religieuze functie, dat is immers hun

oorsprong. Daarnaast is een kerk ook een betekenisvolle plek in de levensloop van mensen, omdat daar doop-, trouw- en rouwplechtigheden binnen de familie hebben plaatsgevonden.

Bovendien zijn kerken karakteristieke gebouwen in het landschap of binnen een stadskern, met een bepaalde architectuur en kunstschatten. Die betekenissen gaan niet altijd gemakkelijk samen. Voor mensen die vanuit religieus perspectief naar kerken kijken, is het soms lastig dat anderen ze vanuit cultuurhistorisch perspectief beschouwen.’

Sinds 13 juli 2013 is boekhandel Waanders gevestigd in de Zwolse Broerenkerk. De oude kloosterkerk werd daartoe eerst uitgebreid gerestaureerd.

Wie is Dolly Verhoeven?

Prof. dr. Dolly Verhoeven studeerde geschiedenis in Utrecht en promoveerde in 1994 op een regionaal historisch onderzoek naar het negentiendeeeuwse onderwijs in Noord-Brabant.

Nadat ze enkele jaren gewerkt had in de museumsector, richtte ze in 2001 in Apeldoorn het historische bureau Storia op. Vanuit dit bureau verrichtte zij diverse werkzaamheden in de culturele sector, variërend van historisch onderzoek tot projectleiding. Sinds eind 2008 werkt zij een dag per week bij de Radboud Universiteit als bijzonder hoogleraar Nijmeegse geschiedenis, met een speciaal accent op de publieksgeschiedenis. Sinds november 2014 is zij daarnaast bijzonder hoog­ leraar Gelderse Geschiedenis.

Dolly Verhoeven is sinds november 2014 bijzonder hoogleraar Gelderse Geschiedenis.

Foto: Bert Beelen

Venster, 2016, nummer 2 — 9

Nieuwe betekenis geven Dat spanningsveld zie je ook bij discussies over herbestemming, volgens Verhoeven. ‘Maar dingen veranderen nu eenmaal in de loop der tijd van betekenis. De kunst is om aan kerkgebouwen een nieuwe betekenis te geven die voor de jongere generatie aanleiding is om ze te behouden.’ Een mooi voorbeeld van herbestemming vindt Verhoeven het voormalig klein seminarie in Apeldoorn, dat nu de Politieacademie huisvest. ‘Juist deze tijd, met een hang naar het verhaal achter een object of een plek, biedt kansen voor oude monumentale gebouwen. Of het nu een seminarie, kerk of fabrieksgebouw is. Het zijn plekken met een betekenis. Maar je moet durven oude betekenissen los te laten en een nieuwe stap te zetten.

Een grens over te gaan. Omdat dit het behoud van deze mooie gebouwen veilig stelt.’

De Koepelkerk in Arnhem Gebouw met een boodschap

Marja Urbach, in samenwerking met Hans Nijenhuis

De Koepelkerk in Arnhem is een van de weinige kerken in Nederland die als een ­koepelkerk zijn gebouwd. De kerk is nog volop in gebruik bij een kerkelijke gemeente, de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt) te Arnhem, die sinds 1961 eigenaar van de kerk is. Dat jarenlange, intensieve gebruik maakte onlangs een renovatie noodzakelijk – en die renovatie was de aanleiding voor het schrijven van dit artikel.

Venster, 2016, nummer 2 — 10

De Koepelkerk staat op het Jansplein 60, rondom vrij, in het centrum van Arnhem. Al in de dertiende eeuw stond op deze plaats een kerk. Dat was de romaanse SintJanskerk, gebouwd door de ridders van de Commanderij van Sint-Jan. Na een brand in 1425 werd de kerk uitgebreid met een gotisch koor en transept. In de tijd van de reformatie, in 1578, ging de Sint-Janskerk over in handen van de Nederduitsch Gereformeerde Kerk, vanaf 1816 de Nederlandse Hervormde Kerk genoemd. De kerk was zo vervallen dat in 1817 besloten werd het gebouw te slopen en een nieuwe kerk te bouwen.

De bouw van de Koepelkerk De bouw van de nieuwe kerk vond pas plaats in 1837. Het ontwerp was van stadsbouwmeester Anthony Aytinck van Falkenstein, die voor de koning ook de Willemskazerne had gebouwd aan het oostelijk deel van het Willemsplein, nu het Gele Rijdersplein. Hij ontwierp een achtzijdige bakstenen centraalbouw, naar het voorbeeld van de Amsterdamse koepelkerk. Boven een hoge hardstenen plint bevindt zich

in elke zijde een hoog rondboogvenster. Op de hoeken van de gevels zijn bakstenen pilasters geplaatst, met daarboven een architraaf en een fries met trigliefen, geheel in neo­ classicistische traditie. De ingang aan de zuidzijde heeft een natuurstenen omlijsting. Op de achthoekige koepel, die met leien is gedekt, staat een kleine lantaarn met een balustrade, rondboogvensters en een koepeldakje. De buitenschil van de koepel rust op de buitenmuren van de kerk, de binnen­ schil op de cirkelvormige architraafbalk die door de acht zuilen om de ronde binnenruimte wordt gedragen. De binnen­zijde van de koepel is met 144 cassettes gedecoreerd.

Achter de zuilen liggen boven elkaar twee houten galerijen met open balustrades. In 1926 was het interieur lichtgrijs en roze geschilderd. De Koepelkerk is een vrij zeldzaam en belangrijk voorbeeld van een vroegnegentiende-eeuwse centraalbouw in neoclassicistische stijl en het is daarom een rijksmonument.

Kort nadat de bouw was begonnen, in juni 1837, bezocht de koning de bouwplaats, zoals vermeld staat op de stichtingssteen. De kerk deed onder meer dienst als regimentskerk

voor het Korps Rijdende Artillerie, de Gele Rijders. Het verhaal gaat dat de indeling van de kerk – met een kerkzaal en twee galerijen – de bedoeling had de verschillende echelons van de krijgsmacht te onderscheiden. De kerkzaal op de begane grond was dan bedoeld voor ‘de officieren met hun dames’, de middelste galerij voor de ‘onderofficieren met hun vrouwen’ en de bovenste galerij voor ‘het gewone krijgsvolk met hun meiden’.

Restauraties In 1944 werd de kerk zwaar beschadigd, vooral bij het orgel. Bij het herstel werd de bovenste galerij gesloopt. In 1961 verkocht de Nederlandse Hervormde Kerk het gebouw aan de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt), Daarna werd de Koepelkerk in 1976 grondig gerenoveerd en gerestaureerd naar het ontwerp van J. van der Jagt. Met het oog op het groeiende aantal gemeenteleden werd toen ook de inmiddels

Venster, 2016, nummer 2 — 11

De Koepelkerk in Arnhem. Foto: G. Lanting, 2011

De inrichting na de restauratie in 1976. Foto: Hans Nijenhuis, 2012

Venster, 2016, nummer 2 — 12

De inrichting van de Koepelkerk na het herstel van de oorlogsschade; een galerij is verwijderd. Fotograaf onbekend

De inrichting van de kerk in 2013. Foto: Hans Nijenhuis, 2013

gesloopte tweede galerij opnieuw aangebracht. Een grote ingreep was het uitgraven van de fundering en het verhogen van de kerkzaal, zodat daaronder een souterrain ontstond.

Dat werd als ontmoetingsruimte gebruikt. In de omloop rond de kerkzaal werden kleine vertrekken gebouwd.

Na 35 jaar intensief gebruik was het in 2012-2013 weer noodzakelijk om de kerk grondig te restaureren, omdat het onderhoud gemiddeld genomen goed was maar op onderdelen matig of slecht. Omdat de groei van het ledental van de Arnhemse gemeente nog steeds doorzet, had de kerk te weinig ruimte voor ontmoeting en voor de vele activiteiten als het vormingswerk, jeugdwerk en bestuurlijk vergaderwerk.

Alles bij elkaar was er dringend behoefte aan een herinrichting van het gebouw en aanpassing aan de eisen van deze tijd. Om multifunctioneel gebruik van dit historisch religieuze erfgoed midden in Arnhem te verwezenlijken is met behulp van de architecten Van de Looi en Jacobs een ontwerp gemaakt. Daarbij moesten de historische kenmerken onaangetast blijven en moest het gebouw toch multifunctioneel zijn met een open karakter.

De restauratie van de buitenzijde en het dak Aan de buitenkant is de schade aan de muren en het dak hersteld, de dakgoten zijn vernieuwd, de houtrot aan de lantaarn op de koepel is hersteld en de buitenzijde is geschilderd. Dat schilderwerk is voor wat betreft kleurstelling meer in overeenstemming gebracht met wat vermoedelijk oorspronkelijk was. De hoge schoorsteen aan de achterzijde van de kerk, een niet-historisch element, is gesloopt. De huidige verwarmingsunits hebben zo’n hoge schoorsteen niet meer nodig.

Entree, foyer en souterrain Binnen in de kerk is de omloop op de begane grond geheel ontdaan van de kleine vertrekken, zodat men om de kerkzaal heen kan lopen in een open lichte ruimte, de foyer.

Hierdoor valt ook meer (indirect) licht in de kerkzaal zelf.

Omdat al die kleine ruimtes zijn weggehaald, is achter het kerkgebouw een pand aangekocht (en gerestaureerd), waar met veel genoegen gebruik van wordt gemaakt voor vergaderingen, werken met kinderen, en dergelijke. Het pand

De galerijen na de laatste renovatie. Foto: Hans Nijenhuis, 2013

draagt de naam Achter de Koepel. De omloop rondom de kerkzaal is ingericht als ontmoetingsruimte voor en na de dienst. Hij ontsluit de kerkzaal en vormt de verbinding van de kerkzaal met het Jansplein, van de buitenwereld met de ruimte voor de eredienst.

De kerkzaal ligt zeven treden boven de begane grond en is bereikbaar met trappen vanaf beide zijden van de foyer.

Voor mindervaliden is achter in de kerk een lift aangebracht. De kerkzaal is een intieme ruimte die verticaal is georiĂŤnteerd, theologisch gezien op God gericht. De ontmoetingsruimte rondom de kerkzaal heeft juist een horizontaal karakter, is wereldgericht en drukt zo de wens van openheid en laagdrempeligheid uit van de kerkgemeente.

Het religieuze en het burgerlijk samenzijn worden door de Koepelkerk beide mogelijk gemaakt.

De toestroom van licht in de kerkzaal is sterk vermeerderd door grotere glaspanelen tussen de foyer en de kerkzaal.

Ook is er veel aandacht uitgegaan naar de keuze van materialen en kleuren, passend bij het monumentale karakter van de kerk. In de voormalige ketelruimte in de uitbouw aan de achterzijde is een moderne toiletgroep geplaatst.

Koepelgalerijen en kerkzaal Kerkzaal, balusters en de prachtige koepel met de 144 cassettes zijn in lichte tinten geschilderd. De vervanging van de

Venster, 2016, nummer 2 — 13

In 1976 is de tweede galerij weer aangebracht. Foto: Hans Nijenhuis, 2013

De tweede galerij en de koepel. Foto: Hans

De koepel vóór de laatste restauratie. Foto:

Nijenhuis, 2013

Hans Nijenhuis, 2012

geelgroene kleur door lichtgrijs, bijna wit, heeft een grote invloed op het licht in de kerkzaal. Het reliëf van de cassettes in de koepel wordt op een delicate manier zichtbaar door de schaduwwerking van de indirecte ledverlichting in de rand van de koepel. De hangende opaalglazen kelken voor de verlichting op de galerijen zijn vervangen door neutrale, energiezuinige, ingebouwde lampen. De staande opaalglazen lampen in de kerkzaal zijn ook verwijderd. De in de koepel ingebouwde spots zijn vervangen door een kroonluchter, zoals vroeger. Deze kroonluchter heeft een moderne maar neutrale vormgeving die de aandacht niet afleidt van de oorspronkelijke architectuur. Hij is ook voorzien van energiezuinige lampen. Op de galerijen is het effect van het binnenstromende licht versterkt door alle wanden en plafonds geheel in lichte tinten te schilderen. Ten slotte zijn in de kerkzaal de vaste banken verwijderd en vervangen door losse stoelen. Dit om de mogelijkheden voor gebruik van de kerk uit te breiden.

Venster, 2016, nummer 2 — 14

Het Naberorgel Het orgel dateert uit 1842 en is van de hand van Carl Friedrich August Naber, die wordt gerekend tot de belangrijke in Nederland werkzame orgelbouwers rond het midden van de negentiende eeuw. In totaal verlieten circa 25 orgels zijn werkplaats. Zonder uitzondering zijn het orgels van kwaliteit: een lust niet alleen voor het oor, maar ook voor het oog. Het orgel in de Koepelkerk is nu voorzien van negen registers op het hoofdwerk en zeven registers op het positief, terwijl het pedaal is voorzien van vier vrije stemmen.

Het orgel heeft een bewogen geschiedenis waarvan veel,

Het orgel. Foto: Hans Nijenhuis, 2013

maar niet alles, bekend is. Na de Slag om Arnhem in 1944 was het orgel beschadigd, waarna het in 1948 door orgelbouwer Sanders werd hersteld. In de jaren 1973-1975 is een begin gemaakt met het weer ombuigen van het veranderde concept van het orgel naar de oorspronkelijke bedoelingen van Naber. Nu, 35 jaar later, was opnieuw herstel nodig en is deze bedoeling artistiek en technisch verder uitgewerkt.

Eind 2008 verscheen van de adviseur Jan Jongepier uit Leeuwarden een uitgebreid rapport over de staat en de nodige verbeteringen aan het orgel. Na zijn pensionering (en overlijden) werd deze taak overgenomen door de heer Theo Jellema. De restauratie van het orgel is in 2014 uitgevoerd door de orgelmakers Gebr. Van Vulpen te Utrecht. De adviseurs en de orgelbouwer waren van mening dat dit het moment was om het orgel niet alleen te herstellen, maar ook te verbeteren, zodat het instrument weer kan klinken zoals Naber het heeft bedoeld. Door de muzikale betekenis van deze restauratie is de artistieke uitdaging om het orgel te bespelen nog weer groter geworden. Dat ondersteunt de gemeente bij het zingen maar kan ook bijdragen aan het culturele gebruik van het gebouw en het orgel ten dienste van de hele Arnhemse en Gelderse gemeenschap.

Doel van de restauratie en herinrichting De restauratie en herinrichting hebben een geestelijke dimensie van en voor de gemeente. De koepel symboliseert de verbondenheid met de kerk van alle eeuwen en alle tijden in het getal 144, het aantal cassettes in het gewelf. De centrale plek van de kansel met rondom zitplaatsen, beneden en boven, symboliseert het belang van het Woord van God,

Venster, 2016, nummer 2 — 15

De koepel en het orgel. Foto: Hans Nijenhuis, 2013

De ontmoetingsruimte en de trap naar de kerkzaal. Foto: Hans Nijenhuis, 2013

de lofprijzing en de betrokkenheid van de gemeenteleden voor elkaar. Het monumentale Naberorgel, een bijzonder cultuurbezit, en de nieuwe installatie voor beeld en geluid die inzetbaar is voor alle moderne vormen van muziek en presentatie, ondersteunen dat doel. Maar de Koepelkerk dient meer doelen. De kerkelijke gemeente heeft haar verantwoordelijkheid genomen voor de instandhouding van dit cultuurbezit, dat ook een maatschappelijk bezit is. Dit eigendom mag ook functioneren als (culturele) ontmoetingsplaats voor de stad Arnhem. De herinrichting is mede gericht op multifunctioneel gebruik. Kerkenraad en Commissie van Beheer van de Koepelkerk hopen dan ook van harte dat het gebouw die functie in de Arnhemse samenleving zal krijgen en niet alleen een onderkomen is van de kerkelijke gemeente.

Venster, 2016, nummer 2 — 16

Huidig gebruik, ontmoeten, openheid en ­toegankelijkheid ‘Gebouw met een boodschap’ is de ondertitel van dit artikel, evenals van het boek Koepelkerk Arnhem van Hans Nijenhuis dat naar aanleiding van de renovatie is verschenen. Een gebouw is een architectonische creatie en de ontwerper geeft daarmee een boodschap af, naar we mogen aannemen gebaseerd op de bezieling van de opdrachtgevers. Dat bepaalt voor een belangrijk deel de historische waarde van het gebouw. Geïnspireerd door het christelijk geloof heeft de Gereformeerde Kerk in Arnhem de visie dat zij als kerkgemeenschap óók een boodschap heeft. Een boodschap die niet alleen bestemd is voor haar 1350 leden maar voor alle mensen in de stad Arnhem. De blijde boodschap van Gods liefde voor mensen. Deze boodschap wordt uitgedragen door allerlei activiteiten. Naast de gewone zondagse, voor iedereen toegankelijke, kerkdiensten van de Gereformeerde

De hal en de trap naar de galerij. Foto: Hans Nijenhuis, 2013

Kerk worden er meer en meer naar buiten gerichte activiteiten gehouden, zoals laagdrempelige vriendendiensten één keer per maand op zondag, openstellingen met muziekgroepen en drama op algemene en christelijke feestdagen en op het Arnhemse World Statues festival, bij de kerstmarkt, enzovoort. Ook wordt de kerk verhuurd voor activiteiten waarvan het karakter en de presentatie niet strijdig zijn met het christelijk geloof, zoals boekenbeurzen, familiebijeenkomsten, bedrijfssessies, lezingen, concerten, kooruitvoeringen, en bijeenkomsten van diverse verenigingen en clubs.

Over de auteurs Marja Urbach is secretaris in de raad van bestuur van de SOGK. Hans Nijenhuis is fotograaf en auteur van het boek Koepelkerk Arnhem; gebouw met een boodschap! Beide auteurs zijn lid van de Koepelkerk. Het boek is verkrijgbaar bij boekhandel Hijman Ongerijmd te Arnhem en bij de Commissie van Beheer van de Koepelkerk, Postbus 1007, 6801 BA Arnhem.

Kerk&werk

Tekst en foto’s: Carel van Gestel

Een voorrecht om dienstbaar te zijn Jarenlang heeft ze dat gedaan als ouderling, later als scriba, en nu als koster. Ook daarbij kan ze de handen uit de mouwen steken, want in Drempt – thans één gemeente vormend met Hoog-Keppel – is genoeg te doen en te regelen. Vanzelfsprekend betreft dat kerkdiensten en uiteenlopende evenementen, maar bijvoorbeeld ook de regelingen rond begrafenissen, in Drempt altijd zeer druk bezocht. Beide kosters­ echtparen zijn dan nodig om alles in goede banen te leiden. Marjan verzorgt

ook het verjaardagfonds, is actief in de schoonmaakploeg en is daarnaast vrijwilliger bij kasteel Middachten, waar ze onder meer rondleidingen verzorgt.

Alsof dat niet genoeg is, zijn haar kleinkinderen goed voor drie dagen oppas per week. Zeker, een voorrecht om dienstbaar te mogen zijn!

In deze rubriek brengen we de werkzaamheden van een vrijwilligersfunctie binnen de SOGK in beeld.

Venster, 2016, nummer 2 — 17

Voor Marjan van der Steeg, een van de kosters van de Sint-Joriskerk in Drempt, is het steeds een bijzondere ervaring om de indrukwekkende deur van de twaalfde-eeuwse tufstenen toren te ontgrendelen. Het voelt als het openslaan van een dik geschiedenisboek waarin eeuwenoude verhalen zijn opgetekend. Als stenen eens konden spreken... Ze ziet het als een voorrecht om in het verlengde hiervan dienstbaar te kunnen zijn, een steentje bij te dragen aan de opbouw van de gemeente.

PC stelt zich voor

Verena Demoed

Exposities, muziek en wandelingen in Haarlo Het is wel een eindje rijden. En met het ov is het al helemaal een crime. Maar… heb je een autootje, dan moet je echt eens naar Haarlo gaan voor ‘Klanken ­ontmoeten kunst’ of een cultuur­ historische wandeling met als vertrekpunt de Kluntjespot.

Venster, 2016, nummer 2 — 18

Er waren maar liefst twee protestantse kerkjes in Haarlo. Een strikte en een rekkelijke. De een is nu een woonhuis.

In de ander – de Kluntjespot – komt de kerkelijke gemeente om de twee weken bijeen. Ook zijn er culturele evenementen. Henk Leever van de Plaatselijke Commissie (PC): ‘Ga niet denken dat het hier bruist van de activiteiten. Het is altijd rustig geweest in de Kluntjespot. Het was een kerk. Punt.

Maar we willen geleidelijk aan steeds meer organiseren. Want het levert altijd weer wat op en zo stel je het gebouw – waarin veel gemeenschapsgeld is gegaan – ook weer beschikbaar voor de gemeenschap.’

Exposities met muziek Samen met het goed draaiende Kulturhus tegenover de kerk organiseert de PC van Haarlo twee keer per jaar concertavonden in combinatie met een tentoonstelling. In 2016 vinden deze exposities met muziek plaats tijdens de Open Monumentendagen en op 5 november. Ida Roekevisch: ‘De Frans & Kapma Foundation bezit expressief werk van de Haagse kunste­ nares Agnes van den Brandeler. De schilderes woonde hier in de buurt en is begraven op de begraafplaats in Haarlo. We gaan vragen of we daar – respectvol – ook iets mogen doen.

Hopelijk wordt het weer net zo druk als vorig jaar.’ Toen speelde de klezmer­ band Di Mechaje en was ‘Klanken ontmoeten kunst’ uitverkocht.

Wandelen over het kerkenpad ‘s Zomers wemelt het van de toeristen in het groene Haarlo. Om hen een gevoel te geven van waar ze zijn, biedt de PC cultuurhistorische wandelingen

aan met de Kluntjespot als vertrekpunt. Leever: ‘Met een gids wandelen mensen dan over het kerkenpad langs het armenhuis. En als ze niet graag in groepsverband dingen doen, dan kunnen ze de wandelingen ook zelf downloaden via QR-codes. Verder leggen we wandelfolders neer bij campings en Hotel Café Restaurant Prinsen.’ Naast historische wandelingen wil Leever – zelf fervent vogelkijker – ook een natuurhistorische wandeling opzetten, al dan niet in samenwerking met de vogelwerkgroep van het IVN.

In deze rubriek halen we een Plaatselijke Commissie (PC) voor het voetlicht. Een PC beheert het kerk­gebouw, zorgt voor het dagelijks onderhoud en regelt goed gebruik en verhuur. Daarnaast treedt de PC lokaal en regionaal op als vertegenwoordiger van de SOGK. Deze keer de eind 2015 aangetreden PC uit Haarlo.

Gerrit Dekker (pr, koster van de kerk), Dick van den Beld (penningmeester), Ida Roekevisch (lid), Henk Leever (voorzitter), Jan te Luggenhorst (lid).

Foto: Carel van Gestel

Agenda

Iconendrieluik, te zien in het

Expositie over 250 jaar Duits-Nederlandse

Hippe-hebbedingenfair bij de Oude Calixtus in

Heiligenbeeldenmuseum

grens in Groenlo.

Groenlo.

Leurse lezing Columnist Jan-Jacques Suurmond houdt een lezing met als titel ‘Bestaat God?’. Begeleid door muziek van Trio Windstreken.

Dorpskerk Leur, woensdag 11 mei, aanvang 20.00 uur. Toegang E 5 per persoon. Meer informatie via ds. Marco Luijk, T (06) 245 683 99, mjluijk@upcmail.nl

Dorpskerk Leur, vrijdag 27 mei, zaterdag 28 mei (beide om 20.00 uur) en zondag 29 mei (om 14.00 uur). Meer informatie via www.muziekgezelschap. com. En lees ook het achtergrondartikel over het festival op pagina 3!

www.hippe-hebbedingen.nl.

Oude Calixtus in Groenlo, zondag 7 augustus, 12.00 tot 17.00 uur, ­toegang gratis

Kamermuziek klinkt in Leur In het laatste weekend van mei is de dorpskerk van Leur weer het toneel van het Kamermuziek Festival tussen Maas en Waal. Tijdens dit jaarlijkse festival wordt kamermuziek, concerten en masterclasses ten gehore gebracht, georganiseerd door het Reizend MuziekGezelschap o.l.v. Christiaan Bor. Ook stellen de laureaten van het Prinses Christina Concours zich voor.

Hippe-hebbedingenfair bij Oude Calixtus In de zijtuin en op het voorplein van de Oude Calixtus in hartje Groenlo vindt op de eerste zondag in augustus de Hippe-hebbedingenfair plaats. Op deze fair verzamelen ruim 70 standhouders zich om hun leuke, hippe, unieke, creatieve en handgemaakte meubeltjes, sieraden, knuffels, tassen, schoenen en huis- en tuinaccessoires te tonen. Meer informatie via

Kunst in de Oude Victor Vanuit de Oude Sint-Victorkerk in Batenburg is een nieuw kunstproject gestart. Met professionele kunstenaars zullen exposities gemaakt worden, waarbij kerk, thema en kunst een relatie tot elkaar hebben. Het thema voor 2016, Jeroen Bosch-jaar, is: ‘Het Aards Paradijs’. Kunstenaars die willen meedoen, zijn nog welkom.

Elke expositie is drie à vier weken te zien, op zondagmiddagen van half mei tot half september. Meer informatie op www.indeoudevictor.nl

Venster, 2016, nummer 2 — 19

Iconen; vensters van de hemel Het Heiligenbeeldenmuseum heeft ‘Iconen; vensters van de hemel’ tot thema van 2016 gekozen. Uit de verzameling van iconenschilder Hennie Oude Middendorp uit Hengelo (Ov.) zijn ruim 100 afbeeldingen met heiligen en religieuze motieven te zien.

H.-Antonius-van-Paduakerk in Kranenburg, dinsdag, donderdag en zondag, 11.00 tot 17.00 uur. Meer informatie via www.heiligenbeeldenmuseum.nl

Expositie over 250 jaar grens Dit jaar is het 250 jaar geleden dat in het Duitse klooster Burlo het verdrag werd getekend waaruit blijkt dat de Duits-Nederlandse grens tussen Dinxperlo en Haaksbergen in goed overleg en op een vreedzame wijze tot stand was gekomen. Aan dit gebeuren is een tweetalige Wanderausstellung gewijd.

Oude Calixtus in Groenlo, 18 t/m 29 juli. Toegang: E 3,50; op vertoon van de bon in deze Venster krijgt u E 1,00 korting per persoon. Meer informatie via www.oudecalixtus.nl

Duo Verso in Etten Het unieke panfluit-gitaarduo Verso, dat bestaat uit Matthijs Koene en Stefan Gerritsen, treedt op in Etten met een interessant programma. In de kerk is ook de foto-expositie ‘Beelden van ouderdom’ te zien in de weekenden 23/24-4 en 30/4-1/5 en op 5/5.

Zie voor de openingstijden www.oudekerketten.nl.

Oude Kerk in Etten, zondag 29 mei, 11.00 uur. Toegang: E 15 incl. consumptie; t/m 18 jaar E 10. Informatie/reserveringen: www.gitaristenpodium.nl

Sluitsteen Sint-Stevenskerk in Nijmegen In november 2015 werd in de SintStevenskerk in Nijmegen een lange periode van restauratie afgesloten. De achterkant van Venster is te beperkt om de vele bijzondere aspecten van deze

Tekst: Marjan Witteveen

kerk tot hun recht te laten komen, maar een paar foto’s geven een indruk. Het is een grote stadskerk, een ‘inspirerend trefpunt voor kunst, cultuur en bezinning’, volgens de Stichting Stevenskerk.

De Sint-Stevenskerk heeft een houten gewelf. Foto: Karel Emmens, 2015

Karel Emmens heeft bouwhistorisch onderzoek gedaan in deze kerk, dat zijn neerslag vindt in een boek over deze bezienswaardige kerk, dat later dit jaar verschijnt.

Foto’s: Marjan Witteveen, 2015